Όψεις και παράμετροι της έννοιας θέατρο

Θέατρο μπορεί να σημαίνει μια ιδιαίτερη κατηγορία θεάματος και ένα συγκεκριμένο
λογοτεχνικό είδος, ένα ειδικό χώρο και μια ξεχωριστή επαγγελματική ενασχόληση, μια
μορφή τέχνης αλλά και μια ιδιαίτερη συμπεριφορά σε καθημερινό επίπεδο.

Η έννοια θέατρο προσλαμβάνεται με τις παρακάτω εκδοχές:

1.Μίμηση και ρόλος: σκόπιμη και συνειδητή αλλαγή στη στάση και συμπεριφορά του
ατόμου, το οποίο υποδύεται κάποιον/κάτι διαφορετικό από αυτό που είναι στην
πραγματικότητα, με αποκλειστικό σκοπό να γίνει ορατό και αντιληπτό από κάποιον
άλλον ως τέτοιο που φαίνεται και όχι ως αυτό που είναι στην πραγματικότητα.

2.Σύνθετο καλλιτεχνικό δημιούργημα (παράσταση): η μετατροπή του λογοτεχνικού

κειμένου σε ζωντανό θέαμα και η σκηνική του απόδοση με τη συνεργασία όλων των
συντελεστών, αναδεικνύει το θέατρο σε κατεξοχήν παραστατική τέχνη και καταξιώνει
την ύπαρξη του ως βιωματικής πραγματικότητας.

Κοινωνικό φαινόμενο: το θέατρο γίνεται επίκεντρο ευρύτερων προβληματισμών και

ενδιαφερόντων που ξεπερνούν το συγκεκριμένο του ατομικού παραδείγματος. Η
συνύπαρξη πλήθους ετερόκλητης και ετερογενούς προελεύσεως ατόμων, το καθιστά
κατεξοχήν μέσο κοινωνικής και πολιτικής διαπαιδαγώγησης του κοινού, που μπορεί να
φτάσει ακόμα και στα όρια της χειραγώγησης και της προπαγάνδας.

Κοσμικό γεγονός: ο καθαρά κοσμικός χαρακτήρας του «πρέπει να έχω δει», ενός
κοινωνικού καθωσπρεπισμού πολλές φορές προέχει και από την ίδια την ουσιαστική
ανάγκη για συμμετοχή σε ένα καλλιτεχνικό θέαμα υψηλών προδιαγραφών. Ο
κοινωνικός χαρακτήρας του θεάτρου γίνεται κοσμικός, μονοπωλώντας το ενδιαφέρον
ειδικών εντύπων και τηλεοπτικών προγραμμάτων.

Επικοινωνιακό σύστημα: αμφίδρομο, ανατροφοδοτικό και διαδραστικό (συντελεστές

μεταξύ τους, θεατές μεταξύ τους, σκηνή-πλατεία..)
Μορφή γραπτού έντεχνου λόγου: αποτελεί αυτόνομη λογοτεχνική δημιουργία , που αν
και διαθέτει τα βασικά γνωρίσματα του έντεχνου λόγου (π.χ. συνδηλωτική χρήση
λόγου), χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερες

αξίες, γιατί το δραματικό κείμενο γράφεται για να παρασταθεί στη σκηνή. (διάλογοι,
συγκρούσεις….)

Χώρος: ο τόπος, το μέσο ή το όργανο δια του οποίου επιτελείται η θέαση (θέα-τρον).
Βασική προϋπόθεση για την εκδήλωση θεάτρου είναι η διάκριση σε σκηνή-πλατεία, σε
προσκήνιο και παρασκήνια.

Αγαθό ψυχοπνευματικό/ μορφωτικό: ως επικοινωνιακό σύστημα, αποκτά ένα

εξαιρετικά παιδευτικό και μορφωτικό ρόλο, αφού το ζωντανό σκηνικό θέαμα
λειτουργεί ως πρότυπο με παραδειγματική ή/και συμβολική αξία. Σύστημα παροχής
γνώσεων, εμπειριών, καλλιέργειας και εκπαίδευσης του κοινού. Αξιοσημείωτη η
συμβολή του ως διδακτικής μεθόδου (δραματοποίηση).

Ψυχαγωγική διαδικασία: στόχος η κάθαρση, λύτρωση, ανακούφιση, ανατροφοδότηση,

συνειδητοποίηση και αυτοθεαραπεία στο θεατή. Το σκηνικό θέαμα μέσα από τη
διασκέδαση, την απόλαυση, την ικανοποίηση, τη συναισθηματική εκτόνωση, την
αποφόρτιση, συμβάλλει στην ολοκληρωμένη αγωγή της προσωπικότητας του θεατή.

Καταναλωτικό αγαθό: η παράσταση πέρα από την αισθητική της αξία, διαθέτει και ένα
καθαρά καταναλωτικό χαρακτήρα. Εξετάζονται οι μηχανισμοί προώθησης και οι
τεχνικές διαμόρφωσης του ενδιαφέροντος του κοινού, οι τρόποι χειραγώγησης της
κοινής γνώμης, που στο σύνολό τους θα εξασφαλίσουν την κατανάλωση της
παράστασης, δλδ τη μετάβαση των θεατών σε αυτή και την αγορά εισιτηρίων, που θα
εξασφαλίσει την οικονομική επιβίωση των συντελεστών της.

Τελετουργία: στα δρώμενα ο τελετουργικός χαρακτήρας υπήρξε έντονος και ο στόχος

καθαρά λατρευτικός. Αργότερα, ο λατρευτικός χαρακτήρας εκκοσμικεύεται και
επικεντρώνεται στη λατρεία αποκλειστικά του Διονύσου. Από τότε το θέατρο ως
παράστασης συνεχίζει να διαθέτει τον εορταστικό χαρακτήρα του κυρίως στη λαϊκή
(περίοδος της αποκριάς), αλλά και στην έντεχνη μορφή του. σήμερα ο τελετουργικός
και εορταστικός χαρακτήρας του θεάτρου, χωρίς να έχει ξεπεραστεί, έχει μετατραπεί
σε κοσμικό γεγονός και εκδήλωση.

Μορφή θεάματος: το θέατρο αποτελεί μια επιμέρους κατηγορία από το σύνολο εκείνων
που ανήκουν στην κατηγορία παραστατικών τεχνών, όπως το τσίρκο, η παντομίμα, ο
χορός και το κουκλοθέατρο, είδη με τα οποία βρίσκεται σε συνεχή καλλιτεχνικό
διάλογο και αλληλεπίδραση.

Πολιτισμικό φαινόμενο: το θέατρο αναδεικνύεται σε ένα ευρύτατης εμβέλειας

πολιτισμικό φαινόμενο που διατρέχει την ανθρώπινη ιστορία και πολιτισμό. Μέσα από
τις ποικίλες εκδοχές του, ανάλογα με την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα
της κάθε εποχής, αντίστοιχα με την ψυχολογία και τις προσδοκίες του κοινού, το
θέατρο αποτελεί ένα ευέλικτο όχημα κατανόησης και ερμηνείας της ανθρώπινης
πορείας μέσα στο πέραμα του χρόνου.

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

1.το θέατρο ως μίμηση, αριστοτελική θεωρία, ιλλιζιονιστικό θέατρο

Η μίμηση αποτελεί αναγκαία προυπόθεση για τη θεατρική τέχνη. Η θεατρική

παράσταση δεν αποτελεί ένα ολοκληρωμένο, αυτόνομο γεγονός αλλά μια
αναπαράσταση πράξης, κατάστασης ή περιστατικού. Η τελειότητα του θεάματος
συνίσταται στην κατά το δυνατό ακριβέστερη μίμηση μιας πράξης.

Για να συντελεστεί η μίμηση και να πραγματοποιηθεί η ψευδαίσθηση πρέπει να

λειτουργήσει η ταύτιση του ηθοποιού με το ρόλο του. απεκδυόμενος τον κοινωνικό του
ρόλο, ενσαρκώνει και ταυτίζεται με το θεατρικό του ρόλο, οδηγούμενος όχι μόνο σε
μια μιμητική, αλλά πολύ περισσότερο, σε μια βιωματική σχέση με το πρόσωπο που
υποδύεται. Τόσο οι ηθοποιοί, όσο και οι θεατές γνωρίζουν ότι αυτό που συμβαίνει
πάνω στη σκηνή δεν είναι αληθινό. Όμως προσποιούνται, μιμούνται και οι δύο ότι είναι
αληθινό, δεχόμενοι την ψευδαίσθηση, καθώς ο ηθοποιός ταυτίζεται με το ρόλο του και
ο θεατής με την παράσταση, υποβοηθούμενος από τα οπτικό-ακουστικά στοιχεία της
παράστασης.
Στανισλάβσκι
Ο Αριστοτέλης διατύπωσε τη θεωρία της μίμησης αλλά δεν προχώρησε σε πρακτικές
υποδείξεις για τον τρόπο με τον οποίο αυτή θα συντελεστεί. Αυτό πρότεινε στο τέλος
του 19ου αιώνα ο Ρώσος σκηνοθέτης Konstantin Stanislavski, ο οποίος προσδιόρισε
τους μηχανισμούς και τις τεχνικές «ταύτισης» του ηθοποιού με το ρόλο του.
Στόχος του συστήματος Στανισλάβσκι είναι το αλληλένδετο σώματος και ψυχής.
Όπως ο ίδιος θα πει, μέσα από το στόμα του σκηνοθέτη Τορτσόφ, στο έργο του «Ένας
ηθοποιός δημιουργείται», «o ηθοποιός έχει χρέος να ζει το ρόλο του εσωτερικά και να
δίνει στο βίωμα του εξωτερική πλαστική μορφή. Για να εκφραστεί η λεπτότατη, και σε
μεγάλο βαθμό υποσυνείδητη, εσωτερική δραστηριότητα, είναι απαραίτητο να
κυριαρχούμε πάνω σ’ ένα εξαιρετικά πρόθυμο στην αντίδραση και θαυμαστά
προετοιμασμένο εκφραστικό όργανο, που το αποτελούν τα φωνητικά μας όργανα και
όλο μας το σώμα»
Ο Στανισλάβσκι διατύπωσε την έννοια του μαγικού «εάν». Για να πετύχει δηλαδή ο
ηθοποιός το αληθινό παίξιμο, πρέπει να σκεφτεί τι θα έκανε εάν ήταν στη θέση του
προσώπου που ερμηνεύει.
Επιπλέον, διατύπωσε την έννοια της συγκινησιακής μνήμης. Ο ηθοποιός για να
υποκριθεί ένα συναίσθημα πρέπει να το έχει ζήσει και να προσπαθήσει να το
επαναφέρει στη μνήμη του, ώστε να αναπαράγει αυτό το βίωμα και αυτή τη συγκίνηση.
«Αυτό το είδος της μνήμης, που σε κάνει να ξαναζείς συναισθήματα που ένιωσες
κάποτε, όταν είδες τον Μασκβίν να παίζει ή όταν πέθανε ο φίλος σου, την ονομάζουμε
μνήμη των συγκινήσεων», αναφέρει χαρακτηριστικά ο σκηνοθέτης Τορτσόφ. «Αφού
μπορείς ακόμη να κοκκινίζεις ή να χλωμιάζεις με την ανάμνηση κάποιας εσωτερικής
σου εμπειρίας, αφού φοβάσαι ακόμη τώρα να ξαναφέρεις στο νου σου ένα ορισμένο
τραγικό περιστατικό, μπορούμε να συμπεράνουμε πως έχεις μνήμη συγκινήσεων»
Τέλος, το σύστημα Στανισλάβσκι επιμένει πως ότι «όλα τα γεγονότα στη σκηνή
εκφράζονται με σωματικές ενέργειες». Μέσα λοιπόν από τις απόλυτα σωματικές
ενέργειες που εκδηλώνει κάποιος όταν βιώνει τα συγκεκριμένα συναισθήματα
προσπαθεί να κατακτήσει και να αποδώσει τα ανάλογα

2. Η νατουραλιστική θεωρία του θεάτρου ως «φέτα ζωής»

Θεωρητικός εκπρόσωπος ο Emil Zola. Σκοπός δεν είναι η μίμηση της πραγματικότητας
αλλά η σκηνική μορφοποίηση με το μεγαλύτερο βαθμό πιστότητας του πραγματικά
υπαρκτού. Ο νατουραλισμός επιζητά τη μεταφορά της ίδιας της πραγματικότητας
επάνω στη σκηνή και την αναπαράσταση στιγμιότυπων από αυτούσια την
καθημερινότητα.

3.το θέατρο ως αντανάκλαση: το είδωλο της πραγματικότητας

Κάτω από πολιτικές και ιδεολογικές σκοπιμότητες, θεωρείται ότι το θέατρο είναι
καθρέφτης που αντανακλά το προβαλλόμενο αντικείμενο, ώστε να φτάνει να την
υποκαθιστά στη συνείδηση του θεατή. Το αντικείμενο δηλαδή μετατρέπεται από
εικόνα/είδωλο του πραγματικού στην ίδια την πραγματικότητα.

4. το θέατρο ως παραξένισμα: η απόσταση από το πραγματικό

Σύμφωνα με το Μπρεχτ το θέατρο πρέπει να απαλλαγεί από κάθε στοιχείο της

ψευδαίσθησης που κρατά τον ηθοποιό αλλά και το θεατή δέσμιο στη σύμβαση, το
οποίο επιτυγχάνεται με την τεχνική της αποστασιοποίησης. Ο ηθοποιός προτείνει,
δείχνει, υποστηρίζει το ρόλο. Δεν ταυτίζεται με αυτόν αλλά τον υποδύεται. Το θέατρο
δεν μιμείται ούτε αντανακλά την πραγματικότητα αλλά στοχεύει να προβληματίσει, να
ευαισθητοποιήσει, να κοινωνικοποιήσει το θεατή και να αφυπνίσει τη συνείδησή του,
ώστε να αντιληφθεί και να κατανοήσει το πραγματικά υπαρκτό.
Το θέατρο σύμφωνα με τη θεωρία της αποστασιοποίησης σχετίζεται και αποδίδει
ρεαλιστικά την πραγματικότητα. Ρεαλιστικά όμως δε σημαίνει πιστή αναπαραγωγή του
αντικειμενικά υπαρκτού, αλλά ότι αποκαλύπτει τις αιτιώδεις σχέσεις του κοινωνικού
πλέγματος και παρουσιάζει τις κυρίαρχες απόψεις ως αντιλήψεις της κυρίαρχης τάξης.
Η αποστασιοποιητική τεχνική οφείλει να συνυπάρχει ταυτόχρονα σε περισσότερα
επίπεδα (κείμενο, σκηνικά, μουσική, κίνηση… )
. Θεωρία της θεατρικής σημείωσης/ Σημειολογία του θεάτρου
Το θέατρο ούτε μιμείται, ούτε ταυτίζεται με την πραγματικότητα, αλλά τη «σημαίνει»,
την «υποδηλώνει» με βάση κάποιους «κώδικες» και «σημεία» της παράστασης.
Οτιδήποτε εμφανίζεται πάνω στη σκηνή χάνει την πραγματική σημασία του και
μετατρέπεται σε «σημείο» που φορτίζεται με περισσότερα «σημαίνοντα» ή/και
«σημαινόμενα». Ο θεατής τα προσλαμβάνει αυτά, τα αποκωδικοποιεί και ανασυνθέτει
το νόημα της παράστασης. Η θεατρική σημείωση δεν αναπαριστάνει, ούτε
πραγματώνει επί σκηνής κάτι, δεν παρεμβαίνει διορθωτικά στην πραγματικότητα, αλλά
την υπαινίσσεται, την υποδηλώνει με συμβολικό τρόπο. Το σκηνικό θέαμα δεν
ερμηνεύεται αποκλειστικά και μόνο με ένα και μοναδικό κώδικα σημασίας, αλλά με
περισσότερους ειδικούς και γενικούς που καθιστούν το θέατρο ένα «δευτερογενές
σημειωτικό σύστημα που χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως υλικό του». Αυτό επιτρέπει την
ανάπτυξη μιας πολυσημικής δυνατότητας που επιτρέπει μια διαφορετική πρόσληψη
και ερμηνεία του σκηνικού θεάματος από τον θεατή

Θεατρικά δρώμενα
Το θέατρο στο δυτικό κόσμο είναι το αριστοτελικό, αλλά πολύ πριν από αυτό, υπήρχαν
καταστάσεις που μπορεί να θεωρηθούν θεατρικές, επειδή εμπεριέχουν τη μίμηση και
το ρόλο. Ο άνθρωπος για να απαντήσει στις υπαρξιακές και βιοτικές του αγωνίες και
να κατανοήσει το σύμπαν, οδηγείται στο μύθο και τη μαγεία, που συνενώνονται σε
κάποιου είδους μαγικοθρησκευτικές τελετές, που αποτελούν τα δρώμενα.
Πραγματοποιούνται σε ιδιαίτερο/ εξαιρετικό χώρο και χρόνο που επιλέγεται σύμφωνα
με κριτήρια: Γεωδαισίας, Φυσικού περιβάλλοντος, Ιδιαιτερότητας χώρου,
Μετεωρολογικών φαινομένων, Αστρονομικών φαινομένων. Η αναπαριστώμενη πράξη
εκλαμβάνεται ως πραγματική και όχι ψευδής. Το δρώμενο δεν αποτελεί ψευδαισθητική
αναπαράσταση αλλά βιωματική παράσταση, αναμφισβήτητη για τη συνείδηση του
πρωτόγονου. Από τα μαγικά και θρησκευτικά αυτά δρώμενα, σε μεταγενέστερη
ιστορική εποχή, προέκυψε η τραγωδία. Εκτός από τα δρώμενα με μαγικό και
θρησκευτικό χαρακτήρα, λαμβάνουν χώρα και κωμικά δρώμενα. Από τα κωμικά
ευτράπελα δρώμενα προέκυψε αργότερα η κωμωδία.
Από το δρώμενο στο δράμα: για πρώτη φορά στην Ελλάδα επισημαίνεται μια ποιοτική
διαφοροποίηση, μια δομική μετεξέλιξη, η οποία καταργεί και υπερβαίνει τη
στερεότυπη επαναληπτικότητα της τελετουργίας και μετατρέπεται σε κοσμικό θέαμα,
που διατηρεί στενά το σύνδεσμό του με την προγενέστερη πολιτισμική δημιουργία-
δρώμενο. Η αρχαιοελληνική τελετουργία απομακρύνεται από τον καθαρά τελεστικό
χαρακτήρα του πρωτόγονου δρώμενου και εμπλουτίζεται με αισθητικό περιεχόμενο,
αφού ο χορός και η μουσική που αποτελούσαν αναπόσπαστα συστατικά της, ήταν
άρρηκτα συνδεδεμένα με το κάλος και την επιδίωξη αισθητικής τέρψης. Οι
διονυσιακές τελετές, ως απόμακρος απόηχος προγενέστερης παράδοσης, η αφετηρία
της οποίας ανάγεται την αρχαϊκή και προϊστορική εποχή, αποτελούν το δομικό
ενδιάμεσο σταθμό στη μετεξέλιξη του δρώμενου σε δράμα.