Professional Documents
Culture Documents
ΕΛΠ 12 Σημειώσεις Περιλήψεις Τομος Β
ΕΛΠ 12 Σημειώσεις Περιλήψεις Τομος Β
ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ:
1
Η τέχνη μιλούσε εύληπτα για τα δόγματα του χριστιανισμού και
αφηγούνταν το θείο δράμα
Παραγγελίες έργων τέχνης (εικόνες, σμάλτα, χειρόγραφα κ.α.) ως
δώρο ιδιωτών προς το Θεό για προστασία και ευνοϊκή κρίση κατά τη
Δευτέρα Παρουσία
Λειτουργία της τέχνης:
ο Βυζαντινός ταύτιζε, με υπερφυσικό τρόπο, το εικαστικό έργο με
το πρωτότυπο
το αγιογραφικό πορτραίτο είχε την υπόσταση του ίδιου του αγίου
– αντικείμενο λατρείας
έφερνε κοντά τους αγίους κοντά στο μεσαιωνικό άνθρωπο
ισχυρή πεποίθηση ότι το αντικείμενο προστατεύει και θεραπεύει.
έως μέσα 4ου αι. οι χριστιανοί συγγραφείς είτε αγνοούν την
τέχνη είτε αντιτίθενται στην αναπαράσταση του θείου με υλικά μέσα
4ος-5ος αι. δημιουργία της χριστιανικής τέχνης
(σταδιακή υποχώρηση) λόγω κλασικής παιδείας μεγάλοι
θεωρητικοί του χριστιανισμού βλέπουν την τέχνη ως
παιδαγωγικό μέσο στο κατηχητικό έργο της Εκκλησίας
Αφού ο Θεός πήρε ανθρώπινη μορφή, μπορεί να
αναπαρασταθεί με ύλη σε ένα μεταφυσικό όμως χώρο, όχι σε
πραγματικό
Εικαστική γλώσσα που θα εκφράσει τις αφηρημένες ιδέες των
δογμάτων, καθιστώντας ορατά τα αόρατα:
ενσάρκωση Χριστού
βασιλεία ουρανών
μεσιτεία αγίων
2
Τα θέματα της βυζαντινής τέχνης:
δεν εμφανίζονται στο θεατή με νατουραλιστικό τρόπο (συνειδητή
απόφαση)
αλλά ως φανταστικές αναπαραστάσεις ενός υπερβατικού κόσμου
ο θεατής βλέπει με τα μάτια του πνεύματος έναν αόρατο κόσμο πέρα
από τις ανθρώπινες αισθήσεις (ιδεώδες και σκοπός)
το αποτέλεσμα είναι οι παραστάσεις να μην υπακούουν στους νόμους
της ύλης
υπερβατική κατάσταση - χωρίς βάρος, χωρίς σκιά, πολλές οι
φωτιστικές πηγές, τα βλέπεις από πολλές μεριές.
Προκειμένου οι καλλιτέχνες να προσεγγίσουν την υπερβατικότητα
οδηγήθηκαν στην αφαίρεση.
Η αρχαία ελληνική νατουραλιστική παράδοση δεν εξέλιπε ποτέ
εντελώς, ωστόσο πάντοτε επικρατούσε η αφαίρεση, που εξέφραζε
αρτιότερα το χριστιανικό πνεύμα.
3
Παράγοντες που μετασχημάτισαν τη φυσιοκρατική ελληνορωμαϊκή
αισθητική αντίληψη::
Έτσι οι τάσεις που υιοθετήθηκαν για την απεικόνιση του θείου και του
υπερβατικού ήταν:
4
3. Το βάθος διαμορφώθηκε σε ελεύθερο χώρο, άπειρο,
μεταφυσικό. Τα λίγα στοιχεία τοπίου και αρχιτεκτονημάτων είναι
σχηματοποιημένα, χωρίς κανέναν κανόνα προοπτικής.
ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ:
Ειδωλολατρία Νατουραλισμός
(ελληνορωμαϊκή τέχνη) (φυσιοκρατική
απεικόνιση)
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ
Χριστιανισμός Αφαίρεση
Νεοπλατωνισμός Αντικλασική τάση
(επαρχιωτισμός της ύστερης ελληνορωμαϊκής. αρχαιότητας)
5
Οι σημαντικότερες αναγεννήσεις ήταν αυτή των
“Μακεδόνων” (τέλη 9ου – αρχές 11ου αιώνα) κι αυτή των
Παλαιολόγων (β μισό 13ου – πρώτες δεκαετίες 14ου αιώνα)
Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες αυτής της περιόδου (αναγέννηση των
Μακεδόνων) επιχειρούν όχι μόνο να αντιγράψουν τα έργα της
αρχαιότητα αλλά και να τα ερμηνεύσουν και να τα αφομοιώσουν.
Τους γοήτευε η η αρχαία σύλληψη της ανθρώπινης μορφής αλλά και
του περιβάλλοντος χώρου – δομημένου και φυσικού.
Τα δάνεια της αρχαιότητας εντάσσονταν στα βυζαντινά έργα με
οργανικό τρόπο ώστε να εξυπηρετούν τον υπερβατικό κόσμο της
Ορθοδοξίας.
Παράδειγμα:
Στην ύστατη φάση της αναζητά πρότυπα στο ένδοξο παρελθόν της –
οικονομικά αποδυναμωμένη και περικυκλωμένη από εχθρούς.
6
Οι μορφές απέκτησαν κλασικές αναλογίες, στέρεα δομή και μνημειακό
χαρακτήρα, χάρη στις μεγάλες διαστάσεις και την επιβλητικότητα και με
αυτόν τον τρόπο αποστασιοποιήθηκαν από το δισδιάστατο εξαϋλωμένο
πρότυπο, που είχε κυριαρχήσει στην τέχνη του Βυζαντίου, καθώς και
από την ακινησία που απέκλειε τη συμμετοχή τους στα δρώμενα.
Παράδειγμα:
7
2. Αρχή της απλής παράταξης ή ρυθμικής επανάληψης των
στοιχείων της σύνθεσης, σε ταινιωτή διάταξή (δρ.10).
8
3. Στη σφαίρα της πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου ανήκουν λαοί που
εκχριστιανίστηκαν με πρωτοβουλία της βυζαντινής Εκκλησίας, όπως οι
Ρώσοι, οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι αλλά και χριστιανικοί λαοί της
Ανατολής, όπως οι Αρμένιοι, οι Γεωργιανοί κ.α.
2. Κωνσταντινούπολη
4. Αντιόχεια → Συρία
5. Γέρασα → Ιορδανία
6. Αλεξάνδρεια → Αίγυπτος
9
7ος – 9ος αι.: Κων/πολη και Θεσσαλονίκη (συμβασιλεύουσα)
13ος αι.: (λατινική κατοχή) Άρτα (δεσποτάτο της Ηπείρου) και Νίκαια
(αυτοκρατορία της Νίκαιας)
14ος αι.: (Παλαιολόγεια Αναγέννηση) Κων/πολη, Θεσσαλονίκη και
Μυστράς (δεσποτάτο του Μορέως)
10
Ορισμός Η τέχνη των Ελλήνων κάτω από ξένη κυριαρχία, στη διάρκεια
των τεσσάρων αιώνων που ακολούθησαν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης
από τους Οθωμανούς Τούρκους (1453) έως την ίδρυση του νεοελληνικού
κράτους (1830).
11
Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές η τέχνη, γνωρίζει πάλι άνθηση
από την τρίτη δεκαετία του 16ου αιώνα και ο λόγος ήταν η οικονομική
ευημερία των μοναστικών κέντρων του Αγίου Όρους και των
Μετεώρων, η οποία δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εκτέλεση
μεγάλων καλλιτεχνικών προγραμμάτων.
Καλλιτέχνες από τις βενετοκρατούμενες περιοχές, έρχονται στην
ηπειρωτική Ελλάδα και βοηθούν στην εικονογράφηση των
μοναστηριών.
Έτσι, υπό την αιγίδα των ορθόδοξων μοναστικών κύκλων:
1. Διαμορφώνεται η μεταβυζαντινή τέχνη ως συνέχεια της
βυζαντινής καλλιτεχνικής παράδοσης (παράδειγμα 1ο, σελ. 52,
εικ.1-2, σελ. 53)
2. Διατηρούνται οι βυζαντινές αισθητικές αντιλήψεις
3. Εξελίσσονται τα βυζαντινά εικονογραφικά πρότυπα σύμφωνα με
την ορθόδοξη θεολογική σκέψη.
12
Μόνο στα Επτάνησα, όπου η επιρροή του μπαρόκ ήταν ισχυρή οι
ζωγράφοι απομακρύνθηκαν οριστικά από τη βυζαντινή καλλιτεχνική
παράδοση μετά το 1820.
1. Κοινή εθνική συνείδηση και ενότητα των αισθητικών αντιλήψεων, των παραδόσεων
και των εκδηλώσεων του θρησκευτικού βίου του ελληνικού λαού, απόρροια της
βυζαντινής πολιτιστικής του κληρονομιάς.
2. Στην αδιάρρηκτη επικοινωνία των δύο περιοχών και στις μετακινήσεις των
ζωγράφων.
13
Το Άγιον Όρος: με το μεγάλο κύρος του στον ορθόδοξο κόσμο και τη
συγκέντρωση των σημαντικότερων καλλιτεχνών κάθε εποχής.
14
μεγάλα μοναστήρια, μέσω των οποίων η Εκκλησία έπαιξε το ρόλο του
χορηγού.
Μεγάλα μοναστήρια διατήρησαν μεγάλο μέρος της ακίνητης περιουσίας
τους ενώ λάμβαναν μεγάλες δωρεές και από τους παραδουνάβιους
ηγεμόνες, κατά τα πρότυπα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, καθώς και
των αξιωματούχων της αυλή τους.
16
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο – ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ
ΠΕΡΙΟΔΟ
2. Υλικά
3. Θεματολογία
4. Λειτουργία
5. Χαρακτήρας
3.1.1. ΓΛΥΠΤΙΚΗ
Α. Η περίοπτη γλυπτική
Β. Το ανάγλυφο
17
Κατέλαβε τη θέση της περίοπτης γλυπτικής στη βυζαντινή τέχνη.
Οι ρωμαϊκές τεχνικές λάξευσης πέτρας, εξελίχθηκαν με τη χρήση
τρυπανιού από τον 5ο αιώνα.
Έτσι ελάφρυναν το συμπαγές μάρμαρο, δημιουργώντας έντονες
φωτοσκιάσεις με ζωγραφικό αποτέλεσμα.
1. Ανάγλυφη διακόσμηση: δέχονταν τα αρχιτεκτονικά μέλη όπως
κιονόκρανα, επιθήματα, θωράκια, επιστύλια, τόξα, θυρώματα
κ.α. Ο διάκοσμος περιλάμβανε γεωμετρικά ή στυλιζαρισμένα
φυτικά θέματα, σταυρούς, χριστογράμματα, μορφές ζώων και
πτηνών (εικ.4).
2. Εκκλησιαστικά έπιπλα: π.χ. άγιες τράπεζες, επισκοπικοί
θρόνοι, άμβωνες. Κυρίως ανεικονικός διάκοσμος, π.χ. σταυρός,
χριστόγραμμα, φυτικά θέματα και σπανιότερα εικονιστικός
διάκοσμος, π.χ. μορφές αγίων, σκηνές κυνηγιού κ.α.
3. Σαρκοφάγοι, επιτύμβιες στήλες: ειδωλολατρικό έθιμο το οποίο
ακολούθησαν εύποροι χριστιανοί από τον 3ο έως τον 6ο αι.
Συνήθως από μάρμαρο ενώ οι σαρκοφάγοι από πορφυρίτη
προορίζονταν για τον αυτοκράτορα και τα μέλη της οικογένειας
του. Τοποθετούνταν στις κατακόμβες, στα μαυσωλεία και σε
υπέργεια νεκροταφεία. Η ανάγλυφη διακόσμηση εξαρτιόταν από
τη θέση τους. Ο διάκοσμος των σαρκοφάγων μας δίνει μια
ολοκληρωμένη εικόνα των θεμάτων και των ιδεών που
προβάλλει η πρωτοβυζαντινή τέχνη.
18
Θέματα ειδωλολατρικής προέλευσης που απέκτησαν χριστιανικό
συμβολισμό π.χ. ο καλός Ποιμήν (ο Χριστός), ο φιλόσοφος με τους
μαθητές του (ο Χριστός με τους μαθητές του), παγώνια, φοίνικες κι
άλλα φυτικά θέματα (σύμβολα του πραδείσου).
3.1.2. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Α. ΤΟ ΕΠΙΔΑΠΕΔΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ
Β. ΤΟ ΕΝΤΟΙΧΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ
19
Παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με το επιδαπέδιο ως προς την
κατασκευή, την εικονογραφία και την τεχνοτροπία.
Από τον 4ο αι. σημαντική θέση στη βυζαντινή τέχνη
Ψηφιδωτά για τα ανώτερα τμήματα των τοίχων και τους θόλους,
ορθομαρμάρωση στα κατώτερα τμήματα.
20
Ελάχιστα σπαράγματα στην Κωνσταντινούπολη. Ψηφιδωτοί διάκοσμοι
με μεγάλο θεματολογικό πλούτο σε ναούς της Ρώμης, της Ραβέννας,
της Θεσσαλονίκης κ.α.
21
Ο παλαιότερος χριστολογικός κύκλος της μνημειακής
ζωγραφικής. Διακοσμήθηκε γύρω στο 500. Ο χριστολογικός κύκλος με
σκηνές από το δημόσιο βίο, το Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού,
εικονίζεται στη ζώνη πάνω από τα παράθυρα του μεσαίου κλίτους.
22
Β΄ φάση διακόσμησης (μετά το 640): Ο Άγιος Δημήτριος με
δύο κτήτορες, με ένα διάκονο, δεόμενος, με τέσσερις κληρικούς,
ο Άγιος Σέργιος.
Σταυρόσχημη βασιλική, κτίστηκε γύρω στα τέλη του 5ου αιώνα, στα
ερείπια ρωμαϊκού λουτρού.
23
της παράστασης. Μέσα στο ρεύμα εικονίζεται αριστερά μια
προσωποποίηση ποτάμιας θεότητας.
1. Η Βάπτιση.
24
Παράδειγμα 5: Βαπτιστήριο στη Ραβέννα (86)
Γ. Η ΕΙΚΟΝΑ
25
3. Λειτουργικό: χρησιμοποιούνταν σε κάθε εκδήλωση της
εκκλησιαστικής ζωής, στη θεία Λειτουργία, στις άλλες ιερές
ακολουθίες, στις παρακλήσεις, στις λιτανείες, στις δεήσεις.
Εγκαυστική τεχνική.
Δ. ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ
26
Αρχικά, χρησιμοποιούνταν κύλινδροι, δηλαδή ειλητάρια* από πάπυρο.
Ήταν όμως δύσχρηστοι, σχίζονταν και καταστρέφονταν από την
υγρασία. Έτσι, από τα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα διαδίδεται ο κώδικας
(codex), ο νέος τύπος χειρογράφου, δηλαδή ένας τόμος από χωριστά
φύλλα μικρότερων διαστάσεων, που είχε τη μορφή σημερινού βιβλίου.
Τα φύλλα κατασκευάζονταν από περγαμηνή, κατεργασμένο δέρμα
ζώου.
Κατασκευή:
1. Το δέρμα μουσκευόταν σε ασβεστόνερο, πλενόταν, καθαριζόταν,
πασπαλιζόταν με γύψο για να απορροφηθεί το λίπος και
τριβόταν με καρπούς χουρμαδιών για να μαλακώσει. Στη
συνέχεια τεντωνόταν και τριβόταν με ελαφρόπετρα για να
ασπρίσει και να εξαφανιστούν οι κηλίδες και τα εξογκώματα.
27
Περιέχει μια πραγματεία βοτανικής γραμμένη το 2 ο αιώνα από το
φαρμακολόγο Διοσκορίδη.
Μία από τις προμετωπίδες του εικονίζει την Ι.Α. ένθρονη ανάμεσα στις
προσωποποιήσεις της μεγαλοψυχίας και της φρόνησης.
3.1.3. ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ
Α. ΤΟ ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕΪΝΟ ΕΡΓΟ
28
Στην εσωτερική πλευρά είχαν υποδοχές, όπου τοποθετούσαν
σκληρό κερί με λειασμένη επιφάνεια. Εκεί μπορούσαν να
γράψουν με το στύλο.
Η εξωτερική πλευρά φιλοτεχνούνταν με ανάγλυφη διακόσμηση.
Ήταν αντικείμενα πολυτελείας, όχι καθημερινής χρήσης.
Διατηρούνται επίσης, δίπτυχα θρησκευτικού χαρακτήρα, στη
Αγία Τράπεζα κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, αλλά και
για την αναγραφή ονομάτων αγίων, νεκρών και δωρητών, που
μνημονεύονταν στη Λειτουργία. Χαρακτηριστική εξέλιξη η χρήση
τους για σταχώσεις (εξώφυλλα) κωδίκων.
Τα υπατικά δίπτυχα
Αρχές 5 ου
μέχρι το α’ μισό του 6ου αιώνα
Στην εξωτερική όψη και των δύο φύλλων τους εικονίζουν τη μορφή του
υπάτου. Αποδίδονται ολόσωμοι, μετωπικοί, με επίσημη ενδυμασία,
σκήπτρο και τη μάππα, το ύφασμα με το οποίο έδινε το σύνθημα για να
αρχίσουν οι αγώνες. (Εικ.16).
Β. ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ
29
αντίληψη (επιβίωση κλασικής παράδοσης). Το θεματολόγιο
περιλάμβανε μυθολογικά θέματα, σκηνές από την καθημερινή ζωή.
ΟΙ ΕΥΛΟΓΙΕΣ
30
3. Η «πληθωρική» τέχνη της περιόδου αποτελεί αστείρευτη πηγή
προτύπων για την τέχνη των μεταγενέστερων εποχών στο
Βυζάντιο και στη Δύση.
Παραδείγματα:
31
3. Στην καμάρα το ιερού διατηρείται ο ψηφιδωτός διάκοσμος της
εικονομαχικής περιόδου: στο κλειδί* διάλιθος σταυρός και χαμηλότερα
δύο πλατιές ζώνες με σταυρούς και ανθέμια.
4. Ο ναός της Θεοτόκου στη Νίκαια της Βιθυνίας. Κάτω από τη μορφή
της Θεοτόκου υπήρχε σταυρός που αντικαταστάθηκε τον 9ο αιώνα.
3.3.1. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
32
Η ανθρώπινη μορφή εικονίζεται επίπεδη, στατική, άκαμπτη.
Οι πτυχές των ενδυμάτων ελάχιστα αποκαλύπτουν την ανθρώπινη
ανατομία.
Στο πρόσωπο κυριαρχούν τα μεγάλα μάτια, η έκφραση είναι σοβαρή
και αυστηρή, χωρίς να εξωτερικεύονται τα συναισθήματα.
Σημείο στροφής προς μια πιο ρεαλιστική απεικόνιση της μορφής και
των συναισθημάτων αποτελούν τα μέσα του 12ου αιώνα (παρ.11 κεφ.3)
Παράλληλα με την αφαίρεση παρατηρείται μια τάση στροφής προς τα
ιδεώδη της φυσιοκρατικής τέχνης της Αρχαιότητας. Από τον 9 ο-11ο η
τάση αυτή εντάσσεται στο φαινόμενο της αναγέννησης των
Μακεδόνων.
33
7. Ημικύλινδρος Αψίδας Ιερού– Τρεις Ιεράρχες (αλλά και επίσκοποι,
πατριάρχες)
8. Μέτωπο τόξου αψίδας Ιερού – Ευαγγελισμός της Θεοτόκου
1. Ευαγγελισμός
2. Γέννηση
3. Υπαπαντή
4. Βάπτιση
5. Μεταμόρφωση
6. Έγερση Λαζάρου
34
7. Βαϊοφόρος
8. Σταύρωση
9. Ανάσταση
10. Πεντηκοστή
11. Ανάληψη
Α. ΤΟ ΕΝΤΟΙΧΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ
35
Μελέτη περίπτωσης 1 (105)
36
6. Νότιο υπερώο επίσης: η Παναγία Βρεφοκρατούσα ανάμεσα στον
αυτοκράτορα Ιωάννη Β’ Κομνηνό και τη σύζυγό του Ειρήνη, 1118.
Εικονίζονται και πάλι ως δωρητές.
Ο ναός του Οσίου Λουκά είναι το καθολικό της ομώνυμης μονής στη
Βοιωτία. Χτίστηκε για να στεγάσει τα θαυματουργά λείψανα του οσίου
Λουκά, ενός τοπικού αγίου του 10ου αι., ο οποίος ίδρυσε και το
μοναστήρι.
Ο ψηφιδωτός διάκοσμος του ναού, το, χρονολογείται στην 5 η δεκαετία
του 11ου αιώνα και έγινε με πρωτοβουλία του ηγουμένου Θεοδώρου
Λεοβάχου, ο οποίος με τις υψηλές του γνωριμίες στην περιοχή και στην
αυτοκρατορική αυλή κατόρθωσε να συγκεντρώσει το μεγάλο ποσό που
απαιτούνταν για την ψηφιδωτή διακόσμηση από συνεργείο ψηφοθετών
από την Κωνσταντινούπολη.
Τα ψηφιδωτά καλύπτουν τις ψηλότερες επιφάνειες του ιερού, του
κυρίως ναού και του νάρθηκα του καθολικού.
Τα παρεκκλήσια και η κρύπτη κοσμούνται με τοιχογραφίες, σύγχρονες
με τα ψηφιδωτά.
Στο εικονογραφικό πρόγραμμα, του κυρίως ναού και του ιερού,
επικρατούν τα αγιογραφικά πορτρέτα (απεικονίσεις αγίων), πάνω από
140, ενώ υπάρχουν και 5 σκηνές του Δωδεκάορτου. Η πληθώρα των
πορτρέτων ίσως δικαιολογείται γιατί πρόκειται για ναό αφιερωμένο στη
λατρεία των λειψάνων ενός αγίου, ήταν δηλ. μαρτύριο (δες 3.1.2.)
Περιγραφή: Ο ψηφιδωτός διάκοσμος του τρούλου έχει καταστραφεί και
αντικαταστάθηκε στα τέλη του 17ου αιώνα με τοιχογραφίες.
1. Παντοκράτορας - στο κλειδί του τρούλου
37
4. Ευαγγελισμός, Γέννηση, Μεταμόρφωση, Βάπτιση ( 3 από το
δωδεκάορτο) στα ημιχώνια* του τρούλου
5. Παναγία Βρεφοκρατούσα ένθρονη - στην αψίδα του ιερού
38
Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση,
Σταύρωση, Αποκαθήλωση, Ανάσταση (εικ. 34) - στις 8 κόγχες
του κυρίως ναού
Ο εσωνάρθηκας του καθολικού διασώζει ψηφιδωτά της ίδιας
εποχής
Παναγία δεομένη - στο κέντρο του τρουλίσκου
Οκτώ μάρτυρες – στη στεφάνη του τρουλίσκου
Θεοπάτορες Ιωακείμ και Άννα - στα 2 ανατολικά σφαιρικά
τρίγωνα του τρουλίσκου
Πρωτομάρτυρας Στέφανος και άγιος Παντελεήμονας – στα 2
ανατολικά σφαιρικά τρίγωνα του τρουλίσκου, ασυνήθιστο αλλά
μάλλον επειδή το κάτω μέρος καλυπτόταν με ορθομαρμάρωση.
‘Εγερση Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Νιπτήρας - στο βόρειο
διαμέρισμα του εσωνάρθηκα
Προσευχή στο όρος των Ελαιών, Προδοσία Ιούδα, Ανάληψη και
Πεντηκοστή στο νότιο διαμέρισμα του εσωνάρθηκα.
Όσες επιφάνειες δεν έχουν σκηνές, όπως τα εσωράχια των
τόξων φέρουν πορτρέτα μοναχών, στυλιτών*, και μαρτύρων.
Τεχνοτροπία: Συγγενή με εκείνη του Όσιου Λουκά. Ωστόσο έντονα
λαμπερά χρώματα σε τολμηρές αντιπαραθέσεις, εντυπωσιακό
ζωγραφικό αποτέλεσμα.
39
βόρεια κεραία του κυρίως ναού – Προσκύνηση Μάγων, Εις Άδου
Κάθοδος, Υπαπαντή, ψηλάφιση στη νότια κεραία του κυρίως ναού –
Κοίμηση Θεοτόκου στο δυτικό τοίχο – Μάρτυρες, ιεράρχες στα
εσωρράχια τύμπανα των τόξων – Νιπτήρας, Μυστικός Δείπνος,
Προδοσία στο βόρειο τμήμα του νάρθηκα – Παιδική ηλικία Θεοτόκου
στο νότιο τμήμα του νάρθηκα.
Τεχνοτροπία: Τα ψηφιδωτά είναι σταθμός στην εξέλιξη της βυζαντινής
ζωγραφικής του 11ου αιώνα. Επιστροφή στην κλασική αρχαιότητα,
γαλήνη, ηρεμία, σκεπτικισμός. Ελαφρές κλίσεις, άνετες στάσεις των
μορφών που αποδίδονται πιο φυσικές, πιο ελεύθερες στον χώρο σα να
συνομιλούν.
40
Η νωπογραφία εξασφάλιζε στερεότητα και αντοχή στις τοιχογραφίες
αλλά απαιτούσε μεγάλη ταχύτητα για να μη στεγνώσουν οι
επιφάνειες.
Διαδικασία
41
Το μνημείο είναι προδρομικό για τις τάσεις που θα επικρατήσουν κατά
την υστεροβυζαντινή περίοδο.
Γ.Η ΕΙΚΟΝΑ
Τεχνική
Εκτός από μορφές Χριστού, Παναγίας και Αγίων έχουμε επεισόδια από
Παλαιά και Καινή Διαθήκη, απόκρυφα Ευαγγέλια, βίοι και μαρτύρια
Αγίων.
Από 12ος αιώνας η κύρια θέση της εικόνας είναι στο τέμπλο ή
εικονοστάσιο.
42
Εικονογραφικό πρόγραμμα του τέμπλου: επανάληψη σε μικρότερη
κλίμακα το εικονογραφικό πρόγραμμα του ζωγραφικού ή ψηφιδωτού
διακόσμου του ναού
Στο επιστύλιο το Δωδεκάορτο ή Μεγάλη Δέηση, ίσως και σε δεύτερη
σειρά.
Μεγάλη Δέηση: Χριστός, δίπλα Παναγία και Πρόδρομος και οι δώδεκα
απόστολοι δεόμενοι.
Οι εικόνες μεγάλων διαστάσεων έμπαιναν δεξιά και αριστερά της
Ωραίας Πύλης και ονομάζονταν δεσποτικές.
Δεσποτικές: ο Χριστός και δίπλα του ο Πρόδρομος, η Παναγία και
δίπλα της ο άγιος στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός.
Στο βυμόθυρο του τέμπλου, τα δύο φύλλα της Ωραίας Πύλης,
παριστανόταν συνήθως ο Ευαγγελισμός.
Υπήρχαν και εικόνες με ζωγραφισμένες και τις δύο όψεις ονομάζονταν,
αμφιπρόσωπες και ήταν εικόνες λιτανείας.
Δ. ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ
44
ΤΕΧΝΙΚΕΣ:
Β. ΤΟ ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕΪΝΟ ΕΡΓΟ
Α. Η ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ
Β. Η ΕΙΚΟΝΑ
46
Η διασπορά των καλλιτεχνών συνέτεινε στη διάδοση των καλλιτεχνικών
ρευμάτων της πρωτεύουσας.
Παράδειγμα 14, εικ. 43, σελ. 125
3.5.1. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Από άποψη τεχνικής στην υ/β περίοδο, την εποχή της δυναστείας των
Παλαιολόγων, ακολουθούνται οι μέθοδοι της μεσοβυζαντινής περιόδου.
Από άποψη περιεχομένου η ζωγραφική των Παλαιολόγων έχει
εικονογραφικό πλούτο. Δημιουργούνται νέες συνθέσεις και οι παλιές
εμπλουτίζονται με εικονογραφικά στοιχεία, ρεαλιστικές και γραφικές
λεπτομέρειες, αρχαίες προσωποποιήσεις, συμβολικά στοιχεία και
μορφές από τα κείμενα της εκκλησιαστικής φιλολογίας.
Ιδιαίτερα έντονη η επίδραση της υμνολογίας και της Θείας Λειτουργίας.
Αν και υπήρχαν και παλιά αυτές οι τάσεις τώρα στην παλαιολόγεια
τέχνη βρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη.
Πληθωρική τέχνη με μεγάλη ποικιλία για το μελετητή.
Από άποψη τεχνοτροπίας υπάρχει μια τάση για ρεαλιστικότερη
απόδοση των παραστάσεων, σε σχέση με τη ζωγραφική της
μεσοβυζαντινής περιόδου.
Οι σκηνές γίνονται πολυπρόσωπες και οι μορφές με τις κινήσεις και την
έκφραση των συναισθημάτων τους αποκτούν μεγαλύτερη συμμετοχή
στα δρώμενα.
Οι μορφές δεν εικονίζονται πια άσαρκες και δισδιάστατες αλλά με
στέρεη δομή και έντονη σωματική παρουσία (εικ. 56).
Πληθαίνουν τα στοιχεία του τοπίου και τα αρχιτεκτονήματα και
δημιουργούν ένα πλούσιο σκηνικό βάθος, όπου διαφαίνεται μια
προσπάθεια για υποδήλωση της τρίτης διάστασης (εικ. 46, 49).
47
Τα χαρακτηριστικά αυτά σχετίζονται με το ανανεωμένο ενδιαφέρον στην
εποχή των Παλαιολόγων για τη φυσιοκρατική τέχνη της Αρχαιότητας,
στα πλαίσια της λεγόμενης Παλαιολόγειας αναγέννησης (1.1.4).
ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ
48