RIMSKO CARSTVO

I DIO – RANO CARSTVO

Glava I – Augustovo doba

1. Augustova vlast

Augustova vlast zasnivala se na objedinjavanju raznih magistratura u njegovim rukama.

Ostale magistrature, koje August nije uzeo, popunjavao je senat. August je od 31. godine st. e.
upravljao svim provincijama u kojima je bila vojska, što znači da je imao vrhovnu vojnu vlast –
imperium. Od 23. godine st. e. imperium mu je proširen na sve provincije u Carstvu, čime dobija
i najveću građansku vlast. Od 19. godine st. e. imao je i znake doživotnog konzulskog
dostojanstva. Carskim provincijama upravljao je po svojoj volji, dok je u senatskim provincijama
imao pravo najviše kontrole. Još od ranije, od 36. godine st. e. (nakon pobjede nad Sekstom
Pompejem) imao je doživotnu tribunsku vlast, koju je od 23. godine st. e. isticao u svojoj
titulaturi. Imperium i tribunska vlast bile su temelj njegove vlasti. Titula princepsa, koju je
August uzeo 29.-28. godine dobila je drugačije značenje. Ona više nije označavala samo prvog
senatora, već prvog čovjeka u državi uopšte. Također je i titula imperatora dobila drugačije
značenje. Tu titulu ranije su dobijale samo uspješne vojskovođe u ratu, i titula imperatora im je
važila od pobjede na bojnom polju do proslave trijumfa. Međutim, August je tu titulu uvrstio u
sastav svog imena, tako da je on postao doživotni imperator. Po uzoru na helenističke monarhije,
Augustova vlast je 12. godine st. e. dobila i religijsku komponentu. On je tada proglašen sa
Velikog pontifika, čime je postao poglavar rimske religije. Posebnu titulu Otac otadžbine dobio
je 2. godine st. e. čime je naglašena njegova lična veza sa rimskim građanstvom.

2. Senat u Augustovo doba

Senat je formalno ostao najviši državni organ. Na njega su prešle i neke ovlasti
magistratura. Broj članova senata utvrđen je na 600. Odluke senata imale su snagu zakona.
Nakon proglašenja principata 13. januara 27. godine st. e. izvršena je podjela provincija. Neke
provincije, uglavnom one koje su već umirene i u kojima nema vojske, pripale su senatu. Tako
su, na primjer, senatskim provincijama proglašene Afrika, Baetika, Narbonska Galija,
Makedonija, Azija itd. Tim provincijama upravljali su prokonzuli ili propretori koje je postavljao
senat. Stara blagajna erarij ostala je pod nadležnosti senata. Senat je imao nadzor nad kovanjem
bakarnog novca, dok su zlatnici i srebrenjaci bili pod nadzorom carske blagajne fiska.

3. Augustovo zakonodavstvo

Kako bi zaustavio propadanje rimskog društva, August je od 28. godine st. e. počeo sa
donošenjem niza mjera vezanih za društvo, brak i porodicu prije svega. August je mnogo pažnje
posvetio porodici, pa su njegove mjere imale za cilj jačanje rimske porodice i povećanje broja
rimskih građana. On je donio zakon koji obavezuje sve pripadnike senatorskog i viteškog staleža
na stupanje u brak. Porodice sa većim brojem potomaka imale su razne privilegije i povlastice.
Ti zakoni provedeni su 18. godine st. e. Zakon iz 9. godine st. e. pravio je razliku između onih
koji nisu imali potomaka i onih koji uopšte nisu stupali u brak. Ipak, i jedni i drugi imali su
ograničena imovinska prava. August je donio i zakon protiv pretjerane raskoši, kao i protiv
supružničke nevjernosti. U slučaju da je dokazana preljuba, slijedile su žestoke sankcije za
preljubnike. Koliko je August bio dosljedan u provođenju tog zakona pokazuje i činjenica da je
kazna za preljubu primijenjena čak i na njegovu kćerku Juliju i unuku Juliju Mlađu.

August je donio i niz mjera koje se tiču robova. On je želio da podvuče jasnu razliku
između robova i slobodnih ljudi. Rimsko pravo je gospodarima osiguravalo pravo nad životom i
smrću svojih robova, pa je August želio da potvrdi nepokolebljivost tog principa. Njegove mjere
su ograničile oslobađanje robova, a sam čin oslobađanja mogao se izvršiti tek pod određenim
uslovima. Glavni cilj Augustovih mjera bilo je učvršćavanje robovlasničkog poretka u rimskom
društvu.

4. Politika prema provincijama

August je stao u kraj pljačkanju provincija i zloupotrebi prikupljanja poreza u njima. U

provincijske upravne organe uveo je funkciju prokuratora – finansijske uprave. Povećana je
kontrola nad radom provincijskih činovnika, pa su čak i sudske odluke bile pod nadzorom samog
cara. August je veoma dobro posložio upravu u provincijama, a to je za posljedicu imalo
povećanu sigurnost građanstva sa jedne, ali i puni procvat gradova i provincija sa druge strane.
Carstvo je tada krenulo uzlaznom putanjom, što je bila posljedica privrednog procvata kako
pojedinačnih provincija, tako i Carstva u globalu.
 U to vrijeme među stanovništvom Carstva još su postojale jasne razlike između rimskih
građana i provincijskog stanovništva. One su se ogledale u pravima koja su rimski građani imali
- mogli su služiti u legijama, bili su oslobođeni direktnog poreza, a u gradovima provincija
rimski građani su imali povlašten status. Međutim, pravo rimskog građanstva već počinje
prelaziti granice Italije. Opšta tendencija rimskih vlasti bila je da prošire prava rimskog
građanstva na provincijsko stanovništvo, ali su za to postojali uslovi – poznavanje latinskog
jezika i prihvatanje rimskog načina života, ili jednom riječju rečeno – romanizacija.

5. Vanjska politika

Nakon silnih pobjeda u građanskim ratovima u posljednjim godinama Republike,

građanstvo je Augusta vidjela kao Cezarovog nasljednika i čovjeka koji će nastaviti širiti granice
Rima. Međutim, August se u velikoj mjeri uzdržavao od pretjeranog širenja Carstva. On je prije
svega želio da postojeće dijelove Carstva što bolje uredi. Njegova vanjska politika može se
podijeliti na dva kraća perioda. Prvi obuhvata godine od 27. do 6. st. e. U tom periodu još je bilo
ponekih osvajanja. Drugi period obuhvata posljednjih šest godina stare ere i prvih 14 godina
nove ere, dakle do Augustove smrti. Tada je Rimsko carstvo uglavnom vodilo odbrambene
ratove.

Ratovi u Španiji : Ubrzo nakon osnivanja principata cijelo Pirinejsko poluostrvo je osvojeno.
Međutim, ubrzo je došlo i do prvih pobuna tamošnjih plemena. Pleme Kantabri okupilo je oko
sebe okolna plemena, među kojima su se isticali Asturi, i 26. godine došlo je do ustanka. Borbe
su bile teške, i sam August je stigao u Španiju da predvodi vojsku. Naredne godine pobunjenici
su poraženi, ali to nije bio kraj sukoba u Španiji. Tek je Agripa 19. godine st. e. konačno umirio
pirinejska plemena. Osvajanjem cijelog Pirinejskog poluostrva Rimljani su došli u posjed
bogatih rudnika zlata koji su se nalazili u sjeverozapadnom dijelu Španije.

Ratovi sa Germanima : Germani i Rimljani davno su došli u sukobe. Kada je Cezar osvojio
Galiju, Rimljani i Germani došli su u direktan kontakt. Germani su često pokretali pljačkaške
pohode na rimske posjede u Galiji, a ponekad su im se i Gali pridruživali. U Augustovo doba
prvi sukob sa Germanima počeo je 16. godine st. e. Germani su porazili rimske legije i nakratko
se zadržali u Galiji, ali su 12. godine st. e. Rimljani vratili te posjede i odbacili Germane preko
Rajne. I narednih godina nastavljeni su sukobi. Rimske legije predvodio je Druz koji je 9. godine
uspio da pređe Rajnu i dođe do Elbe, ali je tu umro. Pohode je nastavio njegov stariji brat
Tiberije. Na prostoru između Rajne i Elbe Rimljani su osnovali novu provinciju – Germaniju 5.
godine st. e.

U to vrijeme južno od nove provincije osnovano je Kraljevstvo Sueba, jakog germanskog

plemena. Rimljani su odmah pokušali da unište to kraljevstvo. Plan je bio da pošalju dvije vojske
– jednu sa Rajne, a drugu sa Dunava – no operacije su propale.

U međuvremenu u Iliriji je izbio ustanak 6. godine n. e. Ispostavilo se da je to bio krvav

sukob koji je Rimljane koštao mnogo vojnika. Ugušen je tek 9. godine. Za vrijeme trajanja
Ilirskog ustanka August je naredio Tiberiju da sklopi mir sa Germanima i da se prebaci u Iliriju.
Međutim, brzo je prekršen mir, jer su Germani željeli da iskoriste situaciju i napadnu Rimsko
carstvo. Sukobi su se dogodili u provinciji Germaniji kojom je tada upravljao Kvintilije Var.

Naime, Germani su veoma mudro i lukavo postupili – pokazali su nezadovoljstvo

rimskim vlastima i podigli pobunu. Izgledalo je tako da je ustanika malo, pa je Var poslao legije
da uguše ustanak. Međutim, Germani su sve više uvlačili rimske legije u šumu. Germanima je to
bio domaći teren za borbu, dok su Rimljani bili potpuno nenaviknuti na takav način borbe. U
Teutoburškoj šumi namamljene su tri rimske legije. Germane je predvodio Arminius, vođa
plemena Heruska. Na već umorne i iscrpljene vojnike, koji su i marširali van formacije, jurnuli
su Germani sa svih strana. Sve tri legije su potpuno bile uništene, a Ver je izvršio samoubistvo
zbog te katastrofe.

Uz veliku muku rimske vlasti su uspjele da mobilizuju dovoljno ljudi da se popune

mjesta iz one tri legije uništene u Teutoburgu. U kasnijim sukobima Rimljani su porazili
Germane, i iako je izgledalo da je rimska vojska daleko nadmoćnija, August je odlučio da se ne
ide u dalja osvajanja. Vjerovatno je i on sam bio svjestan da je jedna stvar osvojiti neko
područje, ali da je daleko teži zadatak osigurati vlast i trajni mir na tom području, pogotovo kada
se radi o Germanima, koji bi teško prihvatili rimsku vlast. Zato je August odlučio da granice
ostanu na Rajni i Dunavu. Na tim granicama je boravila velika većina rimskih legija tog doba.

Politika na istoku : Na istok August nije slao vojne ekspedicije, već je probleme rješavao
diplomatskim putevima. Najvažnije pitanje na istoku bila je Partija. Augustove diplomate uspjele
su da u pregovorima dobiju nazad rimske zastave koje su Parti zaplijenili nakon borbi sa Krasom
i Antonijem. Nešto kasnije, diplomatijom su Rimljani uspjeli i smanjiti partski utjecaj u
Armeniji. Oko Armenije Rim i Partija su se često sukobljavali i ta zemlja bila je glavni predmet
njihovog spora.

6. Dinastijska politika

Kada je osnovan principat nije bilo predviđeno dinastičko nasljeđivanje. U slučaju smrti
cara, senat je imao ovlaštenja da bira novog cara. Međutim, August je i tome našao lijeka. On, a
zatim i carevi nakon njega, za svog života su uzimali suvladara na kojeg su prenijeli neke ovlasti,
kao što su vojna ili tribunska vlast. Posredstvom senata oni su uspijevali da njihov suvladar bude
priznat za cara nakon njihove smrti. Takva politika, koju je započeo August, doprinijeli je pojavi
prvih carskih dinastija u Rimu. Prva dinastija bila je julijevsko-klaudijevska (27. st. e. – 68. n.
e.), zatim dinastija Flavijevaca (69. – 96.), dinastija Antonina (96. – 192.), dinastija Severa (193.
– 235.).

7. Vjerska politika

August je 12. godine st. e. proglašen za Velikog pontifika, tj. postao je poglavar rimske
religije. On je bio pristalica tradicionalne rimske religije. Pored rimskih božanstava, bio je
naklonjen i grčkim. Istočnjačkim božanstvima i kultovima nije bio naklonjen, a čak je bilo i
zabranjeno podizanje hramova egipatskim božanstvima. Hramovi i spomenici rimskih božanstva
su obnavljani i građeni su novi. August je znao koliko religija može utjecati na stanovništvo, pa
joj je posvetio mnogo pažnje – mnogo vjerskih praznika je održano, a 17. godine st. e. i
Sekularne igre, koje imaju korijenje još u Etruriji. Postojala je i himna koju je napisao pjesnik
Horacije, a u njoj se slavila veličina Rima, njegova prošlost i dostignuća, kao i Augustova
politika. Kultovi su bili značajni, posebno lari. U Augustovo doba su obnovljeni i brojni
religijski kolegiji. Postojala je i zakletva u kojoj su se Rimljani zaklinjali Zeusom, zemljom,
suncem i Augustom da će činiti samo dobro Augustu i njegovim nasljednicima.

8. Arhitektura Augustovog doba

Augustovo doba u historiji rimske umjetnosti zauzima posebno mjesto – obično se smatra
“zlatnim vijekom” rimske umjetnosti. Nakon silnih građanskih ratova Rim je ponovo izgrađen,
od grada od cigle prerastao je u grad od mramora. Grade se veličanstvene građevine koje
svjedoče o novom Rimu, o novonastalom miru i blagostanju, kao i o veličini onoga ko je to
donio – Oktavijana Augusta. August je izgradio veliko Mareclinovo pozorište, mramorom
obložio Pompejevo pozorište, izgradio veliki vodovod, panteon i terme. Za Agripu, njegovog
glavnog saradnika također se veže niz impozantnih građevina. Posebno mjesto zauzima
Augustov mauzolej u kojem su kasnije mnogi carevi sahranjeni. U ovo doba su završeni i radovi
na obnovi Foruma čija je gradnja počela u Cezarovo doba. U ovom periodu se razvio i rimski
klasični stil koji je kasnije ostavio ogroman trag na razvoju europske kulture.

Glava II – Carevi iz dinastije Julijevaca-Klaudijevaca

1. Tiberije (14. – 37.)

Tiberije je bio iskusni vojskovođa kojeg je August odredio za svog nasljednika. On je na

samom početku vladavine pokazao naklonost prema senatu. Povećao je ovlasti senata
prebacivanjem izbornih ovlasti magistratura na senat. Međutim, kako je senatska opozicija
jačala, tako su i slabili odnosi između senata i Tiberija.

Odmah na početku njegovu vladavinu potresle su pobune u legijama. Panonske legije

tražile su povećanje vojničke plate, skraćenje vojnog roka i slanje veterana u vojnu mirovinu.
Tiberije je poslao svog sina Druza da uguši pobunu u Panoniji, što je ovaj i učinio. Skoro
istovremeno pobunili su se i vojnici u rajnskim legijama. Te legije su bile popunjene uglavnom
oslobođenicima, bivšim robovima i ljudima iz nižih društvenih slojeva, a upravo su oni bili
glavni inicijatori pobune. Imali su ista zahtjeve kao i panonski vojnici, uz dodatni zahtjev da se
njihov vojskovođa Germanik proglasi za cara. Germanik ih je umirio, uvjerio ih da je nemoguće
da vojska proglasi cara, te da je za njih najbitnije da se održi vojna disciplina u legijama.

Pored vojnih pobuna, u Tiberijevo vrijeme bunile su se i provincije. U Trakiji, kraljevini

zavisnoj od Rima, ojačao je pokret za slobodu, pa je došlo do pobune 21. godine. Iste godine,
zbog tereta poreza, u Galiji je izbio ustanak kojeg su poveli Edui i Treveri. Prijetilo je da se i
druga keltska plemena pridruže, pa da izbije opštegalski ustanak, ali su rimske vlasti, preko
nekih vođa galskih plemena, spriječila izbijanje ozbiljnijeg ustanka. Nešto ranije, 17. godine, u
Numidiji je započeo naizgled mali ustanak kojeg je poveo Takfarinat. Međutim, kako mu se sve
više ljudi pridruživalo, ustanak je postao velika opasnost za Rim. Teške borbe morali su Rimljani
voditi da bi porazili ustanike. Tek kada su poslali u Numidiju i jednu panonsku legiju, ustanak je
ugušen 24. godine. Istine godine na jugu Italije, jedan bivši vojnik Kurtizije planirao je
organizovanje robova na pokretanje pobune. Međutim, kvestor Lup uspio je da spriječi izbijanje
pobune.

2. Kaligula (37. – 41.)

Kaligula, pravog imena Gaj Julije Cezar, bio je treći car dinastije Julijevaca-
Klaudijevaca. Nadimak Kaligula je dobio po dječijim vojnim čizmicama koje je držao uz sebe.
Živio je u vojnom logoru rajnskih legija prije nego je izabran za cara. On je odmah po
preuzimanju vlasti amnestirao sve one koje je Tiberije protjerao i njegove odluke proglasio
nevažećim. Ukinuo je zakon o uvredi veličanstva. On je trošio ogromna sredstva na priređivanje
igara, pozorišnih predstava i gradnju novih građevina. U početku vladavine imao je dobre odnose
sa senatom, ali se to ubrzo promijenilo – otpočeo je sa progonom senatora i počeo pokazivati
apsolutističke ambicije. Po uzoru na helenističke kraljeve od svojih podređenih je tražio da ga
doživljavaju kao božanstvo i nazivaju gospodarem. S obzirom da je brzo ispraznio carsku
blagajnu koju je štedljivi Tiberije teško napunio, počeo je sa konfiskacijama imovine, prinudnim
licitacijama i nametanjem previsokih poreza za provincije – kako bi se blagajna opet napunila.

Prema provincijama se nije odnosio kao njegov prethodnik. Naime, Judejci su od ranije
bili oslobođeni klanjanja rimskim i drugim božanstvima, jer su imali svoju monoteističku
religiju, pa su im rimske vlasti dozvolile da se klanjaju samo svom bogu. Međutim, Kaligula nije
mnogo mario za njihova vjerovanja, pa je i njima naredio da se njemu klanjaju, kao i svi drugi
stanovnici. Otišao je do te mjere da je čak dao izgraditi svoju statuu u Jeruzalemskom hramu
pred kojom su se svi Judejci morali pokloniti. Među njima je poraslo nezadovoljstvo
Kaligulinom vladavinom i spremali su pobunu. Do pobune nije došlo samo iz razloga što je car
umro. Tačnije, ubijen je 15. januara 41. godine od strane pretorijanaca.

3. Klaudije (41. – 54.)

Nakon ubistva Kaligule u senatu je došlo do neslaganja oko novog cara. Neki senatori
smatrali su da neko od njih treba da bude izabran za cara, dok su opet drugi smatrali da treba
proglasiti Republiku. Sve ih je šokirala vijest da su pretorijanci već izabrali novog cara –
Kaligulinog amidžu i Germanikovog brata – Klaudija. Iako senatori nisu odobravali takav način
za izbor novog cara, morali su da Klaudija priznaju, jer je moć pretorijanaca bila veoma velika.

U početku vladavine imao je dobre odnose sa senatom i težio je da nastavi politiku

Augusta. Izvršio je amnestiju svih koje je Kaligula protjerao i proglasio nevažećim njegove
odluke. U Iliriji je 42. godine pripremana pobuna vojnika, a tu pobunu su podržavali neki
senatori. Saznavši za to, car je promijenio svoj odnos prema senatu. Trošio je velika sredstva na
priređivanje igara, što je sa jedne strane zadovoljavalo narod, ali je mnogo koštalo rimsku
blagajnu. Za Klaudijeve vladavine u Rimu se grade putevi, ponovo se podiže luka Ostija i gradi
se vodovod. Obezbijeđen je stalni dotok vode iz obližnjeg jezera u grad. Za vrijeme njegove
vladavine pojačana je carska birokratija. Klaudije nije pokazivao simpatije prema pojedinim
kultovima, pa je tako zabranio druidsku religiju, a iz Rima protjerao Judejce. Kao i August bio je
pristalica tradicionalne rimske religije.

Politika prema provincijama : Klaudije se prema provincijama odnosio drugačije u

odnosu na njegovog prethodnika. On je nastojao umiriti nemirne provincije, pa je tako u
Aleksandriji poručivao helenizovanim stanovnicima i Judejcima da okončaju međusobna
neprijateljstva. Helenizovanim Aleksandrijcima je poručio da se prestanu sukobljavati sa
Judejcima i da ne ugrožavaju njihova prava, ali sa druge strane da Judejci ne pretenduju na
povlastice koje su imali helenizovani stanovnici. Klaudije je 48. godine napravio jednu veoma
važnu stvar – predložio je senatu da se omogući galskim aristokratama da budu izrabani u senat.
Senat je prihvatio taj prijedlog i to je bilo prvi put u historiji da provincijalno stanovništvo dobije
pravo rimskog senatorskog staleža. U početku se ovo pravo odnosilo samo na Galiju, ali će se
kasnije proširiti na sve romanizovane provincije.

4. Vanjska politika Kaligule i Klaudija

Prema Germanima : Čitava Tiberijeva vladavina protekla je u odbrani od germanskih napada.

Kaligula je pokušao da preokrene situaciju i da izvrši ofanzivu na ta plemena. Iako njegovi
pokušaji nisu imali nikakvog stvarnog efekta, on je ipak proslavio trijumf u Rimu. Mnogo
uspješniji bio je Klaudije. U njegovo vrijeme rimske vlasti su vodile politiku “zavadi pa vladaj”
prema Germanima – podržavali su sve razmirice i sukobe među germanskim plemenima kako bi
spriječili ujedinjavanje Germana. Sa Frizima je vođen rat nekoliko godina, a 50. godine osnovan
je grad Colonia Agrippina koja je postala centar romanizacije Germana. Na njenom mjestu se
nalazi današnji njemački grad Keln.

Osvajanje Britanije : O osvajanju Britanije u Rimu se pričalo još u Augustovo doba. Kaligula je
imao planove za napad na Britaniju, ali su oni ostali neostvareni. Prvi značajniji pohod poduzeo
je Klaudije 43. godine. Poslao je vojsku predvođenu Aulom Plautijem, a ubrzo je i sam stigao u
Britaniju. Pojedina plemena u južnom dijelu ostrva su se odmah priklonila Rimljanima, ali su
legije morale voditi žestoke borbe sa plemenima u unutrašnjosti ostrva i prema sjeveru. Ipak su
osvojeni značajni dijelovi ostrva, a na osvojenoj teritoriji osnovane su rimske kolonije
Kamulodunum (današnji Kolčester) i Londinium (današnji London) koje su postale centar
rimske civilizacije u Britaniji.

Mauritanija i Trakija : Klaudije je u Rim pozvao mauritanskog kralja Ptolomeja, a zatim

ga prisilio da izvrši samoubistvo. Mauritanija je tako ostala bez kralja, ali Rimljani nisu odmah
uspjeli preuzeti kontrolu jer je došlo do pobune mauritanskog naroda. Tek 45. godine osvajanje
Mauritanije je završeno, a teritorija dotadašnje Mauritanske kraljevina je pretvorena u dvije
provincije : Tingitansku i Cezarejsku Mauritaniju. Ovim provincijama upravljali su prokuratori.

Trakija je do Klaudijevog vremena bila vazalna kraljevina. Klaudije je odlučio da je

osvojio i pretvori u provinciju 46. godine. Dio nekadašnje Tračke kraljevine pripojen je
provinciji Meziji, a od preostalog dijela osnovana je nova prokuratorska provincija. Na čelu
mezijskih legija bio je legat koji je imao zadatak da čuva rimske granice na donjem Dunavu od
upada barbarskih plemena.

5. Neron (54. – 68.)

Neron je došao na vlast 54. godine kao nasljednik Klaudija. On je, kao i njegovi
prethodnici, na početku vladavine pokazivao namjere da će vladati zajedno sa senatom. Obećao
je senatu da će mu prepustiti sve državničke poslove, a da će on sam upravljati samo u
provincijama u kojima se nalazi vojska. U početku je bio pod utjecajem prefektra pretorija Bura i
filozofa Seneke, koji su podržavali dobre odnose senata i cara. Također je i njegova majka
željela da vrši utjecaj na njega. Na svog brata Britanika i majku Agripinu je poslao ubice jer su
ga željeli zbaciti sa prijestolja.
 Važan događaj vezan je za 62. godinu – tada je umro Bur, a Seneka se povukao u
privatan život. Neron od tada počinje pokazivati apsolutističke ambicije, počinju progoni
senatora, konfiskacija njihove imovine, pa odnosi senata i cara znatno slabe.

Neron je trošio velika sredstva iz carske blagajne na priređivanje igara i pozorišta. I sam
je volio predstave, pa je često nastupao kao pjevač u pozorištu i kao kočijaš u cirkusu. To je
zadovoljavalo narod, ali je praznilo carsku blagajnu. Tokom njegove vladavine, 64. godine, Rim
je zahvatio veliki požar koji je trajao devet dana, a tokom kojeg je izgorio veći dio Rima.
Postojale su čak optužbe da je Neron izazvao požar kako bi preuredio Rim, ponovo ga izgradio i
time pokazao svoju veličinu. Međutim, za takve tvrdnje nema čvrstih dokaza. Carstvo je u
njegovo doba došlo u tešku finansijsku situaciju. Neron je imao brojne planove i projekte,
donosio je razne mjere, ali se stanje nije popravljalo. Štaviše, antirimski pokreti jačali su u
provincijama.

Ustanak u Britaniji : Jedan od najjačih antirimskih pokreta bio je u tek osvojenoj

Britaniji. Tamo je u to vrijeme upravljao Gaj Svetonije Paulin. On je 59. godine poveo svoju
vojsku na ostrvo Monu gdje je bio centar keltskog druidizma, kojeg je Klaudije ranije zabranio.
Kada su Paulin i vojska napustili Britaniju došlo je do pobune. Povod za ustanak vezan je za
pleme Iceni. Naime, njihov kralj pred smrt je odredio rimskog cara za svog nasljednika, tj. svoje
pleme i zemlju povjerio je Rimu, a dvije svoje kćerke je odredio za sunasljednice. Međutim,
kada je on umro, rimski centurioni su počeli pustošiti njegovu zemlju, nad kraljevim kćerkama je
izvršeno nasilje, a kraljica Boudika je povrgnuta tjelesnoj kazni. Ona je nakon toga pozvala svoje
sunarodnike na osvetu Rimljanima, a ovi su to prihvatili i ustanak je počeo. Pobunjenici su
krenuli na rimske centre Kamulodunum, Londinium i Verolamium. Kako vojske tamo nije bilo,
stanovništvo se nije moglo braniti, pa je oko 70 000 Rimljana ubijeno. Tek 61. godine kada se
Paulin vratio ustanak je krvavo ugušen.

Politika na istoku : I u Neronovo vrijeme najvažnije pitanje rimske vanjske politike na

istoku je bilo pitanje Armenije. Oko te države sporili su se Rimljani i Parti još od ranije, a svaki
su imali svoje razloge za pretenziju. Pitanje je riješeno kompromisom 63. godine po kojem je
armenski tron dobio Tiridat, brat partskog kralja Vologaza, ali uz uslov da dođe u Rim i da ga
rimski car okruni. Tiridat je pristao na to i 66. godine došao u Rim, kleknuo pred Nerona, a ovaj
mu je stavio zlatnu dijademu na glavu, uz burno odobravanje prisutnih.
 Po pitanju vazalnih kraljevina i kneževina, Neron se odnosio kao i Klaudije – pretvarao
ih je u rimske provincije.

Neronov pad : Neronova vladavina nije imala podršku senatorskog staleža, naročito u
posljednjim godinama vladavine, kada je on samovoljno vladao. I provincijalno stanovništvo je
bilo sve nezadovoljnije, a antirimski pokreti jačali su u skoro svim provincijama. Prvi protiv
njega se pobunio Vindeks, upravnik Lugdunske Galije, koji je stao na stranu stanovništva te
provincije koje se bunilo protiv previsokih poreza. Neron je poslao vojsku iz Gornje Germanije i
porazio Vindeksa koji je izvršio samoubistvo. Međutim, Nerona to nije spasilo – opozicija prema
njemu je sve više jačala. Presudili su mu pretorijanci, koji u se otvoreno stavili protiv njega. To
je Neronu bio jasan znak da mora sam odstupiti veoma brzo ili će ga pretorijanci ubiti. On je
napustio Rim, a posljednje dane svog života proveo je u vili jednog svog oslobođenika. Tamo je
68. godine, uz ponavljanje riječi : “Kakav umjetnik propada” izvršio samoubistvo. Sa njim se
ujedno i završava dinastija Julijevaca-Klaudijevaca.

6. Građanski rat 68. – 69.

Nakon Neronove smrti galske i španske trupe su proglasije Sulpicija Galbu za cara. Njega
je senat priznao, ali on nije mogao da se izbori sa problemima koji su potresali carstvo.
Nagovještaj građanskog rata desio se kada su donjegermanske legije proglasile Aula Vitelija za
cara, a podržale su ih gornjegermanske i još neke legije. Istovremeno u Rimu su pretorijanci
proglasili Salvija Otona za cara. Prvi od ove trojice koji je otišao sa pozornice bio je Galba –
kojeg su ubili u Rimu 15. januara 69. godine. Vitelij i Oton su se sukobili kod Kremone iste
godine, a pobjedu je odnio Vitelij. On se, također, veoma kratko zadržao na carskom prijestolju,
jer su iste godine judejske legije proglasile Vespazijana Flavija za cara. Vespazijana su priznale i
sirijske legije, a zatim panonske i mezijske, što je stvorilo veliku opoziciju Viteliju. Iz Panonije
je na Rim krenuo Antonije Primus, sukobio se sa Vitelijevim snagama kod Kremone i porazio ih.
Zatim se uputio na sam Rim, zauzeo ga na juriš, a tom prilikom poginuo je i sam Vitelij.
Vespazijanu je tako osigurano prijestolje. On se u Rim vratio 70. godine, a senat ga je priznao za
cara.
7. Trgovina i zanatstvo

Ove dvije privredne grane bile su tijesno povezane – veoma često trgovci su bili ujedno i
vlasnici zanatskih radionica. Uz poljoprivredu one su bile najvažnije privredne djelatnosti
italskog stanovništva. Posebnu ulogu zanatstvo je igralo u Sjevernoj Italiji, Etruriji i Kampaniji.
Na sjeveru proizvodila se najviše keramika i izvozila u susjedne oblasti. U Etruriji se proizvodila
bojena keramika sa modelovanim predstavama i metalne izrađevine. U Kampaniji su se najviše
proizvodili predmeti od bronze i željeza. Od proizvodnih predmeta tu su lampe, ogledala,
metalno posuđe, stakleni predmeti i vunena tkanina. Sirovine za proizvodnju ovih predmeta su
uglavnom uvožene, jer Italija nikada nije bila bogata metalima. Zanatski proizvodi su se
uglavnom izvozili u zapadne provincije, jer na istoku nije bilo potrebe za tim, s obzirom da se
zanatstvo tamo mnogo ranije razvilo.

8. Poljoprivreda

Iako se u vrijeme dinastije Julijevaca-Klaudijevaca zanatstvo i trgovina razvijaju,

poljoprivreda je ostala glavna privredna grana u Italiji. U prva dva stoljeća Carstva postojala je i
intenzivna i ekstenzivna privreda u Italiji. Italski poljoprivrednici su najviše uzgajali vinovu lozu
i maslinu. Dugo vremena italski proizvodi tih kultura su bili dominantni u zapadnim dijelovima
Carstva. Međutim, i provincije vremenom počinju uzgajati maslinu i vinovu lozu, tako da se
pojavljuje konkurentnost. Njihovi proizvodi su često bili jeftiniji od italskih, tako da italska
poljoprivreda gubi na značaju i počinje opadati. Pojedini carevi su čak i zabranjivali uzgoj
masline i vinove loze u provincijama, kako bi italska poljoprivreda zadržala dominantan položaj.

Glava III – Ustanci u provincijama 60-ih godina I stoljeća

1. Judejski rat 66. – 70.

Nemiri u Judeji započeli su u Cezareji 66. godine, a razvili su se iz sukoba lokalnih

stanovnika – onih helenizovanih sa jedne i Judejaca sa druge strane. Rimske vlasti tom sukobu
ispočetka nisu poklanjale mnogo pažnje, ali su podržavali helenizovane stanovnike. Prvobitno
sukob se završio iseljenjem Judejaca iz Cezareje, ali tek su tada nastali problemi, jer su Judejci u
Jeruzalemu podigli pobunu. Oni su se pobunili dijelom zbog događaja u Cezareji, a dijelom i
zbog zloupotrebe ovlasti prokuratora Judeje Gesija Flora. Rimski garnizon u Jeruzalemu je
pobijen, pa je upravnik Sirije Gaj Cestije Gal poveo svoje odrede da uguše pobunu u Jeruzalemu,
ali je završio neuspješno. Tada se ustanak širi cijelom Judejom i rimske vlasti shvataju ozbiljnost
događaja na istoku. Oni šalju Flavija Vespazijana da umiri Judeju.

On je uspješno započeo svoju kampanju, ubrzo ugušivši pobune u skoro cijeloj Judeji –
do dolaska vijesti o Neronovoj smrti ostali su neosvojeni samo Jeruzalem i neke manje tvrđave.
Odmah po dolasku pred Jeruzalem rimska vojska ga je opsjela. Tada i kod Judejaca dolazi do
nesuglasica, pa su se Fariseji priklonili Rimljanima. Oni najekstremniji su ipak nastavili pružati
otpor, Jeruzalemski hram su pretvorili u tvrđavu i organizovali odbranu grada. Te radikalne
grupe bili su zeloti i sikariji, a vođe odbrane Jeruzalema su bili Jovan, Eleazar i Simon. U
međuvremenu je Vespazijan proglašen za cara, pa je on napustio vojsku i uputio se u Rim, a
komandu prepustio svom sinu Titu Flaviju. Do tog momenta cijeli Jeruzalem već je bio osvojen,
a samo je hram-tvrđava ostao. Tit je odmah naredio spaljivanje hrama i njegovih galerija; hram
je potpuno uništen, kao što je i cijeli Jeruzalem sravnjen sa zemljom. Borbe su nastavljene po
ulicama grada sve do septembra 70. godine kada je ugušen i posljednji otpor. Naredne godine Tit
i Vespazijan su proslavili zajednički trijumf u Rimu.

2. Civilisov ustanak

U vrijeme Građanskog rata uhapšena su braća Julije Paul i Julije Civilis. Oni su bili vođe
Batavâ, jednog germanskog plemena koje je živjelo uz sjeveroistočnu galsku granicu. Pod
optužbom da spremaju ustanak protiv Rima braća su osuđena – Paul je pogubljen, a Civilis
poslan u tamnicu. Međutim, ubrzo je pušten iz tamnice i vratio se Batavima. Uvjerio ih je da ih
Rimljani više ne doživljavaju kao saveznike, te ih pozvao da u datom trenutku započnu pobunu
protiv Rima. Pozvao je na pobunu i druga germanska plemena, kao i Gale. Iako su brojni Gali
sanjali o slobodi i uspostavljanju Galskog carstva, te su se mnogi pojedinci i manje grupe
pridružile Civilisu, galske vođe i aristokratija su odlučili odbiti Civilisa. Smatrali su da im je
bolje ostati pod rimskom vlašću nego se boriti protiv njih. Rimljani su saznali da Batavi
spremaju pobunu, pa su ponovo uhapsili Civilisa. Ipak, ovaj put dogovoren je kompromis –
Civilis je pušten, Batavi su oslobođeni plaćanja dažbina, ali su morali odustati od bilo kakve
pobune protiv Rima i ostati pod rimskom vlašću.
 Glava IV – Dinastija Flavijevaca

1. Vespazijan Flavije (69. – 79.)

Vespazijana su za cara proglasile judejske legije tokom njegovog pohoda na istok. On je

70. godine stigao u Rim, nakon završetka Građanskog rata i senat ga je priznao za cara.
Vespazijan je bio čovjek iz srednjeg sloja stanovinštva, odlikovao se skromnošću,
jednostavnošću, strogošću, nije težio za raskošem i sjajem – bio je poštovan kao uspješan
vojskovođa i energičan čovjek.

Jedna od prvih senatskih odluka nakon priznanja Vespazijana za cara bio je Zakon o
Vespazijanovoj vrhovnoj vlasti. Tim zakonom je senat dao iste ovlasti Vespazijanu kakve su
imali August, Tiberije i Klaudije, svi caru potčinjeni su morali da izvršavaju njegove naredbe, a
on je mogao da poništi bilo koju odluku svojih prethodnika. Od samog početka je pokazivao
interese za dinastičko vladanje, pa je za svog života uzeo za suvladara svog starijeg sina Tita,
pobjednika iz Jeruzalema. Tokom svoje vladavine Vespazijan je skoro svake godine biran i za
konzula, a 73. godine je uzeo cenzorske ovlasti.

Vespazijan je izvršio novi cenz i obnovio sastav senata. U popunjavanju senata on je

slijedio politiku Klaudija, pa je u senatorski stalež uvrstio sve romanizovane provincijske
aristokrate. Prema provincijama Vespazijan je imao mnogo bolji odnos nego njegovi prethodnici.
On je preuredio upravu u provincijama i postavio nove upravnike koji na provincije nisu gledali
kao na plijen rimskog naroda, već kao sastavne dijelove Carstva, čiji je razvoj važan i za grad
Rim i za cijelo Carstvo. Revidiran je sistem poreza – obnovljeni su neki stari i uvedeni novi
porezi. Pod posebnom zaštitom Vespazijan je držao zapadne gradove, pogotovo španske. Svim
španskim gradovima, koji do tada nisu imali prava rimskog ili latinskog građanstva, Vespazijan
je dodijelio ova druga. Istočni gradovi nisu bili tako povlašteni – autonomija grčkim gradovima,
koju je dao Neron, je ukinuta. Zbog toga Vespazijan, ali i čitava dinastija, nije bila omiljena
među grčkim filozofima. Uvidjevši opasnost po svoju vladavinu, Vespazijan je filozofe i
astrologe protjerao iz Rima.
2. Tit Flavije (79. – 81.)

Tit je Vespazijana naslijedio 79. godine. Dok je bio suvladar svom ocu, Tit je imao
tribunske ovlasti. Senatorska tradicija ga ubraja među najbolje careve. Svetonije Trankvil navodi
da je jednom prilikom, tokom obroka, sjetivši se da tog dana nije uradio nijedno dobro djelo,
uzviknuo : “Prijatelji, izgubio sam dan!”. Tit je prema senatorima vodio istu politiku kao i
njegov otac, pa je sloga između cara i senata nastavljena. Vespazijan je uspio da znatno popuni
carsku blagajnu, pa je to Titu omogućilo da troši velika sredstva na priređivanje igara i izgradnju
građevina. Za Titove vladavine završena je gradnja velikog amfiteatra koji je nazvan Koloseum,
i koji postoji i danas. U periodu vladavine Tita Flavija desila se i jedna velika prirodna katastrofa
– erupcija Vezuva na jugu Italije, prilikom čega su potpuno nestali gradovi Pompeja,
Herkulanum i Stabija.

3. Domicijan (81. – 96.)

Tita je 81. godine naslijedio brat Domicijan. On je od samog početka pokazao sklonosti
prema apsolutističkom vladanju, tako da je sloga između senata i cara, koja je vladala dvanaest
godina, konačno narušena. On je od svojih podređenih, slično Kaliguli, tražio da ga nazivaju
gospodarem i božanstvom. Protiv njega se prvi pobunio legat Gornje Germanije Antonije
Saturnin 89. godine, ali ga je Domicijan porazio. Taj ustanak dao je Domicijanu povoda da
počne sa progonom senatora, a bogato je nagrađivao potkazivače koji su odavali senatore i sve
one koji su spremali zavjeru protiv cara. I on je trošio velika sredstva na igre, predstave i
građevine. U njegovo vrijeme ojačao je birokratski aparat. Prema provincijama je vodio politiku
sličnu onoj od svog oca. Zapadnim dijelovima Carstva je posvećivao više pažnje od istočnih.
Kako bi ojačao italsku poljoprivredu, zabranio je uzgoj maslina i vinove loze u provincijama.
Iako je bio smatran tiraninom veoma dugo se održao na vlast, i tek 96. godine je protiv njega
organizovana zavjera u kojoj je konačno ubijen.

4. Vanjska politika Flavijevaca

Civilisov ustanak upozorio je rimske vlasti na opasnost od ujedinjenja germanskih

plemena. Zbog toga su rimske vlasti nastojale da pomjere granicu na srednjoj i donjoj Rajni.
Između Rajne i Dunava pripojena je oblast koja se zvala Dekumatska polja. Ratove protiv
vanjskih neprijatelja uglavnom je vodio Domicijan. Protiv Hata je organizovao pohod 83.
godine, u pokrajinskim oblastima je učvrstio sistem kastela – utvrđenih tačaka u kojima se nalaze
garnizoni, sa ciljem da se osiguraju rimske granice.

Na sjeveroistočnoj granici Carstva, na donjem Dunavu, pojavila se opasnost u vidu

Dačke kraljevine koja je ponovo ojačala. Sa te strane na rimske teritorije su upadala barbarska
plemena Sarmatinci, Roksolani i Markomani. Domicijan je morao poslati vojsku na Dakiju, ali
iako su Rimljani postigli izvjesne uspjele, 89. godine postignut je dogovor da Rim isplaćuje
određenu sumu Dačanima. U Britaniji Rimljani su osiguravali svoje položaje, a posebno su važni
pohodi Julija Agripe od 77. do 83. godine, čija je djelatnost doprinijela romanizaciji Britanije.

Na istoku Vespazijan je prema vazalnim država vodio politiku Klaudija i Nerona – te

oblasti su pripajane Carstvu, pa su tako konačno Komagena, Mala Armenija i neke manje
kneževine ušle u sastav Carstva.

Glava V – Dinastija Antonina

1. Nerva (96. – 98.)

Nakon ubistva Domicijana senatori su izabrali Marka Kokceja Nervu za cara 96. godine.
Njegovim izborom za cara počinje dugi period sloge između senata i cara. Sam Nerva bio je
porijeklom iz jednog starog senatorskog roda. Na početku vladavine Nerva je amnestirao sve
koje su njegovi prethodnici protjerali, ukinuo je zakon o uvredi veličanstva i započeo proces
kažnjavanja svih potkazivača koji su igrali važnu ulogu kod Domicijana. Nervom nisi bili
zadovoljni svi vojnici, ali im je on u izvjesnoj mjeri udovoljio izabravši Marka Ulpija Trajana,
upravnika Germanija koji je bio popularan među vojnicima, za svog suvladara.

Od Nervinih mjera po pitanju unutrašnje politike izdvajaju se agrarni zakon, po kojem su

svi siromašni stanovnici Rima dobili zemljišta u vrijednosti 60 miliona sestercija. Također je
veoma važno Nervino osnivanje alimentarnog fonda, koji se kasnije pod njegovim nasljednicima
dalje razvijao.

2. Trajan (98. – 117.)

Marko Ulpije Trajan naslijedio je Nervu 98. godine. On je bio rodom iz Španije. Trajan je
napravio značajan iskorak u vanjskoj politici. Naime, nakon Augustovog doba Carstvo je
konstantno imalo defanzivan položaj u borbama protiv vanjskih neprijatelja, ali je Trajan uspio
da pređe u ofanzivu. Vodio je uspješne ratove protiv Dakije i na istoku protiv Partije.

Rat protiv Dakije : Na sjeveroistočnoj granici Carstva, na donjem Dunavu, pod kraljem
Decebalom ojačala je Dačka kraljevina. Rimljani su načuli da Dačani i Parti pripremaju savez za
zajedničku borbu protiv Rimljana, pa je Trajan odlučio da osujeti te planove. On je 101. godine
krenuo na Dačane i uspio da ih porazi i nametne im prihvatanje mira, po kojem je dio Dakije
pripao Rimskom carstvu, Decebal je morao predati oružje i vojnu opremu, te pomagati Rim u
daljnim sukobima. Mir je kratko potrajao, jer je Trajan ponovo pokrenuo pohod 105. godine sa
ciljem da dokrajči Dakiju. Rat je završen naredne godine pobjedom Rima – Decebal je izvršio
samoubistvo, a čitava Dakija je pripojena Rimu i od nje je obrazovana nova provincija.
Provincija Dakija obuhvatala je prostor između Dnjestra, Tise, donjeg toka Dunava i Crnog
mora. Osvajanje Dakije bilo je iznimno važno za Rimsko carstvo, kako zbog geostrateškog
položaja, tako i iz ekonomskih razloga. Naime, pripajanjem Dakije Rimljani su izašli na Dunav,
tako da je ta velika rijeka činila čitavu sjeveroistočnu granicu Carstva. Na njoj su Rimljani
obrazovali limes, učvrstili odbranu sa kanalima, nasipima i kontrolnim tačkama u kojima se
nalaze rimske trupe. Pored toga, dačka teritorija bila je bogata rudnicima zlata, koje je Rimu u to
doba bilo prijeko potrebno. Odmah po osvajanju, rimske vlasti su počele sa kolonizacijom
Dakije.

Rat protiv Parta : Primarnu ulogu u rimskoj politici prema istoku i dalje je imalo pitanje
Armenije. Oko te kraljevine su se dugo već sporili Rimljani i Parti, a u Neronovo doba postignut
je kompromis. Od tada je vladao mir na istoku, sve dok na partsko prijestolje nije stigao kralj
Hozroje. On je samovoljno na armensko prijestolje postavio svog kandidata, što je izazvalo
reakciju Rima. Trajan je 113. godine krenuo sa vojskom na istok u obračun sa Partima. Međutim,
njegove legije na istoku već su porazile Parte, potpuno ih istjeravši iz Armenije. Dvije godine
kasnije Trajan je sam predvodio vojsku u borbi, i Rimljani su ponovo bili uspješni – prešli su
Tigris, osvojili Adiabenu, Babilon i zauzeli partsku prijestonicu Ktesifon. Trajan je razmišljao i o
nastavku pohoda na istok i dolasku do Indije, ali su ga nemiri u Kirenaici, Egiptu, Kipru i drugim
istočnim oblastima primorali da obustavi pohod. On se razbolio i krenuo nazad u Rim, ali je na
putu, u Maloj Aziji preminuo 117. godine.

Zbog svih zasluga, senat je Trajanu dao počasnu titulu optimus princeps – najbolji car.
3. Hadrijan (117. – 138.)

Nakon Trajanove smrti sirijske trupe su carem proglasile Publija Elija Hadrijana. On je
održao dobre odnose sa senatom, u unutrašnjoj politici nastavio je putem svog prethodnika. U
vanjskoj politici potpuno se razlikovao od Trajana, uzdržavajući se od bilo kakvih novih
osvajanja. On je smatrao da je daleko bolje konsolidovati Carstvo i urediti postojeće sastavne
dijelove Carstva, nego osvajati nove prostore. Na istoku je čak Armeniju izdvojio iz sastava
Rimskog carstva, jer iako je tu zemlju Trajan osvojio, ona je i dalje bila nemirna. Smatrajući da
će biti potrebno previše sredstava i vojnika da bi se ona umirila, Hadrijan je odlučio da Armeniji
vrati status vazalne kraljevine. Dakiju je zadržao, nastavio sa kolonizacijom i eksploatacijom
zlata. Nove pohode Hadrijan nije poduzimao. Hadrijan je mnogo vremena posvetio
provincijama, čak dvije trećine svoje vladavine proveo je na putu po provincijama. Bio je
tolerantan prema svim stanovnicima Carstva, uključujući i kršćane, a na udaru su se našli jedino
Jevreji, koji su se za vrijeme njegove vladavine pobunili.

Ustanak Bar-Kohbe : Jeruzalem je još od Titovog razaranja bio uglavnom porušen grad.
Na mjestu starog Jeruzalemskog hrama rimske vlasti su namjeravale da sagrade hram Jupitera
Kapitolskog, a da se u njemu vodi kult cara, poštivajući samog Hadrijana. Tome su se usprotivili
Judejci, a vođa im je bio Bar-Kohba (sin zvijezde), pravog imena Simon. Ustanak je počeo 132.
godine i rimske vlasti su uz velike napore ugušile ustanak tek 135. godine. To je bio posljednji
veći ustanak Judejaca, jer su nakon njega žestoko kažnjeni, te im je čak bilo i zabranjeno da žive
na teritoriji Judeje.

4. Antonin Pije (138. – 161.)

Tit Elije Antonin naslijedio je Hadrijana 138. godine. Zbog svoje pobožnosti dobio je
nadimak Pius – pobožni. Imao je veoma dobre odnose sa senatom, nastavio je politiku svog
prethodnika, kako unutrašnju, tako i vanjsku – izbjegavajući bilo kakve sukobe. Probleme je
nastojao rješavati diplomatskim putem, kao što je bio slučaj sa Partima. U njegovo vrijeme došlo
je do potpunog procvata provincija, Carstvo je živjelo u miru i blagostanju. Njime su bili
posebno zadovoljni gornji slojevi stanovništva, pogotovo grčka aristokratija. U Grčkoj su ga
nazivali spasiteljem ljudskog roda, božanstvom, Zeusom Eleuterijem, Soterom i sl. Njegova
vladavina, iako je trajala 23 godine, često se naziva “vladavinom bez događaja”, upućujući na to
da se nikakvi veći sukobi, nemiri, pobune nisu dešavali. Manji ustanci zabilježeni su u Judeji
152. i Egiptu 152. – 153. godine, ali su brzo završeni. Antonin Pije je često ponavljao Scipionove
riječi : “Bolje je sačuvati jednog građanina, nego ubiti hiljadu neprijatelja”. U Britaniji je nešto
sjevernije od Hadrijanovog zida podignut niz utvrđenja.

5. Marko Aurelije (161. – 180.)

Marka Aurelije je Antonin Pije usinio još za Hadrijanovog života. On je poticao iz roda
Anija, koji vuku porijeklo iz Španije. Bio je veliki filozof i pisac, jedan od najistaknutijih
predstavnika stoičke filozofije. Njegova filozofija se u osnovi svodi na spoznavanje samog sebe,
tj. na pronalasku načina za samousavršavanjem.

U unutrašnjoj politici išao je putem svojih prethodnika, tako su odnosi senata i cara i
dalje bili na visokom nivou. Potvrdio je Trajanov zakon po kojem svi senatori moraju dio svog
bogatstva ulagati u italsko zemljište, s tim što je ulog smanjen sa jedne trećine na jednu četvrtinu.
Poduzeo je i reforme drugostepenih organa uprave, nastavio je sa podjelom žita i novca rimskom
stanovništvu, ali u nešto manjim količinama nego su to radili njegovi prethodnici. Jedino među
vojnicima nije imao tako veliku podršku, kakvu je imao kod ostalih. U njegovo vrijeme Rimsko
carstvo potresli su problemi – ratovi i kuga, što je mnogo koštalo carsku blagajnu.

Rat protiv Parta : Rim i Partija i dalje su imali zategnute odnose, a glavni predmet spora i
dalje je bila Armenija. Partski kralj Vologaz III je 162. godine zbacio sa prijestolja kralja kojeg
je Rim priznavao, i postavio svog kandidata. To je izazvalo reakciju Rima i počeo je rat. Prvi je
namjesnik susjedne provincije Sirije pokušao da se obračuna sa Vologazom, ali je poražen i u
bici sam poginuo. Parti su tada krenuli na Siriju i osvojili nekoliko gradova. Bez svog upravnika,
sirijske legije su postale nedisciplinovane, pa su rimske vlasti morale poslati legije sa Rajne,
Dunave, iz Egipta i Afrike. Vrhovnu komandu imao je carev suvladar Lucije Ver. Među vojnim
zapovjednicima istakao se Avidije Kasije. Rimljani su porazili Parte i osvojili Armeniju,
Mezopotamiju, Seleukiju i grad Ktesifon, dalje su prešli Tigris i došli u Mediju, ali su se tu
morali zaustaviti. Rimske legije je 166. godine pogodila kuga i ubila veliki broj vojnika, pa je rat
završen. Rimljani su Partima vratili većinu osvojene teritorije, svoj utjecaj su zadržali samo u
sjeverozapadnoj Mezopotamiji, a Armeniji su vratili status vazalne kraljevine. Istočne granice
Rimljani su pretvorili u limes sa sistemom pograničnih utvrđenja.
Rat u Podunavlju : Vrlo brzo nakon završetka rata protiv Parta, Rimsko carstvo se ponovo
našlo na udaru. Ovaj put meta su bile podunavske oblasti sve do Italije. Napadi su počeli 167.
godine, a napadači su bili Sarmatinci i germanska plemena Kvadi i Markomani. S obzirom na
razmjer napada, sam car i njegov suvladar su morali da krenu u pohod. Međutim, već na samom
početku pohoda, 169. godine, Lucije Ver umire, pa Marko Aurelije ostaje sam da vodi sve ratne
operacije. Veliki problem Rimljanima bio je nedostatak vojnika koje je ubila kuga. Upražnjena
mjesta u legijama je trebalo popuniti novim ljudima, ali i tu su postojali finansijski problemi.
Uprkos svemu tome, Marko Aurelije je uspio da porazi neprijatelje – prvo su potučeni
Markomani, zatim Kvadi, a onda i Sarmatinci. Rimljani su namjeravali osnovati novu provinciju
na teritoriji pokorenih plemena, ali su 175. godine morali dogovoriti primirje zbog dešavanja na
istoku. Po tom dogovoru pokorena plemena su morala priznati rimski protektorat, na njihovoj
teritoriji su raspoređeni rimski garnizoni, a pojedini barbari su se mogli naseljavati na rimskoj
teritoriji sa pravom kolona. Rat sa Markomanima i Kvadima nastavljen je 177. godine nakon
smirivanja situacije na istoku, a ponovo su bili uspješni Rimljani.

Ustanci na istoku : Tokom rata protiv Markomana, Kvada i Sarmatinaca, u Egiptu je 172.
godine došlo do pobune bukola – pastora. Ustanak je bio agrarnog karaktera, a ustanici su došli
čak do Aleksandrije. Ustanak je ugušio namjesnik Sirije Avidije Kasije. Međutim, i on sam je
175. godine podigao pobunu protiv Marka Aurelija. Upravo zbog toga je te godine zaključen mir
sa Markomanima i Kvadima. Međutim, njega su pristalice i vojnici brzo napustili i on je ubijen.

U novom valu kuge koga je ponovo pogodila legije, 180. godine umire i sam Marko
Aurelije.

6. Komod (180. – 192.)

Marka Aurelija je naslijedio njegov sin Komod 180. godine. On je odmah zaključio mir
sa Kvadima i Markomanima i izbjegavao nova osvajanja. Od početka njegove vladavine odnosi
senata i cara, koji su skoro sto godina bili na visokom nivou, počinju da slabe. Komod je počeo
pokazivati apsolutističke ambicije. Slično kao ranije Kaligula i Domicijan, i Komod je od svojih
potčinjenih tražio da ga nazivaju božanstvom i gospodarem, a sam se nazivao novim Herkulom.
Komod je velika sredstva trošio na igre i predstave u koje je bio pravi zaljubljenik. Ponekad je i
sam u areni nastupao kao gladijator. Iako nije bio omiljen, vladao je punih dvanaest godina.
Protiv njega je sklopljena zavjera i ubijen je u gladijatorskoj kasarni noći uoči 1. januara 193.
godine, noć prije nego je namjeravao primiti konzulske ovlasti u odijelu gladijatora. Sa njim se
dinastija Antonina završava nakon skoro sto godina vladavine.

Glava VI – Rimska kultura I i II stoljeća

1. Opšti karakter kulturnog života

Doba Antonina obilježeno je velikim kulturnim procvatom i širenjem rimske kulture do

najudaljenijih dijelova Carstva. Romanizacija se provodila širom Carstva, posebno u Galiji i
zapadnim dijelovima. U Africi se također širila rimska kultura, ali je i dalje bila pristuna
kartažanska kultura, te su se one često miješale. U Grčkoj i istočnim oblastima dominantna je
bila grčka kultura. Rimska kultura se tamo miješala sa grčkom stvarajući nove stilove. Rimske
vlasti nisu bezglavo pokušavale da smanje grčki utjecaj i nametnu svoj, već naprotiv, priznavali
su sve što je grčko, uključujući i jezik – grčki je priznat za državni jezik i bio je dominantan na
istoku, a latinski na zapadu.

2. Književnici i filozofi

Rimski književnici : Lukan, Petronije, Marcijal, Juvenal, Apulej

Rimski i grčki filozofi : Seneka, Filostrat, Hrizostom, Aristid, Lukijan, Epiktet, Marko
Aurelije, Plutarh, Pauzanija, Arijan, Apijan

Latinska naučna proza : Lucije Junije Kolumela, Plinije Stariji, Marko Fabije Kvintilijan,
Kornelije Tacit, Svetonije Trankvil

3. Rimska umjetnost

U vrijeme Julijevaca-Klaudijevaca, a pogotov Flavijevaca i Antonina, primijetan je

razvoj onih principa rimske kulture karakterističnih za kasnu Republiku i Augustovo doba. To se
naročito odnosi na arhitekturu i slikarstvo. Glavni graditelji bili su carevi – njihovi graditeljski
planovi imali su politički značaj. Silne monumentalne građevine su imale da svjedoče o veličini i
moći cara.
Arhitektura : Arhitektura se naglo razvija u vrijeme Flavijevaca i Antonina. Građene su
brojne grandiozne monumentalne građevine kao što su forumi, hramovi, terme, bazilike,
pobjednički lukovi, stubovi, akvadukti, mostovi i sl. Skoro svaki car je sagradio neku od tih
građevina. Posebno je veličanstven amfiteatar Koloseum, kojeg je Vespazijan počeo, a Tit
završio graditi. Ta veličanstvena četverospratna građevina predstavlja najveće remek-djelo
rimske arhitekture. Namijenjena je za priređivanje igara i predstava, a može primiti 50 000 ljudi.
Arhitektura se nije razvijala samo u Rimu, već u cijelom Carstvu. U zapadnim dijelovima
dominirao je rimski monumentalni stil, dok se na istoku rimska arhitektura miješala sa grčkom.
Sinteza te dvije kulture u arhitekturi je naročito karakteristična za Hadrijanovu vladavinu.

Vajarstvo i slikarstvo : Za vajarstvo ovog perioda karakterističan je razvitak

portreta. Vajarstvo se razvija u nekoliko stilova : realističkom, “sukcesivno-narativnom”, te
pojedinim stilovima nastalim pod utjecajem helenističke kulture. U slikarstvu je također prisutno
više stilova, a posebno je interesantan “četvrti pompejanski” stil sa izvještačeniim predstavama. I
slikarstvo je, kao i druge grane umjetnosti, bilo pod helenističkim utjecajem.

4. Istočni kultovi

U Rimskom carstvu u prva dva stoljeća nove ere širili su se brojni istočni kultovi, među
kojima su kult maloazijske boginje Ma, sirijski kult velike boginje Atargatis, solarni kultovi,
egipatski kultovi, judejska religija itd.

Iz Egipta su u Rim stigli kultovi Izide i Serapisa, koji su stekli mnogo pristalica među
mornarima, jer je Izida u Rimu doživljavana kao zaštitnica mornara. Prisutan je bio i kult
iranskog božanstva svjetlosti i Sunca – Mitre. On je bio najpopularniji među vojnicima, koji su
mu se klanjali kao personifikaciji Nepobjedivog Sunca (Sol invictus). Posebno mjesto među svim
kultovima imala su judejska učenja koja su propovijedala novi sistem vjerovanja – monoteizam,
vjerovanje u jednog boga. Oni su vjerovali, između ostalog, u dolazak spasitelja, mesije, koji će
ih izbaviti i da će oni od tada vladati svijetom. Mesijanistima je bio svojstven prozelitizam –
širenje svog vjerovanja među paganima.

Jedan od najznačajnijih kultova bilo je i kršćanstvo, koje se izdvojilo iz judejskih učenja.

To se učenje razvilo na učenjima izvjesnog Isusa Hristosa, kojem se pripisuje mistično rađanje,
izvođenje čuda i generalno nerealan život. U prvim zapisima (na kojima se kasnije razvio Novi
zavjet) život Isusa je mističan, on je sam nerealan lik. Ta djela (“Apokalipsa” i “Poslanice
apostola Pavla”) imala su eshatološki karakter, tj. učila su o dolasku kraja svijeta. U
“Poslanicama” čak i nema detalja o Isusovom ovozemaljskom životu. Kršćanski Novi zavjet
sastavljen je iz četiri evanđelja : po Ivanu, Marku, Mateju i Luki.
 II DIO – KRIZA III STOLJEĆA

Glava VII – Dinastija Severa

1. Građanski rat 192. – 193.

Nakon Komodovog ubistva proglašen je novi car – Publije Helvije Pertinaks. To je bio
stari senator, ali čovjek relativno nepoznatog porijekla. On je težio nastavku politike Antonina
Pija i Marka Aurelija, ali njegov odnos prema vojsci izazvao je nezadovoljstvo vojnika, pa su ga
pretorijanci vrlo brzo ubili. Oni su ponovo birali cara, ovaj put Marka Didija Julijana. Međutim,
takvim postupcima pretorijanaca, da po svojoj volji biraju careve i ubijaju ih, usprotivila se
provincijska vojska, pa su legije istovremeno proglasile tri cara. Britanske legije su izabrale
Decima Klodija Albina, panonske Lucija Septimija Severa, a istočne su proglasile sirijskog
legata Gaja Pescenija Nigera. Najbliži Rimu bio je Sever, pa je prvi i stigao u grad, zbacio
Julijana, ubio ga i naredio pogubljenje svih odgovornih za Pertinaksovu smrt. Sa Albinom se
sporazumio dodijelivši mu titulu cezara, a onda krenuo na istok u obračun sa Nigerom. Sever je
porazio Nigera 194. godine, i tokom boravka na istoku ratovao sa Partima, ali je ubrzo protiv
njega u Rimu ustao Albin. Sever se morao vratiti u grad i do obračuna sa Albinom došlo je 197.
godine. Sever je i u toj borbi bio uspješniji, pa je ostao jedini car, a uskoro ga je i senat priznao.

Sa Septimijem počinje vladavine dinastije Severa.

2. Septimije Sever (193. – 211.)

Unutrašnja politika : Septimija Severa na carsko prijestolje dovela je vojska, pa je ona i

bila glavni oslonac njegove vladavine. Takav sistem se naziva vojnom monarhijom, i
karakterističan je za sljedeći period Rimskog carstva. Sa senatom nije imao posebno dobre
odnose, a pojedine senatore je i progonio, uglavnom zbog sumnje da pomažu njegove protivnike.
Septimije Sever je nastojao da umanji ovlasti senata, pa je osnovao novi organ – Carev savjet,
koji je trebao da zamijeni senat. Upravu nad Italijom povjerio je dvojici prefekta pretorija koje je
godišnje postavljao. Dotadašnju državno blagajnu, erarij, pretvorio je u rimsku gradsku blagajnu.
Fisk je ostao carska blagajna, s tim što je jedan dio odvojen za carevu ličnu imovinu koju je
nadgledao poseban prokurator. Upravu nad provincijama uglavnom je povjeravao vitezovima.
Vojna reforma : Pod Septimijem je nastavljena barbarizacija rimske vojske započeta u
Trajanovo i Hadrijanovo vrijeme. Septimije je izvršio vojnu reformu kojom je promijenjen
sastav pretorijanske garde. Nju su do tada popunjavali uglavnom Italici i manjim dijelom
Hispanci i Gali. Septimije je dozvolio i drugim vojnicima, iz drugih provincija i legija, da ulaze u
sastav garde. Novu gardu činili su uglavnom vojnici iz podunavskih i sirijskih legija. Vojnom
reformom sve legije su izjednačene sa do tada privilegovanom pretorijanskom gardom. Od tada
je svaki vojnik mogao napredovati – postati centurion ili vitez, što je do tada bilo moguće samo
pretorijancima.

Vanjska politika : Na polju vanjske politike Septimije Sever je nastojao ići putem Trajana,
posljednjeg velikog osvajača. On je sa Partima na istoku vodio rat još za vrijeme Građanskog
rata 193. godine, ali se nakratko morao vratiti u Rim. Čim je porazio Albina 197. godine vratio
se na istok. Zapravo su Parti prvi napali. Njihov kralj Vologaz IV, pod pritiskom vazalnih
kraljeva nezadovoljnih rimskim osvajanjima, napao je na Rimsko carstvo. Rat Rima i Partije
vođen je od 197. do 199. godine. Parti su prvobitno osvojili Armeniju, Mezopotamiju, napali na
Siriju i opsjeli grad Nizibis. Međutim, kada je Sever stigao na istok, potukao je Parte, oslobodio
Nizibis, vratio Armeniju i rimske dijelove Mezopotamije. Sever i Vologaz su se direktno sastali
199. godine na mirovnim pregovorima nakon kojih je zaključen mir, po kojem su Rimljani dobili
čitavu Mezopotamiju. U Europi Sever je učvrstio rajnske i dunavske granice, a 208. godine
krenuo u pohod na Britaniju, sa ciljem osvajanja sjevernih dijelova ostrva, odakle su još
nepokorena plemena često napadala na rimske posjede. Septimije ih je uspio poraziti, ali
osvajanje sjevera Britanije nije završeno, jer je Septimije umro 211. godine u Eburaku.

3. Karakala (211. – 218.)

Pred smrt Septimije je svojim sinovima, Publiju Septimiju Geti i Marku Aureliju
Antoninu, poručio da se dobro slažu, bogato plaćaju vojnike i da za ostalo ne brinu. Bilo je
predviđeno da oni zajedno vladaju carstvom. Odmah su zaključili mir sa britanskim plemenima i
vratili se u Rim. Međutim, tamo je Antonin, poznatiji kao Karakala, ubio svog brata Getu i ostao
jedini car.

Karakala je nastavio politiku svog oca prema senatorima, s tim što je još i žešći bio.
Važio je za okrutnog, svirepog i osvetoljubivog vladara. Ipak, i pored toga izdao je jedan veoma
znamenit edikt – Constitutio Antoniniana, 211. godine. Tim ediktom svim slobodnim
stanovnicima carstva dodijeljena su puna prava rimskog građanstva. Osnovni razlozi takvog
carevog postupka su bili pridobijanje provincijalnog stanovništva za odbranu granica carstva i
prevazilaženje ili bar ublažavanje ekonomske krize koja je potresala carstvo.

Vanjska politika : Karakala je morao da vodi ratove na sjevernim i istočnim granicama

carstva. Sa Hatima i Alemanima vodio je rat 213. godine, a na Dunavu su granicu ugrožavali
Karpi i Jazigi. Situacija u Partiji bila je nestabilna – unutrašnju borbu za prijestolje pokušao je
iskoristiti Karakala, pa je 215. godine napao na Partiju. Međutim, novi kralj Vologaz V prihvatio
je rimske uslove i pohod je obustavljen. Poslije toga dogodio se pokolj stanovništva u
Aleksandriji. Najvjerovatnije je car poslao takvu naredbu zbog protivljenja lokalnog stanovništva
prinudnoj mobilizaciji, koja je planirana da se provede. Karakala je 216. godine ponovo krenuo
na Parte, ali tokom pohoda sklopljena je zavjera protiv njega, i on je ubijen 217. godine.

4. Makrin i Elagabal (217. – 222.)

Karakalu je naslijedio Marko Aurelije Makrin. Bio je to prvi vitez koji je proglašen za
cara. Iako Karakala nije bio omiljen, Severi su i dalje imali podršku među vojnicima. Međutim,
Makrin je tu podršku brzo izgubio kada je pokušao smanjiti plate vojnicima. Oni su ga ubili 218.
godine.

Za novog cara proglašen je Varije Avit Basijan, četrnaestogodišnji dječak. On je bio

sveštenik boga Sunca, čiji je kult pokušao da uvede u Rimu, zbog čega je dobio nadimak
Elagabal. Njegova vladavina obilježena je životom nedostojnim za jednog cara. Postajao je sve
omraženiji i kod stanovništva, i konačno je ubijen 222. godine.

5. Aleksandar Sever (222. – 235.)

Kada je postavljen za cara Aleksandar je imao četrnaest godina, pa su u početku njegove

vladavine na dvoru važne uloge imale njegova majka Julija Meza i baka Mamea. Aleksandar je
želio odbaciti sistem vojne monarhije, pa je radio na poboljšanju odnosa cara i senata. On je
senatu vratio mnoge ovlasti i autoritet, revidiran je sistem poreza, smanjeni su troškovi za vojsku
i poduzet još niz mjera u cilju finansijske konsolidacije carstva. Tokom njegove vladavine
vođeni su ratovi na istoku i u Europi. Rat protiv perzijske dinastije Sasanida je dobijen, ali po
veliku cijenu za Rimsko carstvo. Ratovi u Europi mnogo su koštali carstvo – sa Germanima je
zaključeno mučno primirje, čak su Rimljani morali isplatiti i novac Germanima u zamjenu za
mir. Takav ishod događaja je presudio Aleksandru – vojska je bila nezadovoljna, pretorijanci su
organizovali zavjeru na čijem je čelu bio vojskovođa Maksimin. Aleksandar Sever ubijen je 235.
godine i sa njim se završava dinastija Severa.

Glava VIII – Vladavina vojničkih careva

Poslije ubistva Aleksandra nastupio je haotičan period u historiji Rimskog carstva. Kriza
je dostigla svoj vrhunac, pa se naredni period često naziva Krizom trećeg stoljeća. Taj period
obilježen je čestom smjenom careva. Skoro svakog cara je izabrala, ali i ubila vojska, pa se ovaj
period još naziva i periodom vojničkih careva. On je trajao sve do dolaska Dioklecijana.

1. Maksimin (235. – 238.)

Prvi u nizu careva koje je postavila vojska nakon dinastije Severa bio je Gaj Julije Ver
Maksimin, vojskovođa tračkog porijekla. On je stajao na čelu zavjere koja je ubila Aleksandra.
Imao je veliku podršku vojske koja je bila glavni oslonac njegove vladavine. Zapravo ga je
vojska jedino i podržavala. Skoro svi ostali krugovi stanovništva, kao i državni organi na čelu sa
senatom, bili su nezadovoljni njime. On je imao jako loše odnose sa senatom, čak se nije ni
trudio da senat prizna njegovo carevanje. U Rimu nikada nije boravio. Stanovništvu je najviše
smetao njegov odnos prema gradovima, od kojih je uzimao novac i preusmjeravao ga u carsku
blagajnu, zlato i srebro iz hramova je također uzimao, a čak je i pojedine kipove bogova i careva
topio i od njih kovao novac. Potreba za novcem bila je ogromna, ali njegovi postupci očigledno
nisu nailazili na podršku stanovništva.

Gordijanov ustanak : Nezadovoljstvo Maksiminom kulminiralo je u Africi. Tamo je

prokonzul Gordijan podigao ustanak, ali kako je skoro sva vojska bila na Maskiminovoj strani,
ustanak je propao, a Gordijan ubijen. To je ipak imalo i pozitivne posljedice, jer je i senat shvatio
da se i narod želi riješiti Maksimina. Odlučno su senatori reagovali istovremeno proglasivši za
careve Marka Klaudija Pupijena, Decima Celija Balbina i Gordijana III kojeg je podržavao
rimski narod. Saznavši za dešavanja u Rimu, Maksimin je krenuo sa vojskom na prijestonicu.
Međutim, nakon neuspješne opsade Akvileje Maksimina su ubile njegove trupe 238. godine.
2. Decije i Valerijan

Uklanjanje Maksimina ni izbliza nije riješilo probleme, naprotiv, stanje se pogoršalo

zbog napada izvana. Uslijedio je niz careva koji su imali ogromnih poteškoća da se izbore sa
vanjskim neprijateljima. Jedan od njih bio je Gaj Mesije Trajan Decije. U njegovo vrijeme počeli
su prvi masovni progoni kršćana, kojih je mnogo poginulo 250. godine. U Decijevo vrijeme Goti
su upali u Trakiju i Makedoniju. U borbi sa njima 251. godine poginuo je i sam Decije u donjoj
Meziji. Stanje je bilo još i teže za vrijeme njegovih nasljednika, naročito Valerijana i Galijena.
Germanska plemena Franci i Alemani su prešla Rajnu, Goti su prešli Dunav i došli do granica
Ahaje, opustošivši Grčku, Makedoniju, Pont i Aziju. U Africi su mauritanska plemena napadala
na rimske provincije, a na istoku su opasnost i od ranije predstavljali Perzijanci. Sa ovim
posljednjim ratovao je Valerijan u Antiohiji, gdje je zarobljen. U zarobljeništvu je umro 260.
godine.

3. Galijen

Galijena je Valerijan uzeo za suvladara. Njegova vladavina obilježena je također teškim

borbama sa barbarskim plemenima na zapadu i Perzijancima na istoku. Legije su branile granice
širom carstva i bile su svjesne svog značaja u to vrijeme. Zato su mnoge od njih bile spremne
proglasiti svog vojskovođu za cara. Tako je čak 30 vojskovođa proglašeno za careve, a ostali su
poznati kao “trideset tirana”. Najznačajniji od njih bili su Postum i Odeinat.

Postum je bio zapovjednik galskih legija. Kada su ga njegove legije postavile za cara, on
je proglasio Galsko carstvo, koje je pored Galije obuhvatalo i Britaniju i Hispaniju, jer su
tamošnje legije priznale Postuma. On je uspješno branio galske granice, tako da je i Rim od toga
imao koristi.

Odeinat je bio upravnik Palmire i nakon proglašenja za cara, on je proglasio Palmirsko

carstvo, koje je obuhvatalo velike teritorije na istoku. On je ipak bio odan tadašnjem caru
Galijenu, uspješno je vodio borbe protiv Perzijanaca i zbog svojih zasluga je od senata dobio
priznanje – proglašen je korektorom Orienta.

Galsko i Palmirsko carstvo postojali su nedugo nakon smrti Postuma i Odeinata. Ukinuo
ih je car Aurelijan 273. godine. Car Galijen umro je 268. godine.
4. Klaudije i Aurelijan (268. – 275.)

Poslije smrti Galijena nastupio je period u kojem su vladali carevi Iliri. Prvi od njih bio je
Marko Aurelije Klaudije. On je vodio uspješne borbe protiv Gota porazivši ih u ključnoj bici kod
Naisa, u kojoj je oko 50 000 ljudi poginulo. Zbog svojih uspjeha protiv Gota dobio je naziv
Klaudije Gotski. Kratka, ali uspješna vladavina okončana je 270. godine kada je u Sirmiju umro
od kuge. Prije smrti za svog nasljednika je preporučio uspješnog vojskovođu Lucija Domicija
Aurelijana, također Ilira. Ovaj je nastavio sa uspješnom kampanjom protiv Gota potpuno ih
istjeravši iz Trakije. Klaudije i Aurelijan su doveli carstvo u kakav-takav red i ono je stalo na
noge. Za četiri godine i devet mjeseci vladavine Aurelijan je napravio velike stvari za carstvo.
Oko grada Rima podignuti su veliki zidovi da brane grad od eventualnih napada, ukinuo je
Galsko i Palmirsko carstvo i vratio pod direktnu kontrolu sve teritorije koje su ta dva carstva
obuhvatala. Aurelijan se pobrinuo da namirnice redovno stižu u Rim. Redovno pristizanje
namirnica povjerio je kolegiju vlasnika brodova. Uvedena je svakodnevna podjela hljeba,
umjesto dotadašnje mjesečne, a dijeljene su i masline i so. Aurelijen je pokušao uvesti i
jedinstvenu religiju za cijelo carstvo. S tim u vezi izgrađen je spomenik Nepobjedivom Suncu u
Rimu i obnovljeni su stari hramovi. Ipak njegove reforme nisu sprovedene do kraja jer je ubijen
u zavjeri 275. godine.

5. Prob i Kar (276. – 283.)

Aurelijanovim nasljednikom proglašen je Marko Klaudije Tacit, stari senator. No, on je

ubrzo izgubio autoritet i vojnici su ga ubili već 276. godine.

Za novog cara izabran je još jedan Ilir – Marko Aurelije Prob. On je vodio uspješne
ratove protiv Franaka i Alemana istjeravši ih iz Galije i osiguravši granicu na Rajni. Na istoku je
vodio ratove u Egiptu i Maloj Aziji. Imao je dosta dobre odnose sa senatom, vodio je politiku
sličnu Klaudiju i Aurelijanu i pokušao je provesti vojnu reformu sa ciljem podizanja discipline u
vojsci. Ta mjera nije naišla na oduševljenje vojnika, pa su ga oni ubili 282. godine.

Njegov nasljednik bio je Marko Aurelije Kar. Njegov jedini podvig bio je rat na istoku sa
Sarmatincima i Perzijancima. U pohod je poveo i svog sina Numerijana, dok je u Rimu ostavio
drugog sina Karina da upravlja. Pohodi su za njega završili neuspješno – poginuo je od udara
groma 283. godine. Numerijana je u povratku u Maloj Aziji ubio punac Arije Aper nadajući se
da će naslijediti carstvo.

Istočne legije su tada proglasile Gaja Aurelija Valerija Dioklecijana za novog cara, kojeg
je odmah priznao istočni dio carstva. Na zapadu je i dalje upravljao Karin, pa je moralo doći do
sukoba njih dvojice da bi se odlučilo ko će biti car. U bici kod Marga na Moravi 284. godine
pobijedio je Dioklecijan i postao car. Senat ga je ubrzo i priznao i uslijedio je niz reformi koje je
on poduzeo. Ujedno, s njim počinje i novi period – kasno Rimsko carstvo.
 III DIO – KASNO CARSTVO

Glava IX – Dioklecijanova vladavina

1. Novi državni sistem

Kada je Dioklecijan proglašen za cara i dalje je formalno bio principat na snazi.

Dioklecijan je sproveo korjenitu reformu državnog sistema – principat je ukinut, a uveden je
novi sistem – dominat. Sam pojam potiče od riječi dominus što znači gospodar. To dovoljno
oslikava položaj cara u tom sistemu. Od Dioklecijana, po uzoru na istočnjačka carstva, rimski
carevi se smatraju inkarnacijom božanstva, a njihova pojava predstavlja vjersku svečanost. Za
dominat je karakteristična neograničena vlast cara, što znači da Rimsko carstvo postaje apsolutna
monarhija.

2. Tetrarhija

Dioklecijan je izvršio i novu administrativnu podjelu carstva. Ono je podijeljeno u četiri

velike prefekture kojima su upravljala četiri čovjeka. Takav oblik uprave, u kojem četiri čovjeka
istovremeno upravljaju carstvom, naziva se tetrarhija. Najprije je Dioklecijan 286. godine
izabrao za suvladara Maksimijana i njih dvojica su imali titule augusta. Dioklecijan je upravljao
istočnim, a Maksimijan zapadnim dijelom carstva, pa je on tada prvi put, bar administrativno,
podijeljeno na istočno i zapadno. Nešto kasnije, 293. godine oba augusta su izabrala po još
jednog suvladara. Dioklecijan je izabrao Galerija, a Maksimijan Konstancija. Galerije i
Konstancije su dobili titule cezara.

Svaki od njih upravljao je po jednom prefekturom, a svaka prefektura se sastojala od tri

dijeceze. Dioklecijan je upravljao krajnjim istočnim oblastima : dijecezama Azija, Pont i Orinet,
a sjedište mu je bilo u Nikomediji, današnjem Izmitu. Njegov cezar, Galerije, upravljao je
Balkanskim poluostrvom, tj. tamošnjim dijecezama Trakijom, Panonijom i Mezijom, a njegovo
sjedište je bilo u Sirmiju, današnjoj Sremskoj Mitrovici. Na zapadu, august Maksimijan je
odsjedao u Mediolaniju, današnjem Milanu, upravljajući dijecezama Italijom, Afrikom i
Hispanijom. Njegov cezar, Konstancije, upravljao je Galijom, Vienezijom i Britanijom iz svoje
rezidencije u Augusti Treverorum, današnjem njemačkom Trieru.
3. Porezna reforma

U cilju ekonomske konsolidacije carstva, Dioklecijan je pristupio reformi poreznog

sistema. On je uveo novi – direktni porez koji se plaćao u naturi i redovno ubirao. Najvažniji je
bio zemljišni porez. Zemljište je bilo podijeljeno na iugume i capute. Iugumi su bile zemljišne
jedinice zasnovane na kvalitetu zemljišta. Morali su da budu iste vrijednosti, pa su tako iugumi
kvalitetnijeg zemljišta bili površinski manji od iuguma manje kvalitetnog zemljišta. Na primjer,
iugumi vinograda su po površini bili manji od iuguma maslinovog drveta, jer su bili kvalitetniji.

Caputi su bili zemljišne jedinice koje je jedan ratar mogao obraditi za određeno vrijeme.
Oni su također morali biti iste vrijednosti, a izjednačavanje je vršeno na osnovu radne snage, pa
je nekoliko žena-radnika bilo jednako jednom muškarcu-radniku. Visina poreza nije bila jednaka
u svim dijelovima carstva. Od plaćanja poreza niko nije bio oslobođen. Bogati građani i senatori
su čak morali plaćati i dodatni aurum glaebalei porez. Stanovnici bez zemljišta su poreze plaćali
u visini prihoda iz zanatstva, trgovine, pomorstva i drugih grana kojima su se bavili. Ubiranje
poreza povjereno je gradskim vijećnicima – dekurionima i magistratima.

4. Finansijska reforma

Uz poreznu, Dioklecijan je i finansijskom reformom pokušao da ekonomski stabilizuje

carstvo. Uveo je novi zlatni, srebreni i bronzani novac. Zlatni novac zvao se aureus i težio je
šezdeseti dio rimsk funte, tj. 5,45 grama. Međutim, ova novčana reforma nije donijela željeni
rezultat, jer realna vrijednost novca nije bila na nivou njegove nominalne vrijednosti, pa tako
kvarenje i pad vrijednosti novca nisu zaustavljeni. Uz ovu mjeru Dioklecijan je 301. godine
donio i Edikt o cijenama kojim je ograničio maksimalne cijene usluga i proizvoda. Bila je
predviđena čak i smrtna kazna za prekršioce zakona. Međutim, ova mjera se u stvarnosti nije
dosljedno provodila, pa nije ni donijela rezultate kakvim se Dioklecijan, vjerovatno, nadao.

5. Vojna reforma

Dioklecijan je proveo kompletnu reformu vojske, podijelivši svu vojsku u dvije

kategorije : limitanei i comitatenses. Limitanei su bile statične jedinice koje su se nalazile u
pograničnim oblastima i čuvale granice. Comitatenses su bile mobilne, pokretne jedinice koje su
se brzo mogle premjestiti iz jednog dijela u drugi, ako za to postoji potreba. Unutar njih postojali
su i konjički odredi vexillationes, te čuvari palače palatini. Dioklecijan je izvršio reformu i samih
legija. Broj vojnika u legiji je smanjen, ali je ukupan broj legija povećan sa dotadašnjih 35 na 60.
Radio je i na povećanju discipline u vojsci, pa su parole fides militium i virtus militium, vjernost i
hrabrost vojnika, bile posebne vojne vrijednosti, koje su se često ispisivale i na Dioklecijanovom
novcu.

6. Vjerska politika

Po pitanjima vjere Dioklecijan je bio pristalica tradicionalne rimske religije. Njegov

zaštitnik i izvor moći bio je Jupiter Optimus Maximus (Jupiter Najbolji Najveći). Sam
Dioklecijan je nosio titulu Iovius – onaj koji potiče od Jupitera, a njegov suvladar Maksimijan
Herculius – onaj koji potiče od Herkula. Prema kršćanima nije imao tolerantnosti. Naprotiv, u
njegovo doba je provođen sistematski progon kršćana. Glavni razlog za to bila je moć kršćanske
crkve koja je već privukla veliki broj pristalica. Ona je na bila svojevrsna država u državi, što je
suprotno osnovnom principu dominata – da svi državne i društvene strukture moraju biti
podređene caru. Dioklecijanov odnos prema kršćanskoj crkvi je obilježen sa četiri edikta koja je
on izdao, a u kojima se direktno udara na kršćanstvo. Prvi je izdat 23. februara 303. godine, a
odnosi se na zatvaranje kršćanskih hramova i zapljeni njihove imovine. Preostala tri su izdata
sljedeće godine i u njima se prijeti krvavim sankcijama za kršćane.

7. Vanjska politika

Ratovi sa vanjskim neprijateljima vođeni su čitavim tokom Dioklecijanove vladavine. On

je vrlo brzo zaratio sa Alemanima. Maksimijan je vodio ratove sa germanskim plemenima
Francima, Alemanima i Burgundima. U Britaniji se pojavio uzurpator Karauzije, koji se
proglasio za cara, i koga su rimske vlasti nakratko morale priznate. Tek nakon njegove smrti
Britanija je vraćena pod kontrolu. Nakon dugotrajnih borbi Dioklecijan i njegovi suvladari su
uspjeli da osiguraju granice u Europi. Maksimijan je morao voditi ratove i u Africi gdje su
napadala tamošnja plemena. U Egiptu se također pojavio uzurpator, Ahil, ali ga je Dioklecijan
brzo porazio. Nakon toga su on i Galerije krenuli na istok u rat protiv Perzijanaca. Galerije je
prvobitno poražen, ali je Dioklecijanova vojska uspjela da potuče Perzijance i zagospodari
Mezopotamijom.
 Glava X – Konstantinova vladavina

1. Borba za vlast poslije Dioklecijana

Dioklecijan i Maksimijan su abdicirali 1. maja 305. godine i nakon toga uslijedio je

unutrašnji sukob suvladara oko prevlasti. U toj borbi se istakao čovjek po imenu Konstantin, sin
Konstancija Hlora, upravnika Britanije. On je svoju političku karijeru na najvišem nivou započeo
kao Galerijev cezar 306. godine.

Bitka kod Mulvinskog mosta : Prvi vojno-politički obračun imao je 312. godine. Tada se
pred Rimom kod Mulvinskog mosta na rijeci Tibar sukobio sa suparnikom Maksencijem,
Maksimijanovim sinom. Ova borba bila je na neki način i sukob kršćanstva i paganstva, jer je
Konstanin, iako nije bio kršćanin, nastupao kao zaštitnik kršćanstva, dok je Maksencije bio
pristalica stare religije. Za ovu bitku veže se i legenda po kojoj je Konstantin noć prije bitke
sanjao križ sa natpisom “pod ovim znakom ćeš pobijediti”. Od ove bitke Konstantin i Licinije su
upravljali carstvom sve do 324. godine i njihovog međusobnog sukoba. Konstantin je i tu bio
uspješan, Licinije je protjeran u Tesaloniku, a nakon toga i pogubljen. Tako je Konstantin postao
jedini car i vladao je do svoje smrti 337. godine.

2. Vjerska politika

Iako nije bio kršćanin tokom svog života Konstantin je ostao zlatnim slovima upisan u
historiji kršćanske crkve. Naime, on je nastupao kao zaštitnik kršćanstva. Do njegovog vremena
kršćanstvo je steklo veliki broj pristalica i igralo važnu ulogu u društvu, pa je vjerovatno i to
jedan od razloga tolerantnog Konstantinovog odnosa prema njima. Pored tih političkih razloga,
važni su bili i njegovi lični pogledi na vjeru – on je prema svim religijama, vjerama i kultovima
bio tolerantan. U njegovo su doba građeni i paganski hramovi i kršćanske crkve. On je 313.
godine izdao jedan veoma značajan edikt – Milanski. Tim ediktom kršćanstvo je izjednačeno sa
svim drugim vjerama u carstvu, kršćani su dobili slobodu ispovijedanja svoje religije i po prvi
puta u historiji kršćanstvo je dobilo zaštitnika u vidu države. Zbog svoje uloge u razvoju
kršćanstva, kršćanska ckrva je Konstantina prozvala Velikim.

Nikejski sabor : Konstantin se miješao i unutrašnja pitanja crkve. To su tražili i sami

kršćanski sveštenici, jer je u početku mnogo razmirica bilo među kršćanima, mnogo različitih
tumačenja vjere itd. Zbog toga je 325. godine u Nikeji sazvan sastanak kršćanskih episkopa i
Konstantina. Tamo je raspravljano o arijanstvu. Arijanci su “sveto trojstvo” tumačili tako da je
Otac najvažniji, da je on stvorio Sina, a Sin Duha, pa da prema tome to troje ne može biti
istovjetno. Međutim, većina kršćana je prihvatala “sveto trojstvo” kao istovjetnost i ta tri dijela
Jednoga kao podjednako važne. Na saboru je arijanstvo odbačeno, ali ne i zabranjeno i uništeno.
Zapravo, razvoj arijanstva tek tada i počinje i sukob “katoličkog” i arijanskog učenja se nastavlja
i u kasnijem periodu carstva.

3. Konstantinove reforme

Konstantin je u mnogo čemu bio nastavljač Dioklecijanove reformatorske politike. I on je

pokušao da prevaziđe ekonomsku krizu koja je zahvatila carstvo, pa je donio niz mjera. Istina,
njegove mjere nisu se direktno odnosile na finansije i ekonomsko stanje carstva.Konstantin je
proveo djelimičnu vojnu reformu, odvajajući civilnu vlast od vojne. Zapravo, on je prefekte
pretorije potpuno odvojio od vojske, tako da su oni postali civilni službenici, a vojskom su
upravljali posebni magistri militium. Uz je ukinuo i pretorijansku gardu i uveo nove carske
odrede – scholae. Vojska je do kraja njegove vladavine brojala između 410 i 580 hiljada vojnika.
Još jedna mjera koju je Konstantin poduzeo je vezivanje kolona za zemlju i zanatlija za kolegije.
Po tim odlukama zanatlije su trajno morale ostati zanatlije, a koloni se nisu mogli odvajati od
zemljišta kojeg su do tada obrađivali.

Posebno značajna mjera, prava prekretnica u historiji Rimskog carstva, jeste osnivanje
nove prijestonice. Na mjestu starog grčkog Bizanta osnovan je novi grad – Konstantinopolis. On
je izgrađen 324. godine, a kao nova prijestonica inaugurisan 11. maja 330. godine. Konstantin se
potrudio da Konstantinopolis postane centar carstva u svakom smislu, pa su tamo mnogo gradilo.
I kršćanski i paganski hramovi su izgrađeni – jedan od najveličanstvenijih bio je hram Fortune, a
izgrađena je i statua Heliosa koja predstavlja samog cara. Pored gradnje novih građevine, i stare
grčke su bile obnovljene. Tako je stari Rim po prvi put u historiji pao u sjenu drugog grada.

4. Vanjska politika

Prema vani Konstantin je nastojao ići putem Dioklecijana. Vodio je uspješne ratove u
Europi. Na zapadu su uspješno vođene borbe protiv Franaka, a na Dunavu protiv Gota. Sa ovim
posljednjim je sklopljen mir 322. godine nakon pobjede Rimljana. Ipak, Konstantin je Gotima,
ali i Sarmatincima, morao dozvoliti da se naseljavaju na rimskoj teritoriji. Tako je nastavljena
barbarizacija Rimskog carstva i rimske vojske. Konstantin je planirao i pohod na Perzijance, ali
ga je u tome spriječila smrt 337. godine.

Glava XI – Carstvo poslije Konstantina

1. Konstantinovi nasljednici

Carstvo su poslijed Konstantina naslijedila tri njegova sina : Konstans II, Konstancije II i
Konstantin II. Najduže se zadužao po starosti srednji sin, Konstancije, do 361. godine. On je bio
arijanac, pa je arijansko učenje pod njegovom vladavinom dobilo na značaju. Vodio je ratove
protiv Alemana na zapadu i Perzijanaca na istoku. Sukob sa Alemanima je prepustio Flaviju
Klaudiju Julijanu, a on se posvetio ratu na istoku. Prvobitno je porazio Perzijance, ali je nova
ofanziva perzijskog cara primorala Konstancija da potraži legije od Julijana. To je izazvalo
nezadovoljstvo Julijanovih legija – one su ga proglasile za cara i Julijan je krenuo u obračun sa
Konstancijem. Međutim, posljednji Konstantinov sin umro je u Kilikiji i Julijan je postao car.

Julijan je vladao od 361. do 363. godine. Za svoje vladavine pokazao je neprijateljski stav
prema kršćanstvu, sva prava koja je Konstantin dao kršćanima, Julijan im je oduzeo. On je bio
pristalica tradicionalne rimske religije i pokušao je da je uvede na nivou cijelog carstva. On je
bio ujedno i posljednji car cijelog carstva koji je imao takvu namjeru. Bio je izuzetno obrazovan
čovjek koji je imao podršku aristokratije, pogotovo grčke. Crkva ga je prozvala Julijanom
Otpadnikom. Umro je od rane zadobijene u ratu protiv Perzijanaca.

Naslijedio ga je Jovijan 363. godine. On je vratio kršćanima prava koja im je Julijan

oduzeo. Jovijan je i sam bio kršćanin i sa njim počinje niz careva koji su bili kršćani. Neki od
njih su čak počeli i sa progonima pagana. Umro je 364. godine, a naslijedio ga je Valentinijan.
On je za suvladara odmah izabrao brata Valensa i dao mu na upravu istočni dio carstva.
Vladavina njih dvojice obilježena je žestokim napadima barbarskih plemena na Rimsko carstvo.
Jedan od najvažnijih događaja u periodu kasnog carstva desio se 9. augusta 378. godine. Tada se
dogodila bitka kod Hadrijanopolja u Trakiji. Tu su se sukobile rimske legije predvođene
Valensom i barbarske vojske na čelu sa Gotima. Rimljani su doživjeli sudbonosan poraz kojeg,
zbog njegovog razmjera, neki historičari čak upoređuju sa katastrofom kod Kane. U bici je pao i
sam car, a ona je pokazala kako se Rimsko carstvo više ne može nositi sa vanjskim
neprijateljima. Slijed događaja će to i pokazati, pa se može reći da je poraz kod Hadrijanopolja
bio ključna tačka u silaznoj putanji Rimskog carstva, poslije koji više nije bilo povratka nazad.
Cara Valensa je naslijedio Teodosije kojeg je postavio Gracijan. Naime, Gracijan je car postao
još ranije, 375. godine, kada je naslijedio preminulog Valentinijana. U Gracijanovo vrijeme
počeli su prvi masovni progoni nekršćana, uključujući ne samo pagane, već i one kršćane koji se
nisu slagali sa zvaničnim kršćanstvom. Gracijan je ubijen 382. godine, a njegov nasljednik
postao je Eugenije koji je vladao zapadnim dijelom carstva. Na istoku je ostao Teodosije.

2. Podjela Rimskog carstva

Eugenije i Teodosije su bile dvije potpuno suprotne ličnosti po vjerskim pitanjima.

Eugenije je bio rimski pagan i netolerantan prema kršćanstvu. On je pokušao vratiti tradicionalnu
religiju i ujedno je i posljedji koji je takvo nešto pokušao. S druge strane, Teodosije je bio
kršćanin. Njih dvojica su se sukobili 394. godine, a uspješniji je bio Teodosije. Ujedno je to bila i
borba kršćanstva protiv paganstva, tačnije, posljednja etapa te borbe, jer pobjedom Teodosija i
objedinjavanjem vlasti u oba dijela carstva kršćanstvo postaje državna religija. Takav status
kršćanstvu Teodosije je dao 10. januara 381. godine, a sada nakon pobjede nad Eugenijem, to je
postalo važeće za čitavo carstvo. Teodosije je kratko vladao cijelim carstvom jer je umro 395.
godine.

On je prije smrti podijelio carstvo na dva dijela – istočni i zapadni. Zapadni dio dao je
jedanaestogodišnjem sinu Arkadiju, a istočni osamnaestogodišnjem Honoriju. Jedinstvo
Rimskog carstva se tada i definitivno raspalo. S obzirom da su oba sina bili mladi, na njihovim
dvorovima su upravljali vojni činovnik Stilihon (na zapadu) i prefekt pretorij Rufin (na istoku).

3. Propast Zapadnog Rimskog carstva

I Istočno i Zapadno Rimskog carstvo bili su u teškoj vanjskopolitičkoj situaciji, ali je

zapadnio dio ipak bio u dosta težoj. Koncentracija barbara na granicama carstva postala je
neizdrživa. Najveću opasnost predstavljali su Vizigoti predvođeni Alarikom. Oni su osvojili
Balkan i uputili se prema Italiji 401. godine. Osvajanje Italije je zaustavio Stilihon koji je sklopio
mir sa Alarikom. Međutim, na carskom dvoru to nije naišlo na odobravanje. Ubrzo je Stilihon
optužen i pogubljen, a mir sa Vizigotima raskinut. To je Alarika primoralo da ponovo napadne
na Italiju. Nakon dva neuspješna pokušaja, 24. augusta 410. godine Rim je pao – osvojili su ga
Vizigoti. Uslijedilo je pljačkanje, a potom i višednevno pustošenje velikog Rima. Mnoge
građevine su oštećene i uništene. Vizigoti su se potom povukli iz grada, a ubrzo je Alarik umro.
No, Vizigoti nisu bili jedina opanost – tu su bili i druga germanska plemena, prije svih Vandali,
Suebi i Alani. Oni su napadali na Pirinijesko poluostrvo, do 420. godine cijelog ga osvojili, a do
429. godine zauzeli rimske teritorije u Africi.

I pored svih tih Germana, Zapadno Rimsko carstvo imalo je još jednu smrtu opasnost –
Hune. Njihova migracija sa istoka predstavljala je opasnost po čitavu Europu. Predvođeni
Atilom, bili su u nezadrživom naletu. Rimljani su ipak uspjeli da se obračunaju sa njima 451.
godine na Katalonskim poljima. Bitka je završila neodlučeno, ali je u strateškom smislu pobjeda
pripala Rimljanima. Sljedeće godine Huni su ponovo napali, a zatim se ponovo povukli. Ubrzo
Atila umire i njihova se država raspada.

Povlačenje Huna nije riješilo probleme Zapadnog Rimskog carstva. Ono je nastavilo ići
silaznom putanjom i nije davalo nikakve signale da se može oporaviti i opstati. Jedan od većih
problema bio je prevelik broj barbara u rimskoj vojsci i čak na carskom dvoru. Takav položaj im
je omogućavao da uslovljavaju cara. Posljednjih godina Zapadnog Rimskog carstva važnu ulogu
na dvoru imao je Orest, otac Romula Augustula. Upravo su od Oresta Germani tražili posjede u
Italiji. Orestovo odbijanje je presudilo Zapadnom Rimskom carstvu – Germani su digli oružje,
ubili Oresta i krenuli na Ravenu, gdje je tada boravio, ispostaviće se, posljednji rimski car Romul
Augustul. Germane je predvodio vođa plemena Skiri – Odoakar. On je zbacio Romula sa
prijestolja bez problema, poštedio mu život, dao mu posjede u Kampaniji, a znake carskog
dostojanstva poslao u Konstantinopolis. To se desilo 476. godine i taj se događaj uzima kao kraj
Zapadnog Rimskog carstva.

Na ruševinama Zapadnog Rimskog carstva stvorene su barbarske države, u početku

isključivo germanske : Kraljevstvo Ostrogota u Italiji, Vizigota u Akvitaniji i Španiji,
Burgundinaca u Provansi, Franaka u Galiji, Anglosaksonaca u Britaniji, Vandala u Africi itd.ž
 Glava XII – Kultura kasnog Rimskog carstva

Kao i u drugim oblastima, tako se i u kulturi zapažaju crte opadanja. Ipak, čak ni ovaj
krizni period nije protekao bez da je rimska kultura ostavila trag. Pojavila su se djela koja ne
zaostaju mnogo za odgovarajućim djelima klasičnog doba. U IV stoljeću karakteristično je da je
rimsko društvo većim dijelom ostalo vjerno paganskim tradicijama, što se odrazilo i na kulturu.
U književnosti su prisutni motivi paganskog protesta protiv kršćanstva. Naravno, sa razvojem i
širenjem kršćanstva, javlja se i kršćanska umjetnost. Na Zapadu, veliku ulogu u kulturnom životu
imale su provincije, naročito Galija.

1. Arhitektura i umjetnost

U arhitekturi i umjetnosti su također prisutne naznake opadanja, ali se to opadanje ne

ispoljava odjednom. Arhitektura Dioklecijanovog i Konstantinovog doba odlikuje se
monumentalnošću i harmonijom. To je doba dalo nove principe u građevinskoj umjetnosti,
zasnovane na starim tradicijama. Grade se grandiozne građevine u vrijeme ova dva cara.
Dioklecijan je izgradio velike terme u Rimu, svoju prijestonicu Nikomediju doveo do punog
sjaja, a tu je i velika Dioklecijanova palača u Splitu. Konstantin je također bio veliki graditelj –
osnovao je novu prijestonicu u kojoj je veliki broj impozantnih građevina izgrađen.

U slikarstvu i mozaiku ima mnogo konvencionalnih crta. Javljaju se i kršćanska

arhitektura i slikarstvo. Oni su mnogo toga preuzeli iz klasičnog rimskog stila, ali ipak postoje i
određene originalne crte. Grade se prve statue Isusa Krista, pojavljuju i prvi mozaici sa
predstavom Isusa. Te su predstave u mnogo čemu slične sa ranijim paganskim mozaičnim
predstavama. Tu su također i prikazi bogorodice Marije i drugih kršćanskih elemenata.