Professional Documents
Culture Documents
Gramatyka Języka Włoskiego Wrobel
Gramatyka Języka Włoskiego Wrobel
Gramatyka
języka włoskiego
W ffip)
\ U 'o i
JmSm
WIEDZA
POWSZECHNA
SŁOWO WSTĘPNE
9
SPSS TREŚCI
14
ZDANIA - WYRAZY - GŁOSKI
Z punktu widzenia a k tu mowy [atto di parola] i kom unikacji języko
I
wej [comunicazione verbale] jedyną konkretną realizacją języka jest
wypowiedzenie [enunciazione] - wypowiedź [enunciato], utożsamia
ne w praktyce ze zdaniem [frase]. Powiązane treściowo i formalnie
wypowiedzenia tworzą zorganizowany zbiór, który określa się mianem
tekstu [testo].
17
od elementów najprostszych - dźwięków mowy, poprzez analizę ich połą riom morfologicznym: fleksyjne są opozycje o bardzo wysokim stopniu
czeń - wyrazów, dochodzimy do jednostek języka najwyżej zorganizowa regularności (np. rodzaj, liczba, czas, tryb), słowotwórcze natomiast są
nych, czyli zdań prostych i zdań złożonych. opozycje o mniejszym stopniu regularności (np. stosowanie poszczególnych
afiksów).
Podstawowym przedmiotem opisu gramatycznego języka, obok kon-
j strukcji zdaniowych („gram atyka zdania” - składnia), są zatem, w przy Opis form flelcsyjnych zostanie połączony z opisem ich funkcji składniowych
jętym tu ujęciu, mniejsze, proste elementy językowe - wyrazy, z których w rozdziale zatytułowanym M orfoskładnia [morfosintassi].
zbudowane jest wypowiedzenie („gramatyka wyrazu”). Przez w yraz Taki właśnie opis systemu gramatycznego języka włoskiego - zawierający
j [p a ro la ] rozumiemy tu, najogólniej ujmując, najmniejszą względnie SŁOWOTWÓRSTWO, MORFOSKŁA.DNIĘ i SKŁADNIĘ - stanowi zasadniczy
samodzielną jednostkę systemu słownikowego mającą znaczenie („zna przedmiot naszej Gramatyki. Poprzedza go opis głosek (i liter), stanowiących
li czącą”) i zdolną do pełnienia określonych funkcji składniowych. włosld system fonologiczny, czyli FONOLOGIA, FONETYKA, ORTOGRAFIA.
u w aga: Ze względu na znaczenie i funkcję wyrazy dzielimy na sam ozn aczące (autoseman-
tyczne), czyli pelnoznaczne, mające znaczenie leksykalne i mogące funkcjonować
jako człony zdania (rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, większość czasowników),
oraz w spółzn aczące (synsemantyczne), znaczeniowo niesamodzielne, ale spełniające
„funkcje usługowe” w stosunku do wyrazów pełnoznacznych (czasowniki posiłkowe,
przyimki, spójniki, partykuły itp.).
1 W yraz słownikowy, zwany też leksem ent [lessema] —jeśli jest odmien-
j ny —łączy w sobie różne form y fleksyjne [forme flessionali]. Takie
formy fleksyjne leksemu, uporządkowane według określonej zasady,
I tworzą jego p a ra d y g m at [paradigma ].
Opisem słownictwa, czyli system u leksykalnego [sistema lessicale], ana
lizą relacji formalnych i semantycznych, zachodzących między wyrazami,
a także znaczeniem i strukturą wewnętrzną wyrazu zajmuje się leksykologia
[lessicologia ] wraz z sem antyką [semantica],
! Natomiast opisem wyrazów pod kątem ich budowy i reguł tworzenia
(siowotwórstwo - form azione DELLE p a ro le ) oraz ich odmiany według
j odpowiednich kategorii gramatycznych i przynależności do określonej
kategorii części mowy (fleksja - flessione) zajmuje się m orfologia [mor-
I fo lo g ia], tworząca wraz ze składnią [sintassi] tzw. system gram atyczny
1 [sistem a g ram m aticale] języka.
Taicie wyodrębnienie, w ram ach opisu morfologicznego, slow otw órstw a
i fleksji, opiera się przede wszystkim na tym, że fleksja obejmuje formy wy
razowe (fleksyjne) należące do jednego i tego samego leksemu (wyrazu),
rezultatem natomiast działania słowotwórczego są nowe, autonomiczne
leksemy, mające własną fleksję. Podstawę takiego rozgraniczenia może też
stanowić stopień regularności opozycji właściwej poszczególnym lcatego-
18
FONOLOGIA, FONETYKA,
ORTOGRAFIA
GŁOSKI
System fomologiczny języka włoskiego [sistema fonologico della
i lingua italiana ]zawiera 30 fonemów, czyli głosek, które dzielimy na
1 samogłoski, pólsam ogloski (półspółgłoski) i spółgłoski.
SAMOGŁOSKI i Tym 7 dźwiękom samogłoskowym odpowiada tylko 5 znaków graficz-
j nych, bowiem litera e oznacza zarówno lèl otwarte [la e aperta], jak i 161
1 W języku włoskim jest 7 samogłosek: [vocali] III, lei, fet, /a/, Ibl, 161, /u/. j zamknięte [la e chiusa], a litera o zarówno lèl otwarte [la o aperta], jak
I i 161 zamknięte [la o chiusa].
Zamieszczony poniżej trójkąt samogłoskowy pozwala opisać samogłosld
włoskie według podstawowych (dla tego systemu samogłoskowego) cech Pięć samogłosek włosldch ma brzmienie zbliżone lub identyczne z brzmie
dystynktyw nych [tratti distintivi], a mianowicie: niem ich odpowiedników w języku polskim:
© ruchu pionowego (wertykalnego) języka (stopień otwarcia jam y ustnej): /i/ = polskie i w wyrazie ‘liga’, włoskie: lino, inno
samogłoski otw arte, półotw arte, półzam knięte i zam knięte, lèl = polskie e w wyrazie ‘len’, włoslde: bello, caffé
® ruchu poziomego (horyzontalnego) języka: samogłosld przednie i tylne oraz lal = polskie a w wyrazie ‘kara’, włoskie: amare, chiaro
samogłoska centralna, ■ Ibl = polskie o w wyrazie ‘lcoło’, włoskie: corda, nove
lui = polskie u w wyrazie ‘m ur’, włoskie: luna, veduta
© udziału - lub wyłączenia warg: sam ogłoski zaokrąglone (uwargowione)
i niezaokrąglone (nieuwargowionę, płaskie), Dwie pozostałe samogłosld nie mają odpowiedników w języku polskim; ich
wymowa jest bardziej zwężona niż wymowa ich odpowiedników otwartych.
• pozycji podniebienia miękkiego: sam ogłoski ustne i nosowe.
I tak:
System samogłoskowy współczesnego języka włoskiego:
/él - wymowa bardziej zwężona niż wymowa lèl, zbliżona do wymowy
i, w stosunku do którego jest bardziej otwarta; odpowiada fran
R UCH JĘZYKA HORYZONTALNY
cuskiemu e w wyrazach ne z, pré, włoslde: cera, francese, re.
przednie -<...................... ** tylne 161- wymowa pośrednia między loi a /u/; odpowiada francuskiemu
o w wyrazach clos, veau, włoslde: signore, sole, noi, dolore.
•zamknięte Rozróżnienie między e, o otwartym i e, o zamkniętym nie zawsze jest łatwe
czy nawet możliwe do ustalenia. Bardzo często zależy to od regionu. Ta sa
ma samogłoska będzie wym awiana w tym samym wyrazie jako otwarta na
południu Włoch czy w Rzymie, a jako zamknięta na północy czy we Floren
cji (lub na odwrót). Nie ma tu ścisłych, jednoznacznych i pewnych reguł,
a te, które podają niektóre gramatyki, są skomplikowane i płynne. Jedyną re
gułą ogólną, która nie ma wyjątków, jest to, iż rozróżnienie między samo
otwarte głoskami otwartymi i zamkniętymi istnieje wyłącznie w odniesieniu do sa
niezaokrąglone zaokrąglone mogłosek akcentowanych; w sylabach nieakcentowanych natomiast samo
-* « 5 ......................................................................................................... S T
głoski e, o są zawsze zamknięte (niezależnie od regionalnej wymowy e,
UDZI AŁ W ARG o akcentowanych i nieakcentowanych), chociaż wymowa ich jest nieco bar
dziej otwarta niż wymowa e, o zamkniętego akcentowanego. Gramatyki po
W szystkie samogłosld włoskie są ustne [orali]. Podobnie jak w języku pol dają pewne reguły dotyczące realizacji - otwartej lub zamkniętej - e, o,
skim są zawsze dźw ięczne [sonore].
a słowniki różnice te zaznaczają często w grafii tzw. akcentami: / '/ - accen-
Istnieje również w języku włoskim rozróżnienie między samogłoskami: to grave dla brzmienia otwartego, /7 - accento acuto dla brzmienia
e otwartym i zamkniętym oraz o otwartym i zamkniętym. zamkniętego.
22 23
Oto, przykładowo, kilka przypadków bardziej szczegółowych, w których ist © na końcu wyrazu, akcentowane, np.
nieje pewna regularność w pojawianiu się e, o otwartego lub zamkniętego
amó, canteró, ció, peró
w sylabach akcentowanych.
E o tw a rte lei występuje między innymi: 0 z a m k n ięte 16/ występuje między innymi:
© prawie zawsze w dyftongu ie (oczywiście akcentowanym), np. ® w przyrostkach -oce, -oio, -ogna, -ondo, -one, -ora, -ore, -oso, np.
miele, piecie, chiesa, fievole, pieno atroce, autore, azione, fam oso, moribondo, serbatoio, signora,
signore, vergogna
© w przyrostkach -edine, -efico, -ello, -ella, -ense, -ente, -enza, -eiio, -eria,
-esimo (liczebniki), -este, -estre, np. Iloczas [quantitA ] , czyli rozróżnienie samogłosek krótkich i długich, nie ist
nieje we włoskim jako zjawisko fonołogiczne. Należy natomiast pamiętać, że
campanella, campanello, campestre, celeste, estense, maléfico,
wymowa samogłosek akcentowanych jest w języku włoskim przedłużona
miseria, partenza, scilsedine, studente, trentesimo
w' stosunku do samogłosek nieakcentowanych, wymawianych krócej (np. co-
© w formach gerundio i participio presente czasowników' II i III grupy, np. moclo, finire, naturalmente).
conveniente, tenente, leggendo, servendo Wyjątek stanowią parole tronche, w których samogłoska końcowa - ak
centowana - wymawiana jest krótko:
® w 1. i 3. os. lp oraz w 3. os. lm co n d iz/o n ale p rese n te oraz w pass a to
rem o to czasowników przyjmujących końcówki -étti, -étte, -éttero, np. onestd, parló, soliclarietd, virtu
temerei, temerebbe, temerebbero, temetti, temette, temettero Wydłużenie samogłoski akcentowanej daje się zauważyć szczególnie wtedy,
gdy następuje po niej tzw. spółgłoska wydłużająca, np. -s- międzysamogło-
E z a m k n ięte /él występuje między innymi:
skowe (realizowane często jako /z/):
® w przyrostkach -efice, -esco, -ese, -esimo (rzeczowniki), -essa, -eto, -etto,
-evole, -ezza, -mente, -mentó, np. disastroso, fam oso, vergognoso
badessa, cristianesimo, foglieito, francese, frutteto, grandezza, Samogłoski mają zdolność sylabotw órczą: każda samogłoska stanowi
naturalmente, ornamento, piacevole, pontefice, romanesco odrębną sylabę.
Jeżeli po spółgłoskach tych następuje samogłoska e lub i (także jako półsa- » W ymawiane jest /sk/ we wszystkich innych wypadkach, np.
mogłoslca), to dla zachowania wymowy twardej Ikl, Igi wstawia się po c lub bosco, esclamare, mosca, scatola, scrivere, scuola, scuro, trascurare
g literę h, która nie jest wymawiana, np.
Litera h jest także w tym wypadku znakiem graficznym (nie wymawia się
che, chia.ro, chitarra, ricche, ricchi
jej), służącym do zachowania wymowy /sic/ grupy sc, gdy po niej następuje
(ale: ricca, ricco)
e lub i (w funkcji samogłoski lub półsamogłosld), np.
ghetto, ghiaccio, ghirlanda, larghe, larghi
(ale: larga, largo) maschietto, schema, schiavo, schiuma, schizzo
30 31
H ' W zaimkach egli, gli (oraz w ich złożeniach), a także w formach flelcsyjnych
Nie jest w wyrazach włoskich wymawiane; jest wyłącznie -znakiem graficz wyrazów tzw. odziedziczonych mających /!’/, wymowa palatalna zostaje za
nym. Pojawia się jedynie: chowana, np.
© w wypadkach wspomnianych wyżej, gdzie służy do zaznaczenia, że c, g, eglino, glielo, piglino, scegli
sc przed samogłoskami przednimi lub półsamogłoską /j/ mają być wymawia
ne jako /k/, Igi, /sic/: W warunkach fonetycznych podanych przy sc, także gl wymawiane jest ze
wzmocnieniem, np.
che, chiaro, chitarra, ghiaccio, ghibellino, schéma, schiavo, schizzo
figlio /'f id ’l ’o/, scegliere /'sć :lT e re /
© tradycyjnie w czterech formach (ł., 2., 3. os. lp i 3 os. Im) in d icativ o pre
se n te czasownika avere: GM
« Niezależnie od pozycji wymawiane jest jako czysty dźwięk palatalny In'/,
ho, hai, ha, hanno tzn. bez 1)1 (błąd spotykany często w wymowie cudzoziemców), np.
(przy czym używa się, choć rzadko, również form: o, ai, à, ànno) agnello /a 'n ’n’èdlo/, bagnino, gnocco, ignoto, ognuno, segnale,
• w formach wykrzyknikowych: vergogna
ahl, ahil, eh.!, ihl, oh.!, ohi! ® Wymowę /gm/ spotyka się w zapożyczeniach, np.
hôtel lub hotel (bez akcentu), whisky Także artykulacja gn ulega wzmocnieniu w sytuacjach podanych dla sc i gl:
przed i w wyrazach pochodzenia książkowego, zarówno na początku, jak m Notuje się też ewentualne drobne odchylenia w wymowie n typu asymila-
i wewnątrz wyrazu, np. cyjnego, np. n+b/p -> m+b/p, co zostało utrwalone w ortografii:
ganglio, geroglifico, glicerina, glissando, négligente imbottigliare, imporre
32 33
W kontakcie z c, dz wymowa -n przesuwa się ku środkowi podniebienia W ymawiane jest /z/, czyli dźwięcznie, m.in.:
(palatalizacja), np. © przed spółgłoskami dźwięcznymi: /b/, /dl, Igi, III, trał, /n/, /r/, /v/ zarówno
cominciare, mangiare na początku, jak i wewnątrz wyrazu, np.
girasole, presentimento, risolvere Niektóre gramatyki podają bardziej szczegółowe zasady wymowy s w pozy
cji interwokalicznej, najczęściej według normy toskańskiej. Należy jednak
W wyrazach, które nie są już odczuwane jako złożenia, pojawia się wymo pamiętać, że rozróżnienia są tu bardzo płynne.
wa dźwięczna /z/, typowa dla s między samogłoskami, np.
Z
deserto, filo sofo
Litera z wymawiana jest także w dwojaki sposób: I d lub /dz/.
m w geminacie, np. Także i w tym wypadku niektóre gramatyki próbują ująć tę podwójną wymo
cassa, classe, messa, osso wę z w reguły, które jednakże nie mają charakteru ogólnego, a jedynie bar
dzo dużo wyjątków.
® przed spółgłoskami bezdźwięcznymi /p/, /i/, Ikl, lii zarówno na początku,
jak i wewnątrz wyrazu, np. Należy pamiętać, że z wymawiane jest ja k Id , bezdźwięcznie (z sorda):
ascoltare, aspetto, disfare, questo, scuola, sfera, spazio, Stella ® w przyrostkach: -anzfit, -enza, -ezza, -izia, -onzolo, -ozza, -ozzo, -uzza,
-uzzo, -ziare, -zionę, np.
® po innej spółgłosce, np.
bellezza, carrozza, funzione, iniziare, innocenza, mediconzolo,
corso, dem o, falso pigrizia, predicozzo, speranza, viuzza
34 35
® najczęściej przed i + samogłoska: ia, ie, io, np. gh Igi cinghia, ghianda, laghetto
gi /dżi/, Idzi giro, mangiare, margine
anziano, grazie, inizio, ozio, spezici, zio
gli IYI,IYil, /gli/ aglio, egli, negligente
® najczęściej po spółgłosce l, np. gn /n’/, /n ’i/, /gn/ gnocco, ogni, wagneriano
go /gó/, /gó/ gotico, stregone
alzare, filza, scalzo
gu /gu/, /gw/ guerra, gusto
W ymawiane jest natomiast jako /dz/, dźwięczne (z sonom ): g + spółgł. Igi + spółgł. aggregato, gloria, negro
h nie wymawia się chiaro, ghiaccio, hanno
© często w pozycji interwokalicznej (poza wypadkami podanymi wyżej), np.
i lii, 1)1 lub nie giallo, inizio, lasciare, miei
azalea, azoto, bazar, ozono wymawia się
® w przyrostkach -izzare, -izzatore, -izzazione, np. l N albero, luna
m Iml amore, campo
organizzare, organizzatore, organizzazione n /n/, /r)/ andaré, angolo, banca, nido
u w aga: Również w przypadku wymowy z istnieje zasadnicza różnica między północnymi 11C /gk/ ancora, banca
Włochami (tendencja do uogólnienia Idzi) a południowymi (tendencja do ng im i angolo, lungo
uogólnienia Id ). Także i w tym przypadku tradycyjnym wzorem języka literackiego o lól, 161 corvo, solé
jest wymowa toskańska.
P ¥ papavero, sempre
Z jest wymawiane ze wzmocnieniem, gdy występuje w połączeniu z i {&), qu /lew/ chique, quadro
między dwiema samogłoskami: grazie /'gra:ccje/. r /r/ arca, croce, raro
s Isl, /z/ casa, rosa, senso, stare, svista
Oto zestawienie liter oraz ważniejszych grup literowych z podaniem ich
sea /ska/ mosca, riscatto, sc-ala
wymowy:
sce Isel, Isól scena, scendere
sch /sic/ rischio, schema
Pisownia Wymowa Przykłady
sel /sil, /§/ caseína, liscio, sciagura, scivolare
a /a/ amare, grazia SCO Iskól, Iskól scontro, scopo, vescovo
b /b/ albero, barbiere, brodo SCU /sku/, /siew/ scuro, scuola
ca /lca/ arca, carleare se -I- spółgł. Iskl + spółgł. selerosi, scrofa
ce Icé/, Icé/ celebre, cena, luce t fil altro, artista, tentare
ch Ikl chiaro, richiedere U /u/, /w/ aula., brutto, buono, luna, quale
ci /ci/, /ć/ cielo, cinema, municipio, panda V NI invito, piovra, vivere
co Ikól, Ikól cobra, cocomero z Id , /dz/ marzo, vizio, zanzara, zero
CU /ku/, /lew/ cultura, cuore
c + spółgł. Ikl + spółgł. classe, crisi, enclítico W odróżnieniu od języka polskiego, gdzie samogłoska /i/ oraz półsamogłoska
cl /dl daré, mondo 1)1 zmiękczają poprzedzające je spółgłoski twarde (por. polski wyraz ‘biały’
e lei, I d bello, cena, venire. /b'jały/ oraz ‘bicz’ /b'ic/, ‘nic’ /n'ic/), we włoskim spółgłoski twarde nie ule
f lii farfolla, sfrattare gają zmiękczeniu, gdy następuje po nich lii lub 1)1. Na przykład spółgłoski b,
ga /ga/ gamba, organo, strega c ,f, v, m, r w następujących wyrazach należy wymawiać zawsze jako twarde:
ge /dże/, /dże/ gente, volgere fiammiferi /fjam'm i:feri/ (a nie !|7f’jam 'm ’ifer’i/) - form are /for'ma:re/
36 37
bianchi / 'bja:gki/ - banchi /'baujki/ J oraz gdy akcent pada na drugą z nich, np.
bivio / 'bi:vio/ - bevo / 'bé:vo/
chiuso, fium e, guida, guizzo, piú, vecchiume
Tak więc np. spółgłoski /, n będą wymawiane jako twarde ¡M, InJ (ma to
Te same zasady dotyczą powstawania tryftongów [trittonghi], czyli
szczególne znaczenie dla poprawnej wymowy włoskiej) w wyrazach:
trójglosek, które składają się z samogłosek a, e, o jako elementu
goliardo /go'łja:rdo/ minimo /'m knim o/ sylabotwórczego oraz samogłosek i, u (nieakcentowanych) jako dwóch
lin o / 'li:no/ nido /'ni:do/ elementów niezgłoskotwórczych, np.
poliz.ia /polí'cka/ vie ni / 1vjè:ni/ aiuola, buoi, miei, quieto, suoi
w odróżnieniu od gl /I’/, gn /n ’/ palatalnego w wyrazach: | Dyftongi i tryftongi tworzą zawsze jedną sylabę.
égli l'e:VVi/ bagno /'b a :n ’n ’o/
U jest zawsze półsamogłoską i uczestniczy w tworzeniu dyftongów lub
m a g lia /'m a :lT a / ogni/'ó: 11’n ’i/
tryftongów, gdy następuje bezpośrednio po g, q i poprzedza samogłoskę
I Spółgłoski pojawiające się na końcu wyrazu (zjawisko rzadkie w języku (lub półsamogłoskę), np.
I włoskim) nie zmieniają swego brzmienia; i tak, spółgłoski bezdźwięczne acqua, cinque, guai, guerra, questo, quieto, seguiamo
należy wymawiać jako bezdźwięczne (alt!, ii gas, l ’Est, lo sport),
1 a dźwięczne (w przeciwieństwie do języka polskiego, gdzie wiele spól- j Ponadto w języku włoskim występuje zjawisko tzw. dyftongów rucho-
I głosek dźwięcznych w wygłosie ubezdźwięcznia się) jako dźwięczne j m ych [d itto n g h i mobili]. Polega ono na tym, że dyftong akcentowany
(il fiord, il quiz, il Sud). j ie lub uo przechodzi w monoftomg [m onottongo] /e/, /o/ wówczas, gdy
akcent przesuwa się na inną sylabę, np.
buono — bontâ scuola - scolaro
DYFTONGI 1TRYFTONGI cieco
cielo
-
—
cecità
celeste
Siena
suono
—
—
senese
sonoro
nuovo - novità viene - venire
Dyftongi [dittonghi], czyli dwuglosld, powstają we włoskim: pietra - petroso vuole - volere
® z zestawienia samogłoski a, e, o z samogłoską i lub u; te ostatnie stają
Jest to zjawisko szczególnie częste w odmianie czasowników:
| się półsamogłoskami (lub półspółgłoskami), tracąc zdolność sylabotwór-
czą, gdy obydwie samogłoski tworzące dyftong są nieakcentowane, np. moriré, potere, sedere, tenere, venire, volere
chiarire, Europa, fuoriserie, piombare, suonare, vietare Częste są tu również tzw. wyrównania analogiczne:
buonissimo, fienile, pienezza, presiedendo itp.
1 oraz gdy akcent pada na samogłoskę a, e lub o, np.
diavolo, divieto, duomo, nuoto, piovere, tiepido Czasem, dla uniknięcia homonimii i dwuznaczności, uogólnia się w całej
odmianie jednego czasownika formy z dyftongiem, a w odmianie drugiego
I z©znich
połączenia samogłosek i z u (w dowolnej kolejności), przy czym jedna
staje się półsamogłoską, gdy obydwie samogłoski są nieakcento
czasownika formy bez dyftongu, np.
ELSZJA
FONETYKA M1ĘDZYWYRAZOWA Elizja [elisione], czyli wyrzutnia, jest w języku włosldm częstym zjawi-
Í skiem. Polega ona na opuszczeniu samogłoski końcowej nieakcentowanej
Jeśli wyrazy są ściślej powiązane między sobą, stanowiąc spójną kon i w niektórych wyrazach, gdy następny wyraz rozpoczyna się również od
strukcję składniową, zachodzą między nimi pewne zjawiska natury fone j samogłoski lub półsamogłosld /w/, czasem także /j/. Obie formy muszą
tycznej (i ortograficznej), które wchodzą w zakres tzw. fonetyki miiędzy- j być jednak ze sobą ściśle powiązane pod względem składniowym i zna-
wyrazow ej [fonética sintattica]. ¡ czeniowym. Ostatnia sylaba pierwszego wyrazu staje się wówczas nie-
Omówimy najważniejsze z nich. | kompletna, a elidowany element zastępuje się apostrofem [apostrofo].
42
Elizja jest obow iązkow a przy rodzajnikach la, lo, przy ich złożeniach z przy- un amico, un manuale, ciascun ragazzo, buon pranzo, gran carriera,
imlciem, np. della, nello, przy rodzajniku una oraz w wyrazach bello, quello, gran dolore, quel libro, San Piętro
częściowo także w wyrazach grande, questo, santo, w rodzaju męskim i żeń
skim liczby pojedynczej, np. Często stosuje się apokopę w wyrazach quale, tale, signore, np.
l ’universitá, d ell’universitd, l ’uomo, alVnomo, u n ’anima, qual aviatore, tal prezzo, signor console
bell’armadio, quell’ignorante, grand’artista, Sant’Agnese
oraz w szeregu innych przypadków, np. w wyrazach frate, suora, przed
Jest natomiast do pewnego stopnia dow olna (choć we współczesnym języku imionami własnymi: fra Girolamo, suor Natalina.
włoskim zazwyczaj unikana - poza formami utartymi, zleksykałizowanymi:
c ’era, d ’a ltra parte, d ’ora in avanti, fin d ’allora, senz’altro) w formach nie- Spotykani}' też apokopę w przyjętych złożonych nazwach geograficznych,
akcentowanych zaimka osobowego mi, ti, si, ci (tylko przed wyrazami zaczy- w któiych pierwszym elementem jest np. wyraz casa, colle, monte, torre lub valle:
nającymi się na e, i), vi, ne, la, lo, w przyimku di oraz (bardzo rzadko) w ro Cadipietra, Col di Pra, Monreale, Tor San Lorenzo, Val d ’Aosta itp.
dzajnikach gli, le, gdy następny wyraz zaczyna się na tę samą samogłoskę.
W przyimku da, poza utartymi zwrotami, nie stosuje się elizjji. Stosuje się ją Apokopa nie jest możliwa przed wyrazami zaczynającymi się od s przed
natomiast, choć coraz rzadziej, w wielu pomniejszych przypadkach, przy spółgłoską (tzw. í impura), z, gn, pn, ps, x, np.
czym występuje tu wiele dowolności stylistycznych (regionalnych, społecz buono zio, quello studente, uno gnomo, uno psicologo (zob. rozdział
nych, indywidualnych), ja k również szczegółowych ograniczeń. o rodzajniku)
A pokopa [apocope, troncamento ], czyli odcięcie, jest obowiązkowa w for © wyrazy jednosylabowe tzw. mocne [monosillabi forti] z akcentem grafi
mach uno, alcuno, ciascuno, nessuno, przed wyrazem zaczynającym się na cznym: è, già, né, più, si, np.
samogłoskę lub spółgłoskę prostą oraz w wyrazach: bello, buono, grande, è vero /èv'véuo/, già venuto /dzavve'nmto/, più tardi /pjut'ta:rdi/,
quello, santo (czasem także w rodzaju żeńskim) przed spółgłoską prostą, np. si o no /'sion'nô/
44
45
© wyrazy jednosylabowe tzw. mocne bez akcentu graficznego: ho, so, sto,
tre, va, blu, gru, re itp.; także niektóre wyrazy jednosylabowe nieakcentowa-
INTONACJA
ne: a, che, chi, da (głównie w dialekcie toskańskim), di, fra, ma, o, tra, np.
ha fatto /a f fa:tto/, re Carlo /rek'ka:rlo/, sta male /stam'made/, va be I Intonacja [ intonazione] jako zjawisko prozodyczne obejmuje wartości
akustyczne przekazu językowego; jest to swoista melodia, polegająca na
ne /vab'bé:ne/, a Napoli /an'na:poli/, che preferisci /kepprefe'ri:§si/,
modulacji głosu, czyli na zmianie wysokości tonu w trakcie wypowiada
chi viene /kiv'vjéme/, tra poco /trap'pódco/, da parte /dap'pa:rte/
nia dłuższych fragmentów: wyrazu - Intonacja w yrazow a [intonazione
© wielosylabowe parole tronche [polisillabi], np. lessicale] części składowej zdania, a zwłaszcza pełnego wypowiedze
nia - intonacja zdaniow a [intonazione sintattica],
cost forte /ko'siffo:rte/, finl tutto /fi'nit'tu:tto/, parló chiaro /par-
'lók'kja:ro/, scriveró poco /skrive'róp'pódco/ W zasadzie nie dotyczy wyizolowanych fonemów i sylab. Przekazuje ona
rozmówcy informację o intencjach mówiącego. Intonacja zmienia się w za
@ niektóre wielosylabowe przyimki i przysłówki (typu prefiksalnego) z ak
leżności od wyrażanej treści i ładunku emocjonalnego wypowiedzi.
centem na przedostatniej sylabie: come, contro, dove, sopra, np.
Poprzez intonację język włoski daje mówiącemu możność nie tylko odpo
come pure /komep'pmre/, contro vento /controv'vémto/, dove vai wiedniego różnicowania typów zdań (zob. Modalność zdania prostego), ale
/dovev'vau/ również pozwala wyrazić - poprzez charakterystyczne modyfikacje intona
W wyrazach utworzonych za pomocą a, contra, cos)., da, dove, fra, se, sopra, cji typowej dla poszczególnych wyrazów, syntagm i rodzajów zdań - różne
sovra, su, tra itp. podwojenie spółgłoski początkowej drugiego elementu zło odcienie afektywne, impresywno-ekspresywne wypowiadanej treści (i to sta
żenia uwidacznia się także w pisowni, jeśli taicie wyrazy pisane są łącznie, np. nowi element odróżniający go od wielu innych języków). Wśród najbardziej
widocznych cech zewnętrznych języka włoskiego właśnie intonacja zdania,
affare, contravvenire, cosiddetto, daw ero, sebbene, soprattutto, która przy współudziale środków parajęzykow ych [tratti paralinguisti-
sopravveste, sovrannaturale, trattenere ci], takich ja k szybkość mówienia, przerwy, pauzy i przyspieszenia, wydłu
W innych przypadkach taicie podwojenie nie jest w pisowni uwzględniane. żenia i przyciski, głębokość, natężenie i barwa głosu, zaskakuje cudzoziem
ca swą różnorodnością, zmiennością, szczególną ekspresywnością.
W języku pisanym graficzne środki wyrażania intonacji są ograniczone
GRUPY RYTMICZNE
W wypowiedzi ciągłej wyrazy nie występują w izolacji, lecz są połączo-
I głównie do kropki, średnika, wykrzyknika, pytajnika i wielokropka oraz
do pauz [tzw. spazi bianchi],
50 51
na, ponieważ pozwala zaznaczyć równocześnie nie tylko miejsce akcentu, ® w niektórych wyrazach jednosylabowych, zawierających fonetyczny lub
ale także wymowę - otwartą lub zamkniętą - akcentowanej samogłoski. tylko graficzny dyftong: ciö, gid, giü, piü, pud, dla wskazania, że akcent
| Taki dwufunkcyjny akcent określamy jako grafíczno-foniczny [accen- pada na drugi element dwugłoski (inaczej mielibyśmy dwie samogłoski
I t o g rafico -fo n ico ]. Tę właśnie normę należy stosować. w rozziewie).
Warto jednak zaznaczyć, że rozróżnienie w użyciu akcentów acuto i grave Wyjątek stanowią qua, qui, pisane bez akcentu, ponieważ element wokalicz-
nie zawsze jest w pisowni włoskiej konsekwentnie stosowane. Panuje tu ny u, występujący po q, jest zawsze półsamogłoską, a więc nie może być
pewna dowolność. Spotykamy więc: akcentowany.
cosí, perché, piú © w formach homofonicznych, najczęściej jednosylabowych, dla odróżnie
obok: nia ich w pisowni (inaczej byłyby homogramami lub homonimami), np.
cosí, perché, piú
da (czasownik) - da (przyimek)
co może prowadzić do pewnej nielogiczności i niekonsekwencji: perché - ddnno (czasownik) - danno (rzeczownik)
perché, nonché - nonché, podczas gdy e akcentowane jest w tym przypadku la (przysłówek) -- la (rodzajnik)
zamknięte /é/. 11 (przysłówek) - li (zaimek)
se (zaimek) - se (spójnik)
a c c e n to CIRCONFLESSO IN w dzisiejszym języku włoskim nie jest w za
sl (przysłówek) - si (zaimek)
sadzie stosowany.
te (rzeczownik) - te (zaimek)
Może zostać użyty - wyjątkowo i dowolnie (w tradycyjnych i pedantycznych
tekstach) - dla zaznaczenia liczby mnogiej -i (dawniej -ii, ściągnięte w i), u w a g a : S i w połączeniu z m edesim o, stesso nie musi mieć akcentu; e (od czasownika es-
sere) różni się od e (spójnika) wymową otwartą, nie jest więc homofonem, podob
rzeczowników i przymiotników zakończonych w liczbie pojedynczej na -io nie t i i te.
(nieakcentowane), np.
osservatorio - osservatori = osservatori Zalecane, choć rzadko przestrzegane (z wyjątkiem słowników), jest zazna
(por. osservatore - osservatori), czanie akcentu w formach graficznie identycznych, czyli hom ogram ach,
principio - principi = principi (por. principe - principi) różniących się między sobą miejscem akcentu (a więc nie Jtomnofonacli), np.
Zaleca się jednakże, w tym i w podobnych przypadkach, używanie form pro ancóra (przysłówek) - ancora (rzeczownik)
stych, bez akcentu circonflesso {osservatori, principi). Kontekst i sytuacja capitcino (rzeczownik) - capitano (czasownik)
lokutoryjna ułatwią trafne zrozumienie dwuznacznej formy. complto (czasownik) - cömpito (rzeczownik)
principi (rzeczownik) - principi (rzeczownik)
Wyjątkowo można też spotkać a c c e n to c irc o n fle ss o w formach ściągnię
seguito (czasownik) - seguito (rzeczownik)
tych: arch, córre, tórre (dziś raczej córre, torre) zamiast będących w po
subito (czasownik) - subito (przysłówek, przymiotnik)
wszechnym użyciu cogliere, togliere.
tendlne (rzeczownik, lm) - tendine (rzeczownik, lp)
i Akcenit graficzny obowiązuje w następujących przypadkach: turbinę (rzeczownik, lm) - turbinę (rzeczownik, lp)
© w tzw. parole tronche wielosylabowych, np.
W słownikach (czasem dla uniknięcia dwuznaczności, również w tekstach
caffé, cantero, colibrí, cosí, finí, lunecü, nonché, perché, perció, pisanych) używa się akcentu foniczno-graficznego nad e, o także w wyra
solidarietá, trentatré, virtú zach akcentowanych na przedostatniej sylabie, gdy dwa homogramy różnią
52 53
się między sobą jedynie brzmieniem (otwartym lub zamkniętym) samogłoski Można natom iast rozdzielać samogłoski w rozziewie, choć niektórzy unika
akcentowanej, np. ją tego ze względów eufoniezno-estetycznych, np.
al-le-gri-a, flu-i-do, ga-ran-zi-a, ma-e-stro, mi-o, po-e-ta, pa-u-ra, vi-a
affétto ‘uczucie’ - affćtto (od affettare)
bótte ‘uderzenia’ - bótte ‘beczka’ Spółgłoska w pozycji międzysamogłoskowej przechodzi zawsze do sylaby
cólto ‘od cogliere’ — cólto ‘uczony’ następnej, np.
corso ‘korsykański’ - córso (od correre) la-vo-ra-re, re-vo-ca-bi-li-tá, u-mi-di-tá
fó ro ‘plac’ fó ro ‘dziura’
indótto ‘nieuczony’ - inclótto ‘doprowadzony’ Dotyczy to również dwuznaków i trój znaków, jako że wyrażają one jedną
legge (od leggere) - lógge ‘praw o’ spółgłoskę, np.
mente (od mentire) - mćnte ‘rozum ’ a-gnello, a-sciutto, botti-glieria, monta-gnoso, ri-chiesta, spa-ghetti,
pesca ‘brzoskwinia’ - pesca ‘rybołówstwo’ ta-gliare
vénti ‘wiatry’ - \>enti ‘dwadzieścia’
Grupy spółgłoskowe należą do sylaby następnej, jeśli nie stoi to w sprzecz
ności z zasadą wymienioną na początku, tzn. jeśli od nich może się
rozpocząć wyraz. Nie dzieli się też grup spółgłoskowych, w których pierw
DZIELENIE WYRAZÓW szym elementem jest b, c, d, f g, p, s, t, v, a drugim l lub r, także gdy
poprzedza je spółgłoska s; to samo dotyczy grupy i + inna spółgłoska.
Ogólną zasadą stosowaną przy dzieleniu wyrazu na sylaby [ d iv is io n e in
Spółgłoski podwójne muszą być rozdzielone. Mamy zatem:
s i l l a b e , d i v i s i o n e s il l a b ic a ] i przenoszeniu jego części do następnego
wiersza jest, aby część przenoszona nie rozpoczynała się od takiej gru A-frica, a-tleta, co-smetico, di-screto, e-splodere, e-sprimere, f a
py dźwięków, która nie powinna stać na początku wyrazu, a więc od stidio, in-trusa, le-pre, ma-dre, mae-stro, o-scuro, o-spite, riu-scire,
większości grup spółgłoskowych: geminat, grup spółgłoskowych, so-vra-stare, tra-sloco
w których pierwszym elementem jest /, r, m, n oraz takich ja k bd, cn, gm, ale:
pz, tm ,ft itp. ac-cen-to, am-bu-lan-te, ar-gen-to, car-roz-za, con-ser-va-re, con-ver-
tir-si, dit-ton-go, quan-do, in-tru-so, seg-men-to, ser-pen-te, ven-det-ta
Oto przykłady dzielenia wyrazów:
W wyrazach, w których ostatnia samogłoska została usunięta w drodze eli-
ac-cpta, ab-nor-me, cd-za-re, am-pio, av-ve-ni-re, bot-ti-gliet-ta, zji, końcowej spółgłoski nowo powstałej formy, wraz z apostrofem, nie po
car-bo-ne, car-rel-lo, con-so-nan-te, e-nig-ma, mag-gio-ran-za, winno się, według normy tradycyjnej, pozostawiać na końcu wiersza, lecz
of-tal-mo-lo-go, pen-sa-men-to, ra-gaz-zo, rap-pre-sen-tan-te należy ją przenieść do następnego wiersza wraz z samogłoską wyrazu, który
po niej następuje i z którą tworzy jedną sylabę, np.
i Inaczej mówiąc, nie wolno w języku włoskim rozdzielać sylaby i przeno-
* sic jej części do następnego wiersza. Sylaba ma być w całości pozosta- a ll’universitá = al-l’universitá, bel-l’aspetto, nel-l aula, dal-l elen
9 wioną w jednym wierszu lub w całości przeniesiona do następnego. co, de-v’essere, quel-l’arnica, que-st’anno, san-t'Antonio
i Nie wolno rozdzielać dyftongów i tryftongów, stanowią one bowiem jedną sy- W komputerowym systemie redagowania tekstów dopuszcza się coraz czę
§ labę, np. ściej (w prasie) możliwość pozostawienia apostrofu na końcu wiersza i prze
niesienia reszty do następnego wiersza, np.
bi-na-rio, buo-no, ca-me-lia, ghiac-cio, miei, oc-chia-li, spiu-ma-re,
tuoi, va-io-lo, vie-ne bell ’-aria, quell ’-incontro
55
54
Przywracanie natom iast na końcu wiersza, w miejsce apostrofu, opuszczonej albo:
samogłoski, dawniej często stosowane, jest dziś wykluczone. Nie będziemy
więc pisać (jak to czynią jeszcze niektórzy): E in gioco una legge giustci, soprattutto p er le fam iglie che aspettano
i finanziamenti.
bello I albero, nella I aula, questo I uomo
E in gioco una legge, giusta soprattutto per le fam iglie che aspettano
lecz podzielimy te grupy zgodnie z zasadami: i finanziamenti.
bel-l’al-be-ro, n el-l’au-la, q u e s t’uo-mo
Z uwagi na te różnorodne wartości znaków interpunkcyjnych trudno jest po
1 Przy przenoszeniu wyrazów, podobnie jak w języku polskim, stawia się dać dokładny ich opis i określić rolę, jaką mogą one spełniać w tekście. Każ
I na końcu wiersza dywiz [trattino ], rzadziej (zwłaszcza w piśmie ręcz- dy ze znaków interpunkcyjnych ma określoną funkcję i zalaes użycia. Ich
3 nym) znak rów ności [segno di uguaglianza]. klasyfikacja nie zawsze też jest możliwa.
Wyróżnia się znaki, w których najważniejszą rolę odgrywa ich funkcja
gramatyczna (np. kropka, przecinek, średnik) oraz znaki wyrażające
INTERPUNKCJA przede wszystkim stronę uczuciową aktu mowy (np. wykrzyknik, pytaj
nik, wielokropek, pauza).
| Interpunkcją, inaczej przestankow aniem [p u n te g g ia tu ra , in terpun-
Jedne znaki występują na końcu zdania, oddzielając je od zdania następnego
I zionę], określa się zbiór zasad regulujących stosowanie znaków in te r (np. kropka, pytajnik, wykrzyknik, średnik), inne użyte będą głównie we
punkcyjnych [SEGNI di 1NTERPUNZIONE], czyli pomocniczych znaków
wnątrz zdania, między poszczególnymi jego elementami składowymi (np.
graficznych, niealfabetycznych, służących do dzielenia tekstu pisanego
1 na zdania lub jego części składowe.
dwukropek, przecinek, myślnik, łącznik, cudzysłów) lub też będą się odnosić
do jednego wyrazu występującego w wypowiedzi. Ponadto jeden znak inter
Znaki interpunkcyjne zaznaczają zatem w piśmie przerwy między zdaniami punkcyjny może, w konkretnym użyciu, pełnić więcej niż jedną funkcję bądź
lub między poszczególnymi elementami zdania; wyrażają też stosunek lo- też określona wartość może być przedstawiona za pomocą kilku znaków.
giczno-składniowy podrzędności i współrzędności, służą wreszcie do zanoto
wania tonu (czy intonacji) oraz zaznaczenia otoczki emocjonalnej wypowie We włoskim najważniejszymi znakami interpunkcyjnymi są:
dzi. Jak widać, znaki interpunkcyjne spełniają różne funkcje, językowe kropka [punto , punto fermo]
i stylistyczne.
: dwukropek [due punti]
[ Stosując znaki interpunkcyjne należy zwracać baczną uwagę na treść lo
giczną i uczuciową, jaką mamy zapisać, posługując się, w sposób wywa
... wielokropek [puntini, punti di sospensione]
przecinek [virgola]
żony i racjonalny, adekwatnymi do danej sytuacji znakami. ; średnik [punto e virgola]
W zależności od miejsca, w którym został wprowadzony znak interpunkcyj ? pytajnik [punto interrogativo]
ny (w mowie odpowiednia intonacja lub przerwa), treść wypowiedzenia ! wykrzyknik [punto esclamativo]
może ulec radykalnej zmianie. Porównaj: myślnik [lineetta ]
I bancliti uscirono a precipizio; sparando un poliziotto li rincorse. łącznik, dywiz [trattino , tratto d ’unione]
‘Bandyci wyszli w wielkim pośpiechu; strzelając policjant pobiegł “ ” cudzysłów [virgolette]
za nim i’ . ( ) nawias okrągły [parentesi tonda]
I banditi uscirono a precipizio sparando; un poliziotto li rincorse. [ ] nawias kwadratowy [parentesi quadra]
‘Bandyci wyszli w wielkim pośpiechu strzelając; policjant pobiegł Pisownia tych znaków jest taka sama jak w języku polskim. Różnica zacho
za nim i’.
dzi tylko w pisowni cudzysłowu. W języku włoskim oba znaki cudzysłowu,
56
57
otwierający i zamykający, pisane są zawsze u góry: W publikacjach ® czasownik essere z rzeczownikiem lub przymiotnikiem w funkcji orzecz
często można też spotkać cudzysłów ostrokątny «...». nika, np.
Użycie znaków interpunkcyjnych jest we włoskim podobne do ich użycia Lui é compositore, invece suo fratello é informático.
w języku polskim (zob. M. Szymczak, Słownik ortograficzny języka polskie
go, wyd. II, PWN, W arszawa 1981 oraz Nowy słownik ortograficzny PWN, Najczęściej nie dąje się przecinka:
pod red. E. Polańskiego, PWN, W arszawa 1996).
® przed dopełnieniami wprowadzanymi przez przyimki a, eon, da, di,fra/tra,
W tym miejscu zasygnalizujemy najbardziej charakterystyczne różnice, jakie
in, per, su, np.
zachodzą w użyciu znaków interpunkcyjnych między językiem włoskim
i polskim, ograniczając się głównie do przecinka. E ammirata da tutti.
Bardziej dociekliwego Czytelnika odsyłam do obszerniejszych opracowań Ela passcito molte ore in biblioteca.
gramatyki włoskiej (zob. S. W idłak, J. Kornecka, Poradnik ortograficzny dla Ieri siamo andati a casa cli Paolo.
Polaków. Język włoski). La strada era interrotta per la pioggia.
Te lo presteró eon piacere.
Vedi un gcitto sulTalbero?
PRZECINEK
© przed zdaniem podrzędnym w funkcji podmiotu (zob. Zdanie podmioto
Przecinek służy do zaznaczania w tekście pisanym krótszej przerwy mię
I dzy poszczególnymi elementami zdania. Jest najważniejszym i najczę
we) lub dopełnienia bliższego (zob. Zdanie dopełnieniowe); zdania te wpro
wadzone są najczęściej przez spójnik che, przed którym nie stawia się prze
ściej występującym, obok kropki, znakiem interpunkcyjnym. Pozwala on cinka, np.
grupować elementy proste tworzące zdanie w jednostiti strukturalne wyż
szego rzędu oraz wskazuje relacje, jalde między nimi zachodzą: E importante che ci diario la risposta entro domani sera.
Sono sicuro che ci telefoneran.no questa sera.
I filari d ’alberi, ben allineati, di poche ore prima, si presentavano,
Spero che siano felici.
tra la nebbia, come giganti abhandonati.
© przed zdaniem względnym określającym (restryktywnym, przydawkowym;
i Użycie przecinka jest bardzo złożone i zróżnicowane. W dużej mierze za
leży od indywidualnego stylu piszącego. Istnieją jednak, zasady jego uży zob. Zdania względne), rozwijającym treść zdania nadrzędnego, podając in
cia, których należy przestrzegać. formację, której pominąć nie można, np.
Nie użyjem y przecinka wewnątrz jednolitej struktury, stanowiącej zwarty E ilp iii bel film c h ’io abbia mai visto.
blok składniowo-semantyczny. Napiszemy więc bez przecinka: M i é stato segnalato un articolo che é uscito su ll’“Osservatore
® rzeczownik z przymiotnikiem (przydawką), np. romano ”.
Non erano cose che le potessero piacere.
un libro interessante, un soldato coraggioso
® między krótkimi strukturami (zdaniami) połączonymi spójnikami współ
© podmiot z orzeczeniem, np.
rzędności (e, o, né, md), np.
Teresa canta, il sole splende, U tempo passa
lo non. posso né pentirmene né correggermi perché sono testardo.
® orzeczenie z dopełnieniem bliższym, np.
«Foglielti. / . . . / promettevano canclidi bucati a chi usava Spumador
Agata mangia un gelato. o Lavolux o Saponalba o Limpialin.»
Sergio scrive una lettera. (I. Calvino)
58 59
Użyjemy przecinka: In altre parole, disse il presidenle, cleve cessare ogni form a di abuso
di potere.
o przy wyliczaniu (poza sytuacją, gdy między wyliczanymi wyrazami znaj
Valerio, dicono, e partito per 1’Africa.
duje się spójnik), np.
Czasem zostanie oddzielony przecinkiem wyraz prosty wtrącony (przysłówek
«Non è gran che bella, come città, neanche lei: questapiazza centra
lub spójnik), zwłaszcza gdy nie jest on związany bezpośrednio z konkretnym
le, illuminata d afanali gialli, qualche palazzo, viali, gente brutta.»
elementem zdania, a raczej nawiązuje do treści całej wypowiedzi, np.
(A. Arbasino)
A quest’ora Patrizia torna, di solito, a casa.
Przecinek może jednak zostać opuszczony przy wyliczaniu, gdy chce się Ero convinto, inve.ee, che fasse tutta colpa tua.
osiągnąć określony efekt stylistyczny, np. podkreślić napięcie, a także gdy
chcemy położyć nacisk na spójność, na wzajemne powiązanie w jedną całość m przed i po przysłówku (wyrażeniu przysłówkowym), gdy zostaje on wpro
wyliczanych elementów: wadzony między dwa wyrazy ściśle z sobą składniowo związane; zobacz
niektóre przykłady cytowane wyżej, a także:
«Foglietti con disegni verdi rosa celeste arancione promettevano
candidi bucati a chi usava Spumador o Lavolux o Saponalba o Lim- La suci opinione fu , ciel. resto, giusta.
Non e, purtroppo, riuscito a farę il suo compito.
lnall,L>> (L Calvino)
® przed niektórymi spójnikami, zwłaszcza współrzędnymi (tzw. przeciw
Porównaj np. różnicę, jaka zachodzi w użyciu przecinka i w jego opuszcze stawnymi, włącznymi i wynikowymi), np.
niu w następującym tekście: anzi, cioe, eppure, infatti, invece, ma, perö, quindi, tuttavia
«Noi abbiamo abbondanza di argomenti, scoperti o segreti, antichis- ale także podrzędnymi, dla podkreślenia znaczenia spójnika.
simi e sempre freschi; parliamo delle persone care, fig li mariti aman-
ti genitori parenti; o parliamo di moda, delle nuove usanze, clei nuo- Dotyczy to czasem także niektórych przysłówków, np.
vi libr i, dei nuovi spettacoli;» „ „. . , Non mi dispiace, anzi la cosa mi. fa veramente piacere.
. . 1 (L. B igiaretti)
Non so come siano an.da.te l.e cose, infatti non ero presente.
Le informazioni sono abbondanti, perö tendenziöse.
© przed przydawką rzeczownikową [apposizione], a także po niej, gdy znaj
duje się wewnątrz zdania, np. ® po niektórych przysłówkach na początku lub przed przysłówkami na koń
cu zdania, np.
Aldo Moro, il fam oso statisla assassinato dalle. Brigate Rossę, era un
p r o f essore universitario. Ecco, e venuto chi ci.spetta.vamo.
Metti. cjuest ’altra giacca, invece!
o przed ewentualnie także po wołaczu, inwokacji, np.
Improwisamente, scoppid tui temporale.
Le porgo, Chiarissimo Professore, i miei piit distinti saluti. Scoppiö un temporale, improwisamente.
o na początku listu, w nagłówku, po zwrocie skierowanym do adresata (w ję ® po przysłówkach si, no, gdy pełnią funkcję zdań, np.
zyku polskim używa się w tej sytuacji wykrzyknika), np.
Posso telefonarti domani? - Si, m ifarai piacere.
Carissimi amici, Egregio Dottore, Stimatissima Signora, Puoi venire questa sera dci noi? — No, sono occupato.
® przed i po zdaniach (lub innych elementach) wtrąconych, np. « przed i po zdaniach podrzędnych, które mają status składniowy (i seman
Loro, se non sbaglio, devono tornare a Cracovia domani sera. tyczny), analogiczny do zdań wtrąconych; dotyczy to również zdań względ
60 61
nych, tzw. wyjaśniających (zob. Zdania względne), które podają dodatkową
informację, nie mającą wpływu na sens wypowiedzi, np.
Latina, che fu fondata nei 1932, é la seconda citta del Lazio.
Silvia, che puré é una ragazza f ¡dudosa, ebbe dei dubbi.
SŁOWOTWÓRSTWO
® przed niektórymi zdaniami nadrzędnymi i podrzędnymi, np.
Ditemi quando fa te la f esta, perché ci verrei volentieri.
E tardi, peró non ho sonno.
Possiamo andaré al cinema, se hai tempo.
II Z punktu widzenia budowy wyraz może być morfologicznie prosty, tzn.
składa się z jednego m onem u/m orfem u [m o n e m a / m o r f e m a ], najmniej
0 najczęściej przed ecc. (eccetera), np. szego elementu językowego mającego znaczenie, jak np. przyimki proste:
a, da, in, per, tra, przysłówki proste: dove, ieri, sempre, tardi, spójniki pro
Alt re comuni congiunzioni coord.inat.ive sono dunque, ma, né, ste: e, ma, né, se, a także niektóre rzeczowniki: bar, film , sport, té, tribu
oppure, ecc.
(nieodmienne, to znaczy z tzw. morfemem gramatycznym zero).
® przed spójnikiem e, łączącym zdania (lub inne struktury), gdy chodzi o wy
raźniejsze oddzielenie go od stojących przed nim elementów:
Poi Mario ha sparato, e Giorgio é caduto.
70 71
-ario2 calendario, vocabolario y —oN
-ale ditale
Przyrostkami rzeczownikowymi odczasownikowymi są m.in.:
-ame, -ume bestiame, ragazzume
-ano sagrestano -aggio boicotaggio, lavaggio
-ata1 cucchiaiata, giornata, panciata, pistolettata -ando, -anda dottoranda, laureando
-ata2 buffonata, mascalzonata -ante, -ente cantante, colorante, delinquente, supplente
-ato assessorato, partigianato -anza, -enza conoscenza, ignoranza
-eria falegnameria, gelateria -ato, -ata, abitato, crescita, dormita, nevicata,
-eto, -eta ficodindieto, limoneto, pineta -ito, -ita, -uta spremuta, udito, veduta
-iera dentiera, zuccheriera -erla fonderia
-iere, -iero guerrigliero, salumiere -ino frullino, scaldino, spazzino
-ificio panificio -lo mormorio
-ile campanile -mentó insegnamento
-ino fantino, polsino, stradino, telefonino -one, -ona brontolone, chiacchierona, dormiglione
-ismo analfabetismo, consumismo, leccapiedismo, -toio, -torio lavatoio, mangiatoia, parlatorio
-tore, -sore, compressore, lettore,
mammismo, permissivismo, petrarchismo, wojtylismo
-ista -trice lavatrice, lettrice
borsista, centro campista, leghista, lottacontinuista,
-ura cucitura, tintura
manipulista, musicista, permissivista, qualunquista
-otto -zione, -sione ammirazione, divisione; a także: atomizzazione,
leprotto, valsuganotto, zairotto
balcanizzazione, nazionalizzazione, scolarizzazione
-> N
PRZYROSTKI PRZYMIOTNIKOWE
yrostlcami rzeczownikowymi odprzymiotnikowymi są m.in.:
A A
-aggine dabbenaggine, dappocaggine, sfacciataggine, Przyrostki (dery watywne) tworzące przymiotniki od podstawy przymiotniko
testardaggine wej są nieliczne, np.
-anza, -enza maggioranza, potenza
-eńa furberia, sudiceria -ista (zob. N —> A) socialista, trionfalista
-ese burocratese, difficilese, márchese -istico nazionalistico, trionfalistico
-esimo, -ismo assemblearismo, cristianesimo, politicantismo, Inne wchodzą głównie w zakres tzw. sufiksacji afelctywnej i tam zostaną
protestantismo, ticinesismo, umanesimo omówione. Tu zasygnalizujemy tylko te z nich, które uległy - czy ulegają -
-etá, -itá, -tá liberta, santitá, varietá pewnemu uniezależnieniu od sfery afelctywnej i w niektórych wypadkach
-ezza, -izia bellezza, dappochezza, giustizia (pot. giustezza) tworzą przymiotniki używane jako elementy do pewnego stopnia zleksykali-
-ia superbia zowane, „neutralne” , semantycznie obiektywne (określające np. stopień wy
-la pazzia stępowania jakiejś cechy). Są to m.in.:
-itudine gratitudine, similitudine -astro verdastro
-one facilone -iccio malaticcio
-ore chiarore -igno asprigno
-ume sudiciume -occio grassoccio
-ura bravura -ognolo giallognolo
72 73
N->A -ivo detersivo, dichiarativo
Przyrostkami przymiotnikowymi odrzeczownikowymi są m.in.: -tore, -trice pacificatore, promotore, promotrice
Przyrostki zasygnalizowane przy omawianiu modelu derywacyjnego V —» V -acchio 4- -one -acchione volpacchione
mają przede wszystkim charakter afelctywny i wyrażają - obok aspektu cza -acchio + -otto —>-acchiotto volpacchiotto
sownika - także „jakość” wykonywanej czynności. Będziemy mieć zatem, -accio + -one —>-accione omaccione
również i w tym wypadku, przyrostki modyfikujące podstawowe znaczenie -ello/-ella + -inoZ-ina —>-ellinoZ-ettina fratellino, gonnellina
czasownika poprzez tworzenie zdrobnień i zgrubień czasownikowych, np. -etto/-etta 4- -ino/-ina —>-ettinoZ-ettina librettino, magliettina
-etto 4- -uccio -4 -ettuccio librettuccio
-acchiare, brucicicchiare, lavoracchiare, leggiucchiare, -ino + -ello -inello tantinello
-icchiare, mangiucchiare, mordicchiare -ino 4- -etto -4 -inetto tavolinetto
-ucchiare -olo 4- -ino -olino cagnolino
-ellare, (z infilcsami -ar-, -er-) -arellare, -erelłare
-otto + -ino —>-ottino giovanottino
cantarellare/canterellare, girellare
-uccia 4- -accia —>-ucciaccia casucciaccia
-ettare fischiettare
-icare, (w połączeniu z formantem -icc, -ucc-) -iccicare, -uccicare Podobnie:
abbraccicare, brilluccicare, pioviccicare dottoruzzo, febbriciattola, lepricciuola, mediconzolo, mostriciattolo,
-onz/óUare gironzare, gironzolare nomignolo, omiciattolo, ominone, pochettino, porticciolo, ragazzottone,
-ottare parlottare tantinino, tavolincino, uccellaccio, vecchiettino, viottolo itp.
-uzzare tagliuzzare
FORMACJE PARASYNTETYCZNE
PRZYROSTKI MODYFIKUJĄCE PRZYSŁÓWEK
| Formacje te [ f o r m a z i o n i p a r a s i n t e t i c h e ] polegają na „obustronnej”
Tylko nieliczne przysłówki proste lub przymiotniki użyte przysłówkowo I afiksacji, tzn. na tworzeniu nowych wyrazów przez dodanie jednocześ-
(zob. Derywacja bezafiksalna) m ogą ulec modyfikacji afelctywnej przez uży I nie przedrostka i przyrostka (stąd określenie tego typu derywacji jako
cie odpowiednich sufilcsów, np. 1 prefiksalno-sufiksalnej).
-etto pochetto Mamy np.
-ino adagino,benino, pianino, pochino, tantino, tardino
grazia -> disgraziato
-one benone razionale irrazionalitd (in- r-> fr-)
-uccio maluccio, tarduccio pietd —>spietato
titolare —>sottotitolazione, sottotitolaggio
KUMULACJA PRZYROSTKÓW AFEICTYWNYCH
Formacje taicie pojawiają się we włoskim najczęściej wśród czasowników
W przeciwieństwie do sufiksów derywacyjnych sufiksy afektywne mogą (zwłaszcza z przedrostkami a-, de-/di-/dis~, in-, per-, re-/ri~, s-, stra-, tra-Z
być - i często bywają (zob. niektóre wcześniejsze przykłady) - kumulo- Ztras-), np.
| wane, a więc łączone w większe formanty słowotwórcze, w których ku amore —* innamorare(si)
mulacja form pociąga zazwyczaj kumulację ich wartości semantyczno- barca —►sbarcare
-stylistycznej (np. zdrobnienie spieszczające, zdrobnienie pejoratywne, bianco —►imbianchire
I zgrubienie pieszczotliwe, złagodzenie ironiczne itp.); jest to zjawisko ty bordo —►trasbordare
powe dla języka włoskiego. bottiglia —»• imbottigliare
78 79
braccio —* abbracciare comandare —>comando
caffeina —►decaffeinare disprezzare —>disprezzo
casa —* rincasare (re- + in~) modificare —>modifica
celere accelerarc qualificare —>qualifica
colpa —►discolpare realizzare —>realizzo
cura —1►trascurare sorpassare —* sorpasso
dolce -> addolcire sottostimare —> sottostima
dimensione —1►ridimensionare Sutiksacja zerowa pojawia się również - choć rzadziej - w innych modelach,
fam a —> diffamare np. w modelu N —'* N:
gigante —►ingigantire
lessicologia —>lessicologo
notte —i►pernottare
pedagogia —>pedagogo
patria —* rimpatriare (re- + in-)
radice —►sradicare Szczególnym przypadkiem tworzenia nowych wyrazów przez pewnego ro
ramo —> dirarnarsi dzaju derywację wsteczną jest skracanie długich, często używanych wyra
ripa straripare zów (głównie zapożyczeń z innych języków), np.
sapore -* insaporire automobile ■-* auto
vecchio —>invecchiare cinematógrafo cinema
Jak widać, niektóre z powstałych w ten sposób czasowników odrzeczowni- fotografia —>foto
kowych, wraz z przyjęciem przyrostka czasownikowego -are/-ire, przyjmu frigorífero - \fr ig o
ją jednocześnie obligatoryjnie odpowiedni do ich znaczenia przedrostek radiofonia, radioscopia, radiotelefonia itp. -+ radio
televisione —►tele (pot.)
(np. abbracciare, addentare, awicinare, imbottigliare, pernottare, discolpa-
videodisco, videoregistratore itp. —►video
re/incolpare, straripare), inaczej mówiąc, we współczesnym języku włoskim
często nie ma odpowiednich derywatów czasownikowych prostych (w rodza Niektóre gramatyki włączają w zakres derywacji bezafiksalnej tzw. (trady
ju *bottigliare, *barcare, *dentare, *nottare, *vicinare itp,). cyjnie) deryw ację niew łaściw ą [derivazione impropria], polegającą na
przeniesieniu (użyciu) wyrazu z jednej klasy do innej (np. substantywizacja
DERYWACJA BEZAFIKSAILNA przymiotnika lub czasownika). Proces ten jest we włoskim bardzo żywotny
i w określonych wypadkach często stosowany. Oto najbardziej charaktery
styczne modele tej derywacji:
Polega ona przede wszystkim na tworzeniu rzeczowników odczasowni-
lcowych (zwłaszcza od czasowników na -ificare, ale także od innych
A -► N
| czasowników) - a więc w ram ach modelu V —> N - przez dodanie do
rdzenia (tematu) wyrazu podstawowego bezpośrednio (tzn. bez wpro bello —>(U) bello
cantante —*■(il/la) cantante
wadzania przyrostka) końcówki gramatycznej rodzaju męskiego lub
fabbricato (U) fabbricato
żeńskiego.
giusto —i>07) giusto
Są to tzw. formacje (derywaty) z sufiksem zerow ym [suffisso zero], imponderabile —> ( /’) imponderabile
a w wielu (zwłaszcza tradycyjnych) gramatykach proces ten jest określany razionale —►(77) razionale
jako deryw acja w steczna, czyli regresywna [deriyazione reg re ssiy a ], np. soprannaturale (U) soprannaturale
80 81
V —> N sti, p a ro le composte] szybko wzrasta, zarówno jeśli chodzi o formacje
cantare (il) cantare oparte na materiale i modelach rodzimych, czyli „ludowego pochodzenia”
essere —>( l’)essere [form azioni e re d ita te , popolari], ja k i - przede wszystkim - o fonnacje
scrivere —* (lo) scrivere typu książkowego [form azioni d o tte ] (zwłaszcza terminologia naukowa
volere —* (il) volere i techniczna, tworzona często z elementów łacińskich i greckich, np. radiote
W zasadzie każdy włoski przymiotnik (lub imiesłów w funkcji przymiotni lescopio, teleradiocinematografico, videoteléfono itp.).
kowej) i czasownik (bezokolicznik) może zostać tym sposobem zamieniony UWAGA: Przy tej okazji warto tu zasygnalizować nowo powstałą formację (język dziennikar
na rzeczownik. ski, potoczny) typu skrótowego, opartą na pseudoprzyrostku -men (pochodzenia an
gielskiego): s-men (wymawiane jako esmen w obu liczbach) = uomo che clice (uomi-
N -> A ni che dicono) sempre sl.
(il) marrone —+ (colore) marrone i Struktura i stopień spójności wyrazów złożonych nie są jednolite; wystę-
(la) rosa —> (colore) rosa I puje tu duża różnorodność zarówno pod względem funkcjonalno-(mor-
A Av I fo)składniowym, ja k i semantycznym, co w pewnym stopniu uzewnętrz-
| nia się także w pisowni tych formacji.
(albero) alto —►(mirare) alto
(vestito) chiaro —>(parlare) chiaro Jedne złożenia pisane są (już) jako jeden wyraz, np.
(prezzo) fisso —>(guardare) fisso
asciugamano, cassaforte, pomodoro
(uomo) forte —>(chiamare) forte
(comportamento) giusto —>(rispondere) giusto inne pisane są (jeszcze) oddzielnie, np.
(uovo) sodo —►(lavoraré) sodo
buono benzina, lotta di classe, sala da pranzo
(vettura) veloce —►(camminare) veloce
jeszcze inne pisane są na dwa sposoby, np.
Av —►N
juggi fuggi, fuori gioco, pasta asciuttci, p e r bene
bene —>(il) bene
obok
davanti —►(il) davanti
tnale —>(il) male fuggifuggi, fuorigioco, pastasciutla, perbene
peggio -> (il) peggio przy czym - zgodnie z ogólną tendencją - pisownia łączna wypiera szybko
pisownię rozdzielną.
82 83
podstawowych i najbardziej typowych dla języka włoskiego modeli tworze
nia złożeń z elementów rodzimych. © Przym iotnik + przyim ek:
dcippoco/da poco
RZECZOWNIKI ZŁOŻONE © Czasownik + rzeczownik:
® Rzeczownik + rzeczow nik: (il gol) apripista
aeronauta, autobomba, capostazione, cartamoneta, farmacovigilan- o Przysłów ek + przyim ek:
za, ficodindia, petrodollaro, pornodeputata, treno merci, ufficio in-
dabbene, perbene
form azioni
® Rzeczow nik -t- przym iotnik: CZASOWNIKI ZŁOŻONE
amor proprio, carovita, casco blu, cassąforte, euromereato, gentil-
uomo, mani pulite, “fischietti puliti ” « Czasownik + rzeczow nik:
® Czasow nik + rzeczow nik: aver fam e, capovolgere, manomettere, videogiocare
m Czasownik -i- przysłów ek (lub przyimek):
accendigas, batticuore, mangiadischi, montacarichi, paraurti, pesa-
persone, portacenere, rompiscatole, salvagocce, spazzaneve andarci di mezzo, fuoriuscire, mandar giii, mettere addosso, pensarci su,
© Czasow nik + czasow nik: vedere chiaro, venire/andare incontro, volere bene
dopocena, dopoguerra, doposćl,fuorigioco,fuoristrada, senzapatria, Ponadto istnieją też w yrażenia przyimkowe i spójnikow e złożone (zob. roz
senzatetto, a także il da farę działy o przyimkach i spójnikach).
i Obok tych złożeń, w większości rodzimych, należy zasygnalizować bar-
PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE I dzo liczne w dzisiejszej wloszczyźnie formacje składające się w całości
I lub częściowo z elementów pochodzenia książkowego [parole di origi-
© Rzeczownik + przym iotnik (imiesłów): II NE dotta ; por. wcześniej prefissoidi, suffissoidi], np.
fededegno, nudo bruco, nullatenente, tossicodipendente aeriforme, antropologia, autocontrollo, bioarchitettura, carnívoro,
m Rzeczownik + przyim ek: ecología, europarlamento, euroscettico, filántropo, fotosintesi, glot-
todidattica, partitocrazia, psicotonico, radioscopia, silvicolo, stereo-
(.scarpe) doposcl, fuoriserie, in gamba, (pizza) postcinema
fonia, tecnocrazia, teleaudioconferenza, telecomando, tossicofilo, vi-
• P rzym iotnik + przym iotnik: deocitofono, videoteca itp.
agrodolce, euroccidentale, italo-polacco, stanco morto Do złożeń, obok przytoczonych wyżej konstrukcji prostych, należy też
® P rzym iotnik + przysłów ek: i zaliczyć struktury bardziej skomplikowane, wyższego rzędu [conglo-
■ MERATi, u n itá LESSiCALi superiori], składające się z większej liczby ele-
chiaroveggente, cosiffatto, lungimirante, sempreverde
• mentów, będące bardziej rozbudowaną częścią składową zdania lub
85
wręcz całym zdaniem, a które stały się formacjami stałymi, mającymi . avv. - avvocato pde - piazzale
; własne znaczenie, i funkcjonującymi jako jednostki leksykalne samo c.ne — circonvallazione p ro f - professore
dzielne (i jako taicie rządzą się własnymi zasadami morfoskładniowymi dott. - dottore rev. — reverendo
i semantycznymi, oraz są nierozdzielne). f.lli - fratelli s. - santo, seguente
ill.mo — illustrissimo sig. - signore
Na przykład następujące rzeczowniki:
ing. ingegnere sd.m. - sul livello del mare
cessate-il-fuoco, conferenza stampa, corto circuito, corto metraggio, 1 lira spett. — spettabile
lasci fa re a me, non so chi, non ti scordar di me/nontiscordardimé, mons. - monsignore s.r.l. — societá a responsabilitá limitata
offerta di lavoro, cjuulitá della vita, sala di atiesa, stato di assedio, padre, pagina V. — vedi
P-
tirami su/tiramisu itp.
czasem z wybranymi spółgłoskami danego wyrazu, np.
cfr - confronta
SKRÓTY i SKRÓTOWCE sg. - seguente
tbc = tib/b/ici - tuberculosi
W dzisiejszej, bardzo rozbudowanej i złożonej rzeczywistości cywilizacyjnej, ty = tivú - televisione
nierzadko też z uwagi na potrzebę oszczędnego operowania środkami
które mówione występują z reguły w pełnej postaci, a czasem jako swoiste lite
językowymi (podyktowaną tzw. ekonomią wysiłku, zarówno w mowie, jak
rowce (zob. wyżej: tibici, tivü). Pod uwagę wzięte zostaną natomiast skrótow
i w piśmie: oszczędnością pamięci i dążeniem do przekazania informacji naj
ce - zarówno literowce, jak i gloskowce, sylabowce czy skróty złożeniowe -
szybciej, najprościej i najtaniej), istnieje w języku powszechnym, a zwłaszcza
zwłaszcza te, które podają nazwy instytucji, stowarzyszeń, partii, szczególnych
w językach specjalistycznych, ogromna i stale powiększająca się liczba form
skróconych [acronimi], W wyniku takiej dynamiki i „ruchliwości” w tym dzia zjawisk, często występujących funkcji czy np. ważnych rozwiązań organizacyj
le języka trudno jest mówić o ścisłych i jednoznacznych zasadach funkcjono nych itp.; pisane są one często wielkimi literami i - w postaci skrótowej - funk
wania omawianych tu formacji, które są w trakcie ustawicznego kształtowania cjonują jako pełnoznaczne i autonomiczne elementy leksykalne.
się, odnawiania i restrukturyzacji. u w aga: Większe słowniki włoskie podają często wykazy używanych obecnie skrótów
Formacje te, bardzo częste zwłaszcza w języku dziennikarskim, urzędowym, i skrótowców.
technicznym, naukowym, wtórnie także w języku reklamy, powstają przez Skrócenie może być sprowadzone do pierwszego elementu wyrazu (głoski,
skrócenie jednego wyrazu albo wyrażenia dwu- lub więcej wyrazowego. Czę litery oddzielonej kropką lub nie, stąd gloskowce - utworzone z pierwszych
sto są to nazwy własne (instytucji, obiektów itp.), ale zdarzają się też nazwy głosek wyrazów składowych: Fiat, IVA, ONU, oraz literow ce - powstałe
pospolite. z odczytania nazw pierwszych liter wyrazów składowych: BNL - bi-enne-el-
Skrócone wyrazy pojedyncze (proste) nazywamy sk ró tam i [abbrevia- le, M PI = emme-pi-i, PS = pi-esse; Gmg = Giornata mondiale della gioven-
j zioni] , skrótow cam i [sigle] natomiast nazwiemy skrócone grupy wyra tú - doraźnie, sieipień 2 0 0 0 ), np.
zowe. AG I (Automobile Club d ’Italia)-, A N (Alleanza Nationale)-, ATAC
Rozgraniczenie taicie nie zawsze może być jednoznacznie przeprowadzone, (Atienda Tranvie Autobus della Capitale); BNL (Banca Nationale
a z punktu widzenia wymowy i pisowni tych formacji często wygodniej jest del Lavoro)', CIA (Confederazione Italiana degli Agricoltori)-, CNR
traktować je łącznie. W tym miejscu brane są pod uwagę tylko te formacje, (Consiglio Nationale delle Ricerche)-, DO C (Denominazione di Ori
które prowadzą do pojawiania się nowych elementów wyrazowych (elemen gine Controllata)-, ENIT (Ente Nationale Italiano p er il Turismo)-,
tów leksykalnych). Pominięte więc zostaną skróty prostych nazw pospoli EUR (Esposizione Universale Romana)-, FIAT (Fabbrica Italiana
tych typu: Automobili Torino)-, GIP (giudice per le indagini preliminari); GRA
86 87
(Grande Raccordo Anulare)', Le (Lotta continua)', M AE (Ministero
CGIL = Cigielle - Confederazione Generale Italiana del Lavoro),
degli Affari Ester i)', M PI (Ministero de lia Pubblica Istruzione); PG
(il) diessino (od DS = di-esse - Democratici di Sinistra), (i) forzisti
(Procura/tore/ Generale)', PR (Pubbliche relazioni)-, PS (Polizia (od Forta Italia), (il) missino (od M SI - Movimento Sociale Italiano),
Stradale)', R A I TV (Radiotelevisione Italiana)', Ue (Unione europea) (il) pidiessino (od PDS = pidiesse - Partito Democrático della Sini
lub do początkowej części albo innego elementu wyrazów składowych stra), (il) piti entottista (od typu pistoletu P 38 = p i trentotto),
(i) polisti (od il Polo)
(np. sylaby - tzw. sylabow ce; skrótow ce złożeniowe - składające się z więk
szych części wyrazów składowych i zawierające, najczęściej na końcu, cały ® lub przez derywację tzw. niewłaściwą:
wyraz określany: agriturismo, cantautore; skrótow ce m ieszane - powstałe
(le) Bierre (= BR —Brigate Rosse) —►(il) bierre (członek tej organi
z połączenia kilku typów skracania: A.CO.TRA.L., ISVEIMER-, skrótow ce zacji).
częściowe - powstałe z wyodrębnienia cząstld niektórych tylko wyrazów sta
nowiących pełną nazwę: A L IT A L I A, FTNSIDER). Powstają w ten sposób for (Zobacz też sygnalizowany wcześniej swoisty rodzaj złożenia opartego na
macje „wyrazopodobne”, np. skrócie: /gli/s-m en (= gb esmen —che clicono sempre si).
89
bau-bau, grugnire (grugnare), il grugnito, il miagolamento, miago-
lare, il miagolio, il miagolo, un pio pio, tintinnare, il tintinnio
Do wyrazów onomatopeicznych zaliczymy też formy, które nie naśladują
dźwięków naturalnych, ale wyrażają na przykład powtarzający się rytmicz
nie ruch (dźwiękowe oddanie wrażeń wzrokowych): donclolare, zigzdg. Two MORFOSKŁADNIA
rzenie wyrazów dźwiękonaśladowczych - a więc sam akt naśladowania, jak
też ich interpretacja (i zwłaszcza wtórne, stylistyczne wykorzystanie w lite
raturze, głównie w poezji) są aktem w znacznej mierze subiektywnym. Zasób leksykalny języka, tzn. ogół materiału słownikowego, z którego
Do wyrazów dźwiękonaśladowczych zaliczymy też taicie leksemy, które, budowane są zdania, dzieli się tradycyjnie w języku włoskim na funkcjo
dzięki zgrupowaniu określonych dźwięków mowy, odtwarzają (a przy nalne Idasy wyrazów zwane częściam i mowy [parti del discorso],
najmniej sugerują) pozajęzykowe odgłosy z rzeczywistości; nierzadko z których każda odróżnia się od pozostałych swoistym zespołem cech
w swej dalekiej etymologii sięgają one źródeł onomatopeicznych, np. gramatycznych, określanych mianem kategorii [catégorie grammati-
CALI, FLESSIONALl].
bisbigliare, cianciare, fischiare, jrullare. frusciare, scrosciare, sus-
surrcire, tintinnare, zufolare Tradycyjnie wyróżnia się w języku włoskim dziewięć części mowy, z których
pięć jest odm iennych: rzeczownik, rodzajnik, przymiotnik, zaimek i czasow
| W sferze szeroko pojętego naśladownictwa fragmentów rzeczywistości nik, a cztery są nieodm ienne: przysłówek, spójnik, przyimek i wykrzyknik.
j za pomocą „artykułowanych” dźwięków mowy można wreszcie umie-
1 ścić w yrazy należące do języ k a dziecięcego; ruchy artykulacyjne
Czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki (opisujące), przysłówki i wykrzykni
i narządów mowy dziecka, w połączeniu z podstawowymi dla życia czyn ki stanowią klasy wyrazów otw arte, tzn. Idasy, które łatwo mogą być wzbo
gacane o nowe elementy poprzez procesy słowotwórcze lub zapożyczenia.
nościami fizjologicznymi, z osobami i przedmiotami z najbliższego
Ponadto rodzajniki oraz przymiotniki określające, czyli zaimki przymiotne,
otoczenia, doprowadzają do powstania skonwencjonalizowanych form
i liczebniki stanowią specyficzną grupę określników [determinanti], tzn.
językowych typu: mamma, pappa\ w ślad za nimi. tworzone są wtórnie,
wyrazów gramatycznych określających dokładniej rzeczownik; stoją one
j najczęściej przez dorosłych, wyrazy „dziecięce” typu:
najczęściej przed nim i zgadzają się z nim w rodzaju i liczbie. W częściach
babbo, ciuccia, ciuccio, mammella, ninnarianna, nonna, nonno, mowy odmiennych można wyodrębnić części iaiieBBe [parti nominali del
papci, poppa itp. discorso]: rzeczownik z rodzajnikiem, przymiotnik, zaimek.
Jednoznaczne rozgraniczenie nie zawsze jest tu możliwe. W lingwistyce tekstu wyodrębnia się tzw. w skaźniki naw iązania, znaki
dyskursyw ne [segnali discorsivi], elementy częściowo pozbawione zna
Onomatopeicznego pochodzenia jest też pewna kategoria wykrzykników
czenia, które służą, zwłaszcza w języku mówionym, do organizacji i łączenia
(zob. Wykrzykniki). Wyrazy dźwięlconaśladowcze pojawiają się szczególnie
poszczególnych części składowych tekstu [segnali connettivi] oraz do
często w języku mówionym, potocznym, a także w paraliterackiej twórczo
określania jego granic [segnali demarcativi, di delimitą/TONe], Są to ele
ści typu komiksowego, nagminnie również w reklamie, skąd łatwo przenika
menty łączące i wyrażenia o funkcji deiktycznej, należące do różnych części
ją do języka niektórych grup społecznych (np. dziecięcego, młodzieżowego),
mowy: spójniki, niektóre zaimki, wykrzykniki, ale też grupy czasownikowe i
i dalej do języka ogólnego.
przyimkowe, a nawet wyrażenia zdaniowe.
Z upływem czasu, w związku z rozwojem języka, na skutek leksykalizacji,
j Morfologiczny opis form fleksyjnych otwiera się na m orfoskladnię
gramatykalizacji i skonwencjonalizowania, pochodzenie onomatopeiczne
i [m orfosintassi], która jest opisem reguł łączenia monemów (morfe-
wyrazów ulega często w świadomości użytkowników języka zatarciu i prze
j mów) w wyrazy i w większe struktury. Morfbskładnia, czyli składnia
staje być przez nich odczuwane.
form [sintassi d e ll e form e], opisuje w szczególności morfemy fłeksyj-
90
91
□ Nazwy w łasne I nazwy pospolite
I neka,(kategorie gramatyczne rzeczownika, rodzajnika, przymiotnika, zaim
czasownika, poniekąd także przysłówka oraz ich odmianę) właśnie Podział ten wynika z liczebności elementów, do których się on odnosi.
pod kątem ich funkcji składniowych, zasad i możliwości łączenia form
| Nazwy własne [n o m i p r o p r i ] odnoszą się do pojedynczych elementów,
flelcsyjnych i budowania z nich większych struktur.
I które można łatwo zindywidualizować; dlatego często występują bez
W niniejszym omówieniu części mowy uwzględniony zatem zostanie zarów i określnika (rodzajnika) i są pisane dużą literą.
no opis form (morfologia - fleksja), jak i opis ich funkcji (morfoskładnia). Są to np.
Jest to podyktowane względami praktycznymi, jak również tym, że rozdzie
• nazwy osób - nazwiska, imiona, przydomki, pseudonimy
lenie tych dwu płaszczyzn nie zawsze jest możliwe, a przy tym, jak się
wydaje, niekoniecznie celowe. Boccaccio, Lucia, Monteverdi, Perugino, Pinocchio
m im iona zw ierząt
Fido, Pluto
RZECZOWNIKI 9 nazwy państw i krajów
la Catalogna, Vitalia, la Polonia
| Rzeczowniki [s o s t a n t iv i , rzadziej i niewłaściwie n o m i ] to ldasa wyrazów
pełnoznacznych („znaczących”), służących do określania istot żywych ® nazw y miejscowości
¡ oraz rzeczy w najszerszym tego słowa znaczeniu, a więc wszystkich Otranto, Palermo, Tolmezzo
zjawisk z otaczającej nas rzeczywistości (także abstrakcyjnej czy wręcz
9 nazwy rzek, m órz, jez io r
wyimaginowanej).
Rzeczownikami są więc w języku włoskim np. l Ai no, il Mediterráneo, il Tagliamento, U Trasimeno
9 gór
Beatrice, Dante, Giovanni, Pinocchio, anima, bellezza, cavallo, corvo,
intelletto, libro, luna, pace, porta, ritorno, simpatía, sole, solidarieta, l ’Appennino, le Dolomiti
strega ® wysp, półwyspów
| Rzeczownik odgrywa zasadniczą rolę w wyrażaniu myśli, w konstruo- l ’Istria, la Sicilia
1 waniu wypowiedzi i w organizacji przekazu językowego.
® nazwy regionów, prow incji, dzielnic, ulic
Stanowi podstawę tzw. G ru p y N om inalnej (GN), występując w zdaniu Boi go San Fiediano, la Calabria, Dorsoduro, il Lazio, Spacca Na-
w postaci zaktualizowanej (najczęściej poprzez połączenie go z określnikiem poli, Trastevere
oraz - ewentualnie - z dopełnieniami, które stanowią jego poszerzenie).
® nazwy organizacji, instytucji, zakładów przem ysłow ych
j Pełni w zdaniu rolę podmiotu, ale występuje też w innych elementach
Accademia della Crusca, Automobile Club d ’Italia, Biblioteca Na-
1 składowych zdania (np. orzeczenie imienne, dopełnienia).
zionale Centrale, Croce Rossa Italiana, Societa “Dante Alighieri”,
Universitá Italiana p er Stranieri
PODZIAŁ SEMANTYCZNY RZECZOWNIKÓW I Nazwy pospolite [ n o m i c o m u n i ] określają ogólnie każdą i dowolną liczbę
I elementów należących do danej klasy, a więc mających odpowiednią ce-
1 chę (zespół cech) charakterystyczną clła danego zbioru.
Na podstawie określonych właściwości logiczno-semantyeznych, które po
wiązane są z odpowiednimi cechami formalnymi, rzeczowniki włoskie dzie W konkretnej sytuacji społeczno-językowej nazwy pospolite bywają często
li się na klasy. Najbardziej charakterystyczne to: używane w odniesieniu do pojedynczego zjawiska („egzemplarza”), nałe-
92 93
żącego do danej klasy. Chodzi tu o większość rzeczowników odnoszących i eieosobowe. Odgrywają one szczególnie ważną rolę w opisie leksykalno-
się do: -semantycznym wyrazów, ale i w opisie gramatycznym są one nieraz bardzo
pomocne.
© ludzi, np. amico, padre, presidente, ragazza, uomo
© zw ierząt, roślin, np. coccodrillo, fungo, gallina, lupo, papavero, rosa
® rzeczy, np. casa, giornale, lavagna, pietra, ąuaderno, tenda PODZIAŁ MORFOLOGICZNY RZECZOWNIKÓW
@ różnych zjawisk, właściwości, cech, np. bellezza, onesta, sentimento, virtii
□ Rzeczowniki konkretne 5 rzeczowniki abstrakcyjne Z punktu widzenia ich właściwości morfologicznych, co wyraża się odpo
wiednimi końcówkami gramatycznymi (lub ich brakiem) w liczbie pojedyn
¡ Rzeczowniki konkretne [S0STANTIVI CONCRETl] odnoszą się do zjawisk,
które postrzegamy w otoczeniu za pomocą zmysłów, a więc przedmioty
czej i w liczbie mnogiej (zob. kategoria rodzaju i liczby), rzeczowniki wło
skie można podzielić na cztery zbiory, czyli tzw. grupy:
materialne, realnie istniejące, sprawdzalne lub przyjmowane za takie, np.
G rapa 1: rzeczowniki zakończone w lp na -a
Giove, Luigi, drago, fata, gatto, garofano, moglie, porta
G rapa U: rzeczowniki zakończone w lp na -o
i cała masa nazw przedmiotów z otaczającego nas świata. G rupa 111: rzeczowniki zakończone w lp na -e
Rzeczowniki abstrakcyjne [sostantm astratti], czyli oderwane, odno G rupa IV: rzeczowniki o różnych końcówkach w lp, niezm ienne w Im.
szą się do zjawisk należących do sfery psychicznej, wytworzonych Rzeczowniki należące do pierwszych trzech grup ulegają w lm zmianie,
; w drodze abstrakcji przez nasz umysł, a więc do różnego rodzaju uczuć, przyjmując odpowiednie końcówki. Rzeczownild należące do grupy czwartej
spostrzeżeń, pojęć, cech, jakości, wszelkich uogólnień, np. nie zmieniają formy w liczbie mnogiej. W ujęciu tabelarycznym klasyfikację
amore, armortia, bellezza, colore, gi.udiz.io, irnpressione, indipendenza, morfologiczną (w zasadzie nie uwzględniającą tzw. wyjątków) można przed
rabbia, riflessione, solidarietd, sorditd, volontd stawić w sposób następujący:
np. lub —►m ęski -ii-a (il) dito —> (i) ditil
aranceto, branco, classe, dozzina, esercito, folia, mazzo, plebaglia i żeński /(le) dita
III m ęski -i pa d re —> p adri
Istnieje też szereg innych cech semantycznych (i formalnych) ułatwiających
-e lub =
klasyfikowanie i opisywanie rzeczowników, np. rzeczow niki policzalne
żeński m adre —> m adri
i niepoliczalne, rzeczow niki żywotne i nieżywotne, rzeczow niki osobowe
94 95
IV
różne m ęski niezm ienne (U/i) re 1. I To co języld deklinacyjne w strukturze powierzchniowej wyrażają przy
padkami (końcówkami fleksyjnymi ewentualnie w połączeniu z przyirn-
zakoń lub (lañé) virtù kami), język włoski wyraża za pomocą:
czenia żeński (la/le) crisi 2.
@ przyimlców i wprowadzanych przez nie grup składniowych (GP - Grupy
(il/i) vaglia 3.
Przyimkowe; zob. przykłady powyżej), przy czym jeden przyimek może wy
(la/lé) serie 4.
rażać więcej niż jeden przypadek, nawet jeżeli przypisuje mu się często jed
(il/i) bar 5. ną główną funkcję. M amy więc np.
(la /le)fo to 6.
a: do una caramella a Carlo ‘daję Karolowi cukierka’
(= poi. celownik)
con: ferito con un coltello ‘raniony nożem’
KATEGORIE MORFOLOGICZNE RZECZOWNIKA (= poł. narzędnik)
di: il libro di Giovanni ‘książka Jana’
i Typowymi dla rzeczownika włoskiego (jak też dla innych nominalnych (= poł. dopełniacz)
I części mowy we włoskim) są kategorie rodzaju i liczby, które mają in: vivo (sto) in Italia ‘mieszkam we W łoszech’
I odrębne wykładniki morfologiczne (końcówki). (= poi. miejscownik)
Kategoria przypadka, charakterystyczna dla języków fleksyjnych (w tym Każdy z takich przyimlców może w różnych konkretnych tekstach przyjmo
także dla polskiego), takich wykładników morfologicznych w języku wło wać więcej niż jedną funkcję składniową, czyli wyrażać więcej przypadków
skim nie ma; dlatego w opisie formalnym rzeczowników włoskich najczę głęboldch; można je łatwo zidentyfikować poprzez transformację.
ściej nie jest uwzględniana. ® miejsca rzeczownika w zdaniu w relacji do orzeczenia (w przypadku bez-
przyimkowego połączenia czasownika z rzeczownikiem). Na przykład
KATEGORIA PRZYPADKA RZECZOWNIKÓW WŁOSKICH w zdaniu: Lo studente legge un libro ‘Student czyta książkę’ miejsce przed
orzeczeniem zajmuje rzeczownik w funkcji podmiotu (tzn. mianownik w ję
j Rzeczownik włoski nie ma zatem fleksji przez przypadek, czyli deklina- zykach deklinacyjnych), a miejsce po orzeczeniu zajm uje rzeczownik
I cji, choć w strukturze głębokiej przypadki [case], czyli różnorodne reła- w funkcji dopełnienia bliższego „przedmiotowego” (tzn. biernik). W tym wy
I cje (związki) składniowe, oczywiście, istnieją; są to tzw. przypadki padku chodzi, oczywiście, o szyk nienacechowany; porównaj też szyk emfa-
S głębokie [casi profondi], czyli poszczególne kategorie znaczeniowe, ja- tyczny: Legge lo studente il libro (zob. Budowa zdań włosldch. Szyk elemen
! kie towarzyszą czasownikowi, implikując równocześnie łączenie go tów składowych oraz przykłady powyżej).
| z rzeczownikiem w odpowiedniej funkcji składniowej. Czasownik - pod- I Dwie kategorie gramatyczne charakteryzują formalnie włoski rzeczow-
« stawowy, konstytutywny człon zdania - może być związany z jednym S nile. Są to kategoria ro d zaju [genere] i kategoria liczby [numero],
S lub większą liczbą takich przypadków głęboldch; zob. np. różne rekcjje
i [reggenza, rezione] czasownika:
RODZAJ
la conferenza comincia - cominciare un lavoro —comincia a piovere -
- cominciare da capo - la parol a comincia per ima vocale - Ufilm Rzeczownik włosld może być rodzaju męskiego [maschile] lub żeńskie
comincia eon un bel, paesaggio go [femminile]. Język włoski nie ma rzeczowników rodzaju nijakiego.
parlare una lingua - parlare a qualcuno - parlare di qualcuno - par- Ten podział rzeczowników według rodzaju oparty jest na dwu różnych pod
lare eon qualcuno stawach: formalnej i naturałno-semantycznej. Z pierwszą łączy się tzw. ro
pensare una cosa - pensare a cjualcuno - pensare di qualcuno dzaj gramatyczny, z drugą tzw. rodzaj naturalny.
96
97
RODZAJ GRAMATYCZNY ® sam ogłoskę akcentow aną (rzeczownild obcego pochodzenia)
Rodzaj gramatyczny [genere grammaticale] jest niemotywowany, ar- il caffe, il caucciu., ilfisciu, il tabu, il te
j bitrałny i konwencjonalny. Charakteryzuje on przede wszystkim rze
| Rodzaj rzeczowników zależy też często od przyrostków służących do ich
czowniki nieżywotne, także abstrakcyjne. W przypadku rzeczowników
1 tworzenia.
żywotnych zasadniczy dla nich rodzaj naturalny zbiega się często z ro
dzajem gramatycznym; wiele z nich charakteryzuje się współistnieniem Rzeczownild rodzaju męskiego tworzy się za pomocą przyrostków z końców
! i współdziałaniem obu rodzajów. ką gramatyczną męską -o (np. -aio, -ato, -eto, -ino, -ismo, -mento) albo za po
Formalnym wykładnikiem kategorii rodzaju dla większos'ci rzeczowni mocą przyrostków służących do tworzenia rzeczowników żywotnych rodza
ków włoskich jest końcówka gramatyczna lub przyrostek charaktery ju (naturalnego) męskiego (np. -iere, -sore, -tore, częściowo -ante, -ente,
styczny dla danego rodzaju. -ista):
un aggiornamento, il. cantante, il donatore, un esercente, il frutteto,
RODZAJU MĘSKIEGO są rzeczowniki zakończone na:
il granaio, il parrucchiere, il patriottismo, il professore, il sindacali-
© ~o sta, il sindacato
un albero, il bambino, U cavallo, il ferro, il gallo, il gelato, U libro,
il maestro, il muro, il prezzo, lo scenografa, lo studio, il sugo RODZAJU ŻEŃSKIEGO są rzeczowniki zakończone na:
Wyjątki rodzaju żeńskiego: © -a
la farm acia, la gioia, la gramrnatica, una impiegata, la luna,
la mano, la virago, la biro (domyślne: la penna a sfera Biró), la eco (wy
la minaccia, la parola, la piazza, la porta, la ragazza, la rosa,
kazuje tendencję do przejścia do rodzaju męskiego; w liczbie mnogiej
la sarta, la signora, la vacca
jest rodzaju męskiego)
Rzeczownild rodzaju męskiego zakończone na -a są jednak dosyć liczne.
niektóre neologizmy, będące często skrótami wyrazów złożonych lub zwro
Należą do nich wyrazy pochodzenia grecldego na -a, np.
tów rodzaju żeńskiego:
il despota, il monarca, il patriarca, il poeta, il profeta
l ’auto, la dinamo (la macchina dinamoelettrica), la. foto, la moto,
la radio', a szczególnie na -ma, np.
ponadto niektóre nazwy własne osobowe rodzaju (naturalnego) żeńskiego: il diploma, il dramma, il poema, il problema, il telegramma, il tema
Clio, Erato, Saffo wiele rzeczowników pospolitych różnego pochodzenia, np.
!
la progenie, la serie, la specie
może też być ich znaczenie. Niektóre bowiem grupy słów, mieszczące się
© -tá, -tú, a więc rzeczowniki akcentowane na ostatniej sylabie [p aro le w określonym polu semantycznym, m ają stały rodzaj.
tro n c h e ] pochodzenia łacińskiego, czyli wyrazy należące do rodzimej war
Klasyfikacje takie nie są jednak rygorystyczne i zawierają zazwyczaj sporo
stwy zasobu leksykalnego, np. wyjątków.
la, civiltá, la gioventü, la liberta, la solidarietá, la tribú, la virtú
rodzaju MĘSKIEGO są najczęściej:
® -e (niektóre rzeczowniki)
® nazwy miesięcy, dni tygodnia
l ’arte, la capitale, la condizione, la croce, la febbre, lafonte, la gente,
il gennaio, il maggio, il dicembre; il lunedl, il sabato
l ’igiene, la legge, la madre, la nazione, la noce, la polvere, la quiete,
la sede, la strage, la tosse Wyjątek: la domenica.
m nazwy drzew
O rodzaju rzeczowników żeńskich mogą również decydować niektóre przy
rostki, dzięki temu, że mają końcówkę gramatyczną typową dla tego rodzaju un abete, un arando, il mandorlo, il płatano, il prugno
{-ata, -eria, -iera, -ina, -izia), albo taicie, które służą do tworzenia rzeczow
Wyjątki: la palma, la quercia, la vite; częściowo: u n ’arancia.
ników żywotnych rodzaju (naturalnego) żeńskiego (-essa, -trice, częściowo
-ante, -ente, -ista), np. uw aga: Niektóre nazwy z tej grupy oznaczają zarówno rośliny, jak i ich owoce, np.
il cedro, il fleo, il lampone, il limone.
una amante, una atirice, la dottoressa, la dozzina, una esercente,
lafonderia, la passeggiata, la pigrizia, la solista, la tastiera • nazw y geograficzne gór, m órz i oceanów, jezior, rzek
l ’Appennino, i Carpazi, il Cervino, l ’Everest, i Pirenei,
Przyrostki zakończone na -e służą do tworzenia: VAtlántico, il Báltico, il Mediterráneo, il Pacifico,
© rzeczowników rodzaju męskiego: -ale, -iere, -ile, -one, np. I.’Arno, il Po, il Tevere, il Trasimeno
il calderone, il campanile, il candeliere, il ditale Liczne wyjątki: le Alpi, le Dolomiti, la Senna, la Vistola.
® rzeczowników rodzaju żeńskiego: -aggine, -gione, -itudine, -sione, -zionę, m nazwy stro n św iata
np.
l ’Est, l ’Ovest, il Nord, il Sud, il levante, il mezzogiorno, Voccidente,
la bujfonaggine, la cacciagione, la gratitudine, Vestensione, il ponente, il settentrione
la tentazione
m nazwy pierwiastków , cliemicznyclhi, m etali
• rzeczowników obydwu rodzajów: -ante, -ente, np. il bronze, il ferro, l ’ossigeno, il piombo, il rame
un assorbente, ii/la bracciante, il/lá cantante, il colorante,
rodzaju ŻEŃSKIEGO są najczęściej:
il/la delmquente, la patente, il/la supplente, il/la viandante
© nazwy owoców
Są to często - ale nie wyłącznie - rzeczowniki odnoszące się do osób. una aibicocca, ima arancia, la banana, la mandorla, la prugna
100
101
© nazw y kontynentów , wysp (dużych) RZECZOWNIKI RUCHOME ■
VAmerica, VAustralia, I’Europa,
la Groenlandia, la Sardegna, la Sicilia I Rzeczowniki objęte tzw. rodzajem naturalnym tworzą najczęściej pary,
w których zestawione są formy męska i żeńska, różniące się między so
bą końcówkami, przy czym podstawowy monem leksykalny pozostaje
Wyjątek: U Madagascar.
w zasadzie nie zmieniony.
© nazwy państw , regionów, m iast Inaczej mówiąc, wyraz w obu formach jest ten sam, tylko w zależności od ro
VAustria, la Bolivia, la Germania, VItalia, la Polonia, dzaju przybiera odpowiednie końcówki (morfemy) gramatyczne. Są to tzw.
la Basilicata, la Campania, la Lombardia, la Lucania, le Marche, rzeczowniki ruchom e [ s o s t a n t iy i m o b il i ].
la Puglia, la Toscana, l ’Umbria,
Aquileia, Bari, Cracovia, Firenze, L ’Aquila, Napoli, Palermo, ZAMIANA RODZAJU MĘSKIEGO NA RODZAJ ŻEŃSKI
Reggio, Roma, Siena, Torino, Trieste, Venezia, Verona
Oto ważniejsze sposoby zamiany końcówek rodzaju męskiego na koń
Liczne wyjątki: cówki rodzaju żeńskiego (zmianie ulega również rodzajnik).
il Belgio, il Brasile, il Canada, il Giappone, il Friuli, U Lazio, Rzeczowniki zakończone w rodzaju m ęskim na -o
il Piemonte, il Veneto, il Sahara, il Cairo
Przybierają one najczęściej w rodzaju żeńskim końcówkę -a, np.
Jak widać, rodzaj wymienionych wyżej rzeczowników wiąże się niekiedy
z odpowiednią końcówką gramatyczną (-o, -a). il bambino - la bambina Giulio — Giulia
Carlo - Carla il lupo - la lupa
il cavado - la cavada il maestro - la maestra
RODZAJ NATURALNY
il contadino — la contadina un opéralo — una operaia
W obrębie rzeczowników żywotnych rozróżnienie między rzeczowni il cuoco - la cuoca lo scenografa - la scenografa
kami rodzaju męskiego i żeńskiego wynika z płci jej desygnatów; może ilfiglio lafiglia lo sposo - la sposa
więc dotyczyć tylko tych rzeczowników, które odnoszą się do istot ży
Inne, nieliczne, przyjmują w rodzaju żeńskim końcówkę -essa. Są to najczę
wych (człowiek, zwierzęta). ściej nazwy zawodów, funkcji, np.
Ten rodzaj n a tu ra ln y [ g e n e r e n a t u r a l e ] zbiega się najczęs'ciej z rodzajem
un aw ocato —una awocatessa il medico —la medichessa
gramatycznym, czyli z formą rzeczownika, dokładniej z jego końcówką.
il deputato - la deputatessa il notaio (reg. notaro) - la notaressa
Tak więc we włoskim r o d z a j u m ę s k ie g o są rzeczowniki odnoszące się do ilfilosofo - la filosofessa il sindaco - la sinclachessa
istot żywych płci męskiej, np.
Formy żeńskie z -essa m ają wówczas prawie z reguły zabarwienie afektyw-
un ambasciatore, Cario, il cavado, ilfiglio, il gallo, il gatto, ne, o konotacjach żartobliwych, czasem wręcz lekceważących, ironicznych
un italiano, il. leone, il poeta, il ragazzo lub nawet pogardliwych. Dlatego częściej, zamiast form z -essa, użyje się we
współczesnym języku włoskim formy rodzaju męskiego także w odniesieniu
RODZAJU ŻEŃSKIEGO natomiast, są rzeczowniki służące do nazywania istot ży
do kobiety bądź też struktur opisowych typu: l ’aw ocato Signora Bianchi; Si-
wych płci żeńskiej, np.
gnora Rinaldi, sindaco d i ...
ima ambasciatrice, Carla, la cavada, lafiglia, la gallina, la gatta, Nie należą do tej grupy rzeczowniki odmiennego pochodzenia i o całkowicie
una italiana, la leonessa, la poetessa, la ragazza różnych znaczeniach, formalnie - poza samą końcówką i rodzajnikiem -
102 103
identyczne, zakończone w rodzaju męskim na -o, a w rodzaju żeńskim na -a. Nie dotyczy to rzeczowników zakończonych na -cida, -ista, które zachowu
Są to swego rodzaju hom onim y, w których zbieżność formalna jest przypad ją tę samą formę dla obu rodzajów, np.
kowa, np.
il/la la dentista, ilAa suicida, il/la violinista
il balio ‘bal’ — la balia ‘bela, paka’
il caso ‘przypadek’ - la casa ‘dom ’ Nie zmieniają końcówki w rodzaju żeńsldm niektóre inne rzeczowniki zakoń
U colpo ‘cios’ - la colpa ‘w ina’ czone w rodzaju męskim na -a, np.
il costo ‘koszt’ - la costa ‘wybrzeże’ un/una atleta, il/la collega, un/una idiota
il manico ‘trzonek’ - la manica ‘rękaw ’
il mento ‘podbródek’ - la menta ‘m ięta’ Rzeczowniki zakończone w rodzaju m ęskim na -e
il modello ‘m odel’ - la modella ‘m odelka’ Tworzą one rodzaj żeński przyjmując:
il modo ‘sposób’ - la moda ‘m oda’ © końcówkę -a, np.
il mostro ‘potw ór’ - la mostra ‘w ystaw a’
il pianto ‘płacz’ — la pian ta ‘roślina’ il cameriere — la cameriera
il porco ‘Świnia’ - la porca ‘bruzda ziemi’ il giardiniere - la giardiniera
il porto ‘port’ - la porta ‘drzwi’ un infermiere - una infermiera
il tappo ‘korek’ - la tappa ‘etap’ il padrone - la padrona
il visto ‘w iza’ - la vista ‘wzrok’ il parrucchiere - la parrucchiera
il signore - la signora
Istnieją natomiast pary rzeczowników rodzaju męskiego i żeńskiego mające tę
samą lub zbliżoną etymologię i różniące się formalnie tylko końcówką m przyrostek -essa; dotyczy to przede wszystkim rzeczowników oznaczających
(i rodzajnikiem), między którymi zachodzą niewielkie różnice znaczeniowe, np. tytuły szlacheckie, godności, stanowiska, stany społeczne, zawody, np.
Rzeczowniki zakończone na -sore przyjmują w rodzaju żeńskim: 9 rzadko przyrostek -essa, np.
o przyrostek -/i/trice, często wraz ze zmianą tematu, który zostaje poszerzo il dottore - la dottoressa
ny o spółgłoskę -d, -t; inaczej mówiąc, przyrostek -/i/trice zostaje wówczas
© końcówkę -tora, której charakter i zastosowanie jest podobne do wyżej
dodany do tematu bezokolicznika, np.
omówionej końcówki -sora. Niektóre z nich m ają odpowiedniki żeńskie wy
im aggressore - ima aggreditrice łącznie na -tora, np.
U difensore — la difenditrice
11possessore — la posseditrice un aw entore — una aw entora il pastore la pastora
un uccisore — ima ucciditrice un impostore — una impostora il tintare la tintora
• przyrostek -essa; ten sposób tworzenia rodzaju żeńskiego jest stosowany inne mają w rodzaju żeńskim formy podwójne, np.
rzadko, np.
benefattora - benefattrice rammendatora rammendatrice
il professore - la professoressa ispettora — ispettrice stiratora stiratrice
pittora - pittrice tessitora tessitrice
© końcówkę -sora, w której, jak widać, właściwy przyrostek -sor- jest utrzy
many, a końcówka gramatyczna -e zostaje zastąpiona końcówką -a. Ten spo W tej sytuacji rzeczowniki żeńskie zakończone na -trice m ają wartość styli
sób tworzenia rodzaju żeńskiego jest rzadko spotykany w języku literackim, styczną bardziej „szlachetną”, literacką, podczas gdy rzeczowniki na -tora są
choć zakres jego. zastosowania wyraźnie się powiększa. Jest on natomiast rzadziej używane i zachowują wartość potoczną, ludową.
częsty w języku potocznym oraz w realizacjach regionalnych, a nierzadko
ma wartości konotatywne archaizujące, zachowawcze. W niektórych wypad Różnicowanie form dla rodzaju męskiego i żeńskiego rzeczowników
kach mamy więc dwie formy oboczne rodzaju żeńskiego, np. określających wykonawców czynności (zawody, stanowiska, funkcje
itp.) stwarza we współczesnym języku włoskim problemy natury nieraz
offensora - offenditrice bardziej socjologicznej i obyczajowej niż czysto gramatycznej. W dzi
pośsessora — posseditrice
siejszej włoszczyźnie rysuje się wzmożona tendencja do używania
uccisora — ucciditrice
odrębnych form dla rodzaju żeńskiego.
Rzadko w rodzaju żeńskim używana jest jedynie forma na -sora, np. Obok wspomnianych wyżej sposobów gramatycznych tworzenia odrębnych
un incisore — una incisora form rodzaju żeńskiego, mających wartość neutralną (zwłaszcza np. przyro
stek -trice: il danzatore - la danzatrice, il lettore - la lettrice, lo scrittore - la
Niektóre rzeczowniki męskie zakończone na -sore nie m ają osobnej formy
scrittrice-, przyrostek -essa unikany jest, jako element nacechowany, zwła
dla rodzaju żeńskiego, np.
szcza w nowszych formacjach), także obok utrwalonych w tradycji lelcsylcal-
un invasore (rzad, una invaditrice), un oppressore, un revisore no-gramatycznej form jednakowych dla obu rodzajów (odróżnianych przez
(l'zad. revisora) użycie odpowiedniego rodzajnika męskiego lub żeńskiego, np. un/una agen-
Rzeczowniki zakończone na -tore przyjmują w rodzaju żeńskim: te, ił/la collega, il/la dentista, il/la preside), pojawia się coraz bardziej wy-
106 107
raźna tendencja do wprowadzania form alternatywnych na miejsce form Mamy więc np.
językow ych „useksowiomych” [form e lin g u istich e sessiste], zgodnie z tra
1’abbate - la badessa
dycją - męskich. Te procesy zachodzą na fali swoistego „feminizmu gram a
il cane — la cagna il gallo
tycznego” i dążenia do „odseksowienia” także przyzwyczajeń i tradycyjnych
il dio - la dea il re
stereotypów językowych, opierających się głównie na formach rodzaju
il doge - la dogaressa lo stregone la strega
męskiego lub też odwołujących się do niego (tzw. il sessismo ‘seksizm ’, czy
un eroe - una eroina lo zai- la zarina
li - w naszym wypadku - swoista przewaga rodzaju męskiego w strukturach
gramatycznych i leksykalnych). Proponuje się więc różnego typu formy al □ Rzeczow niki niezależne
ternatywne dla rodzaju żeńskiego, np.
Istnieją w języku włoskim rzeczowniki żywotne, które m ają tylko jeden
amministmtrice (rodz.m. amministratoré), arbitra (arbitro), assesso- rodzaj (naturalny i gramatyczny); odnoszą się bądź tylko do istot rodza
ra (assessore), aw ocata (avvocato), capitana (capitano), carabiniera ju męskiego, bądź tylko do istot rodzaju żeńskiego.
(carabiniere), chirurga (chirurgo), consigliera (consigliere), critica
Rzeczownild te, zwane niezależnymi [sostantwi indipendenti] nie są uza
(critico), deputata (deputato), dottri.ee (dottore), ingegnera (ingegne-
leżnione od ich odpowiednika znaczeniowego w drugim rodzaju ani na pła
re), magistratu (magistrato), ministra (ministro), prefetta (prefetto),
szczyźnie morfologicznej, ani na płaszczyźnie leksykalnej; zachodzi tu więc
presidentessa (presidente), pretora/pretrice (pretore), professora
swoisty supletywizm leksykalny. Rzeczownild talde układają się w pary we
(professore), questri.ee (guestore), sindaca (sindaco), /la / studente
dług kryteriów semantycznych, podczas gdy dla obu rodzajów w grę wcho
(¡lo/ studente), /la/vigile (/ii/vigile)
dzą dwie różne, niezależne od siebie podstawy leksykalne. M amy więc pary:
Te proponowane formy rzadko (choć niektóre coraz częściej) pojaw iają się un uomo ‘m ężczyzna’ -- una. donna ‘kobieta’
w powszechnym, konkretnym użyciu; wiele z nich zbiega się z wyżej sygna
lizowanymi tendencjami notowanymi w języku potocznym, ale w języku li Podobnie:
terackim standardowym jeszcze się nie przyjęły. Są też one nie tylko wyra il babbo la mamma il genero - la nuora
zem istnienia określonych tendencji w społeczeństwie - i w języku - włoskim il celibe la nubile il marito - la moglie
w zakresie odróżniania form męskich i żeńskich omawianych tu rzeczowni ilfrate la suora il maschio - lafem m ina
ków, ale też ukazują dokonujące się zmiany we włoskim systemie gram a ilfratello la sorella il padre - la madre
tycznym.
a w odniesieniu do świata zwierzęcego np.
un atleta - una atleta un idiota - una idiota Dla sprecyzowania rodzaju naturalnego (pici) rzeczowniki te wymagają do
il collega — la. collega datkowego określenia typu: maschio ‘samiec’, femmina ‘sam ica’, il maschio/
/lafem m ina di, np.
-ante!-ente (formy participio presente urzeczownikowione)
un gorilla maschio/femmina - il maschio/la fem m ina del gorilla
un agente - una agente il cantante — la cantante
una pantera maschio/femmina. - il maschio/la fem m ina della pantera
un amante — una amante il parente - la parente
Kilka rzeczowników włoskich stanowi pod tym względem przypadek szcze
-cida gólny: podobnie jak rzeczowniki ambigeneri mają one jedną formę leksykalną
un omicida — una omicida il suicida — la suicida i dwa rodzaje (określane rodzajnikiem), ale, tak jak w przypadku rzeczowni
il parricida — la parricida il tirannicida - la tirannicida ków PROMISCUI, ich rodzaj jest tylko kategorią gramatyczną i rzeczownik każ
dego rodzaju używany jest dla obu płci, faktycznie jej nie określając:
-ista
il (la) lepre, il (la) serpe, il (la) tigre
un artista una artista lo specialista la specialista
il sindacalista la sindacalista il violinista la violinista Tak więc i w tym przypadku, dla określenia rodzaju naturalnego (pici), mu
simy korzystać ze struktur pomocniczych, np.
-enne
il serpe maschio = la serpe maschio = il maschio del serpe - il maschio
il minorenne - la minorenne il quindicenne - la quindicenne
della serpe - dla określenia płci męskiej,
un ottantenne - una ottantenne il serpe fem mina = la serpe fem m ina = lafem m ina del serpe = lafem m i
-ese na della serpe - dla określenia pici żeńskiej.
il calabrese - la calabrese un inglese una inglese u w a g a : Formy rodzaju m ęskiego tych rzeczow ników występują w języku literackim i są
ilfrancese - lafrancese il milanese la milanese rzadziej używane; mają charakter archaiczny, regionalny.
110 111
Także zespól jednostek traktowany jest jako pojedynczy zbiór, np. -ca rodz. m. —> lm -chi
il gruppo, il mazzo, la squ.ad.ra il monarca - i monarchi il patriarca - i patriarchi
Liczba m noga oznacza dwie lub więcej istot lub rzeczy, ich wielość, np. -ga rodz. ż. —►lm -ghe
gli alberi, i łupi, le porte, i ragazzi, la scuole, le signorine, i gruppi, la bottega. - le botteghe la vanga — le vanghe
i mazzi, le sąuadre -ga rodz. m. -*> lm -ghi
M orfologicznym wykładnikiem liczby jest we włoskim końcówka rzeczow il collega - i colleghi lo stratega. — gli strateghi
nika. UWAGA: R zeczow nik belga w rodzaju męskim tworzy liczbę mnogą nieregularnie i belgi',
Charakterystyczne dla liczby pojedynczej są końcówki -o, -a, -e, dla liczby rodzaj żeński liczby mnogiej ma regularny le belghe.
mnogiej zaś -i, -e. (Zob. Podział morfologiczny rzeczowników, tabela).
« Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -cia (nieliczne), -gia
ZAMIANA LICZBY POJEDYNCZEJ NA LICZBĘ M N O G Ą
(często spotykane) z i akcentow anym zachowują tę samogłoskę także
w liczbie mnogiej (i jest w tym wypadku wymawiane jako pełnowartościo
GRUPA I - rzeczow niki zakończone w liczbie pojedynczej n a -a wa samogłoska). A więc:
-a —►-e -cia —> -cie
Rzeczownild rodzaju żeńsldego zakończone na -a przyjmują w liczbie mno la farmacia - lejarm acie la scia - le scie
giej końcówkę -e, np.
-gia —> -gie
la caramella - le caramelle la pianista - le pianistę
la bugia — le bugie la nostalgia — le nostalgie
la donna - le donnę la suicida - le sui.ci.de
-a - >-i @ Rzeczownild zakończone wliczbie pojedynczej na -cia, -gia nieakcento-
w ane przybierają w liczbie mnogiej zazwyczaj dwie różne postacie w zależ
Rzeczownild rodzaju męskiego zakończone na -a przyjmują w liczbie mno
ności od poprzedzającej je głosld:
giej końcówkę -i, np.
-je ż e li zakończenia -cia, -gia poprzedza samogłoska, to i w liczbie mnogiej
U pianista - i pianisti il profeta - i profeti zostaje zazwyczaj zachowane, np.
il poeta - i poeti il suicicla — i suicidi
samogl. -cia —> sam ogl. -t- -cie
Nieliczne inne rzeczowniki rodzaju męskiego na -a nie zmieniają formy
w liczbie mnogiej, toteż zaliczane są do grupy IV. Vaudacia. —le audacie la camicia - le camicie
Przy zamianie końcówki liczby pojedynczej na liczbę mnogą zachodzą samogl. + -gia —> samogl. + -gie
w niektórych wypadkach pewne zmiany natury fonetycznej (i graficznej).
la eiliegia - le ciliegie la valigia - le valigie-
Oto najbardziej charakterystyczne:
-je ż e li natomiast zakończenie -cia, -gia następuje po spółgłosce, to i w licz
® Rzeczownild kończące się w liczbie pojedynczej grupą -ca, -ga zachowu
bie mnogiej zostaje opuszczone, np.
ją w liczbie mnogiej tę samą wymowę spółgłoski c, g\ w pisowni, dla zazna
czenia wymowy welarnej tych spółgłosek wprowadza się oddzielający je od spólgl. + -cia —> spólgl. + -ce
końcówki gramatycznej znak graficzny -h-. Mamy więc: l ’arancia —le a rance la provincia — le province
-ca rodz. ż. —> lm -che spólgl. + -gia —> spólgl. + -ge
la barca. - le barche lafatica - le fatiche la frangía - le frange la spiaggia. — le spiagge
112
113
Pozostawienie bądź wyeliminowanie w liczbie mnogiej i nie wpływa na -co —►-chi
zmianę wymowy poprzedzającej spółgłoski: jej artykulację palatałną /cl łub l ’affresco - gli affreschi il buco - i buchi
Idzi zapewnia samogłoska końcowa -e. l ’arco - gli archi il cuoco - i cuochi
W niektórych wypadkach zachowanie i w zakończeniu liczby mnogiej rze il baco - i bachi ilfu o co - ifuochi
czownika pozwala odróżnić dwa wyrazy (najczęściej rzeczownik i przymiot -go -ghi
nik) o tej samej lub bardzo zbliżonej wymowie (homofony). Dotyczy to l 'albergo - gli alberghi l ’impie go - gli impie ghi
przede wszystkim rzeczowników zakończonych na -acia, np. il. castigo - i castighi il lago - i laghi
il drago - i draghi lo spago - gli spaghi.
1’audacia ‘zuchwałość’ - le audacie obok przymiotnika audace ‘zuchwały’ Wyjątki:
la camicia - le eamicie obok rzeczownika chmice l ’amico — gli amici il nemico — i nemici
1’efficacia - le efficacie obok przymiotnika efficace il greco - i greci il. porco - i porci
laferocia - leferocie obok przymiotnika feroce
la perspicacia - le perspicacie obok przymiotnika perspicace Wyraz mago tworzy liczbę mnogą regularnie: maghi. Użyty w znaczeniu ‘ka
płan i mędrzec w rełigii staroperskiej’ przyjmuje w liczbie mnogiej formę
GRUPA II - rzeczow niki zakończone w liczbie pojedynczej na -o mag i, stąd i Tre Re Magi.
Są to z reguły rzeczowniki rodzaju męskiego. Przyjmują one w liczbie mno W wyrazach akcentowanych na trzeciej sylabie od końca końcówka grama
tyczna liczby pojedynczej -o zostaje zastąpiona w liczbie mnogiej końcówką
giej końcówkę -i.
-i, która zmienia wymowę poprzedzających ją spółgłosek c, g z tylnojęzyko
wej na podniebienną Ici, làzl. M'amy więc:
un abbozzo gli abbozzi ii. marito i mariti
-CO —f -ci
U gallo i gaili il quadro i quadri
VAustríaco - gli Austraci il panegírico - i panegirici
il libro i libri il ragazzo i ragazzi
il medico - i medici il pórtico - i portici
il lupo i łupi lo spruzzo gli spruzzi•
il moñaco - i monaci il sindaco - i. sindaci
Przypadek szczególny: Uuomo - gli uomini. -go -> -gi
Rzeczownik rodzaju żeńskiego la mano przyjmuje w liczbie mnogiej formę Vasparago - gli. asparagi il radiologo - i radiologi
le mani. 1’ecologo - gli ecologi il teologo - i teologi
Nieliczne inne rzeczowniki rodzaju żeńskiego na -o nie zmieniają formy Liczne wyjątki:
w liczbie mnogiej, toteż zaliczane są do grupy IV. 1’abbaco - gli abbachi l'obbligo - gli obblighi
Także i w tej grupie rzeczowników przy zamianie końcówki liczby pojedyn il carico - i carichi il pizzico - i pizzichi
czej na liczbę mnogą zachodzą w niektórych wypadkach zmiany natury fo il dialogo - i dialog hi il profugo - i profughi
netycznej (i graficznej). Oto najbardziej charakterystyczne tendencje, których V epilogo gli epiloghi il valico - i. vatichi
nie należy jednak przyjmować jako reguły, ponieważ od każdej z nich istnie
je wiele wyjątków. Niektóre wyrazy zakończone na -co, -go m ają dwie formy dla liczby mno
giej, np.
® Rzeczowniki zakończone na -co, -go przyjmują w liczbie mnogiej różne U chirurgo - i chirurgi, chirurghi
zakończenia, w zależności od miejsca akcentu w wyrazie. ilfarm aco - i farm aci, farm achi
Wyrazy akcentowane na przedostatniej sylabie przyjmują w liczbie mnogiej il manico - i manici, manichi
końcówkę -chi, -ghi, zachowując w ten sposób w zakończeniach wymowę U sarcofago - i sarcofagi, sarcofaghi
tylnojęzykową spółgłosek c, g. M amy więc: il stomaco — gli stomaci, stomachi
114 115
• W przypadku rzeczowników zakończonych w liczbie pojedynczej na -logo głoską tylnojęzykową /k/, /g/, /sic/ (w ortografii -ch-, -gh-, -sch-) bądź odpo
rysuje się tendencja regularnego tworzenia liczby mnogiej na -gi, jeśli są to wiadającą im spółgłoską palatalną lei, /dż/, III (w tym ostatnim wypadku
nazwy osobowe, np.
i nie jest wymawiane i służy jedynie do zachowania wymowy palatalnej po
1’astrologo - g li astrologi l ’ideologo gli ideologi przedzającej spółgłoski). M amy więc:
il. cardiologo — i cardiologi il sociologo i sociologi l ’arancio - gli aranci il mugghio - im ugghi
il criminologo — i criminologi 10 speleologo gli speleologi il bacio —i baci 1’occhio — gli occhi
íifilologo - i fdologi 11 teologo i teologi il cerchio - i cerchi il rischio - i rischi
Zakończone na -logo rzeczowniki nieżywotne przyjmują w liczbie mnogiej il ciliegio - i ciliegi Jo straccio - gli stracci
z reguły zakończenie -loghi: ilfascio - ifa sc i il viaggio - i viaggi
® Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -lo z i akcentow anym
il catalogo —i caíaloghi 1’epilogo — gli epiloghi
utrzymują to i w liczbie mnogiej, a końcówkę gramatyczną -o zamieniają re
U decálogo - i clecaloghi il monologo - i monologhi
gularnie na -i. Inaczej mówiąc, -io zostaje zastąpione w liczbie mnogiej przez
il dialogo —i dialoghi il prologo — i prologhi
-ii, przy czym należy dodać, iż w języku współczesnym akcentu w zasadzie
® Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -io z i nieakcentowa- nie zaznacza się. A zatem:
nym tracą to i w liczbie mnogiej, przyjmując równocześnie regularnie na il mortuorio - i mormorii il pendió - i pendii
miejsce końcówki gramatycznej -o końcówkę liczby mnogiej -i. Inaczej l oblio —gli obli i lo zio — gli zii
mówiąc -io zostaje zastąpione w liczbie mnogiej przez -i, np.
Przypadek szczególny: dio - dei.
V armadlo gli armadi l ’oratorio gli oratori
il calamaio i calamai l 'ozio o Istnieje wreszcie niewiele rzeczowników zakończonych w liczbie pojedyn
gli ozi
il crematorio czej na -o, które przy zamianie na liczbę mnogą przyjmują końcówkę
i crematori il rasoio i raso i
-a i zmieniają rodzaj gramatyczny męski na żeński, np.
l ’esempio gli esempi 10 studio gli studi
l ’esercizio gli esercizi 11 testimonio i testimoni il centinaio - le centinaia il paio - le paia
il migliaio —le migliaia il riso — le risa (ridere)
Przypadek szczególny: il tempio - i templi. il miglio —le miglia l ’uovo — le uova
W tradycyjnej pisowni, gdy forma liczby mnogiej z jednym -i staje się homo-
GRUPA III - rzeczowniki zakończone nia -e
grafem innego wyrazu, dla uniknięcia nieporozumienia zachowuje nieraz tra
dycyjną końcówkę -ii lub (wyjątkowo, w tradycyjnej pisowni) 4 bądź też Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -e (zarówno rodzaju mę
w niektórych wypadkach daje się akcent graficzny dla odróżnienia jednej skiego, jak i żeńskiego) przyjmują w liczbie mnogiej końcówkę -i, np.
formy od drugiej, np. il cane - i cani la notte - le notti
1’assassinio ‘morderstwo’ —gli assassinilassassiniilassassini la chiave - le chiavi / ’occasione - l.e occasioni
(obok: assassino ‘morderca’ - assassini) il colore —i colorí il paclre - i. paclri
Voratorio — gli oratori!oratorii!oratori la madre —le madri il ponte — i ponti
(obok: oratore —oratori) Przypadek szczególny: il bue - i buoi.
il principio - i principilprinćlpilprincipiilprincipi
Większość rzeczowników zakończona na -ie nie ulega zmianie w liczbie
(obok: principe - principi, principi)
mnogiej. Należą zatem do grupy IV. Jedynie następujące rzeczowniki zmie-
Wprowadzenie jednego -i w liczbie mnogiej ma miejsce również w wyra niają końcówkę w liczbie mnogiej zgodnie z podaną wyżej zasadą:
zach, w których zakończenie -io- w liczbie pojedynczej poprzedzone jest spół- l ’effigie - leeffigi
116
117
la mogile — le mogli- Można do nich zaliczyć również rzeczownik il cinema (liczba mnoga i cine
la superficie - le supeifici ma) powstały ze skrócenia wyrazu złożonego il cinematógrafo.
Należy jednak zaznaczyć, że superficie i effigie mają też dla liczby mnogiej m Rzeczownild rodzaju żeńskiego zakończone na -ie (z -i- nieakcentowanym):
rzadziej używane formy nie zmienione.
la/le barbarie la/le serie
GRUPA ¡V - rzeczow niki niezm ienne la/le congerie la/le specie
la/le progenię
i Do grupy tej należą rzeczowniki (zarówno rodzaju męskiego, jak i żeńskie-
S go), które w liczbie mnogiej mają tę samą formę co w liczbie pojedynczej. UWAGA: Rzeczowniki effigie i superficie częściej, a moglie zawsze tworzą liczbę mnogą z koń
cówką -i.
W ustaleniu ich liczby pom agają towarzyszące im określniki oraz kontekst.
Rzeczownild niezmienne można podzielić na: m Rzeczownild zakończone spółgłoską. Są to w zasadzie wyrazy pochodze
nia obcego (zapożyczenia):
® Rzeczownild zakończone samogłoską akcentowaną, a więc p a r o l e t r o n c h e :
il/i bar il/i gulag lo/gli short
- z typowymi końcówkami rodzimego pochodzenia -tà, -tù, np. il/i confort il/i night lo/gli sport
la/le città lañe îortuosità il/i festival il/i quiz lo/gli stress
la/le servitù la/le università il/i film il/i relax il/i terminal
la/le solidarietà la/le virtù U/i gas lo/gli scooter il/i tram
- także z innymi zakończeniami, np. Wyrazy obcego pochodzenia przyjmują czasem w liczbie mnogiej (zwłaszcza
w języku prasy i w językach specjalistycznych) końcówkę funkcjonującą
il/i caffè lo/gli oblô w języku, z którego pochodzą. Jest to najczęściej końcówka -s, np.
il/i coccodè la/le tribu
il container — i containers
- zakończone samogłoską wyrazy jednosylabowe (czyli z sylabą akcento il leader — i leaders
waną), np.
il maquillage — i maquillages
lañe gru,il/i re, il/i tè Dodawanie taldej końcówki (-s) do wyrazów nie mających jej w oryginal
- oraz archaizm il/i dl ‘dzień’ z utworzonymi z nim nazwami dni tygodnia: nym brzmieniu jest niepoprawne (i lager, i gulag, a nie i Hagers, i *gulags).
Za niepoprawne należy uważać (jeszcze) pojawiające się czasem w języku
il/i lunedl, martedi, mercoledï, giovedi, venerdi bardzo potocznym formy liczby mnogiej pochodzenia analogicznego
® Rzeczownild zakończone na -i: z -i (i film i).
lañe analisi la/le ipotesi ® Niektóre rzeczownild rodzaju żeńsldego zakończone najczęściej na -o. Są
il/i brindisi lañe metrópoli to z reguły rzeczownild powstałe w drodze elizji drugiego elementu pierwot
la/le crisi la/le tesi nego złożenia:
la/le auto (la macchina/la automobile)
® Niektóre rzeczownild rodzaju męskiego zakończone na -a:
la/le dinamo (la dinamoelettrica)
il/i boa il/i sosia la/le foto (la fotografia)
il/i capoccia il/i vaglia la/le moto (la motocicletta)
il/i gorilla il/i via la/le radio (la radiofonia)
118 119
Analogicznie nowsze:
□ Końcówkę liczby m nogiej przyjm uje d ru g i człon złożenia.
il/ifrigo, la/le tele (pot.), il/i video Jest to przypadek najczęstszy i rozprzestrzeniający się na pierwotnie nie pod
legające mu typy złożeń. Tym. sposobem plurałizacji objęte są głównie nastę
LICZBA MNOGA RZECZOWNIKÓW ZŁOŻONYCH pujące typy złożeń:
Nie ma we włoskim jednej, ściśle określonej reguły tworzenia liczby mnogiej • rzeczow nik + rzeczow nik
rzeczowników złożonych, a od stwierdzanych tendencji istnieje dużo wyjąt 1’arcobaleno — gli arcobaleni
ków; często też zachodzi możliwość użycia podwójnych form (np. albo nie la banconota - le banconote
odmiennej albo z końcówką liczby mnogiej). il capogiro - i capogiri
| Rzeczowniki złożone przyjmują różne formy w zależności od typu złoże- il capolavoro —i capolavori
i nia oraz od stopnia ich ieksykalizacji. il cavolfiore - i cavolfiori
laferrovia —leferrovie
Oto cztery możliwe sposoby tworzenia liczby mnogiej rzeczowników złożo il pescecane - i pescecani (także i pescicani)
nych:
Najczęściej występują tu złożenia powstałe z zestawienia równorzędnego dwu
□ O ba człony złożenia p rzy jm u ją form ę liczby m nogiej. rzeczowników (zwłaszcza gdy są tego samego rodzaju): cassapanca, pesceca
Dzieje się tak w złożeniach typu: ne bądź też gdy rzeczownik będący pierwszym członem złożenia stanowi do
® rzeczow nik + przym iotnik pełnienie rzeczownika, który jest drugim członem złożenia: terremoto.
uwaga: Rzeczowniki złożone, w których pierwszym członem jest capo, stanowią przypadek
I ’acquaforte — le acqueforti szczególny zarówno z uwagi na ich liczebność, jak i na sposób ich plurałizacji. Zosta
il caposaldo — i capisaldi ną one omówione na końcu tego rozdziału.
la melagrana — le mele grane ® przym iotnik + rzeczow nik
il pellerossa — i pellirosse
la piazzaforte - le piazzeforti Valtoparlante - gli altoparlanti
il bassorilievo i bassorilievi
la terraferma - le terreferme
il francobollo i francobolli
u w aga: R zeczow nik palcoscenico przyjm uje w liczbie m nogiej form ę palcoscenici. il mezzogiorno i mezzogiorni
il purosangue i purosangui (obok purisangue)
Niektóre tego typu złożenia mają formy oboczne pochodzenia analogiczne
go: le melagrane lub też nieodmienne: i pellerossa. ® czasow nik + rzeczownik
• przym iotnik + rzeczow nik (niektóre złożenia) Gdy rzeczownik stanowiący drugi człon wyrazu złożonego jest rodzaju mę
skiego w liczbie pojedynczej lub gdy jest to rzeczownik mano, wówczas wy
la buonalana — le buonelane raz złożony jest rodzaju męskiego i przyjmuje formę liczby mnogiej podsta
la mezzaluna - le mezzelune wowego rzeczownika prostego, np.
la mezzatinta - le mezzetinte
Vasciugamano - gli asciugamani
uwaga: Rzeczownik bassifondi (liczba pojedyncza bassofondo) jest używany tylko w zna il battibecco - i battibecchi
czeniu przenośnym; mezzenotri (od mezz.anotte), bassirilievi (od bassorilievo) i in. il contrattacco - i contrattacchi
wychodzą z użycia i są obecnie uw ażane za nieprawidłowe. Podobnie ja k w wielu U grattacielo — i grattacieli
innych złożeniach zw yciężają tu formy pochodzenia analogicznego.
il parafango - i parafanghi
120
121
il passaporto — i pcissaporti
il vestito su misura — i vestid su misura
lo scaldabagno — gli scaldabagni
la viola da gamba - le viole da gamba
10 spazzacamino — gli spazzaccimini.
9 czasow nik + przyimek + rzeczow nik (niektóre złożenia) ® zestawione w wyrazie złożonym rzeczowniki są różnego rodzaju grama
tycznego, np.
11 cantambanco — i cantcimbanchi
il girasole - i. girasoli la pescecagna — le pescicagna
il saltimbanco - i saltimbanchi il pescespada - i pescispada
il saltimpalo - i saltimpali ® oba izeczowniki —człony wyrazu złożonego —są zestawieniem względnie
Nieodmienne są: luźnym, co wyraża się m.in. tym, że pisane są osobno ewentualnie z łączni
kiem, np.
il/i piscialletto, il/i saltimbocca
il cane lupo (cane-lupo ) - i cani lupo (ca.ni-l.upo)
® przyslówek/przyimek + rzeczow nik
il discorso fium e — i cliscorsi fiume
Należą do nich szczególnie te wyrazy, w których rzeczownik stanowiący dru l uomo rana — gU uomini. rana
gi człon złożenia jest rodzaju męskiego liczby pojedynczej; także niektóre te
go typu złożenia z rzeczownikami rodzaju żeńskiego, np. □ O ba człony w yrazu złożonego pozostają nie zmienione.
Tak dzieje się w przypadku następujących typów złożeń:
il dopopranzo — i dopopranzi
il lungomare — i lungomari ® czasow nik + rzeczow nik
il sottopassaggio — i soitopassaggi
- gdy rzeczownik - drugi element wyrazu złożonego - jest już w liczbie mno
la sottoveste - le sottovesti giej, np.
W iele takich złożeń jest jednak nadal nieodmiennych, np.
l ’attaccapanni - gli attaccapanni
il/i fuoribordo, il/i senzatetto, il/i fuoristrada podobnie:
□ Zm ianie na liczbę m nogą ulega pierw szy człon w yrazu złożonego. il/i cavatappi U (la)/i (le) lavastoviglie
Ten sposób tworzenia liczby mnogiej ma bardzo ograniczony zasięg. il/i guastafeste il/i portabagagli
Występuje on w złożeniach typu rzeczownik + rzeczow nik oraz rzeczow nik d/i lanciarazzi il/i portam onete
+ przyimek + rzeczow nik, w których:
il (la)/i (le) lavapiatti lo/gli stuzzicadenti
® drugi rzeczownik wyrazu złożonego stanowi dopełnienie pierwszego, peł
— gdy lzeezownik —drugi element wyrazu złożonego —jest rodzaju żeńskiego
niącego w złożeniu funkcję nadrzędną (capoclasse = capo della classe)
w liczbie pojedynczej (sam wyraz złożony jest najczęściej rodzaju męskiego), np.
l ’aereo a reazione — gli aerei a reazione
Vaspirapolvere - g li aspirapoh ere
I amore contro natura — gli amori contro natura
il capopopolo - i capipopolo podobnie:
il capostazione - i capistazione
il/i battistrada la/le lavabiancheria
il capotavola — i capitavola
il/i bucaneve il/i portabandiera
il'ficodi.nd.ia - i fichidindia
il/i cacciavite il/i. portafortuna
il punto di vista — i punti di. vista
il/i guardasala il/i salvagente
122
123
® czasow nik + czasow nik podobnie:
l ’andiriyieni - gli andirivieni ił capobanda - i capibanda ił caposezione - i capisezione
podobnie: ił capolista - i capilista ił caposąuadra - i capisąuadra
ił caporeparto - i capireparto il capoufficio - i capiufficio
ił/i bagnasciuga ił/i parapiglia
. m Zm ianie ulega d rugi czloe złożenia, jeśli to on ma istotny wpływ na
ił/i dormivegłia ił/i saliscendi
znaczenie całego wyrazu, np.
il/i fuggifuggi ił/i viavai
il capocuoco —i capocuochi il capoluogo — i capoluoghi
© czasow nik -i- przysłów ek il capogi.ro - i capogiri ii. capoverso - i capoversi
ił buttafuori - i buttafuori il capolavoro — i capolavori
podobnie: Człon pierwszy {capo) funkcjonuje tu często jako orzecznik przy strukturze
ił/i cacasotto U/i posapiano z orzeczeniem imiennym: capocuoco -> cuoco che e capo. Ten sposób plura
lizacji, jako normalny i podparty działaniem analogii, występuje także w zło
ił/i passavanti il/i tiradritto
żeniach innych typów: capouffici, capotreni. obok capiufficio, capitreno.
e przysłówek/przyimek + rzeczow nik, zwłaszcza te złożenia, w których
® Z m ianie ulegają oba człony złożenia. Jest to tradycyjny sposób plurali-
drugim członem jest rzeczownik rodzaju żeńskiego, np.
zacji, coraz rzadziej stosowany, pozostający w regresji w stosunku do innych
ił doposcuola — i doposcuola sposobów, np.
podobnie: capicuochi (obok capocuochi) capiluoghi (obok capoluoghi)
il/i fuorigioco il/i retroterm capilavori. (obok capolavoń) capimastri (obok capomastri)
ił (la)/i (le) fuoriserie il/i sottoscała • O ba człony założenia pozostają nie zmienione. Dotyczy to złożeń z ca
0 tym, jak złożone i skomplikowane (a równocześnie jednak proste po użytych w rodzaju żeńskim, w których drugi człon jest dopełnieniem
pierwszego (zatem nadrzędnego), np.
1 przejrzyste) jest tworzenie liczby mnogiej wyrazów złożonych, można
się przekonać na przykładzie złożeń - bardzo licznych i różnorodnych la/le capoclasse la/le capolista
- z rzeczownikiem capo, stanowiącym ich pierwszy człon. la/le capofila la/le caposezione
Przyjmują one różne formy w liczbie mnogiej, w zależności np. od stopnia ale: la capocuoca - le capocuoche, ponieważ człon drugi (cuoca) jest tu ele
ich leksykalizacji, od wartości semantycznej ifunkcjiskładniowej poszcze mentem ważniejszym, a ponadto opiera się na modelach: la cuoca - le cuo-
gólnych członów. Również w tych wypadkach istnieje sporo wahań. Oto che, il capocuoco - i. capocuochi.
cztery modele ich pluralizacji:
PRZYPADKI SZCZEGÓLNE
® Zm ianie na liczbę m nogą ulega pierwszy człon złożenia. Dzieje się tak
zwłaszcza wówczas, gdy człon capo jest ważniejszy dla znaczenia złożenia, □ Rzeezowinild m a ją c e dw ie formy liczby pojedynczej
np. gdy określa on „osobę stojącą na czele” (składniowo jest on nadrzędny Należy do nich rzeczownik arma/arme (liczba mnoga le armi) oraz niektóre
w stosunku do członu drugiego, który jest wówczas z reguły jego dopełnie rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -iere, -¿ero; w liczbie mnogiej
niem), np. mają one jedną końcówkę -i, np.
U capofamiglia = capo della fam iglia - i capifamiglia il destriere/destriero - i. destrieri.
124
125
ilforestiere/forestiero - iforestieri Szczególną grupę stanowią tu rzeczowniki nazywające części ciała: za-
lo sparviere/sparviero — gli spanderi | zwyczaj rodzaj męski dotyczy poszczególnych elementów, a rodzaj żeń
ski zbioru tych elementów, traktowanych jako całość, np.
□ Rzeczow niki m a ją c e dw ie form y liczby m nogiej
il dito -i diti ‘palce’ - różne
Niektóre rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -o mają w liczbie le dita np. ‘palce jednej ręki’
mnogiej dwie formy [stąd ich określenie: s o s t a n t iv i s o v r a b b o n d a n t i ]: jed il ginocchio — i ginocchi ‘kolana’ —różne
ną - rodzaju męskiego z końcówką -i, drugą - rodzaju żeńskiego z -a. le ginocchia ‘para kolan’
il labbro - i labbri ‘obrzeża naczynia, rany’
1 Często wówczas zachodzi specjalizacja znaczeniowa, przy czym zdarza le labbra ‘wargi’ (w znaczeniu anatomicznym)
I się, iż forma żeńska ma tradycyjnie znaczenie właściwe, a forma męska 1’osso - gli ossi ‘rozproszone, różne kości’
I znaczenie przenośne; trudno tu jednak tworzyć dla współczesnego języ- le ossa ‘kości szkieletu’.
I ka włoskiego ogólniejszą regułę.
□ Rzeczow niki z dw iem a form am i dla liczby pojedynczej i dw iem a dla
Oto przykłady:
liczby m nogiej
il braccio ‘ram ię’ -
i bracci ‘poręcze np. fotela’ Czasem zachodzi tu - mniej lub bardziej kompletna - specjalizacja seman
le braccia ‘ram iona’ tyczna, np.
U cervello ‘m ózg’ - i cervelli ‘umysły’
lp ilfrutto ‘owoc’ - łm i frutti (jako owoc rośliny, także w przenośni)
le cervella ‘m ózgi’
lp lafrutta (rzecz, zbiorowy: owoce podane dojedzenia) - lm lefrutta/le
il com o ‘róg’ i corni ‘instrumenty muzyczne’
frutte (w znaczeniu właściwym, także przenośnym; dziś mało używane).
le com a ‘rogi zwierząt’
Podobnie: / ’b recchio/l’orecchia ‘ucho’ - gli orecchi/le orecchie
il fondam ento - ifondam enti ‘podstawy, np. doktryny’
la strofa/la strofę ‘strofa’ — le strofe/le strofi
‘fundam ent’ lefondam enta ‘fundamenty np. budynku
il gęsto ‘gest’ - i gesti ‘gesty, np. rękam i’ które jednak mają to samo znaczenie.
le gesta ‘przedsięwzięcia, czyny’ □ Rzeczow niki nie m a ją c e liczby pojedynczej lub liczby m nogiej
il grido ‘krzyk’ - i gridi ‘krzyki, zwłaszcza zwierząt’
Istnieją rzeczowniki, które mają tylko liczbę pojedynczą albo tylko liczbę
le grida ‘krzyki łudzicie’
mnogą.
il lenzuolo — i lenzuoli ‘prześcieradła’
Form ę tylko liczby pojedynczej (oczywiście w znaczeniu właściwym, nie
‘prześcieradło’ le lenzuola ‘komplet pościeli’
przenośnym) mają:
il muro ‘m ur’ - i muri ‘ściany np. dom u’
© rzeczow niki ab strak cy jn e (w większości), np.
le mura ‘mury obronne’
lo staio ‘korzec’ - gli stai ‘naczynia’ lafedeltà, Vinformatica
le staia ‘m iara’ ® nazwy chorób (riiektóre), np.
lo strido ‘pisk’ - gli stridi
lafebbre, il vaiolo
le strida - bez różnicy znaczeń
1’urlo ‘wycie’ - gli urli ‘wycia np. zwierząt’ m nazwy świąt, np.
le urla ‘łudzicie krzyki, wrzaski’ VEpifania, il Natale, la Pasqua
126 127
© nazwy pierw iastków chem icznych, np.
I W zasadzie - poza wyjątkami - rzeczownik musi występować z rodzaj-
Uossigeno, il piombo 1 nikiem, który, dla oddania specyficznych relacji składniowych i seman-
• rzeczowniki zbiorowe, np. I tycznych, może się łączyć z przyimkiem; takie rodząjniki połączone
1 z przyimkami, zwane ściągniętym i, czyli zespolonymi [ p r e p o s iz io n i.a r -
ilfogliam e, la roba I t i c o l a t e ] , pozwalają wyrazić te relacje, które w językach zwanych fle-
® nazwy wielu pro d u k tó w spożywczych, np. 1 ksyjnymi (a więc także w języku polskim) wyrażane są przez przypadki.
• nazw y przedm iotów , w których można wyróżnić dwa lub więcej elemen
tów składowych, np. RODZAJNIK OKREŚLONY
le forbici, le mutande, gli occhiali, i pantaloni
Ma on następujące formy:
® rzeczow niki w yrażające w ielorakość (złożoność) przedm iotu, np.
le dimissioni, i dintorni, le percosse, le spezie, gli spiccioli, rodz. m. rodz. Ż.
le stoviglie, le vicinanze, i viveri
lp u, lo, r la, r
® p lu ralia tan tu m odziedziczone z łaciny, np.
lm i, gil le
gli annali, le ferie, le nozze, le tenebre
W niektórych wypadkach wyrazy w zależności od liczby różnią się znacze Użycie poszczególnych form ro d zajnika określonego:
niem, np.
V
la gente ‘ludzie’ - le genti ‘ludy, narody’ ® przed rzeczownikami rodzaju męskiego i żeńskiego liczby pojedynczej za
il resto ‘reszta’ - i resti ‘pozostałości, szczątki' czynającymi się od sam ogłoski, np.
lo
Rodzajnik [ a r t ic o l o ] jest jednym z określników, czyli wyrazów gram a ® pized izeczownikami rodzaju męskiego liczby pojedynczej zaczynającymi
I
tycznych; poprzedza rzeczownik i służy do zaktualizowania go w tek się od s przedspólgłoskowego, gn /n ’/, pn, ps, sc /sl, x, z oraz od pólsamoglo-
ście, czyli do nadania mu znaczenia dokładnie określonego. Rodzajnik ski i 1)1, np.
pozostaje z rzeczownikiem w ścisłym związku gramatycznym, zgadzając
lo gnomo, lo iettatore, lo pneumático, lo psicólogo, lo sciame, lo sport,
się z nim w rodzaju i liczbie.
lo xerografo, lo zio
128
129
© przed w yrazam i obcego pochodzenia, zaczynającymi się od niezwyczaj Gdy rodzajnik określony poprzedzony jest niektórymi przyimkami: a, da, di,
nych dla włoskiego i bardzo rzadko pojawiających się zbitek spółgłoskowych, in, su, tworzy razem z nimi fformy zespolone, tzw. ściągnięte [preposizioni
articolate].
takich ja k ct, ft, mn, pt, np.
lo ctenidio, loftalato, lo mnemonismo, lo pteroi.de RODZAJNIK
PRZYIMEK
® wyjątkowo w niektórych u tarty ch w yrażeniach, np. il lo, r la, r i gli le
130 131
® przed rzeczownikami określającymi surowce, np.
Użycie poszczególnych form ro d zajn ik a nieokreślonego:
Vargento, il ferro, il grano, ¡’olio
un’
• przed nazwami własnymi, np. ® przed rzeczownikami rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, zaczynający
la Polonia, la Sicilia, il Tevere, il Vesuvio mi się od sam ogłoski, np.
Rodzajnik określony może w odpowiednim kontekście pełnić rolę przym iot un amica, un arancia, un eternitá, u n ’ombra, u n ’universitá
nika (lub zaim ka) wskazującego, np. We współczesnym języku włoskim elizja często nie jest stosowana.
Spero di tornare entro la settimana (= entro questa settimana). uno
‘M am nadzieję, że wrócę przed końcem (tego) tygodnia.’ a analogicznie do rodzajnika określonego lo - przed rzeczownikami rodzaju
L ’hai sentita, la bugiarda (= quella bugiarda)? męskiego liczby pojedynczej zaczynającymi się od s przedspólgłoskowego,
gn ln’/,p n , ps, sc /sl, x, z oraz od pólsam oglosld i /j/, np.
Może też przyjąć w artość dystrybetyw ną, np.
uno gnocco, uno iettatore, uno pneumático, uno psichiatra,
ricevere il martedi (= tutti i martedl) uno sbirro, uno sciame, uno xerografo, uno zaino
‘przyjmować we wtorki’
un, una
lub w artość czasową, np. ® pized rzeczownikami rodzaju męskiego lub żeńskiego - we wszystkich in
Partirá il mese prossimo (= nel mese prossimo). nych przypadkach, np.
‘Wyjedzie w przyszłym miesiącu.’ un aiancio, un calcolatore, un cugino, un foglio, un libro, un opuscolo,
un quadro, un ritorno, un urlo
una casa, una finestra, una foglia, una modella, una ñipóte, una pro-
va, una sorella, una strada, una vetrata, una zanzara
RODZAJNIK NIEOKREŚLONY
Szczególne w artości ro d zajn ik a nieokreślonego:
| Ten rodzajnik ma tylko formy liczby pojedynczej. Uży wane dawniej dla ® w połączeniu z rzeczownikami policzalnymi i abstrakcyjnymi ma znacze
¡I liczby mnogiej formy rodzajnika cząstkowego (dei, degli, delle) dziś po nie zbliżone do liczebnika, np.
jaw iają się rzadko; we współczesnym języku włoskim brak rodzajnika
j może w odpowiednim kontekście wskazywać liczbę mnogą. un libro, una mano, una pace durevole
® może mieć wartość ekspresywną (stopień najwyższy, podziw itp.), np.
Rodzajnik nieokreślony ma zatem następujące formy:
Ha una immaginazione!
‘Ale ma wyobraźnię!’
rodz. m. rodz. ż. Buffa d ’una donna!
lp un, uno una, u n ’ Ho conosciuto una ragazza!
lm (dei, degli) (delle) 9 wprowadza do grupy nominalnej rzeczownik, który określa rzecz bliżej
nieznaną, nieokreśloną, będącą w tekście elementem nowym, np.
Cercasi un appartamento nel centro della cittd.
‘Poszukuje się mieszkania w centrum m iasta.’
132
133
Era stato annunciato l ’arrivo di un nuovo lettore d ’italiano. SZCZEGÓLNE PRZYPADKI UŻYCIA RODZAJNIKA
Im ie i amici hanno una casa in Campania.
Istnieje szereg szczególnych sytuacji, w których użycie rodzajnika - głównie
M i sono comprato un libro.
określonego - jest bądź dowolne, bądź obowiązkowe, bądź wreszcie wyklu
® ma też wartość ogólną, wskazującą - w pewnym stopniu analogicznie do ro czone.
dzajnika określonego - na kategorię, klasę przedmiotów, ich typ czy rodzaj, np.
Nazwy własne osobowe - im iona, nazw iska - są z reguły używane bez
Un (il) giovane manca sempre di esperienza. rodzajnika. Ponieważ odnoszą się do osób jednostkowych, przyjmuje się je
‘Młodemu zawsze brak doświadczenia.’
jako już określone, np.
Un parco nel centro della citta e paragonabile ai polmoni.
Clara e Diego tornano a Roma fra una settimana.
‘Clara i Diego wracają do Rzymu za tydzień.’
RODZAJNIK CZĄSTKOWY Le novelle di Boccaccio sono tradotte in moltissime lingue.
Per fortuna Francesco mi aspettava a ll’aeroporto.
Ma on następujące formy:
Z rodzajnikiem - określonym - występują jednak nazw iska kobiet, np.
rodz. m. rodz. ż.
la Callas, la Deledda, la Loren
lp d el, dello, d e ll’ della, dell’
oraz nazw iska w liczbie m nogiej, np.
lm d ei, d egli delle
i Borgia, i Medici, gli Sforza
Użycie poszczególnych form rodzajnika cząstkowego, w zależności od następu
Natomiast przed nazw iskam i m ężczyzn rodzajnik m oże być użyty, ale też
jącego po nim rzeczownika, jest taicie jak użycie form rodzajnika określonego.
często nie jest stosowany, np.
Rodzajnik cząstkowy używany jest przed rzeczownikami należącymi do
I grupy tzw. rzeczowników niepoliczalnych, czyli takich, które nie odno- Abbiamo incontrato /il/ Bianchi.
! szą się do pojedynczych przedmiotów i mają znaczenie zbiorowe, a więc ‘Spotkaliśmy pana Bianchi.’
których nie da się policzyć.
Nie ma ścisłej reguły, jeśli chodzi o stosowanie rodzajnika przed nazw iska
Nie może więc być użyty z rzeczownikami odnoszącymi się do rzeczy jed
m i sław nych osób; w niektórych przypadkach rodzajnik jest używany czę
nostkowych i niepodzielnych. Przeważnie są to rzeczowniki nieożywione
ściej (ale można go opuścić), np.
konkretne, rzadko abstrakcyjne. Często rodzajnik cząstkowy nabiera znacze
nia: trochę, pewną część, ileś, nieco, kilka, niektórzy itp. VAriosto, il D ’Annunzio, il Manzoni, il Verga
Comprare del pane e del vino.
w innych jest on z użycia wykluczony, np.
‘Kupić (trochę) chleba i w ina.’
Abbiamo degli ospiti. Colombo, Garibaldi, Pirandello, Puccini
C ’e dell’ironia nelle tue parole.
Cerca delle scuse. P rzydom ki [soprannomi] mogą mieć rodzajnik lub też nie, np.
Ci sono delle novitá.
(il) Botticelli (Alessandro di M ariano Filipepi)
Ci vuole del tempo p er f arlo.
(il) Pinturicchio (Bernardino di Benedetto)
Non fare delle scene!
(il) Tintoretto (Jacopo Robusti)
Prestare del denciro.
135
134
Natomiast a p e lla tiv a , wskazujące pochodzenie, m uszą być poprzedzone © jezio r
rodzajnikiem, np.
il Como, il Garda, il Trasimeno
il Naz/z/areno (Jezus Chrystus), I ’Astigiano (Vittorio Alfieri),
m gór
il Caravaggio (Michelangelo Merisi), il Perugino (Pietro Vannucci)
le Alpi, gli Appennini, i Carpazi, le Dolomiti, i Tatra, TAmariana,
Wreszcie nazw y osób użyte w sensie przenośnym (porównanie, postać ty
il Gran Sasso, il Monte Bianco
tułowa, dzieło autora itp.) są poprzedzone (w zależności od konkretnego
przypadku) rodzajnikiem określonym , np. m dużych wysp
Ecco il M odigliani che volevi vedere. la Corsica, il Madagascar, la Sardegna, la Sicilia
‘Oto M odigliani, którego chciałeś zobaczyć.’ (ale: Creta, Sumatra)
E Dante (= La Divina Commedid) che mi hai regalato. m kontynentów
Si sta rappresentando 1’Amleto.
VAmerica, PAntartide, VEuropa
lub nieokreślonym , np.
® krajów (państw)
Crede di essere un Einstein.
‘Myśli, że jest Einsteinem.’ la Croazia, la Francia, la Germania, la Gran Bretagna, 1’Italia,
la Lettonia, la Polonia, gli Stati Uniti
II museo ha acquistcito un Picasso.
© regionów, krain
Nazwy geograficzne mogą występować z rodzajnikiem lub bez niego. Po
jaw ia się tu wiele niekonsekwencji. Podamy jedynie najogólniejsze tendencje la Basilicata, la Calabria, la Campania, il Lazio, la Toscana,
dla omawianego zjawiska (zob. rozdz. Rzeczowniki). il Veneto, la Pomerania, la Scandinavia, la Slesia, il Sahara
Rodzajnika nie używ a się przed nazw am i: Przed przym iotnikiem dzierżaw czym rodzajnilc jest z reguły używany, np.
® m iast il (un) mio amico, il (un) suo cane, la loro casa, la nostra famiglia
Bari, Cividale, Firenze, Giardini Naxos, Napoli Szczególny przypadek stanowią tu nazwy określające pokrew ieństw o (zob.
(ale: L ’Aquila, L ’Avana, II Cairo, La Spezia) rozdz. Przymiotniki dzierżawcze).
poza wypadkiem, gdy występują z przydawką lub dopełnieniem, np. Użycie ro d zajn ik a przy wyliczaniu zależy w dużej mierze od uznania, in
la Firenze dei M edici ‘Florencja Medyceuszy’, tencji lub odczucia mówiącego; użyjemy rodzajnika przed rzeczownikami,
la Cracovia rinascimentale, la nebbiosa Londra, una Palermo di z których każdy wyraża treść odmienną od pozostałych (np. le vie, le piazze,
altri tempi, la Roma del grande Giubileo del Duemila le case, i giardini clella cittd erano innondati dal sole)', gdy natomiast wyli
© wysp czane rzeczowniki wyrażają treść pokrewną, widzianą jako większa całość,
rodzajniki (ewentualnie poza pierwszym rzeczownikiem) zostaną opuszczo
Capri (ale: la rocciosa Capri), Malta ne (np. Sorvolo vie, piazze, case, giardini innondati dal sole).
IL rodzajnikiem natom iast w ystępują nazwy: M e używa się rodzajnika:
• rzek
® przed niektórymi w yrażeniam i grzecznościowymi, w których rzeczownik
lA d ig e, l ’Arno (ale: Val d ’Arno, bagnarsi in Arno), il Po, la Senna, poprzedzony jest przymiotnikiem dzierżawczym, np.
il Tevere, la Vistola
Suci Eccellenza, Sua Santitd, Vostra Altezza, Vostra Signoria
136
137
® przed wyrażeniami określającym i tytuł, godność, poprzedzającym i imię @ w zwrotach wykrzyknikowych, zawołaniach, formach inwolcacyjnych:
własne, np.
Senti, amico mio!
don Cantillo, monsignor Silvestro,fra Girolamo, santa Barbara ‘Posłuchaj, mój przyjacielu!’
Buongiorno, dottore!
© w utartych zw rotach frazeologicznych i w yrażeniach idiom atycznych, np.
averfretta, aver se te ,fa r piacere, sentir freddo ® w przysłowiach, utartych powiedzeniach:
Cielo a pecorelle, acqua a catinelle.
Często są to w yrażenia ty p u przysłów kow ego, np.
‘Niebo z chmurami barankowymi wróży ulewę.’
eon permesso, eon piacere, in fondo, infretta, senza pieta Buon vino fa buon sangue.
138 139
PRZYMIOTNIK! Między takimi krańcowymi określeniami mogą też istnieć określenia pośred
nie, wyrażające większy lub mniejszy stopień występowania danej cechy, np.
Przymiotniki [aggettivi] to klasa wyrazów pełnoznacznych, występują- bóllente - caldo - tiepido - fresco -fr e d d o - gélido
j cych przy rzeczowniku. Nazywają właściwości przypisywane osobom,
przy czym poszczególne elementy takiej sekwencji mogą także się łączyć
| przedmiotom itd., do których się odnoszą lub też których treść bliżej w odpowiednie pary antonimiczne, np.
j określają. Są one wyrazami odmieniającymi się przez rodzaje i liczby
I (dzierżawcze - także przez osoby); przyjmują formę gramatyczną okre bóllente - gélido, caldo - freddo, tiepido - fresco
ślanego przez nie rzeczownika, np. I W ramach kategorii przymiotników opisujących należy wyodrębnić
le persone simpatiche, una casa spaziosa, queste case, molti paesi, I relacyjne [ a g g e t t i v i d i r e l a z i o n e , r e l a z i o n a l i ] , które
p r z y m i o t n ik i
il mio studio, i nostri libri , ograniczają i precyzują zalaes semantyczny rzeczownika: la crisi econo-
j mica (a nie np. política czy morale). Są to najczęściej przymiotniki po
1 Większość przymiotników (opisujących - jakościujących) się stopniuje. ił chodzące od rzeczowników, np.
Wyróżniamy we włoskim dwie podstawowe funkcje przymiotnika: artístico od arte, económica od economía, italiano od Italia, milane-
• atrybutywną - gdy przymiotnik łączy się z rzeczownikiem bezpośrednio; se od Milano, nazionale od nazione, turístico od turismo
taicie przymiotniki określane są wówczas jako atrybutywne, np. Z reguły następują one po rzeczowniku, do którego się odnoszą, np.
un appartamento comodo ‘wygodne mieszkanie’, Vintegrcizione europea, la lingua italiana, un partito postcomunista,
il vestito grigio, una bella ragazza, un libro interessante il regime totalitario, una serata musicale
© predykatywną - gdy przymiotnik łączy się z rzeczownikiem za pośrednic Nie mogą występować w funkcji predykatywnej (il viaggio artístico, ale nie
twem czasownika; w tym wypadku jest to przymiotnik orzecznikowy,
np. *il viaggio é artístico) i nie stopniują się.
Vappartamento é comodo ‘mieszkanie jest wygodne’, • przymiotniki o k r e ś l a j ą c e [ a g g e t t i v i d e t e r m i n a t i v i ] , które pozwalają
il vestito e grigio, lui sembra stanco, tu sei carina
określić rzeczownik nie pod względem jakości, ale z uwagi na jego ilość,
Przymiotniki dzieli się w języku włoskim na dwiepodstawowekategorie: przynależność, lokalizację czy stosunek do otaczającego świata. Odpowia
dają polskim zaim kom przym iotnym oraz liczebnikom ; wraz z rodzajni-
©przymiotniki opisujące, czyli jakościujące, kwalifikujące [ag g e ttiv i lcami stanowią grupę tzw. określeików rzeczow nika, czyli jego determ i
q u a lific a tiv i]; podają one jakość, szczególne właściwości określanego rze nantów .
czownika (np. kolor, smak, wielkość, także wartości moralne w odniesieniu
do rzeczowników tzw. ożywionych lub abstrakcyjnych), np.
uno studente assiduo e intelligente ‘pilny i inteligentny student’,
una bella giornata, le uva dolci, una casa nuova PRZYMIOTNIKI OPISUJĄCE
I Wiele przymiotników tej grupy ma odpowiedniki przeciwstawne, czyli | Są to - tradycyjnie ujmując - przym iotniki właściwe, wyrażające cechę,
II antonimy [antonim i], np. I czyli przymiot rzeczownika, któremu towarzyszą. Toteż często bywają
alto - basso, bello - brutto, buono - cattivo, grande - piccolo, I nazywane po prostu przymiotnikami; taką zasadę przyjęto również w ni-
nuovo - vecchio, pulito - sporco I nięjszym opracowaniu.
140 141
RODZAJ 1 LICZBA PRZYMIOTNIKÓW OPISUJĄCYCH Do GRUPY IW należy niewiele przymiotników różnego pochodzenia i o róż
nych zakończeniach; są one nieodmienne. Do grupy tej zalicza się m.in,:
i Odmiana gramatyczna przymiotników wiosłach (opisujących) - według
® przymiotniki utworzone przez tzw. derywację niewłaściwą, często rze
i kategorii liczby i rodzaju - podobna jest w zasadzie do odmiany rze- czowniki użyte jako przymiotnik, np.
1 czowników.
rosa, viola
Stąd można wyróżnić 4 grupy przymiotników.
lub wyrażenia przysłówkowe użyte jako przymiotniki, np.
Im
dappoco, perbene
Grupa Rodzaj 1P
4
m przymiotniki złożone z przymiotnika i rzeczownika, np.
męski -0
. I rosso fuoco, verde bottiglia
żeński -a -e
belle cittá buone cene grandi p ia zze santé vergini. formalnie wyrażany jest np. za pomocą przyrostka -íssimo (-érrimo, -entlssi-
rodz. Ż. belle arie buone amiche gran di attrici santé anime mo), przedrostków: arci-, extra-, iper-, stra-, super-, ultra--, przysłówków:
belle strade buone stelle grandi stanze santé storie assai, davvero, del tutto, estrenuamente, infinitamente, molto, oltremodo,perfet-
tamente, straordinariamente, tanto, veramente itp.; także poprzez powtórzenie
przymiotnika w stopniu równym lub przez dodanie mu innego wyrażenia, np.
La celebérrima scultura di. Michelangelo.
STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW ‘Najsławniejsza rzeźba M ichała Anioła.’
Ciao, carissima!
Sono arcicontento.
1 Przymiotniki (opisujące, z wyjątkiem relacyjnych) podlegają także stop-
Una forma, ipercorretta.
I niowaniu (c o m p a r a z io n e J.
Un aereo supersónico.
u w a g a : Stopniowane mogą być również niektóre przysłówki; poza przymiotnikami i przy Una rappresentazione ultramoderna.
słówkami w stopniowaniu mogą uczestniczyć także, jako jego człony, inne części mo Un prezzo estremamente vantaggioso.
wy czy elementy zdania (zob. poniżej). Te ne sono infinitamente grato.
Cadeva. una píoggerella fin e fine.
Stopniowanie służy do określenia natężenia cechy wyrażonej przez przy
Sono stanco morto.
miotnik; polega więc na swego rodzaju porównaniu przymiotnika z innym
Una valigia. piena zeppa.
elementem, z punktu widzenia określonej relacji, np.
E forte come un leone.
chia.ro - piu chiaro/meno chiaro - U pili chiaro (chiarissimo)/il meno «Padre veramente santo ...!»
chiaro «L ’uomo deve essere buono come ilpane.»
144 145
Jak widać, w stopniowaniu przymiotników włoskich wykorzystane są dwa bądź też - gdy chodzi o tę samą cechę - w odniesieniu do innego rzeczow
rozwiązania formalne, tradycyjnie (choć nie zawsze precyzyjnie) określane ja nika określanego przez ten sam przymiotnik, np.
ko typ analityczny i typ syntetyczny.
Giovanni è più intelligente e meno furbo di Paolo.
to najczęściej spotykany sposób stopniowania, typowy
t y p a n a l it y c z n y ‘Giovanni jest bardziej inteligentny i mniej przebiegły niż Paolo.’
¡ dla stopniowania relacyjnego. Polega na dodaniu, przed przymiotni-
j Idem, przysłówka określającego stopień wyższy/niższy lub stopień naj j W stopniu porównującym dana cecha może występować w trzech ska
wyższy/najniższy względny, np. lach:
bello - piu/m eno bello, il p iu /il meno bello ® równości [„porównanie równe” - comparativo di uguaglianza] - wpro
wadzonej przez wyrażenia przysłówkowe korelacyjne typu tanto/altrettan-
Do typu analitycznego można też zaliczyć zasygnalizowane wcześniej rozwi to ... quanto, c o s ï... corne, przy czym pierwszy element wyrażenia jest z re
nięte struktury leksykalne, polegające na zestawieniu dwu lub więcej elemen guły we współczesnym języku włoskim opuszczany; sam przymiotnik wystę
tów leksykalnych prostych dla wyrażenia stopnia najwyższego bezwzględne puje w stopniu równym. W skazuje na występowanie danej cechy (cech)
go przymiotnika, np. w jednakowym natężeniu, np.
as sai (molto) urgente (= urgentissimo) Mia. moglie è (tanto) buona quanto simpatica.
sono stanco morto (= stanchissimo) ‘M oja żona jest równie dobra jak sympatyczna.’
un monte alto alto (= molto alto, altissimo) Dicembre è (cosï) freddo come gennaio.
Un giudizio (cosï) précisa come sintetico.
Struktury te należą raczej do zasobów leksykalnych i nie wchodzą bezpośred
nio w zalaes opisu gramatycznego języka. ® wyższości [„stopniowanie w górę” - właściwy stopień wyższy - compa
rativo di maggioranza ] - wskazuje na występowanie danej cechy (cech)
| TYP SYNTETYCZNY (w pełni lub częściowo) polega na połączeniu dwu (lub
w proporcji ulegającej zwiększeniu. Ten stopień wprowadzony jest przez
| więcej) elementów - leksykalnego (podstawowa forma przymiotnika)
przysłówek piu przed pierwszym członem porównania; człon drugi wprowa
g i morfologiczno-derywacyjnego - w jeden wyraz.
dzony jest przez che lub di.
Jest typowy dla stopnia najwyższego bezwzględnego (bellissimo, straricco)
Che używane jest, gdy porównuje się dwa przymiotniki (także dwa rzeczow
oraz dla form tzw. organicznych stopnia wyższego (porównującego) i naj
niki lub zaimki poprzedzone przyimkiem, dwa czasownild - zdania lub dwa
wyższego (buono - migliore - ottimo).
przysłówki), np.
W języku włoskim wyróżnia się trzy stopnie przym iotnika: Cornelia è più bella che intelligente.
‘Cornelia jest bardziej ładna niż inteligentna.’
STOPIEŃ RÓWNY [grado positivo] - wyraża jakość w sposób neutralny, nie
Mario è p ik gentile eon me che eon te.
określając jej stopnia natężenia (allegro, bello, felice, povero, serio), np.
Agisce p ik istintivamente che razionalmente.
Luisa é bella e graziosa. L ’ha detto più p e r scherzare che p e r offenderti.
‘Luisa jest ładna i pełna wdzięku.’ Questo esercizio è più facile che non si creda, (pot.)
Mario é povero ma felice.
Di używane jest, gdy drugim członem porównania (do którego odnosi się ta
STOPIEŃ WYŻSZY, C zyli PORÓWNUJĄCY [GRADO COMPARATIVO] - wprowadza sama cecha, wymieniona przy członie pierwszym) jest rzeczownik, zaimek
porównanie natężenia danej cechy bądź to w odniesieniu do innej cechy, np. (nie poprzedzone przyimkiem) lub przysłówek, np.
Paolo é piii furbo che intelligente. L ’acqua è più.pesante dell’olio.
‘Paolo jest bardziej przebiegły niż inteligentny.’ ‘W oda jest cięższa od oliw y.’
146 147
Anna è più intelligente e anche p ik simpático di Maria. Questi sono i p ik piccoli esemplari che si possa immaginare.
Ora lui è più esperto di prima. U cantante meno adatto p e r questo tipo di canzoni.
© niższości [„stopniowanie w dół” - stopień niższy - comparativo di mino- Roma, la piii bella cittá che conosca.
ranza] - wskazuje na występowanie danej cechy (cech) w proporcji ulega Wprowadzenie struktury z powtórzeniem rodzajnilca (przed rzeczownikiem
jącej zmniejszeniu. W prowadzony jest przez wyrażenie przysłówkowe kore i przed przymiotnikiem) należy do stylu podniosłego z zabarwieniem emfa-
ktyw ne meno ... che/di (te same zasady stosowania che i di co w omówio tycznym, np.
nym wyżej stopniu comparativo di maggioranza ), np.
Roma, la cittá la p ik bella ciel mondo.
La lana è meno fin e della seta. ‘Rzym, najpiękniejsze miasto na świecie.’
‘W ełna jest mniej delikatna niż jedw ab.’
M ario è meno religioso di Gino. Jeśli w strukturze występuje element odniesienia, mający wartość - a często
Lei è meno gentile con me che eon te. i formę - liczby mnogiej, to poprzedzony jest on przyimkiem di (rzadziej -
Semhra meno nervoso di ieri. z wartością cząstkową - fra/tra):
148 149
\
i
-entissimo: | Obok form organicznych przymiotniki buono, cattivo, grancie, piccolo
benéfico - beneficentissimo maléfico - maleficentissimo j maJ£l też regularne formy analityczne dla stopnia porównującego (wyż-
benévolo - benevolentissimo munífico - munificentissimo I szego i niższego) oraz dla stopnia najwyższego względnego, a także for-
Są to formy pochodzenia książkowego, używane głównie w stylu literackim, 1 mę syntetyczną dla stopnia najwyższego bezwzględnego.
podniosłym. W języku potocznym wypierane są często przez formy analo W języku mówionym, potocznym, preferowane są te ostatnie; formy orga
giczne z -Issimo (asprissimo, miserissimo, salubrissimo) lub przez struktury niczne używane są przede wszystkim w znaczeniu przenośnym. Oto zesta
peryfrastyczne typu: assai/molto celebre, tanto malévolo, estremamente mi wienie form regularnych omawianych tu przymiotników:
sero itp.
stopień równy stopień porównujący stopień najwyższy
Zestawienie typowych form stopniowania przymiotnika włoskiego:
w yższy/niższy względny bezwzględny
150
151
We współczesnym języku włoskim (zwłaszcza w mówionym) możliwe jest UWAGA: Niepoprawne są, pojawiające się w języku potocznym, zestawienia mieszane typu: (il)
też użycie (niewłaściwe z punktu widzenia logiczno-historycznego) regular piiipeggiore, (la) piii maggiore.
nych form stopnia najwyższego w odniesieniu do niektórych podanych wy
żej przymiotników, do wzmocnienia ich znaczenia, np. Nie p o d leg a ją sto p n io w an iu p rzy m io tn ik i rela cy jn e (zob. wyżej),
a w szczególności te, które określają materiał, czas, miary, jakość (np. chimico,
prim issimo, ultimissimo, piu estremo, piit intimo, piii prossimo
estivo, ferreo, iniziale, ligneo, marmóreo, serale, triangolare), pochodzenie,
il mio piu intimo amico, il parente piu prossimo, sono i primissimi narodowość, religię, światopogląd (contadino, cristiano, italiano, postcomu
nella gara nista), te, które mają już wartość superlatywu (immenso, immortale, primo,
Form y: esteriore-estremo, inferiore-infimo, interiore-intimo, superiore-su- smisurato) oraz przymiotniki zmodyfikowane przez derywację afektywną
premo używane są czasem, ze specyficznym znaczeniem, jako stopień wyż {carino, furbacchione, testardone) - oczywiście, gdy użyte są w znaczeniu
szy i najwyższy przymiotników: esterno, basso, interno, alto, które stopniu podstawowym, nie przenośnym.
je się regularnie; jest to swego rodzaju stopniowanie organiczne.
W tabeli podane są przymiotniki włoskie, które w stopniu wyższym i najwyż
ZGODNOŚĆ PRZYMIOTNIKA
szym (absolutnym) m ają dwie formy (często supletywne): jedną o stopniowa
niu regularnym (włoskim), drugą o stopniowaniu organicznym (nawiązują | Przymiotnik (opisujący) zgadza się z reguły w liczbie i rodzaju z określa
cym bezpośrednio do łaciny). Jest to zestawienie oparte na wartościach se nym przez siebie rzeczownikiem lub zaimkiem, np.
mantycznych, nie uwzględniające wartości diachronicznych i obrazujące
stan we współczesnej wloszczyźnie. Era un uomo semplice: aveva unafaccia buona e aperta.
‘Był to człowiek prosty: twarz miał dobrą i otwartą.’
stopień równy stopień porównujący stopień najwyższy Erano spettri di case, con i portoni chiusi, lefinestre chiuse,
w yższości bezwzględny i negozi chiusi.
piü buuno buonissim o
binon© W przypadku gdy odnosi się on do kilku rzeczowników jednego rodzaju, wy-
m igliore ottim o
piü cattivo
stępujących w liczbie pojedynczej lub w liczbie mnogiej bądź też w obu licz
cattivo cattivissim o
peggiore pessim o bach, wówczas przyjmuje rodzaj tych rzeczowników i najczęściej również
piü gran d e grandissim o liczbę mnogą, np.
grande
m aggiore m assim o
piü piccolo piccolissim o
Ho cómpralo un album e un atlante molto costosi.
piccolo
m inore m ínim o ‘Kupiłem bardzo drogi album i (bardzo drogi) atlas.’
alto
piü alto aütissimo Le offrirono rose e viole bellissime.
sup eriore su p rem o, som in o
piü b asso bassissim o Gdy rzeczowniki są różnego rodzaju, wówczas określający je przymiotnik
basso
interiore ínfim o przyjmuje często formę rodzaju męskiego w liczbie mnogiej, np.
piü intern o
interno ragazzi e ragazze allegri
interiore intim o
piü estern o ‘weseli chłopcy i dziewczyny’
esterno
esteriore estrenuo uomini e donne devoti
piü vicino vicinissim » un mazzo di rose e di garofani bianchi
vlcino
(vicin iore - adm.) prossim o un mazzo di garofani e rose bianchi
152
153
1 innych przymiotników, które mogłyby się pojawić kolo rzeczownika (war-
We współczesnym języku włoskim, w takich sytuacjach, „przewaga” rodza
ju męskiego jest w regresji, a przymiotnik przyjmuje często rodzaj i liczbę I tość relacyjna), np.
rzeczownika, który go bezpośrednio poprzedza, np. complesso strumentale (a nie np. córale, declamatorio)
N eli’edicolci si vendono i giornali e le riviste italiane. ente provinciale (a nie np. comunale, régionale)
‘W kiosku sprzedawane są gazety i czasopisma włoskie.’ le fattorie collettive (a nie individuali)
N ell’edicola si vendono le riviste e i giornali italiani. la música barocca (a nie np. rinascimentale, contemporánea)
il testo greco (a nie np. latino, polacco, tedesco)
Zgoda przymiotnika z bezpośrednio poprzedzającym go rzeczownikiem mo
że wówczas sugerować, że przymiotnik określa tylko ten rzeczownik, np. 1 Natomiast przymiotnik umieszczony przed rzeczownikiem określa cechę,
I jakość, przymiot w sposób ogólny, stylistycznie nacechowany, często prze-
un mazzo di garofani e di rose bianche
§ nośny, np.
‘wiązanka goździków i białych róż’
uomini e donnę devote una. grande personality, un lungo silenzio, un triste autunno,
buon divertimento!
Gdy rzeczowniki określane przez jeden przymiotnik mają zbłizone znaczenie,
wówczas przymiotnik zgadza się zazwyczaj z rzeczownikiem bezpośrednio W arto zwrócić uwagę na różnicę znaczeniową, jaką pociąga za sobą, w nie
go poprzedzającym, np. których zwłaszcza zestawieniach, zmiana miejsca przymiotnika, np.
Quell ’uomo suscita in me un ribrezzo e un ’avversione istintiva. un uomo pavero ‘człowiek biedny’ - un pover’uomo 1biedak, biedaczysko’
(także istintivi) un uomo gentile ‘człowiek uprzejmy’ - un gentiluomo ‘dżentelmen
‘Ten człowiek wzbudza we mnie instynktowny wstręt i obrzydzenie.’ un uomo grande ‘człowiek wysoki’ - un grand'uomo ‘wielki człowiek’
un caso único ‘przypadek wyjątkowy’ - un m ico caso ‘jedyny przypadek’.
Zasady te nie odnoszą się do przymiotników tzw. nieodmiennych, o których
była mowa wyżej, np. Podobnie:
la gorma e la maglia verde bottiglia un ricordo caro — un caro ricordo
‘spódniczka i bluzka w kolorze zieleni butelkowej’ la condizione umana - l ’umana condizione
le ragazze e i ragazzi p e r bene il dominio pubblico — il pubblico dominio
una maglia/delle maglie giallo limone un pericolo cerlo — un certo pericolo
una sciarpa/delle sciarpe rossofuoco una ragazza sola. — una sola ragazza
un vestito/dei vestiti nero carbone Takie dokładne rozróżnienie funkcji i znaczenia przymiotnika nie zawsze jest
możliwe.
Gdy przymiotników odnoszących się do jednego rzeczownika jest wię
MIEJSCE PRZYMIOTNIKA Í
cej, jedne z nich najczęściej poprzedzają rzeczownik, inne zaś pojawiają
3 W języku włoskim przymiotnik w roli przydawki może poprzedzać okre- się po nim. Jest tak zwłaszcza wówczas, gdy przymiotniki te mają różną
I ślany przez siebie rzeczownik lub po nim następować. Nie jest to obojęt- wartość: przymiotniki o znaczeniu ogólnym, jakościującym, pojawią się
j ne dla znaczenia i ma określoną wartość stylistyczną. przed rzeczownikiem, natom iast przymiotniki o wartości relacyjnej wy
stąpią po nim (zob. rozdział o zdaniu prostym), np.
1 Przymiotnik umieszczony po rzeczowniku ma z reguły znaczenie dosłow
ne, bardziej konkretne i realne, istotne dla treści wyrażanej przez rzeczow- Adriano Celentano, un celebre cantante italiano
I nile; w rezultacie jest wówczas ograniczony do funkcji odróżniającej go od ‘Adriano Celentano, sławny piosenkarz wioski’
155
154
una grave crisi económica # dopowiedzenia, przydaw ki przym iotnej rzeczow nika w funkcji dopo
una buona niela rossa wiedzenia (apozycji)
un prezioso vaso veneziano
Questo compito, piuttosto facile, ci ha preso perö parecchio tempo.
Gdy oba przymiotniki mają tę samą wartość opisującą, precyzującą, wystę ‘Wypracowanie to, raczej łatwe, zabrało nam jednak masę czasu.’
pują razem po rzeczowniku, np. Aldo Moro, il fam oso statista assassinato dalie Brigate Rosse, era un
professore universitario di filosofía del diritto.
uno studente intelligente, laborioso (lub: intelligente e laborioso)
‘student inteligentny, pracowity’ » orzecznika podm iotu
la crisi política intemazionale Loro sono malati di paura.
Jeśli natomiast obydwa przymiotniki mają znaczenie przenośne lub pełnią ‘Oni są chorzy ze strachu.’
Quel giorno il nost.ro amico appariva sereno.
funkcję stylistyczną „ozdobną”, to mogą wystąpić przed rzeczownikiem, np.
Mentre la foresta sifaceva più folta e profonda, vidi, spuntare aU’improvvi-
una cordiale, amichevoïe accoglienza so un soldato.
‘serdeczne, przyjazne przyjęcie’
una spiacevole, amara esperienza ® orzecznika dopełnienia bliższego
Lo considerano intelligente e laborioso.
i W ten sposób przymiotniki, w zależności od swojej wartości semantycz-
‘Uważają go za inteligentnego i pracowitego.’
I nej i funkcji, a także w zależności od zamierzeń stylistycznych mówiące
II lungo lavoro lo ha reso nervoso e impaziente.
go, „układają się wolcól” rzeczownika, do którego się odnoszą, jedne
i przed, inne po nim, np.
lafedele, durevole amicizia italo-polacca
‘wierna, trwała przyjaźń włosko-polska’
PRZYMIOTNIKI OKREŚLAJĄCE
una profonda, durissima crisi económica
I Przymiotniki tej kategorii należą do grupy wyrazów gramatycznych
una serena, sorridente música barocca
j odmiennych, nazywanych też określnikami rzeczownika.
¡ Poza szczególnymi przypadkami, występują przed rzeczownikiem i zga-
[ dzają się z nim w liczbie i rodzaju, niektóre także w osobie. Służą do alc-
FUNKCJE PRZYMIOTNIKA ! tuałizacji rzeczownika, czyli do uściślenia jego wartości semantycznej
poprzez bliższe określenie go pod kątem przynależności, ilości, usytuo-
I Przymiotnik (często w zestawieniu z rzeczownikiem, w obrębie większe-
j wania w kontekście itp. Określają one rzeczownik także pod względem
I go elementu składowego zdania - zob. rozdział o składni zdania proste-
składniowym, tworząc wraz z nim grupę nominalną.
S go) może pełnić w zdaniu włoskim następujące funkcje:
i
156 157
P rzym iotniki określające można podzielić na: Questa attitudine di Maria mi stupisce.
Questo pomeriggio rimango a casa.
® przym iotniki w skazujące [AGGETTIVI DIMOSTRATIV1]
® przym iotniki dzierżaw cze [AGGE1TIVI POSSESSlVlJ W liczbie pojedynczej questo/questa mogą ulec elizji przed następującym po
® przym iotniki pytaj ne [AGGETTIVI INTERROGATIVI nich rzeczownikiem, gdy ten zaczyna się od samogłoski, np.
i wykrzyknikow e ED ESCLAMATIVl] quest’invernó, quest’estate, quest'apparecchio, quest’ombra
© przym iotniki nieokreślone [AGGETTIVI INDEFINITI]
® liczebniki [AGGETTIVI NUMERALI].
W liczbie mnogiej natomiast nie stosuje się elizji, np.
questi apparecchi, queste ombre
u w a g a : W niektórych utartych zwrotach złożonych forma questa została zredukowana do sta:
stamattina, stanotte, stavolta.
PRZYMIOTNIKI WSKAZUJĄCE
CODESTO - wskazuje na osobę lub rzecz, która znajduje się w pobliżu osoby
i W skazują one na osobę lub rzecz, dokładniej je identyfikując, aktualizu- słuchającej (adresata wypowiedzi). Forma ta używana jest jedynie w języku
J jąc je poprzez lokalizację w czasie lub w przestrzeni, określając ich bli- • literackim i urzędowym, np.
j slcość lub oddalenie. Pozwalają też wskazać na inny wyraz w tekście lub
i na przedmiot, o którym jest mowa w zdaniu. Il sottoscritto rivolge la sua domanda a codesto u ff icio ...
‘Niżej podpisany zwraca się z prośbą do niniejszego urzędu ...’
Należą do nich przymiotniki: ąuesto, codesto, ąuello. Poprzedzają one rze
czownik i nigdy nie przyjmują rodzajnika. W języku mówionym została wyparta przez questo, choć w Toskanii jest
nadal w użyciu, np.
liczba pojedyncza liczba mnoga Non mi piacciono codesti spropositi.
rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż. - wskazuje na osobę lub rzecz, która znajduje się z dala zarówno od
q u e llo
QUESTO - wskazuje na osobę lub przedmiot znajdujący się w pobliżu osoby przymiotnik rodzajnik przymiotnik rodzajnik
mówiącej, np. i
quel il quei
Questo concerto di Vivaldi mi piace tanto. quello lo quegli gli
‘Ten koncert Vivaldiego bardzo mi się podoba.’ q u ell’ I’ quegli gli
Ti regalo questi libri.
158 159
quel giornale — quei giornali
quello studente — quegli studenti PRZYMIOTNIKI DZIERŻAWCZE
quell’amico — quegli amici
| Określają one rzeczownik, informując o jego przynależności, czyli o je-
Elizji ulegają wyłącznie formy liczby pojedynczej rodzaju męskiego i żeń
skiego, np.
S go związku z osobą mówiącą ( 1 . os.), słuchaczem (2 . os.) lub z osobą
| (istotą żyjącą, rzeczą) będącą przedmiotem rozmowy (3. os.). Tak więc
quell’amico — quell’amicci 1 przymiotniki dzierżawcze określają z jednej strony samą osobę lub
quell’istituto — quell’université 1 przedmiot posiadany, z drugiej zaś posiadacza; jedne i drugie formy mo
ll g 1 występować bądź w liczbie pojedynczej, bądź w liczbie mnogiej.
przy czym w rodzaju żeńskim elizja nie jest stosowana rygorystycznie,
a w języku współczesnym często wręcz omijana, np. Stąd rozbudowana struktura wiosłach przymiotników dzierżawczych, które
zmieniają postać morfologiczną w podwójnym, rzec by można, wymiarze.
quella universitci, quella energia Oto zestawienie form:
W liczbie mnogiej elizję można stosować jedynie w rodzaju męskim, gdy
rzeczownik zaczyna się od samogłoski i, np. quegl’italiani; taka elizja jest osoba/rzecz posiadana
dziś rzadko stosowana. W rodzaju żeńskim w liczbie mnogiej elizji nie sto liczba pojedyncza liczba mnoga
suje się nigdy, np. quelle amiche, quelle ombre.
posiadacz rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż.
Do przymiotników wskazujących zalicza się też wyrazy stesso, medesimo 1. os. ■ m io m ia
1P m iei urnie
óraz tale. 2. os. tu© tua tuoi tue
3. os. su o sua suoi sue
stesso, MEDESIMO (druga forma ma charakter bardziej literacki, oficjalny,
itp.) - podkreślają tożsamość i występują z rodzajnikiem, np. lm 1. os. nostro nostra nostri nostre
2. os. vostro vostra vostri vostre
Elena e Lucia hanno la stessa e ta .
3. os. loro loro
‘Elena i Lucia m ają tyle samo lat.’
Abbiamo il medesimo gruppo di sangue.
Przymiotniki te m ają nierzadko wartość wzmacniającą i wówczas daje się je Poza formą loro, która jest nieodmienna, wszystkie inne formy odmieniają
po określanym przez nie rzeczowniku lub zaimku, np. się, jak widać, przez osobę, rodzaj i liczbę, przy czym w większości przypad
ków odmiana ich jest regularna (wyjątek stanowią formy miei, tuoi, suoi).
lo stesso ne sono stato sorpreso.
‘Ja sam byłem tym zaskoczony.’ Stosując przymiotniki dzierżawcze, należy zwrócić szczególną uwagę na
U padrone stesso ha partecipato a ll’inconlro. liczbę posiadaczy oraz na liczbę osób lub posiadanych rzeczy.
R odzajnik zostaje opuszczony przed przymiotnikiem dzierżawczym, gdy E andato in Italia eon la propria macchina.
poprzedza on rzeczownik określający pokrew ieństw o, np. ‘Pojechał do Włoch własnym samochodem.’
E contenta del proprio lavoro.
mia. mądre, tua sorella, nostro padre, vostra zia.
163
162
Essi amano i propri figli,
Ciascuno arna la propria patria. PRZYMIOTNIK! PYTAJ NE I WYKRZYKNIKOWE
Pozwala to uniknąć dwuznaczności, jaką może stworzyć użycie suo, np.
Essi si guadagna.no col lavoro la propria felicita. 1 Przymiotniki te pozwalają zadać pytanie - bezpośrednie lub pośrednie -
odnośnie do jakości, ilości bądź tożsamości rzeczownika, do którego się
‘Oni pracą budują własne szczęście.’ odnoszą (i któremu towarzyszą), np.
Luca si e incontrato eon Franco nel. proprio studio.
Che regalo desideri?
Używa się też proprio w konstrukcjach bezosobowych oraz wtedy, gdy pod ‘Jaki chcesz upominek?’
miot jest nieokreślony (suo itd. odnosi się do posiadacza konkretnego, okre Quale lingua straniera conosci meglio, Titaliano o ilfrancese?
ślonego), np. Quanti studenti si sono presentati al prim o appello?
Occorre badare alla propria salute.
‘Należy dbać o własne zdrowie.’ Mogą też służyć - zwłaszcza w języku mówionym, potocznym - do wyraża
Ciascuno deve compiere ił proprio dovere. nia zdziwienia, zaskoczenia itp.:
Si deve amare la propria famiglia. Che tramonto stupenclo!
Tutti rimpiangono la propria giovinezza. ‘Co za wspaniały zachód słońca!’
Tornarono tutti a casa propria. Che brutta figura haifatto!
Wreszcie proprio jest też używane do podkreślenia stanu posiadania i do Quanta fatica!
wzmocnienia przymiotnika dzierżawczego, np. Quanto lavoro inutile!
Da molto tempo desidera avere una casa propria.
‘Od dawna pragnie mieć własny dom .’ Oto zestawienie form przymiotnika pytajnego:
Ho prestato a loro i miei propri libr i.
Mi ha accompagnato a casa eon la sua propria macchina. liczba pojedyncza liczba mnoga
Hanno distrutto cosi la loro propria felicita.
rodź. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż.
ALTRUI - wskazuje na posiadacza bliżej nieokreślonego. M a znaczenie
„di/degli altri”. Jest nieodmienny i najczęściej następuje po rzeczowniku, do che che che che
którego się odnosi, np. quale quale quali quali
Bisogna riconoscere anche i meriti altrui. quanto quanta q u anti quante
‘Należy uznać także zasługi innych.’
Le opinioni altrui si devono rispettare.
Non toccare le cose altrui!
che - jest nieodmienne, np.
Przymiotnik dzierżawczy oprócz podstawowej funkcji wyrażania stosunku Che libro stai leggendo?
własności i przynależności może też wyrażać inne wartości: relacje rodzinne,
‘Jaką książkę czytasz?’
stosunki przyjaźni, uldady towarzyskie i społeczne, warunki pracy itp.:
Che strada prendiamo, quella di sopra o quella di sotto?
i suoi genitori, i nostri figli, i loro a m id , la loro unione, la nostra Cite vergogna!
patria, la vostra associazione, il loro partito, U mio awocato, Che. bella ragazza!
U tuo direttore, la tua compagna, il suo posto di lavoro,
Che scu.se troverai. questa voltci ?
i suoi rapporti eon le autorita
164
165
towane poniekąd jako odrębne elementy leksykalne. Większość z nich
W funkcji wykrzyknikowej występuje często z przymiotnikiem, bez rzeczow
j odmienia się przez rodzaj i liczbę, inne nie mają liczby mnogiej lub są
nika, np.
nieodmienne.
Che carino! Ich wartość nieokreślona sprowadza się w konkretnych przypadkach do wy
‘Ale m iły!’ rażania:
Che simpática!
« jednostld bliżej nieokreślonej, np.
QUALE - zmienia liczbę; kładzie nacisk na jakość, tożsamość, np.
altro, ciascuno, diverso, nessuno, ogni, qualsiasi, qualsivoglia,
Quale colore preferisci, giallo o rosso ? qualunque, vario
‘Jaki wolisz kolor, żółty czy czerwony?’
m liczby (wielości) bliżej nieokreślonej, np.
In quale città ti piacerebbe vivere?
D i quale vicenda sta iparlando? alcuno, qualche
W liczbie pojedynczej, przed samogłoską, czasem także przed spółgłoską, ® jednostld nieokreślonej w liczbie pojedynczej, a wielości nieokreślonej
w liczbie mnogiej, np.
może nastąpić odcięcie (apokopa) ostatniej głoski, np.
altro, certo, certuno, tale, taluno
Qual buon vento vi porta da queste parti?
‘Jaki pomyślny wiatr przywiódł was w te strony?’ ® ilości bliżej niesprecyzowanej, np.
Qual evento ti sem brapiù significativo? alquanto, altrettanto, altro, diverso, molto, parecchio, poco, tanto,
Quai è il tuo pittore preferito? troppo, tutto, vario
QUANTO- odmienia się przez rodzaj i liczbę; odnosi się (pytanie, wykrzyknik) Toteż jakakolwiek ich klasyfikacja nie może być w pełni konsekwentna i ry
do ilości, np. gorystycznie przeprowadzona. Oto ich zestawienie:
Quante volte le liai telefonato ? liczba pojedyncza liczb; mnoga
‘Ile razy telefonowałeś do niej?’
Quanti ragazzi non sono venuti oggi a scuola? rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. Ż.
Liczebniki [n u m e r a l i ] należą do okreśiników rzeczownika. Określają Osobno pisane są również wielokrotności milione i miliardo, np.
i liczbę, kolejność osób bądź przedmiotów. Nie stanowią jednolitej klasy sei milioni, due miliardi
j wyrazów.
® w połączeniu z uno i otto liczebniki od venti do cento (włącznie) mogą
Obok form przymiotnikowych (prawie wszystkie liczebniki głównie, porząd utracić poprzez apokopę ostatnią samogłoskę (zabieg ten nie zawsze jest sto
kowe, liczebniki wyrażające mnogość) istnieją też wyrazy, które należy zali sowany w języku współczesnym), np.
czyć do rzeczowników (z liczebników głównych tylko: milione, miliarda; trentuno, sessantotto, céntimo
168
169
@ apokopie może też ulec końcowa samogłoska liczebników złożonych Liczebniki główne mogą występować wraz z innym określnikiem rzeczowni
z uno, np. ka, np. z rodzajnikiem lub przymiotnikiem wskazującym albo dzierżawczym.
ventun volumi, cinquantun anni Do przykładów podanych wyżej dodajmy:
© liczebniki złożone zakończone na -tre pisane są z akcentem graficznym na Queste due mac chine mi piacciono davvero.
ostatniej samogłosce, np. ‘Te dwa samochody naprawdę mi się podobają.’
M i ha regalato i suoi tre romanzi.
quarantatré, centotré
Nierzadko też bywają używane jaleo zaimek (w cytowanym niżej przykładzie
UŻYCIE I FUNKCJE LICZEBNIKÓW GŁÓWNYCH
w funkcji podmiotu), np.
Del loro gruppo solo cinque sono tornati.
Najczęściej liczebniki główne występują przed określanym przez nie rze
‘Z ich grupy wróciło tylko pięciu.’
czownikiem, np.
i d ie d commandamenti lub też (poprzez substantywizację) jako rzeczownik, np.
‘dziesięć przykazań’ È un uomo sui quaranta, [complemento di qualità , di età ]
i dnque capitoli del libro ‘Jest to mężczyzna koło czterdziestki.’
i trenta membri del gruppo parlamentare La spedizione dei Mille. [complemento di specificazione]
la legge delle d o d id tavole
Oprócz wspomnianych wyżej funkcji składniowych (np. określnilc, dopełnie
Użyte po rzeczow nikn (głównie w języku urzędowym, handlowym, nauko nie, podmiot) liczebniki główne mogą być także użyte jako orzecznik, np.
wym) nabierają często wartości liczebników porządkowych, np.
I terroristi erano quattro.
II treno é in arrivo al binario nove, ‘Terrorystów było czterech.’
‘Pociąg wjeżdża na tor dziewiąty.’
Questo brano si trova a pagina 15 (quindid = quindiceaima).
Érichiesto il possesso della cittadinanza di uno dei Paesi di cui LICZEBNIKI PORZĄDKOWE
a ll’art. 1 del presente bando.
Concorso per assegnazione borse di studio per la. rice rea istituite ai I Liczebniki porządkowe [numerali ordinali] służą do określania kołej-
sens i della L. (= Legge) 19/91 - anno 1994. I ności w zbiorze, następstwa w szeregu.
Odmieniają się przez rodzaj i liczbę, zgadzając się z rzeczownikiem, które
Dotyczy to również liczebników głównych użytych do określenia dat, go
mu towarzyszą. Z uwagi na funkcje, jalde pełnią w zdaniu, liczebniki porząd
dzin, przy czym często sam rzeczownik zostaje wówczas opuszczony (jest
kowe są często traktowane w języku włoskim jako przymiotniki opisujące.
domyślny), np.
Pierwsze dziesięć liczebników porządkowych to formy proste:
Ci incontriamo alle (ore) undid.
‘Spotkamy się o (godzinie) jedenastej.’ prim o, secondo, terzo, quarto, quinto,
Sono nato il (giorno) 13 agosto. sesto, settimo, ottavo, nono, décimo
É nata nel (Panno) 1967.
Do tworzenia wszystldch dalszych form współczesny język włosld używa
Jedynie dla określenia pierwszego dnia miesiąca używa się w języku wło przyrostka -èsimo; zostaje on dołączony do liczebnika głównego, który traci
skim liczebnika porządkowego: wówczas końcową samogłoskę, np. '
In Polonia Panno accademico comincia il primo ottobre. undicesimo, trentesimo, quarantottesimo, centesimo
170 171
Istnieją ponadto tradycyjne formy liczebnika porządkowego, używane Pisząc liczebniki porządkowe cyframi arabskimi umieszczamy po prawej
w sposób ograniczony w języku literackim, głównie w określaniu stuleci, pa stronie u góry wykładnik o dla rodzaju męskiego, np.
pieży, panujących itd. Mamy więc np.
1° {primo)
undicesimo obok decimoprimo, undécimo 3° (terzo)
dodicesimo decimosecondo, duodecimo
ventesimo vigésimo itd. oraz wykładnik a dla rodzaju żeńskiego, np.
Giovanni vigesimoterzo, secolo decirnosesto I a (prima)
3a (terza)
UŻYCIE I FUNKCJE LICZEBNIKÓW PORZĄDKOWYCH W zdaniu liczebnik porządkowy pełni najczęściej funkcję przydaw ki, np.
Także liczebniki porządkowe występują najczęściej przed rzeczownikiem, np. Questo e il suo secondo soggiorno a Napoli.
L ’ufficio é al quinto piano. ‘Jest to jego drugi pobyt w Neapolu.’
‘Biuro jest na piątym piętrze.’ Może też pełnić rolę orzecznika, np.
// treno parte (é in partenza) dal nono binario.
E il prim o fra i miglioń.
Po rzeczow niku liczebniki porządkowe występują przy określaniu kolejnych ‘Jest pierwszy wśród najlepszych.’
panujących (cyfry rzymskie), np.
Podobnie ja k liczebniki główne i przymiotniki opisujące, także liczebnild
Giovanni XXIII, Carlo V, Umberto I, Giovanni Paolo II
porządkowe mogą być użyte jako rzeczownik, np.
oraz, przy niektórych rzeczownikach, gdy pisane są słowami, np.
Ti piace la terza (sinfonia) di Brahms?
atto terzo, capitolo sesto, canto décimo, piano secondo ‘Lubisz trzecią (symfonię) Brahm sa?’
Viaggia spesso in prim a (classe).
Kolejne wieki można określać w języku włoskim - tak jak w języku polskim
- liczebnikami porządkowymi, np. E stato promosso alla ęuarta (classe) (lub: in quarta).
il secolo quinto — i.l quinto secolo Liczebnild porządkowe w znaczeniu podstawowym nie podlegają stopniowa
il secolo sedicesimo — il sedicesimo secolo niu, primissimo nie ma wartości liczebnika porządkowego ( ‘pierwszy w ko
il secolo ventesimo — il ventesimo secolo lejności ), lecz wartość przymiotnika opisującego (‘pierwszej —najlepszej —
przedniej jakości’).
Struktury podane w drugiej kolumnie są używane częściej.
Należy przy tym pamiętać, że w języku włoskim dla określenia wieków od
XIII do XX używa się częściej form (pisanych dużą literą) wskazujących na
dane stulecie (z opuszczeniem w dacie tysiąca —mille), a więc np.
il secolo XIII = UDuecento, '200 (lata 1201-1300)
il secolo XVII = il Seicento, ‘600 (lata 1601-1700)
il secolo XX = il Novecento, ‘900 (lata 1901—2000)
W odniesieniu do trzeciego tysiąclecia nie ma jeszcze, rzecz oczywista,
ustalonej praktyki.
172
173
Zestawienie podstawowych liczebników głównych i porządkowych: Questa cosa costa iídoppio del previsto.
‘Ta rzecz kosztuje dwa razy więcej niż przewidywano.’
lic z e b n ik lic z e b n ik lic z e b n ik
lic z e b n ik La lorofatica é risultata doppia rispetto a ll’altra volta.
g łó w n y p orządkow y g łó w n y p orządkow y
11 suo costo é stato triplo rispetto al previsto.
prim o 40 quaranta qu aran tesin io
1 uno Często, zwłaszcza w odniesieniu do większych liczb i w języku mówionym,
2 due secon d » 50 cinquanta cin q u an tesim o
używa się rozbudowanych zwrotów typu: x volte piu grande (maggiore) di, np.
3 tre terzo 60 sessanta sessan tesim o
70 settanta settantesiim o Alia manifestazione era venuta una folla d ie d volte p iü grande di
4 quattro quarto
80 ottanta ottan tesim o quella che ci si. aspettava.
5 cinque qu in to
90 novanta n ovan tesim o ‘Na manifestację przyszedł tłum dziesięć razy większy, niż się tego
6 sei sesto
100 cento cen tesim o spodziewano.’
7 sette settim o
8 otto ottavo 200 duecento du ecen tesim o Użyty z rodzajnildem i samodzielnie (bez rzeczownika) taki przymiotnik li
9 nove n on o 300 trecento trecen tesim o czebny nabiera wartości rzeczownika, np.
10 dieci décim o 4 00 quattrocento q u attrocentesim o
12 é U doppio di 6, U triplo di 4, il quadruplo di 3.
11 undñci u n d icesim o 500 Cinquecento cinq u ecen tesim o
12 dodici d od icesim o 600 seicento seicen tesim o Istnieją też w języku włoskim formy pokrewne, np.
13 tredici tredicesim o 700 settecento settecen tesim o
duplice, tríplice, quadruplice, molteplice itp.
14 quattordici qu attord icesim o 800 ottocento ottocen tesim o
900 n ovecento novecen tesim o Określają one, z ilu elementów sldada się dana rzecz (byłyby to liczebniki
15 quindici q uindicesiino
1000 m ille m illesim o wielorakie), np.
16 sedici sed icesim o
17 diciasette d iciasettesim o 2000 dueinila d u em illesim o Ha chiesto una ricevuta in duplice copia.
18 diciotto d iciottesim o 5000 cinquem ila cin q u em illesim o ‘Poprosił o rachunek w dwu egzemplarzach.’
19 diciannove . d ician n ovesim o 10 000 diecim ila diecim illesim o la Tríplice Alleanza
20 venti ventesim o 100 000 centom ila cen tom illcsim o
Nierzadko jednak formy te używane są - niewłaściwie - wymiennie, jako sy
30 trenta tren tesim o 1 000 000 u n m ilione millonésimo
nonimy, przy czym liczebniki zakończone na -plice należą do stylu podnio
słego, bardziej wyszukanego.
LICZEBNIKI WIELOKROTNE
LICZEBNIKI DYSTRYBUTYWNE
Należą do nich liczebniki [ n u m e r a li m o l t i p l i c a t i v i ] wskazujące, że da
I na rzecz jest dwa, trzy, kilka razy większa (zwielokrotniona, powtórzona, Liczebniki dystrybutywne [ n u m e r a l i d i s t r i b u t i v e , zwane też p o d z ie l-
pomnożona itp.) w stosunku do podstawowej jednostki wyrażonej przez j mymi, wskazują na sposób, w jaki zostały podzielone osoby lub rzeczy.
rzeczownik. Stąd ich polskie nazwy: liczebniki wielokrotne, wielorakie, Są to z reguły konstrukcje frazeologiczne typu przysłówkowego, np.
mnożne. ad lino ad uno, a due a due, tre alia volta, in. fila per tre, quattro per
ciascuno, ogni cinque
Używane są tu przede wszystkim - ale nie wyłącznie - liczebniki określone,
pochodzące od kilku pierwszych liczb: doppio, triplo, quadruplo, quintuplo, Jak widać, są to wyrażenia typu leksykalnego, nie wchodzące w zakres opi
sestuplo, céntuplo, a także liczebnik nieokreślony múltiplo, np. su sensu stricto morfologicznego języka.
174 175
LICZEBNIKI UŁAMKOWE un volume di un centinaio di pagine
‘tom liczący około stu stron’
Liczebniki ułamkowe [numerali frazionari] są strukturami rzeczowni- Costera un migliaio di lire.
j lcowymi, powstałymi przez połączenie liczebnika głównego (w liczniku
Istnieją też liczebniki zbiorowe określające ilość w odniesieniu do sytuacji
I - numeratore) z liczebnikiem porządkowym (w mianowniku - deno-
szczególnych. Funkcjonują jako terminy specjalistyczne w muzyce, np.
MINATORE), np.
duetto lub duo, trio, quartetto itd.
un terzo (1/3), un quarto (1/4), un décimo (1/10), due terzl (2/3),
w metryce, np.
tre qaarti (3/4), cinque tredicesimi (5/13)
terzina, quartina, ottava
W arto w tym miejscu zasygnalizować także jednostki leksykalne określające
Inne (często złożenia) określają okresy lat, ‘-lecia’, np.
część całości.
Aby określić podział na dwie części, używa się terminów: (la) metà (rze biennio, quadriennio, ventennio, centennio, millennio
czownik), (un) mezzo (rzeczownik), np. miesięcy, np.
Due è la metà (un mezzo) di quattro, bimestre, trimestre, semestre
50 anni è la metà (un mezzo) di un secolo.
Wiele z tych liczebników, ja k i im podobnych, uległo leksylcalizaeji i dziś po
Mezzo funkcjonuje też jaleo przymiotnik, np. dawane są w słownikach jako odrębne wyrazy (rzeczowniki).
mezzo litro, mezza luna, mezze misure Przymiotniki liczebne ambedue (nieodmienny) oraz entrambi (w rodzaju żeń
skim entrambe) określają zbiór dwu osób i znaczą ‘obydwaj, obydwie, oby
Do wyrażenia ćwierci (ćwiartki) używa się ułamka 1/4, czyli un quarto-, for dwoje’. Umieszcza się je przed rodzajnikiem związanym z określanym przez
ma ta ulega szybkiej leksylcalizaeji, stając się w świadomości użytkowników nie rzeczownikiem:
zwykłym rzeczownikiem, np.
ambedue i cugini — ambedue le engine
un quarto di vino, un quarto di pane entrambi gli occhi - entrambe le gambę
LICZEBNIKI ZBIOROWE
Liczebniki zbiorowe [num erali c o lle ttiv i] to w większości rzeczowni-
ZAIMKI
j ld określające - w sposób precyzyjny lub w przybliżeniu - liczbę osób | Zaimki [pronomi] stanowią klasę wyrazów odmiennych, które —jako
1 lub rzeczy w danym zbiorze. elementy samodzielne - zastępują w zdaniu przede wszystkim rzeczow-
j nik, ale w szczególnych sytuacjach mogą zastępować także inne części
Niektóre są rzeczownikami prostymi, np.
i mowy lub zdania (przymiotnik, czasownik) czy wręcz całe zdanie, np.
un paio, una coppia
Ti. piace questa música ? lo la adoro.
Inne tworzy się od liczebnika głównego przez dodanie przyrostka -ina, -aio ‘Lubisz tę muzykę? Ja ją uwielbiam.’
(w liczbie mnogiej -ine, -aia), np. Grazia é una ragazza simpática, mi fa piacere incontrarla.
Iiai sen.ti.to la. notizia ? Io non Vho capita.
una d/i/ecina, una dozzina, una ventina, un centinaio, un migliaio
Hai sentito la notizia? Io non Vho capita bene.
Gdy określają ilość w przybliżeniu, tłumaczy się je przez ‘koło, około’, np. II paesaggio é bellissimo, ma il tempo non. lo é affatto.
176 Ill
Rubareé una cosa bruttissima: non jarlo rnai! Można temu zaradzić, wprowadzając np. odpowiednie formy ściślej morfo
Aveva lavorato tanto: lo prova (lo dimostra) il suo libro. logicznie określone (rodzaj, liczba) lub też uruchamiając dodatkowe ele
Puoi dirmi che cosa m pensi? - Preferisco non diría. menty, wskazujące na element zastąpiony. I tak, w cytowanym wyżej zda
niu zamiast quello można użyć il prim o lub np. wskazać gestem osobę,
W ostatnich przykładach zaimek lo przybiera wartość rodzaju nijakiego o którą chodzi.
i znaczy najczęściej ció, cost, tale itp.
| Ze względu na to, czy zaimek (chodzi tu w szczególności o zaimki oso-
i Jak widać, zaimki zastępują z jednej strony konkretne elementy zdania, I bowe, ale także wskazujące i pytajne) występuje w zdaniu przed czy po
I z drugiej zaś wskazują na uczestników aktu językowego oraz na pojęcia, I elemencie, do którego się odnosi, można wyróżnić użycie zaimków ana-
I osoby, rzeczy spoza tekstu, należące do otaczającego świata, o którym ! fbryczne [pronomi anaforici] i kataforyczne [pronomi cataforici],
1 mowa, np. i Pierwsze z nich - zaim ki anaforyczne - odsyłają „do tylu”, a więc do
E a te che lo dico. I elementu poprzedzającego [amtecedens - antecedente], znajdującego
‘Mówię to właśnie tobie.’ I się wewnątrz lub na zewnątrz zdania, i dopiero w związku z nim mogą
Prendi questo e non ąuello. | przekazać komunikowany sens, np.
i Zaimki pojaw iają się w zdaniu szczególnie często, umożliwiając wpro- ieri sera Giorgio ha visto M aria p er la strada, ma lei, passandogli
! wadzenie skróconej, bardziej syntetycznej formy wypowiedzi i pozwala- accanto, ha fatto finta di non vederlo.
S ją uniknąć powtórzeń użytych wcześniej elementów, np. i Drugie - zaim ki kataforyczne - funkcjonują zasadniczo tylko wewnątrz
Ieri sera Giorgio ha visto Maria per la strada, ma lei (Maria), i zdania i polegają na „odesłaniu uprzedzającym” [anticipazjone]; ich
passandogli (a Giorgio) accanto, ha fatto finia di non vederlo | użycie jest fakultatywne, ma wartość stylistyczną, np.
(Giorgio)', lui (Giorgio) ne (di ció) e rirnasto profondamente scomolto Glielo restituirá domani questo disco a Franco.
perché le (a M aria) vuole sempre tanto bene. (= Restituirá domani questo disco a Franco.)
‘W czoraj wieczorem Giorgio zobaczył na ulicy Marię, ale ona, prze
Użycie kataforyczne zaimka jest częste we współczesnym włoskim języku
chodząc obole niego, udała, że go nie widzi; on był tym głęboko po
mówionym (zob. Budowa zdań włoskich).
ruszony, ponieważ (ciągle) ją bardzo lubi.’
j Zaimki stanowią klasę wyrazów o zróżnicowanej treści semantycznej;
W wielu wypadkach zaimek pozwala „doprecyzować” wypowiedź, podając j pełnią też w zdaniu bardzo różne funkcje. Odmieniają się przez lcatego-
okoliczności wskazujące na jakość, ilość, miejsce w przestrzeni (a więc na j rię liczby i rodzaju, a niektóre także przez kategorię osoby.
znaczenia typu poniekąd przysłówkowego), np.
Z uwagi na te właściwości zaimki tradycyjnie dzielimy na następujące gru
II libro é su lio scaffale; ci sono pure le riviste. py: osobowe, w skazujące, dzierżaw cze, względne, pytajne, nieokreślone.
‘Książka jest na regale; tam też są czasopisma.’
Mi piacciono ąuesti alberi: ce ne sono tanti in questa zona.
Tutti sono stati molto bravi; tali devono essere anche nel futuro.
ZAIMKI OSOBOWE
Ten syntetyczny charakter zaimków może prowadzić w poszczególnych sy
tuacjach do dwuznaczności wypowiedzi, np. Zaimki osobowe [pronomi personau ] odmieniają się przez rodzaj, licz-
Marco studia insieme a Luca; quello si che é un ragazzo intelligente! Í bę i osobę. Jeśli chodzi o kategorię osoby, należy tu podkreślić, że zairn-
‘M arco uczy się razem z Giovannim; ten pierwszy, owszem, jest i ld 3. osoby występują zamiast nazwy osoby lub rzeczy, o której się mówi
chłopcem bardzo inteligentnym.’ ; (Gianni studia tanto: lui é molto laborioso. ‘Gianni uczy się bardzo
178 179
[ dużo: jest on bardzo pracowity.’), podczas gdy zaimki 1 . i 2 . osoby nie do osoby, czy do zwierzęcia lub rzeczy. I tak, egli i lui używane są w odnie
j zastępują, lecz wskazują na uczestników wypowiedzenia, czyli na osobę sieniu do osób (język potoczny używa lui także w odniesieniu do zwierząt);
1 mówiącą ( 1 . osobę) i na osobę słuchającą ( 2 . osobę). esso - w odniesieniu do zwierząt i przedmiotów. Powiemy więc np.
W szystkie zaimki osobowe (oprócz zwrotnych) odmieniają się według licz La signora slego il cane ed esso, saltando, abbaiô di gioia.
by, przy czym w 1. i 2. osobie w całości, zaś w 3. osobie częściowo; tworzą ‘Pani spuściła psa ze smyczy, a ten, skacząc, szczekał z radości.’
wtedy różne formy: io - noi, tu - voi, lui, lei itd. - loro itd. Jedynie niektóre Lui (egli) studia la lingua italiana.
formy 3 . osoby tworzą liczbę mnogą przez zastąpienie końcówki liczby poje Lui vuole andaré domani in montagna.
dynczej końcówką właściwą dla liczby mnogiej (esso - essi, essa - esse). Forse non riuscird in questo lavoro, ma esso mi piace lo stesso.
Formy liczby pojedynczej 3. osoby egli., ella nie mają bezpośrednich odpo Sono affezionato a quel bastone: esso mi serve quando vado in
wiedników w liczbie mnogiej. Odmiana przez rodzaj występuje w języku montagna.
włoskim tylko w 3. osobie, przy czym forma liczby mnogiej loro jest nie W rodzaju żeńskim (w którym forma ella, zwłaszcza w języku mówionym,
odmienna i funkcjonuje dla obydwu rodzajów. Przy zaimkach osobowych wyszła z użycia) forma essa może być stosowana również, obok lei, w od
w funkcji dopełnień wyróżnia się tzw. form y akcentow ane, czyli m ocne niesieniu do osób, np.
[form ę to n ich e, f o r ti] , i form y nieakcentow ane, czyli słabe [form ę a to -
Lei (essa) vuole visitare il museo.
NE, DEBOLl].
‘Ona chce zwiedzić muzeum.’
1 Zaimki osobowe mogą pełnić w zdaniu wszystkie podstawowe funkcje Lei (essa) impara ilfrancese.
I właściwe grupie nominalnej i przyimkowej. W ystępują więc jako pod
li m iot, dopeinienie bliższe i dopełnienie dalsze. Dystrybucja form liczby mnogiej jest podobna: loro używa się w odniesieniu
do osób (w języku potocznym także w odniesieniu do zwierząt), essi - esse
Z uwagi na ich ilość i złożoność ich struktury zaimki te zostaną tu omówio w odniesieniu do osób, zwierząt i rzeczy, np.
ne według funkcji pełnionych przez nie w zdaniu. Na szczególną uwagę za
sługują zaim ki tzw. zw rotne [pronomi riflessivi], które, pełniąc funkcję Im ie i fig li sono grandi; loro/essi studiano a il’università.
dopełnienia, odnoszą się jednocześnie do podmiotu. ‘Moje dzieci są duże: one studiują na uniwersytecie.’
In questo albergo ci sono moite camere, esse, perô, non mi sembra-
no comode e costano troppo.
Alio zoo ci sono pure bellissimi uccelli; purtroppo essi sono chiusi
ZAIMKI OSOBOWE W FUNKCJI PODMIOTU nelle gabbie e non possono volare liberamente.
180
® gdy przeciwstawia się dwie osoby: Anche (pitre) tu se i contro cli me!
‘Także ty jesteś przeciwko mnie!’
ha telefonato lei, e non lui
Viene anche lei?
‘zatelefonowała ona, a nie on’
Neanche tu hai fatto U compito!
® gdy zaimek stanowi część orzeczenia imiennego: a także wówczas, gdy jego brak prowadziłby do niejasności lub dwuznacz
è stato lui ności (np. formy czasownikowe homonimiczne):
‘to był on’ Sara opporlu.no che io (tu, lui, lei) siei a casa.
‘Lepiej będzie, żebym (żebyś, żeby on/ona) był (była) w dom u.’
© po niektórych spójnikach anche, neanche, nemmeno, pure, neppure:
Bisogna eh. ’io (tu, lui, lei) sappia la veritá.
Nemmeno loro lo sąnno.
oraz przy wyliczaniu (zwłaszcza dla uzyskania efektu przeciwstawienia) lub
‘Nawet oni tego nie wiedzą.’ też gdy następują po sobie zdania z różnymi podmiotami:
E venuta anche lei.
Tu esci, lui studia e io elevo lavorare p er tutti.
Wreszcie formy io i tu w niektórych szczególnych wypadkach zostają zastą ‘Ty wychodzisz, on się uczy, a ja muszę pracować za wszystkich.’
pione odpowiednio przez me i te, np.
Zaimek osobowy w funkcji podmiotu może zostać wzmocniony przez użycie
© po come, quanto: stesso (wszystkie osoby, rodzaje i liczby), np.
182 183
Jak widać, formy 1. i 2. osoby liczby pojedynczej są odmienne od odpowia Ascolta me e non la radio!
dających im form w funkcji podmiotu (io - me, tu - te), podczas gdy formy ‘Słuchaj mnie, a nie radia!’
1 . i 2 . osoby liczby mnogiej są taicie same jak ich odpowiedniki w funkcji Hanno paura di te.
podmiotu (noi, voi). Formy 3. osoby liczby pojedynczej i mnogiej są iden Stanno eon voi, ma pensano a loro.
tyczne z ich odpowiednikami w funkcji podmiotu (przy czym należy zapa Ha lasciato noi p e r andare al cinema eon lei.
miętać, że formy egli, ella nie są używane w funkcji dopełnienia). Jedne M i rivolgo a lui perché è degno difiducia.
z nich: lui, le i- lo r o , stosowane są wyłącznie w odniesieniu do osoby (osób)
innej (innych) niż osoba wyrażona w podmiocie, np. Talcze formy zaimkowe akcentowane w funkcji dopełnień mogą zostać
wzmocnione przez dodanie przymiotnika stesso:
D i lei non mi fido.
Pensa solo a sé stesso.
‘Do niej nie m am zaufania.’
‘Myśli tylko o samym sobie.’
Andiamo dai nostri amici e porteremo loro anche i tuoi saluti. Ne ha parlato eon lui stesso.
D a loro mi sentó sempre tanto bene.
Andiamo eon lei a visitare U centro stroico!
FORMY SŁABE (NIEAKCENTOWANE)
Inne: esso, essa —essi, esse, mogą się odnosić tylko do zwierząt lub rzeczy i wy
łącznie, gdy występują z przyimkiem (a więc w funkcji dopełnienia pośrednie Formy słabe (nieakcentowane) zaimka określa się jako klityki [cliticiF
go), np. | wyróżnia się tu proklityid [procutici], gdy występują przed czasowni
ki kiem, i enklityki [enclitici], gdy następują po czasowniku
Ha preso un ramo e con esso (con questo) ha falto un bastone.
‘Wziął gałąź i zrobił z niej kij.’ lp Im
Am o i gatti e mi diverto eon essi. 1. os. mi ci
2. os. ti
Nie mogą więc one przyjmować funkcji dopełnienia bliższego; zostają wów vi
czas zastąpione formą zaimkową słabą, np. dopełnienie rodz. m. lo li
bliższe rodz. ż. la le
Guardóla bene! (a nie *guarcla essa!) 3. os. dopełnienie rodz. m. gli lo ro
‘Spójrz na nią dobrze!’ dalsze rodz. ż. le lo ro
Buttalo fuori! zw rotny si si
partykuły
Ponadto w zbiorze tych zaimków mieści się jego forma zwrotna dla 3. oso zaim kow e
ne, ci, vi
by obu liczb - sé, nieodmienna, np.
É troppo sic uro di sé. < c widać poza lormą loro (3. osoba liczby mnogiej rodzaju męskiego i żeń
‘Jest zbyt pewny siebie.’ skiego w funkcji dopełnienia dalszego), wszystkie inne formy różnią się za
Prendono tutto p e r sé. równo od form zaimka osobowego w funkcji podmiotu, jak i od form moc
nych zaimka osobowego w funkcji dopełnienia.
Omawiane tu zaimki mocne pełnią w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego
lub też - wraz z poprzedzającym je przyimkiem, z którym wówczas stanowią Formy la la, gh , te są natomiast identyczne z odpowiednimi formami rodzai-
grupę przyimlcową - funkcję różnego rodzaju dopełnień dalszych, czyli po n a określonego; podlegają też podobnym regułom, jeśli chodzi o elidowa-
średnich. Oto przykłady: nie ich samogłoski, przy czym elizji nie wprowadza się, gdy groziłoby to nie
jasnością czy dwuznacznością (lo ammiro, la ammiro zamiast Pammiro).
184
185
W e współczesnym języku włoskim - zwłaszcza mówionym - zamiast loro, Non ci capisco nulla. (= di ció)
dla obu rodzajów, często używa się formy gli, np. ‘Nic z tego nie rozum iem .’
Ho incontrato elegii a m id e gli ho delto che donuini. c ’è la riunione.
rzadziej występują w odniesieniu do istot, np.
‘Spotkałem przyjaciół i powiedziałem im, że jutro jest zebranie.’
Credi in Dio? - Sí, ci credo.
Forma ta jest też coraz częściej używana w języku potocznym zamiast le, dla
‘Wierzysz w Boga? - Tak, wierzę (w Niego).’
rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, np.
Non ci p u o ifa re ajfidamento. (di. noi, cli. lui, cli loro itd.)
Se la vecli non dirgli niente. (zamiast poprawnego: non clirle)
‘Jeśli ją zobaczysz, nic jej nie m ów.’ Ponadto ci pojawia się w utartych strukturach i w wyrażeniach idiomatycz-
nych; ma wówczas znaczenie ogólne, niesprecyzowane, np.
Forma si pełni głównie funkcję zaimka zwrotnego oraz zaimka nieosobowe-
go, np. avercela con qualcuno, farce la, ce l ’hai?, non. ce l ’ho
non si vede bene Partykuła ne, która zazwyczaj spełnia funkcję przysłówka miejsca, może też
‘nie widać dobrze’ być użyta jako zaimek niealccentowany, odpowiadający połączeniom przy-
si dice, si sente nudę imka di/da z rzeczownikiem, zaimkiem osobowym w 3. osobie (np. cli lui, da
Zaimki nieakcentowane pełnią w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego lub lei, di loro) lub z zaimkiem wskazującym (np. cli cjuesto, cía questi):
tzw. dopełnienia dalszego, zastępując osobę łub rzecz, do której skierowana Non. vide la macchina e ne fu investita.
jest czynność [complemento di termine]. Nie łączą się wówczas z żadnym ‘Nie zauważyła samochodu i została przez niego potrącona.’
przyimkiem, chociaż w funkcji dopełnienia dalszego dają się zamienić na za Pensó spesso cdla mia infa.nz.ia, anche se me ne ricorclo poco.
imek mocny z przyimkiem (mi. = a me, ti -- a te itd.). Oto parę przykładów: Da cjuanclo é anclato a Parigi non ne ho piu notizie.
M i ami? (Ami me?) - M i sorridi. (Sorridi a me.) Li conosco dci anni e ne apprezzo I ’intelligenza.
‘Kochasz mnie?’ ‘Uśmiechasz się do mnie.' Sono persone degne cli fiducia, ne sono convinto.
Ci capisci? (Capisci noi?) - C ifa p a u ra . (Fci paiira a. noi.)
Gdy odnosi się do wyrażonej uprzednio treści oraz gdy zastępuje całe zdanie,
Ti ho aspettato per u n ’ora. - Tiposso ojfrire un caffè?
ne przybiera wartość rodzaju nijakiego (a więc nieokreśloną, ogólną, niespre-
Non guardarla cosí! — Non dirle questa storia!
cyzowaną):
Vi ascolto con piacere. - Vi lascio quel libro come ricorclo.
Pensi che sia felice con lui? Io ne clubito.
Przy okazji warto w tym miejscu wspomnieć o tzw. partykułach zaimkowych ‘Myślisz, że jest (będzie) z nim szczęśliwa? Ja mam co do tego wątpli
[particelle pronominali] ci, vi, ne, które poprzez pochodzenie (ci, vi) i funk wości.’
cję, jaką spełniają w zdaniu (zwłaszcza ne), są ściśle związane z zaimkami oso
bowymi nieakcentowanymi w funkcji dopełnienia. Łączą się one z wymienio
nymi zaimkami w charakterystyczne struktury, o których będzie mowa dalej.
ZAIMKI ZWROTNE
Partykuły te są nieodmienne i funkcjonują dla liczby pojedynczej i mnogiej ro
dzaju męskiego i żeńskiego, czasem także rodzaju nijakiego. (Funkcja przy 5 Należą do zaimków osobowych w funkcji dopełnienia bliższego lub dal-
słówkowa tych partykuł zostanie omówiona w rozdziale o przysłówkach). ! szego. Odnoszą się do podmiotu tego samego zdania. Inaczej mówiąc,
Partykuły ci, rzadziej vi używane są też jako zaimki wskazujące, najczęściej j czynność wyrażona przez czasownik i rozwinięta przez dopełnienie za-
z wartością rodzaju nijakiego (mają wówczas znaczenie: a ció, cli ció, su ció : imkiem zwrotnym [pronome riflessivo] „wraca” do podmiotu, czyli do
itp.), np. I sprawcy czynności. Jest to podstawowa wartość zaimka zwrotnego.
186 187
Podstawowymi zaimkami zwrotnymi są formy: akcentowana - se i nieakcen-
towana - si (zob. tabele form mocnych i słabych zaimka); funkcjonują one zaim ki lo la li le ne
dla 3. osoby liczby pojedynczej i mnogiej. Si występuje także w znaczeniu mi m e lo m e la m e li m e le m e ne
nieosobowym, ogólnym, np. w formach bezokolicznikowych czasowników ti te lo te la te li te le te n e ,
zwrotnych (alzarsi, volersi bene) oraz przy tworzeniu form biernych (tzw. SI se lo se la se li se le se ne
SI passivante : si affitta ima. casa) i form nieosobowych (si capisce, si sente). Cl ce lo ce la ce li ce le ce n e
Poza wymienionymi wyżej formami dla 3. osoby, które są nieodmienne, VI ve lo ve la ve li ve le ve ne
język wioski używa odrębnych form zaimka zwrotnego dla 1 . i 2 . osoby,
innych dla liczby pojedynczej i dla liczby mnogiej. W odróżnieniu od nor Przykłady:
m alnie używanej formy słabej si, są to te same formy, które funkcjonują
M e lo prometti?
jako odpowiednie zaim ki osobowe nieakcentowane: mi, ti, ci, vi, np. ‘Obiecujesz mi to?’
Chiediamo scusa, ci siamo sbagliati. Ce la fa i per domani?
‘Przepraszamy, pomyliliśmy się.’ Te lo voglio daré in regalo.
Di solito mi alzo alle 7 di mattina. Ce li mostri, i tuoi ąuadri?
Loro due si vogliono tanto bene. Questa storia, ve la racconteró questa sera.
Vi stavate accanto e non ve ne siete accorti. Mostrándotelo, mi diverto.
Vorrei fartene partecipe.
Czasownikowi zwrotnemu towarzyszą w koniugacji formy słabe zaimka Non parlarmene, ti prego!
zwrotnego. Oto ich zestawienie: Dimmelo ancora una volta!
Zaimek gli w połączeniu z lo, la, li, le, ne przyjmuje formę glie i tworzy
1P lm
z każdym z tych zaimków jeden wyraz: glielo, gliela, glieli, gliele, gliene, np.
1. os. mi ci Gliele porterai a casa domani.
2. os. ti vi ‘Zaniesiesz mu je jutro do domu.’
Gliene ho dato la meta.
3. os. si
Gliela mostrai perché voleva vederla.
Dicendoglielo, mi tolgo la responsabilitá.
ŁĄCZENIE FORM SŁABYCH ZAIMKÓW OSOBOWYCH W pizypadku łączenia zaimka osobowego nieakcentowanego w funkcji do
pełnienia z zaimkiem si (nieosobowym), ten ostatni występuje na drugim
j Charakterystyczne dla języka włoskiego są połączenia zaimków osobo- miejscu, m i si dice, la si vede, gli si proibisce, ci si viene a raccontare.
j wych słabych mi, ti, si, ci, vi (w funkcji dopełnienia dalszego) z zaimka-
j mi lo, la, li, le (w funkcji dopełnienia bliższego) oraz me (w funkcji in-
i nych dopełnień). MIEJSCE ZAIMKÓW OSOBOWYCH W ZDANIU
Pierwsze z nich zmieniają wówczas formę, końcowe -i zostaje w nich zastą J W funkcji podm iotu zaimki osobowe nieakcentowane zostają z reguły
pione przez -e: me, te, se, ce, ve. Gdy występują przed czasownikiem, pisze | opuszczone, np.
się je osobno, zaś po czasowniku w formie rozkazującej, bezokoliczniku,
Domani vengo da te.
imiesłowie przysłówkowym i imiesłowie biernym zaimki te pisane są razem,
‘Jutro przychodzę do ciebie.’
łącznie z czasownikiem. Oto zestawienie tych połączeń:
Ieri abbiamo visitato i Musei Capitolini.
188
189
Gdy zostają wprowadzone do zdania, poprzedzają one czasownik, któremu ® z bezokolicznikiem (który wtedy traci końcową samogłoskę), np.
jako podmiot towarzyszą, np. Non clirmelo!
É necessario che tu. rimangci a casa questa sera. ‘Nie mów mi tego!’
‘Jest konieczne, żebyś został w domu dziś wieczór. Cercherà di aiutarvi.
Użyte w funkcji em fatycznej są akcentowane i najczęściej następują po cza Gdy czasownik w bezokoliczniku poprzedzony jest tzw. czasownikiem
sowniku, np. połposiłkowym (pomocniczym) dovere, potere, sapere bądź volere moż-
twe są dwa rozwiązania: zaimek (zaimki) występuje po właściwym cza
Vi dit o io tutta la veritci. sowniku (zgodnie z tym, co powiedziano wyżej) łub też poprzedza cza
‘To ja powiem wam całą praw dę.’ sownik połposiłkowy.
Se i siato tu a clirmelo, Mamy więc:
Występują po czasowniku m.in. także wówczas, gdy czasownik, z którym są Devi dirglielo tu. — Glielo devi dire tu.
związane, użyty jest w participio lub w gerundio , np. ‘Ty masz mu to powiedzieć.’
Von ei esserä utile. = Ti vorrei essere utile.
Partita lei, mi sono sentito molto solo.
‘Po jej wyjeździe poczułem się bardzo samotny.’ 9 Z GERUNDIO, np.
j W funkcji dopełnienia zaim ki akcentow ane występują z reguły po cza- Ascoltandola sognavo il mio paese.
I sowniku (przed czasownikiem nabierają często wartości emfatycznej), np. ‘Słuchając jej, myślałem o moim kraju. ’
I lomettenclo glielo non prevedeva di correre un tale rischio.
Chiamano lei, non vogliono parlare con te. Decidendosi pensava a! suo futuro.
‘Ją proszą, nie chcą mówić z tobą.’
Mi rivolgo a voi perché non mi fid o di loro. ® z PARTICIPIO PASSATO użytym przymiotnikowo łub w formie absolutnej, np.
obok: La notizia riferitami non mi sorprese troppo.
M i rivolgo a voi perché di loro non mificlo. ‘Przekazana mi wiadomość nie zaskoczyła mnie zbytnio.’
D a voi mi sentó sempre tanto bene. Incontratisi clopo tanto tempo, si raccontarono le loro vicende.
Z aim ki nieakcentowane w funkcji dopełnienia najczęściej poprzedzają ® z czasownikiem w trybie rozkazującym, np.
czasow nik (proklityki) i pisane są osobno, np. Andiamocene, si è fatto tardi!
Paríate pure, vi ascolto. Chodźmy już stąd, zrobiło się późno.’
‘No, mówcie, słucham w as.’ Chiamalo, ho bisogno del suo aiuto!
Prencli questo libro, te I’ho promesso. ta n im i la cortesia e non raccontarmi queste slupidaggini!
W yjątkiem jest loro, który występuje zazwyczaj po czasowniku, np. W połączeniu form rozkazujących apokopowanych (da’, d i’, f a ’ sta ’ v a ’)
z zaimkiem meakcentowanym (z wyjątkiem gli) początkowa spółgłoska za
Senza indugio comunicó loro la triste notizia. imka zostaje podwojona:
‘Nie zwlekając, przekazał im smutną wiadomość.’
Dimmelo sinceramente!
W niektórych wypadkach zaimki nieakcentowane (pojedyncze łub łączone) ‘Powiedz mi to szczerze!’
następ u ją bezpośrednio po czasow niku (enklityki) i pisane razem tworzą Dammene un po 7
z nim jeden wyraz (fontetyczny i graficzny). Jest tak wówczas, gdy są one Stammi bene, ciao!
związane: Vattene subito!
190 191
® z przysłówkiem ecco, np. towane lei (ella)/loro, di lei/di lom, a lei/a loro, per lei/per loro itd. oraz formy
nieakcentowane la, le (dla liczby pojedynczej) i li, le, loro (dla liczby mnogiej):
Eccola qua, finalm ente!
‘Oto i ona, nareszcie!’ Sono prenotad per loro, signori, questi posti.
‘Proszę panów, te miejsca są zarezerwowane dla panów .’
® oraz z czasownikiem w niektórych utartych zwrotach, w zwięzłym stylu re
klamowym, telegraficznym, w ogłoszeniach, np. Forma wyrażająca szacunek voi (vi, vostro), nierzadko ukryta w formach
Cercasi studente p er lezioni difisica. czasownikowych, mało dziś spotykana w języku powszechnym, używana
‘Poszukuje się studenta do korepetycji z fizyki.’ jest w niektórych regionach południowych Włoch zamiast grzecznościowego
Affittasi appartamento. lei, loro, często w znaczeniu 2 . osoby liczby pojedynczej, np.
Vendonsi mobili antichi.
Vi telefono, signora, per ringraziarvi e p er dirvi che siete stata vera
Offresi ospitalita per anziani.
mente generosa.
(Zob. też wyżej, poszczególne grupy zaimków osobowych). ‘Dzwonię do pani, żeby pani podziękować i powiedzieć, że była pa
ni naprawdę szczodra.’
Voi, Giovanni, siete stato sempre molto preciso.
UŻYCIE GRZECZNOŚCIOWE ZAIMKÓW oraz w języku urzędowym, handlowym, np.
192 193
W języku reklamy, w ankietach, sondażach, propagandzie wyborczej itp. tu
(podobnie ja k wyżej często ukryte w formach czasownikowych) używane
ZAIMKI WSKAZUJĄCE
jest też w stosunku do adresata bliżej nieokreślonego, np. j Zaimki wskazujące [pronomi dimostrativi] są wyrazami odmieniający-
Vota democrazia e benessere! [ mi się w większości przez rodzaj i liczbę.
‘Głosuj na demokrację i dobrobyt!’ Można je podzielić na dwie grupy, które omówimy kolejno.
Scegli VEuropa!
Zaimki w skazujące m ające odpowiedniki przymiofniStow©
«A ssicurati... E se lofai, scegli una compagnia solida, che la pensi
com ete.» (reíd.)
liczba pojedyncza liczba mnoga
Formy lei, loro występują z czasownikiem w 3. osobie liczby pojedynczej lub rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż.
mnogiej; voi z czasownikiem w 2 . osobie liczby mnogiej; tu z czasownikiem
questo questa questi queste
w 2. osobie liczby pojedynczej. Przymiotnik oraz imiesłów bierny w formach
codesto codesta codesti codeste
złożonych czasownika, nawiązujące do zaimków grzecznościowych lei, loro,
quello quella quelli quelle
voi, tu, przyjmują formę liczby i rodzaju (naturalnego) osoby (osób), do
m edesim a m edesim a m edesim i m ed esim e
której się odnosi, np.
stesso stessa stessi stesse
Lei é stato eccezionalmente onesto, caro amico! tale tale tali tali
‘Byl pan wyjątkowo uczciwy, drogi przyjacielu!’
Voi, Giuseppe, siete stato veramente fortunata, (na południu Włoch) Wartość tych zaimków jest taka sama jak ich odpowiedników przymiotniko
wych, np.
Zestawienie form zaimków grzecznościowych i „poufałych” : II quad.ro che mi è tanto caro è questo.
‘Obraz, który jest mi bardzo drogi, to właśnie ten.’
formy grzecznościow e formy zwyczajne/poufale
Il mio vestito e quello di Mario sono quasi identici.
Chi è codesto?
Ip lei (lit. rzad. ella) Codesti sono i miei dischi preferid.
ta
voi Tu non cambi mai, sei sempre la medesima.
im loro (voi) voi Ti han.no cer cato quei tali.
Zaimki w skazujące nie m ające odpowiedników przymiotnikowych Questi, quegli używane są rzadko i przede wszystkim w języku literackim;
mogą one pełnić tylko funkcję podmiotu, z ograniczeniem do rodzaju mę
liczba pojedyncza liczba mnoga skiego liczby pojedynczej, np.
rodź. m. rodź. ż. rodz. m. i ż.
Mentre questi dorme, quegli lavora.
costui costei costoro
colei coloro
‘Podczas gdy ten śpi, tamten pracuje.’
co le i
ció - -
Najchętniej zastępuje się je przez questo, quello, które m ają odmienne formy
questi - -
dla obu rodzajów i liczb (są więc jednoznaczne), a ponadto mogą pełnić tak
qu egli - -
że funkcję dopełnienia, np.
196 197
Tu visiti questa sala, io invece vado a vedere quella, perché questa, Oto zestawienie zaimków dzierżawczych:
io l ’ho già vista.
‘Ty zwiedzaj tę salę, ja natom iast idę zobaczyć tamtą, ponieważ tę osoba/rzecz posiadana
już widziałem .’ posiadacz liczba pojedyncza liczba mnoga
Mentre questo dorme, quello lavora.
rodź. m. rodz. ż. rodz. ni. rodz. ż.
Cid ma wartość rodzaju nijakiego (znaczy questa/quella cosa), jest nie 1. os. U mnio la m ia i m iei le m ie
odmienne i może pełnić funkcję zarówno podmiotu, jak i dopełnienia, np. 2. os. il tuo la tua
1P i tuoi le tue
Ridammi cid che mi appartiene! 3. os. il suo la sua i suoi le sue
‘Zwróć mi to, co do mnie należy.’ 1. os. il nostro la n ostra i nostri le nostre
Cid non m ’intéressa per niente. lm 2. os. il vostro la vostra i vostri le vostre
3. os. il/la loro i/le loro
Jako dopełnienie ció jest często zastępowane zaimkiem osobowym lo (zmia
na szyku zdania!), także z wartością rodzaju nijakiego, np.
Przykłady:
Assicuro a te cid. = Te io assicuro. Prendi la tua macchina: io avro bisogno della mia.
‘Zapewniam ci to.’ ‘Weź twój samochód, ja będę potrzebował mojego.’
Ti porto cid (che mi avevi chiesto). = Te lo porto. I tuoi genitori sono pili anziani dei suoi.
A lle loro preghiere aggiungo le mie.
W zależności od preferencji i potrzeb stylistycznych zaimek cid może też być Ti saluto assieme eon i tuoi.
zastąpiony np. przez questo łub quello, ne itp. Użycie cid kładzie nacisk na
Abbiamo ricevuto la vostra (= lettera) del mese scorsó.
wyrażoną przez niego treść, np. Vive del suo. (= del suo patrimonio)
Fai attenzione a cid un ’ultra volta. = Facci attenzione un ’ultra volta. E stata costretta a pagare i debiti suoi e di lui.
‘Na drugi raz zwróć na to uw agę.’
Cid fatto, si sedette di fronte a lui. = Fatto questo, si sedette di fron
te a lui. ZAIMKI WZGLĘDNE
Non mi importa di cid. = Non me ne importa.
Podobnie jak inne zaimki, zaimki względne [pronomi relativi] zastępu-
j ją rzeczownik. Służą ponadto do wprowadzania zdań podrzędnych
i względnych, łącząc, podobnie jak spójniki, dwa zdania w relacji nadrzęd
ZAIMKI DZIERŻAWCZE ności i podrzędności, np.
Ho comprato quel disco che mi avevi consigliato.
Zaimki dzierżawcze [pronomi possessivi], podobnie jak przymiotniki dzier ‘Kupiłem tę płytę, którą mi radziłeś.’
żawcze, odmieniają się przez osobę, rodzaj i liczbę. Ich wartość jest podob Le persone eon le quali abito sono molto simpatiche.
na do ich odpowiedników przymiotnikowych. Używane są, oczywiście, sa II libro che mi hai dato è davvero intéressante.
modzielnie, tzn. bez rzeczownika (który jest domyślny lub wystąpił w tek Zaimek względny odsyła do rzeczownika (grupy nominalnej), który jest tzw.
ście wcześniej albo o którym była lub właśnie jest mowa). Towarzyszy im poprzednikiem zdania względnego. Sam zaim ek pełni wówczas w zdaniu
zawsze rodzajnik. podwójną funkcję:
198 199
• jest elementem składowym zdania względnego, np. jego podmiotem, do Coloro che abitano lontano sono partiti subito dopo la cena.
pełnieniem: ‘Ci, którzy mieszkają daleko, odjechali zaraz po kolacji.’
L ’uomo che ci guarda sembra strano. Tutti coloro che si iscriveranno ent.ro domani, verranno accettati.
‘Człowiek, który nam się przygląda, jest dziwny.’ Zaimek chi pełni w zdaniu złożonym różne funkcje:
La professoressa che insegna italiano e molto simpatica.
® podmiotu zdania głównego i zdania względnego, np.
Conosco l ’uomo che hai salutato.
II collega che aspettiamo non e ancora arm ato. Chi da subito dci due volte.
‘Kto daje zaraz, daje dwa razy.’
® wprowadza (tak ja k spójnik) to zdanie podrzędne (względne), które może
® dopełnienia bliższego w obu zdaniach, np.
pełnić rolę przydawki poprzednika, występującego w zdaniu głównym, rolę
podmiotu lub dopełnienia w tymże zdaniu. Ho riconosciuto chi hai salutato.
‘Poznałem tego, kogo pozdrowiłeś.’
Zaimki względne można podzielić na proste i złożone. Oto zestawienie naj
ważniejszych ich form: ® dopełnienia pośredniego (dalszego, tzn. z przyimkiem) w obu zdaniach, np.
E stato lodato da chi prima e stcito biasimato.
liczba pojedyncza liczba mnoga
formy
‘Został pochwalony przez tego, przez którego wcześniej został zganiony.’
rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż. ® podmiotu w zdaniu głównym i dopełnienia bliższego w zdaniu względnym,
chi chi - - np.
proste che che che che Chi hai aiutato con tanto cuore e impegno fa finta di non conoscerti.
cui cu i cui cui ‘Ten, któremu pomogłeś z takim sercem i zaangażowaniem, udaje,
złożone il quale
że cię nie zna.’
la quale i quali le quali
® dopełnienia bliższego w zdaniu głównym i podmiotu w zdaniu względnym,
np.
Formy pro ste zaim ka względnego: chi, che, cui są nieodmienne. Ho trovato chi lo pud accompagnare allci stazione.
CHI odnosi się wyłącznie do istot żyjących i w obu rodzajach występuje ‘Znalazłem kogoś, kto może go odprowadzić na dworzec.’
w liczbie pojedynczej. Znaczy che, ił/la quale’, ponadto może mieć znaczenie ® dopełnienia pośredniego (dalszego) w zdaniu głównym i podmiotu w zda
zaimka wskazującego (colui/quello che, colei/quella che) oraz zaimka nieo niu względnym, np.
kreślonego (qualcuno, uno), co - zdaniem gramatyków - sprawia, że zaimek
Non lo cliró a chi non sa. tenere U segreto.
ten może być użyty w postaci absolutnej, tzn. bez poprzedzającego go rze
‘Nie powiem tego komuś, kto nie umie dochować tajemnicy.’
czownika (poprzednika), np.
© dopełnienia pośredniego w zdaniu głównym i dopełnienia bliższego w zda
Chi (= colui che) vuol dare Vesame si presentí dornani in segreteria.
niu względnym, np.
‘Kto chce zdawać egzamin, ma się zgłosić jutro w sekretariacie.’
Chi va piano, va sano e va lontano. Non sorrido a chi non conosco.
Chi donnę non piglia pesci. ‘Nie uśmiecham się do kogoś, kogo nie znam .’
Dla wyrażenia liczby mnogiej używa się form złożonych z zaimka wskazu Ponadto chi może przyjąć wartość nieokreśloną chiunque, np.
jącego, nieokreślonego (pełniącego funkcję poprzednika) i che (coloro che, Oggi accettiamo chi si presenti.
quelli che, alcuni che itp.), np. ‘Dziś przyjmujemy każdego, kto się zgłosi.’
200 201
albo wartość hipotetyczną (znaczy wówczas se qualcuno, se uno), np. Bez przyimlca a zaimek cui może się pojawić tylko jaleo dopełnienie dalsze
- COMPLEMENTO DI TERMINE, np.
Per chi non lo sapesse, oggi non si tengono lezioni.
‘Jeśli ktoś tego nie wie, dziś nie ma lekcji.’ L ’uomo cui (a cui) mi sono rivolto è un buon técnico.
‘Człowiek, do którego się zwróciłem, to dobry fachowiec.’
Struktura korelatywna c h i ... chi oznacza l ’uno ... 1’altro, gli u n i ... gli altri,
a lc u n i... altri, np. oraz w specyficznej strukturze, gdy znajduje się między rodzajnikiem okre
ślonym i rzeczownikiem (w funkcji c o m p l e m e n t o d i s p e c if ic a z io n e ); jest
Vi é tanto rumore: c ’é chi parla, chi canta e chi su ona.
wówczas równoważny z zaimkiem względnym złożonym: del/della quale,
‘Jest tam wielki hałas: jedni mówią, inni śpiewają, jeszcze inni grają.’
dei/delle quali, np.
CHE - zaimek nieodmienny, bardzo często używany (dla obu rodzajów Lo spettacolo, la cui prima rappresentazione è prevista p er questo sa-
i liczb) w odniesieniu zarówno do rzeczowników żywotnych, jak i nieżywot bato, è veramente eccezionale.
nych, może występować w funkcji: ‘Spektakl, którego premiera przewidziana jest na najbliższą sobotę,
® podmiotu, np. jest naprawdę wyjątkowy.’
1 nostri antenati, i cui costumi erano severi, meritano rispetto e am-
Ascolto una canzone che mi piace molto. mirazione.
‘Słucham piosenld, która bardzo nú się podoba.’
Le lettera che mi é arrivata oggi contiene ottime notizie. quanto to zaimek (odmienny według rodzaju i liczby), który obok wartości
wskazującej ma również wartość zaimka względnego [tzw. zaimek mieszany
© lub dopełnienia bliższego, np. - p r o n o m e m is t o ]; może ulec przekształceniu w strukturę (tutti) quelli/coloro
lub gdy che pojawia się w bliskim sąsiedztwie kilka razy, np. CHI - jest nieodmienny, ale może się odnosić do rzeczowników (wyłącznie
tzw. ożywionych) obu rodzajów i liczb, np.
Ho saputo che Lucia, la quale studia, storia delTarte e che da alcuni
mesi ha probierni di salute, dovrà interrompere i suoi studi. A chi scrivi la lettera?
‘Dowiedziałem się, że Lucia, która studiuje historię sztuki i która od ‘Do kogo piszesz list?’
kilku miesięcy ma problemy ze zdrowiem, będzie musiała przerwać Chi ha visto la mia nuova macchina ?
studia.’ Con chi avete parlato?
204 205
Indovina chi mi ha telefonato. I one wartość i ilość nieokreśloną, podobieństwo bliżej niesprecyzowane.
Non ha mai saputo chi abitava n e ll’appartarnento accanto a lui. Jedne z nich są odmienne, inne nieodmienne.
CHE - nieodmienny, używany wyłącznie w odniesieniu do rzeczy; ma war Podobnie jak niektóre zaimki względne (np. chi, che), także niektóre zaimki
tość rodzaju nijakiego i często oznacza che cosa ?, np. nieokreślone mogą się odnosić do elementów (zdania, otaczającej rzeczywisto
Che ci hai portato di buono? ści), o których była już mowa, inne natomiast używane są w sposób absolutny,
‘Co dobrego nam przyniosłeś?’ bez odniesienia w tekście (czy w rzeczywistości).
Non capisco che dice.
Zam iast che można użyć che cosa, cosa, np.
¡ Większość zaimków nieokreślonych pokrywa się z formami przymiotni
ka nieokreślonego, toteż, jeśli chodzi o ich użycie, odsyłamy do rozdzia
łu, w którym te przymiotniki zostały omówione.
Che volete? = Che cosa volete? = Cosa volete?
‘Czego chcecie?’ Oto zestawienie zaimków nieokreślonych, które mają odpowiedniki przy
miotnikowe:
QUALE - odmienny tylko przez liczbę, odnosi się zarówno do rzeczowników
ożywionych, ja k i nieożywionych; używa się go, gdy pytamy o tożsamość, liczba pojedyncza liczba mnoga
o jakość, np.
rodz. m. rodz. Ż. rodz. m. rodz. Ż.
Ecco i giocattoli: quale prendí?
ciascuno ciascuna - —
‘Oto zabawki: którą bierzesz?’
nessuno nessuna —• _
Guarda bene q ues ti lib ri; quali scegli? alcuno alcuna alcuni alcu ne
Quali ti piacciono, di queste magliette ? certo certa certi certe
certuno certuna certuni certune
QUANTO - odmienny przez rodzaj i liczbę, jest używany w odniesieniu do tale tale talñ tali
osób i do rzeczy, gdy pytamy o ich ilość, np. taluno taluna tahini talune
Quanti sono venuti a ll’incontro di ieri? poco poca pochi poche
alquanto alquanta alquanti alquante
‘Ilu przyszło ha wczorajsze spotkanie?’
m olto m olla m olli m ol te
Quanti eravate alla f esta? p arecch io parecchia parecchi p arecchie
tutto tutta tutti tutte
Należy wreszcie zaznaczyć, że zaimki pytajne są też używane w funkcji wy
troppo troppa írop p i troppe
krzyknikowej, dla wyrażenia zdziwienia, zaskoczenia, np. tanto tanta tant« tante
Chi vedo! Che/quale sorpresa! aitrettanto altrettanta altrettanti altrettante
altro altra altri altre
‘Kogo widzę! Co za niespodzianka!’
diverso diversa diversi diverse
Quanti siete! Che (cosa) volete! vario varia vari varie
1 Podobnie] tworzą
definiti
jak przymiotniki nieokreślone, zaimki nieokreślone [
klasę niejednolitą, zróżnicowaną zarówno pod względem
-
pronomi in
Ponadto istnieją też zaimki nieokreślone, które nie występują jako przymiot
niki. W większości nie mają one odrębnych form dla rodzaju żeńskiego i dla
morfologicznym, ja k i semantycznym. Łączy je natomiast to, że wyrażają liczby mnogiej: fakt, że m ają one tak ograniczoną liczbę form, podkreśla ich
206
207
wartość ogólną, niesprecyzowaną, nieokreśloną (czasem sprowadzoną do
® stan lub istnienie, np.
konwencjonalnej funkcji stylistycznej). Oto ich zestawienie:
assomigliare, comportare, esistere, essere, ingiallire, provenire,
liczba pojedyncza liczba mnoga stare, trovarsi
rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. Ż. ® relację zachodzącą między podmiotem a grupą nominalną orzeczenia
imiennego, np.
un o una (gli) uni (le) une
q u alcu n o qualcuna - - Gianni é st.ud.ente, suo padre e insegnante.
ognuno o gnuna - -
| Odmiana czasownika (według kategorii morfologicznych osoby, liczby,
ch iu n q u e ch iu n q u e - -
| trybu, czasu, aspektu, rodzaju) dokonuje się na podstawie odpowiednich
ch icch essia chicch essia - -
j wzorów koniugacyjnych.
a lcu n ch é - - _
ch ecch é - _ _ i Z punktu widzenia jego funkcji w zdaniu czasownik - i tworzona przez
ch ecch essia - - _ i niego g ru p a czasow nikow a (orzeczeniowa) [gruppo del verbo, GV] -
q u alcosa - - _ j pełni rolę orzeczenia i jest uważany za główny człon zdania, na którym
n ien te - - _ j się opiera cała konstrukcja zdaniowa. Inne elementy składowe zdania
n u la - __ pozostają w ścisłej od niego zależności.
altri — -
(= u n altro)
® stan biondeggiare, impallidire, invecchiare, stare 9 łączniki [verbi co p u lativ i], zwane też niekiedy czasow nikam i atrybut-
9 czynność dare, leggere, pensare, ridere, scrivere, tenere tywnymi, które łączą podmiot lub dopełnienie bliższe z orzecznikiem, czyli
© ru ch andare, correre, salire, scendere, uscire, venire z grupą nominalną orzeczenia imiennego;
© wolę desiderate, pretendere, vietare, volere » czasow niki nieosobowe lub jednoosobow e [verbi impersonali lub uni-
© opinię considerare, credere, giudicare, pensare, supporte personali]; mają one formę tylko 3. osoby (przeważnie liczby pojedynczej).
□ Według nowszych opracowań, biorących pod uwagę k ry te ria semantycz-
no-funkcjonalno-składniowe, czasowniki włoskie dzieli się na:
CZASOWNIKI PRZECHODNIE
® czasow niki pełnoznaczne (autosemantyczne), czyli czasow niki predyka
ty wne [VERBI PREDICATIVI] oraz łączniki [verbi co p u lativ i]; są one wyraza i Są to czasowniki, które mogą mieć dopełnienie bliższe: wyrażana przez
mi znaczeniowo samodzielnymi, samodzielnie też mogą pełnić w zdaniu . I nie czynność „przechodzi” na przedm iot [o g g etto ], czyli właśnie na do
funkcję orzeczenia, np. li pełnienie, np.
Elena canta. Sofia dipinge un quadro, mentre Gianni legge un romanzo.
‘Helena śpiewa.’ ‘Zofia maluje obraz, podczas gdy Gianni czyta powieść.’
Luca legge il giornale. AU’ora di pranzo hopreso un pani.no e un bicchiere di latte.
Il ragazzo guarda la televisione. Ascolto spesso la musica classica.
II gatto corre.
II concorrente sembra stanco. Gdy czasownik ma ściśle określone i autonomiczne znaczenie, może wystą
Nevica. pić bez dopełnienia; nacisk zostaje wtedy położony na sam czasownik, np.
9 czasow niki posiłkowe [verbi a u silia ri], które są wyrazami gramatyczny Sofia dipinge, mentre Gianni legge.
mi, współznaczącymi (synsemantycznymi), występują zawsze w połączeniu Poprzez transformację b iern ą czasowniki przechodnie w stronie czynnej
z czasownikami pełnoznacznymi. rnogą przyjąć postać strony biernej; wówczas dopełnienie bliższe staje się
podm iotem , a podm iot zdania w formie czynniej staje się dopełnieniem
spraw czym (agensem) [com plem ento di ag e n te ], wprowadzonym z reguły
CZASOWNIKI PEŁNOZNACZNE przez przyimek da. M amy więc:
Można je podzielić na: La polizia. insegue i ladri. —> I ladri sono inseguiti dalia polizia.
o czasow niki przechodnie [verbi tra n s itiv i], które - oprócz innych dopeł ‘Policja ściga złodziei.’ —i> ‘Złodzieje są ścigani przez policję.’
nień - mogą mieć dopełnienie bliższe (a zatem również stronę bierną); Ho comprato lafrutta. —>L afrutta e stata compraia da me.
Hanno visitato il. centro storico di Firenze. —>II centro storico di Fi
© czasow niki nieprzechodnie [verbi intransitivi], które same tworzą gru renze i stato visitato da loro.
pę orzeczenia; mogą one mieć dopełnienia pośrednie (przyimlcowe, np. oko- Arna i suoi. figli. —> / suoi. fig li sono amati da lui. {lei).
210
Czasowniki przechodniej oprócz dopełnienia bliższego, mogą też mieć Porównaj też:
I dopełnienie pośrednie („przyimkowe”, w postaci rzeczownikowej łub
L u iparla bene Vitaliano. ‘On mówi dobrze po włosku.’
w postaci zdania):
Lui parla con plena convinzione. ‘On mówi z pełnym przeko
Ha ojferto clei fio r ia lla sua fidanzata. naniem. ’
‘Ofiarował kwiaty swej narzeczonej.’
Staccai il quad.ro dal muro. W powyższych przykładach w obu wypadkach czasowniki mają w formach
Ha aiutato suofiglio a scrivere il compito. złożonych ten sam czasownik posiłkowy avere. W innych czasownikach (np.
correré, finiré, juggire, mancare, passare, salire, scendere, suonare, termina
Niektóre czasowniki nieprzechodnie mogą być użyte jako przechodnie; wów re, vivere) może nastąpić zróżnicowanie czasownika posiłkowego: avere
czas dopełnienie bliższe, zwane dopełnieniem w ew nętrznym , powtarza przy wartości przechodniej, essere przy wartości nieprzechodniej, np.
znaczenie, a często i formę czasownika, np.
dormiré il sonno del giusto / ragazzi hanno finito presto il compito. - 11 dibcittito é finito tardi.
‘spać snem sprawiedliwego’ Ha cominciato un nuovo lavoro. — L ’anno accademico é cominciato.
moriré una morte gloriosa Obole zdania z czasownikiem nieprzechodnim: Ha sofferto con rassegnazio-
piangere lacrime amare ne, może zaistnieć zdanie z czasownikiem przechodnim: Ha sofferto il dolo-
sognare sogni tranquilli
re eon rassegnazione, w którym można dopuścić istnienie dopełnienia we
vivere una vita felice wnętrznego.
W takim dopełnieniu pośrednim przyimek może być ukryty (domyślny), np. Są to czasowniki przechodnie, przy których rolę dopełnienia (najczęściej
Ha lavorato tutta la giomata. bliższego) pełni zaimek osobowy zwrotny.
‘Pracował (przez) cały dzień.’
Czynność wyrażona przez czasownik i przechodząca na dopełnienie bliższe
Niektóre - bardzo nieliczne - czasowniki przyjmują wartość przechodnią lub „zwraca się” ku podmiotowi, niejako powraca do niego; podmiot i dopełnie
nieprzechodnią w zależności od znaczenia, np. nie bliższe są tu te same, np.
212 213
Lina si veste. = Lina veste se stessa. (io) M i preparo la colazione. = Preparo la colazione a me.
M i preparo pe r gli esami. Si infiló i guanti perché faceva freddo.
Franco si è impegnato a finiré il lavoro. L ’attrice si trueco U viso per entrare in scena.
□ czasow niki z w r o tn e „w zajem ne”, c z y li n i e w ła ś c iw e [ v e r b i r i f l e s s i v i □ c z a s o w n i k i n i e p r z e c h o d n i e z z a i m k i e m z w r o t n y m [ v e r b i in t r a n s it iv i
RECIPROCI] PRONOMINALl]
ŁĄCZNIKI G li italiani hanno eletto Oscar Luigi Scalfaro presidente della Re-
pubblica.
Jest to przede wszystkim czasownik essere [ v e r b o c o p u l a ] ; należą do nich uwaga: Przy zastosowaniu strony biernej tych czasowników, dopełnienie orzecznikowe może
również tzw. v e r b i e f f e t t i v i (np. nieprzechodnie: apparire, crescere, diven się odnosić tylko do podmiotu (zob. wyżej: orzecznik podmiotu):
tare, moriré, nascere, parere, restare, rimanere, risultare, riuscire, sembra Fcibrizio ñ ritenuto persona molto onesta.
re oraz przechodnie: farę, rende re), v e r b i a p p e l l a t i v i (np. chiamare, dire, ‘Fabrizio jest uważany za osobę bardzo uczciwą.’
soprannominare), VERBI ESTIMATIVI (np. considerare, credere, giudicare, re In questi. giorni è stato eletto un nuovo segretario generale del. Partito Popolare
Italiano.
putare, ritenere) i v e r b i e l e t t i v i (np. designare, eleggere, nominare, procla
II signar X è stato nominato capoufficio.
mare, promuovere), które przyjmują wówczas funkcję tzw. czasow ników La sua visita è stata ritenuta un vero falimiento.
łącznikow ych [ v e r b i c o p u l a t i v i ] . Cesare fu fatto console nel 59 a.C.
216
217
CZASOWNIK! NIEOSOBOWE I JED N O O SO BO W E Także niektóre inne czasowniki używane są jako nieosobowe. Mamy więc np.
Czasownild nieosobowe [ v e r b i im p e r s o n a li ] nie mają wykładników ka- accade, aw iene, bisogna, capita, ci vuole, consegue, conviene,
| tegorii osoby i występują w trybach nieosobowych oraz tylko w 3 . oso- importa, mi displace, mi piace, mi preme, mi rincresce, necessita,
I bie liczby pojedynczej trybów osobowych; z reguły używane są w zdaniu occorre, puó darsi, risulta, succede
| samodzielnie, bez bliżej określonego podmiotu, np. Czasownild te nie mają w zasadzie określonego podmiotu osobowego,
j piove, pioverá, ha (é) piovuto, sta piovendo, comincia a piovere, j natom iast bardzo często mają one jako podmiot nieokreślony zdanie
j smette di piovere i podmiotowe w postaci e s p l i c i t a lub i m p lí c it a (bezokolicznik), np.
j Są to przede wszystkim czasownild określające zjawiska atmosferyczne: Non importa se vieni in ritardo.
‘Nie ma znaczenia, jeśli się spóźnisz.’
j albeggia, annotta, imbrunisce, si rabbuia
M i displace che la faccenda sia andata cosí.
¡ diluvia, grandina, nevica, piove
Bisogna stare molto attenti.
fulm ina, lampeggia, tuona M i piace camminare per le strade e piazzette di Cracovia.
Niektóre z tych czasowników, użyte w znaczeniu przenośnym, stają się oso Ti conviene aspettare ancora qualche giorno.
bowymi: Niektóre z tych czasowników dopuszczają strukturę osobową, tzn.
I sassi grandinavano da tutte le parti. j z podmiotem określonym (rzeczownik), ale wyłącznie w 3. osobie liczby
‘Grad kamieni padał ze wszystkich stron.’ j pojedynczej i mnogiej (poza bisognare). Dlatego określane są one jako
Pioveva.no gli applausi. ! j e d n o o s o b o w e [ u n i p e r s o n a li ] , np.
Lofulm inai con uno sguardo arrabbiato. Capitó un incidente. — Capitana incidenti.
Do określania zjawisk atmosferycznych używane są też we włoskim nieoso ‘Zdarzył się wypadek.’ - ‘Zdarzają się wypadki.’
bowe struktury frazeologiczne z czasownikiem essere (często z poprzedzają Accade una cosa sconvolgente. - Accadono cose sconvolgenti.
cą partykułą ci) oraz fa re (ewentualnie z zaimkiem si), np. M i preme la tua salute. - M i premono i miei figli.
Urge risposta. - Urgono aiuti.
c ’é bel tempo, c ’é brutto tempo, c ’é buio, c ’é caldo, c ’é freddo
é giorno, ii mezz.anotle, é sera W czasach złożonych czasownild nieosobowe odmieniają się z czasowni
fa bel tempo, fa brutto tempo, fa buio, fa caldo, fa freddo kiem posiłkowym essere, np.
(s iifa giorno, (si) fa notte, (s i)fa sera accade - é accaduto
capita - é capitato
I Czasownik essere oraz kilka innych, bliskich mu znaczeniowo czasowni
ków (parere, sembrare), mogą tworzyć, w połączeniu z niektórymi przy succede — é successo
miotnikami jakościującymi, nieosobowe konstrukcje frazeologiczne typu: é indubbio - é stato indubbio
é bene, e/sembra chiaro, é/pare facile, é importante, é necessario, é peri- é ovvio - é stato ow io
coloso, é possibile, é utile, é vietato, np. Czasowniki wskazujące zjawiska atmosferyczne dopuszczają użycie obu
N
E bene che tu lo sappia. czasowników posiłkowych: essere i avere, przy czym pierwszego z nich uży
‘Dobrze, żebyś o tym wiedział.’ jemy przede wszystkim wtedy, gdy uwagę zwracamy na samo zjawisko, np.
E opportuno che viaggiamo in cuccetta: saremo meno stanchi. Ieri e piovuto.
Questo compito sembra facile, ma non lo é ciffatto. ‘Wczoraj padał deszcz.’
218 219
drugiego - gdy kładziemy nacisk na czas trwania zjawiska i jego intensyw
ność, np. Questa sera si mangia un po ’ prim a del solito. (nieosobowe)
Quando fa freddo si mangia con piacere qualcosa di caldo, (p a s s i
Ha piovuto giorno e notte. v a n te ).
‘Deszcz padał dzień i noc.’
uwaga : Gdy taki czasownik występuje z dopełnieniem bliższym, ma z reguły wartość strony
Czasownik fa re tworzy czasy złożone z czasownikiem posiłkowym avere, np. biernej, np.
H a fatto bel tempo. Si sente il i umoi e delta stradci. —* II rumore della strada é (viene) sentito.
Si ¡¡entono i m m ori delta strada. > I rumori della strada sono (vengono) sentid.
Niektóre czasowniki nieosobowe nie mają form imiesłowowych i nie tworzą
czasów złożonych.
Są też czasowniki, które przyjmują wartość nieosobową (oczywiście w 3. oso CZASOWNIKI POSIŁKOWE
bie liczby pojedynczej), gdy poprzedzone są partykułą zaimkową si, np.
si crede, si dice, si spera, si vede Dzielimy je na:
Przy formach zwrotnych (które mają już zaimek si) wprowadza się wówczas które służą do tworze
□ c z a s o w n i k i p o s i łk o w e w ła ś c i w e [ v e r b i a u s i l i a r i ] ,
partykułę ci, która w tym wypadku ma wartość nieosobową, np. nia form gramatycznych złożonych (zob. dalej, użycie czasowników posiłko
wych). Są to czasowniki avere (tworzy czasy złożone w stronie czynnej) i es
ci si accorge, ci si alza, ci si pentisce, ci si unisce, ci si vergogna
sere (tworzy czasy złożone w stronie czynnej i wszystkie czasy w stronie
Zarówno si, jak i ci mają w tych użyciach znaczenie zaimków nieokreślo biernej), np.
nych uno, qualcuno, np.
Abbiamo incontrato la tua studentessa.
si dice = uno (qualcuno) dice ‘Spotkaliśmy twoją studentkę.’
ci si accorge = uno {qualcuno) si accorge Quanto tempo é durato il com egno?
Tutti siamo stati invitad a cena.
II W konstrukcjachw nieosobowych z si imiesłów czasú przeszłego
formach złożonych czasownika (zawsze z czasowni
c ip io p a s s a t o ]
[p a r t i
□ c z a s o w n ik i p ó lp o s il k o w e , czyli tzw. s łu ż e b n e , p o m o c n i c z e [ v e r b i s e r v i l i
kiem posiłkowym essere, oczywiście w liczbie pojedynczej) oraz w orze
lub m o d a l i, v e r b i s u p p o r t o ] , których używa się w zdaniu dla wyrażenia róż
czeniu imiennym przyjmuje postać liczby mnogiej wówczas, gdy ukryta
„treść nieosobową” implikuje liczbę mnogą, np. nych modalności (np. przymus, konieczność, możliwość, chęć, pragnienie,
niepewność, przypuszczenie, preferencję). Zazwyczaj występują one z innym
Quando si é usciti da casa, pioveva. = Quando siamo usciti da casa, czasownikiem (w trybie bezokolicznikowym) od nich zależnym, tworząc
pioveva.
wraz z nim jedno orzeczenie (grupę orzeczeniową), a więc i jedno zdanie.
Quando si é giovani, si é spensierati. = Quando siamo giovani, sia
mo spensierati. Są to głównie czasowniki: dovere (konieczność), potere (możliwość), volere
Ci si é accorti súbito che raccontava bugie. = Ci siamo súbito accor- (chęć, pragnienie). W czasach złożonych przyjmują one czasowniki posiłko
ti che raccontava bugie. we właściwe czasownikom, z którymi są związane, a więc:
j Użycie nieosobowe z si czasowników przechodnich łączy się często ® essere, np. przy czasownikach nieprzechodnich wyrażających ruch:
i z użyciem tzw. s i p a s s i v a n t e z wartością strony biernej (zob. wyżej). Cza
Sono doyuto partiré.
sem trudno jest rozgraniczyć w sposób jednoznaczny te dwie wartości
‘Musiałem wj/jechać.’
i czasownika, np.
Non sono potato andarci ieri.
220
221
avere w innych przypadkach: Ti devo centomila lire, me lo ricordo bene.
Abbiamo potato ammirare U paesaggio tosccino. Quel tuo collega puo molto.
‘Mogliśmy podziwiać krajobraz toskański.’ La confet enza comincia aile undici e finisce a mezzogiorno.
H a voluto cantare Je canzoni napoletane.
im p e ra tivo p re se n te - (futuro)
• te r a ź n ie jsz o ś c i [c z a s te r a ź n ie js z y - il p r e s e n t e ]
infinito p re se n te p a s s a to -
® p r z e sz ło śc i [c z a sy p r z e s z łe - i tem pi d e l p a ss a t o )
p a rtic ip io p re se n te p a s s a to -
© p r z y sz ło śc i [c z a s y p r z y sz łe - i t e m pi d e l f u t u r o ] geru n d io p re se n te p a s s a to
226 227
" - -
Le tromboflebiti si verificano su vene sane. ASPEKT i RODZAJ CZYNNOŚCI
Offresi ospitalitá per anziani.
® c z a s o w n ik a venire, wyłącznie w formach prostych, np. i Aspekt [ a s p e t t o ] - kategoria morfologiczna czasownika związana we
j włoskim z jego fleksją, wraz z rodzajem (postacią) czynności [ a z i o n e
Questo giornale radio viene ascoltato ogni sera da molla gente.
I DEL v e r b o , PROCESSO v e r b a l e ] , kategorią semantyczną czasownika, na-
‘Ten dziennik radiowy jest słuchany każdego wieczoru przez wiele
I wiązującą do jego znaczenia, dostarczają informacji o przebiegu procesu
osób.’
j wyrażanego przez czasownik, o stadium dokonywania czynności, o spo-
II gruppo di visitatori viene accompagnato dalla guida.
j sobie jej przeprowadzania, o czasie jej trwania, o stopniu jej realizacji
Agli ospiti i material!, del convegno verranno distribuid gratuita j itp. Jednym słowem, przedstawiają akcję czasownika jako proces wi
mente. dziany przez mówiącego pod kątem jego dokonywania się.
® c z a s o w n ik a andaré, gdy występuje on z p a r t ic ip io p a s s a t o czasowników Możemy wyróżnić dla czasownika włoskiego następujące podstawowe war
typu: eludere, dimendcare, disperdere, distinguere, perdere, smarrire, spre- tości rodzaju i aspektu realizowanej czynności, które układają się w swoiste
care, np. ciągi opozycyjne:
II documento é andato smarrito. □ czynność dokonana czynność niedokonana
‘Dokument został zagubiony.’
Q uestifatti andarono rápidamente dimenticati. o czynność dokonana [ -
a z io n e c o m p iu t a a s p e t t o p e r f e t t iv o ], np.
łub też gdy chcemy wyrazić konieczność, obowiązek, przymus, np. Ho scritto una lunga lettera.
‘Napisałem długi list.’
Questo film va visto senz’altro. Ha chiamato il suo cane, ma questo, probabilmente, non Vha sentito.
‘Ten film należy koniecznie zobaczyć.’
Questa opinione va preséntala alia direzione dell’azienda. ® czynność niedokonana [ a z io n e n o n - c o m p iu t a , a s p e t t o im p e r f e t t iv o ],
[ także formy strony zwrotnej. Czasowniki nieprzechodnie nie mogą mieć ® czynnośćjednorazowa [ ], np.
a s p e t t o s in g o l a t iv o
Dopo aver telefonato usći di (da) casa. i Język włosld nie ma w zasadzie odrębnego systemu środków gramatycz-
‘Po zatelefonowaniu wyszedł z dom u.’ I nych dla wyrażenia aspektu. Należy tu jednak zasygnalizować:
Le forze nemiche sono andate (andarono) disperse. Pośrednio do określenia aspektu czynności język wioski wykorzystuje m.in.:
‘Siły nieprzyjacielskie uległy rozproszeniu.’
□ czasy pro ste i złożone oraz tryby
® r e z u l t a t c z y n n o ś c i [a s p e t t o r is u l t a t iv o ], np.
® p r e s e n t e , im p e r f e t t o , f u t u r o s e m p l ic e wyrażają najczęściej czynność
Le forze nemiche sono State disperse. trwającą i niedokonaną, np.
‘Siły nieprzyjacielskie zostały (ostatecznie) rozproszone.’
lui canta, loro camminavano
Różne rodzaje czynności i aspekty czasownika nierzadko łączą się łub krzy Il complesso canterà domani le canzoni napoletane.
żują. I tak np. czynność dokonana jest z reguły chwilowa, czynność zaś nie- ‘Zespói będzie jutro śpiewał piosenki neapołitańskie.’
230
231
• i" .
® PASSATO REMOTO, p a s s a t o PROSSIMO i inne czasy przeszłe złożone, czas
przyszły, zwłaszcza f u t u r o a n t e r io r e , wyrażają czynność krótko trwałą,
BUDOWA FORM CZASOWNIKOWYCH
dokonaną, zakończoną, np. - KOŃCÓWKI
lui tom ó a casa, lui é tom ata a casa
Odmiana czasownika włoskiego polega na dodaniu do części stałej
W cytowanym powyżej przykładzie p a s s a t o r e m o t o , poza wartościami sty i czasownika (rdzeń, temat, czyli podstawa) końcówki, wyrażającej odpo
listycznymi i regionalnymi, kładzie nacisk na aspekt dokonany, na czynność wiednie kategorie gramatyczne.
krótkotrwałą i zakończoną (‘powrócił do dom u’ - i na tym koniec), podczas
gdy p a s s a t o p r o s s im o podkreśla ponadto rezultat czynności, której skutki Tak więc np. w budowie form bezokolicznikowych cantare, temere, sentire
wyróżnimy:
trwają ( ‘wrócił do dom u’ - i jest w domu).
Różnica między czynnością dokonaną (zakończoną, chwilową) i niedokona © r d z e ń [ r a d ic e ]: cant-, tern-, sent-, który w połączeniu z odpowiednimi sa
m o g ło s k a m i te m a ty c z n y m i: -a-, -e~, -i- daje
ną (w trakcie dokonywania się) daje się łatwo zauważyć w następujących
zdaniach: ® p o d s t a w ę , czyli t e m a t c z a s o w n ik o w y [t e m a ]: canta-, teme-, senti-, a do
Marco scriveva U compito guando squilló il telefono. niego, w zależności od potrzeb składniowych, dołączamy
‘M arek pisał zadanie, gdy zadzwonił telefon.’ © k o ń c ó w k i [d e s in e n z e ] (ewentualnie poszerzone o element tematyczny -
Uscendo (= Quando/mentre uscivo) dal cinema vidi/ho visto un mió samogłoskę tematyczną, przyrostek: cant-icchi-a-re), dla bezokolicznika
collega. końcówkę -re: cantare, temere, sentire.
M entre dormivo qualcuno ha bussato alia porta.
Postać rdzenia może ulec w trakcie odmiany modyfikacjom, np. przez zanik
lub dodanie spółgłoski:
□ p r z y s ł ó w k i i s t r u k t u r y o k o ll c z n ik o w e
bere - bevo, (beveró>) berro
Ultimamente lui l ’ha vista spesso.
venire —vengo —verrö
‘Ostatnio często ją widywał.’
(czynność długotrwała/powtarzająca się, niedokonana) bądź też samogłoski:
Lui l ’ha guardata p e r molto tempo.
vedo —vidi —visto
‘Przyglądał się jej przez długi czas.’ venire —viene
(czynność długotrwała, dokonana, skończona)
Zdarza się też, że jedna postać rdzenia zastąpiona zostaje przez inną [tzw.
□ c z a s o w n ik o w e s tr u k tu r y peryfrastyczne supietywńzm - s u p p l e t iv is m o ]:
Sta dormendo. andaré —vado
‘W łaśnie śpi.’ ess ere - fid - stato
(czynność niedokonana, w trakcie realizacji, ciągła)
Te zjawiska pojawiają się często w odmianie czasowników nieregularnych.
Sta p e r entrare-, é sul punto di uscire.
‘W łaśnie wchodzi; właśnie wychodzi.’ Z punktu widzenia m i e j s c a a k c e n t u mówi się o f o r m a c h c z a s o w n ik o w y c h
(początek czynności) m o c n y c h , gdy akcent pada na samogłoskę rdzenia, np.
Si va risolvendo. canto, canti, cantono
‘Przemienia się, staje się.’ vedo, vidi, vide, videro
(rozwój czynności)
scrivo, scrissi
232
233
i o form ach słabych, gdy akcent pada na końcówkę, np. TRYB ŁĄCZĄCY
cantiamo, cantero, cantayo, cantato, cantando
vedete, vedemmo CONGIUNTIVO
scrivesii, scriveresti Osoba presente imperfetto
sentij, sentirgnno, sentirebbero
I II III I II III
i Poniżej podajemy zestawienie końcówek włoskich czasów prostych dla lp 1. -i -a -(sc)a -assi -éssi -issi
poszczególnych trybów. 2. -i -a -(sc)a -assi -éssi -issñ
u w a g a : D la jasności, także ze w zględów praktycznych, końcówki w łaściw e zostały tu posze 3. -n -a -(sc)a -asse -ésse -ñsse
rzone o sam ogłoskę tematyczną, która w niektórych formach nie pojaw ia się (np. can lm 1. -lam o -nam© -ramo -ássim o -éssim o -issim o
to = cant-o, bez -a- tematycznego; terno = tem-o, bez -e- tematycznego) łub też ulega 2. -ñate -iate -iate -aste -éste -iste
modyfikacji (canterd, canterei itd., gdzie a tematyczne - porównaj bezokolicznik can-
3. '-ino '-ano '-(sc)ano -ássero -éssero -Issero
tare - zostało zastąpione przez e).
Poza form am i p a s s a t o r e m o t o (3. os. łp) i f u t u r o s e m p l i c e (1. i 3. os. lp), których
ortografia w ym aga akcentu na końcowej samogłosce, w niektórych innych końców TRYB WARUNKOWY I ROZKAZUJĄCY
kach/form ach zaznaczony został akcent dla wskazania sam ogłoski akcentowanej i jej
wymowy otwartej lub zamkniętej. Uwaga ta dotyczy również schematów koniugacyj-
CONDIZIONALE IMPERATIVO
nych czasow ników avere i essere. W schem atach koniugacyjnych trzech (regular
nych) grup czasownikowych akcent zaznaczony jest wyłącznie w formach, w których Osoba presente presente
w ym aga tego ich ortografia.
I II III I II III
TRYB OZNAJMUJĄCY lp 1. -eré i -eréi -iréi _ __ _
2. -erésti -erésti -irésti -a -ñ -(sc)i
3. -erébbe -erébb e -iréb be _ —
INDICATIVO _
lm 1. -eránim o -erém m o -irénim o __ _
Osoba 2. -eréste -eréste -iréste
presente imperfetto -ate -éte -ite
3. -erébbei'o -erébbero -iréb bero - - -
I II III I II III
lp 1. -0 -o -(sc)o -avo -évo -ivo
2. -i -i -(sc)i -avi -évi -ivi IMIESŁÓW PRZYMIOTNIKOWY, IMIESŁÓW PRZYSŁÓWKOWY,
3. -a -e -(sc)e -ava -év» -iva BEZOKOLICZNIK
Im 1. -lam o -iam o -lam o -avam o -evam o -ivanno
2. -ate -éte -ite -avate -evate -ñvate PARTICIPIO GERUNDIO INFINITO
3. '-ano '-ono '-(sc)ono -ávasio -évamo -Ivano
presente passato presente presente
passato remoto futuro semplic;e I II III I 11 III I II III I II III
I II III I II III -ante -éote -énte -ato -uto -ito -ando -erado -éndo -are -ere, '-ere, -ire
lp 1. -ái -é¡, -étti -ii -eró -eró -ird
2. -asti -ésti -isti -erái -erái -irái
3. -5 -é, -étte -) -era -erá -irá
Im 1. -am ino -ém m o -imrao -erém©
Poprzez dołączenie do podstawy (rdzenia) czasownika odpowiedniej
-erém o -iréraio
2. -aste -éste -iste -eréte -eróte -iréte końcówki zostają zaktualizowane pożądane kategorie gramatyczne. Tak
3. -árono -éron o, -éttero -Irono -era en o -eran n o -ñranno powstałe formy tworzą obraz koniugacyjny (paradygmat), wspólny dla
określonego zbioru czasowników.
234
ODMIANA CZASOWNIKA passato prossim o trapassato prossimo trapassato remoto futuro anteriore
io ho avuto io avevo avuto io ebbi avuto io avrô avuto
i W zależności od natury czasownika i zastosowania poszczególnych lcoń- lu liai avuto tu avevi avuto tu avesti avuto tu avrai avuto
I cówek czasownild włoskie odmieniają się według określonego modelu egli ha avuto
noi abbiamo avuto
egli aveva avuto egli ebbe avuto egli avrà avuto
noi avevamo avuto noi avemmo avuto noi avremo avuto
I koniugaeyjnego. Z tego punktu widzenia wyróżniamy w języku włoskim
voi avete avuto voi avevate avuto voi aveste avuto voi avrete avuto
i trzy grupy czasowników tworzące koniugacje. essi hanno avuto essi avevano avuto essi ebbero avuto essi avranno avuto
GRUPA I
CONGIUNTIVO
Czasownik! zakończone w bezokoliczniku na -are, np.
presente passato imperfetto trapassato
amare, cantare, parlare, tornare, valutare
che io àbbia che io abbia avuto che io avéssi che io avessi avuto
GRUPA DI che tu àbbia che tu abbia avuto che tu avéssi che tu avessi avuto
che egli àbbia che egli abbia avuto che egli avésse che egli avesse avuto
C zasow niki zakończone w bezokoliczniku na -ere z akcentem na przedo
che noi abbiamo che noi abbiamo avuto che noi avéssimo che noi avéssimo avuto
statniej sylabie (-ERE), np.
ehe voi abbiate elle voi abbiate avuto elle voi avéste che voi aveste avuto
dovere, piacere, temere, vedere clic essi àbbiano che essi àbbiano avuto che essi avéssero che essi avessero avuto
Czasownik avere nie ma strony biernej. èssere essere stato (ènte) stato essèndo essendo stato
CONGIUNTIVO Również czasownik essere nie ma strony biernej. Służy natomiast, jako cza
presente p a ssato im perfetto tra p a ssa to sownik posiłkowy, do tworzenia strony biernej innych czasowników, np.
che io sia che io sia stato che io fóssi che io fossi stato La vittima è stata investita da una motocicletta.
che tu sia che tu sia stato che tu fossi else tu fossi stato ‘Ofiara została potrącona przez motocykl.’
che egli sia che egli sia stato che egli fosse che egli fosse stato A l muro sono attaccati parecchi manifesti pubblicitari.
che noi sikno che noi siamo stati che noi fóssimo che noi fossimo stali
che voi siale che voi siatę stati che voi fóste che voi foste stati
che essi siano che essi siano stati che essi fóssero che essi fossero stali
ODMIANA CZASOWNIKÓW REGULARNYCH
C Q N D IZ IO N A L E IM P E R A T IV O
WZORY KONIUGACYJNE
presente passato presente futuro
io sarèi io sarei stato - -
GRUPÂ 1 » LO D A R E ‘chwalić’
tu sarésti tu saresti stato sii tu sarai tu
egli sarèbbe egli sarebbe stato (sia egli) (sarà egli) Czasowniki grupy I zakończone są w bezokoliczniku na -are. Jest to ko-
noi sarém m o noi sarem m o stati (siamo noi) (sarem o noi) j niugacja obejmująca największa grupę czasowników, najbardziej regu-
voi saréste voi sareste stati siatę voi sarete voi
| larna i produktywna (według jej wzoru tworzone są nowe czasowniki),
essi sarèbbero essi sarebbero stati (siano essi) (saranno essi)
j Zawiera tylko cztery czasowniki nieregularne.
238 239
STRONA CZYNNA - LODARE ‘chw alić’ STRONA BIERNA ■•ESSERE LODATO ‘być chwalonym ’
IN D IC A T IV O IN D IC A T IV O
presente im perfetto passato rem oto ä'uturo sem plice presente im perfetto passato rem oto fu tu ro sem plice
io lod-o io lod-avo io lod-ai io lod-erö io sono lodato io ero lodato io fui lodato io sarö lodato
tu lod-i tu lod-avi tu lod-asti tu lod-erai tu sei lodato tu eri lodato tu fosti lodato tu sarai lodato
egli lod-a egli lod-ava egli lod-o egli e lodato egli era lodato egli fu lodato egli sarä lodato
egli lod-erä
noi lod-iam o noi siamo lodati noi eravam o lodati noi fummo lodati noi saremo lodati
noi lod-avam o noi lod-am m o noi lod-erem o
voi siete lodati voi eravate lodati voi- foste lodati voi sarete lodati
voi lod-ate voi ,lod-aivate voi lod-aste voi lod-erete
essi sono lodati essi erano lodati essi furono lodati essi saranno lodati
essi lod-ano essi lod-avano essi lod-arono essi lod-eranno
passato prossim o tra p a ssa to prossim o tra p a ssa to rem oto fu tu ro a n te rio re
p assato prossim o tra p a ss a to prossim o tra p a ssa to rem oto fu tu ro a n te rio re
io sono siato lodato io ero stato lodato io fui stato lodato io sarö stato lodato
io ho lodato io avevo lodato io ebbilodato io avrö lodato
tu sei stato lodato tu eri stato lodato tu fosti stato lodato tu sarai stato lodato
tu hai lodato tu avevi lodato tu avesti lodato tu avrai lodato egli b stato lodato egli era stato lodato egli fu stato lodato egli sarä stato lodato
egli ha lodato egli aveva lodato egli ebbe lodato egli avrä lodato noi siamo stad lodati noi eravamo stati lodati noi fummo stati lodati noi saremo stati lodati
noi abbiamo lodato noi avevamo lodato noi avemmo lodato noi avremo lodato vol siete stad lodati voi eravate stati lodati voi foste, stati lodati voi sarete stati lodati
voi avete lodato voi avevate lodato voi aveste lodato voi avrete lodato essi sono stati lodati essi erano stati lodati essi furono stati lodati essi saranno stati lodati
essi hanno lodato essi avevano lodato essi ebbero lodato essi avranno lodato
CO N G IU N T IV O
C O N G IU N T ÏV O
presente passato im perfetto trapassato
presente passato imperfetto trapassato
che io sia lodato che io sia stato lodato che io fossi lodato che io fossi stato lodato
che io lod-i che io abbia loda (o che io lod-assi che io avessi lodato che tu sia lodato che tu sia stato lodato che tu fossi lodato che tu fossi stato lodato
che tu lod-i che tu abbia lodato che tu lod-assi che tu avessi lodato che egli sia lodato che egli sia stato lodato che egli fosse lodato che egli fosse stato lodato
che egli lod-i che egli abbia lodato che egli lod-asse che egli avesse lodato che noi siamo lodati che noi siamo stati lodati che noi fossimo lodati che noi fossimo stati lodati
che noi lod-iamo che noi abbiamo lodato che noi lod-assimo che noi avessimo lodato che voi siatę lodati che voi siatę stati lodati che voi foste lodati che voi foste stati lodati
che voi lod-iate che voi abbiate lodato che essi siano lodati che essi siano stati lodati che essi 'fossero lodati che essi fossero stali lodati
che voi lod-aste che voi aveste lodato
che essi lod-ino che essi abbiano lodato che essi lod-assero che essi avessero lodato
C O N D IZ IO N A L E IM P E R A T IV O
CONDIZIONALE IM P E R A T IV O presente passato presente futuro
p resente passato p resente fu tu ro io sarei lodato io sarei stato lodato - -
io lod-erei io avrei lodato - _ tu saresti lodato tu saresti stato lodato sii lodato tu sarai lodato tu
tu lod-ercsti tu avresti lodato lod-a tu lod-erai tu egli sarebbe lodato egli sarebbe stato lodato (sia lodato egli) (sarä lodato egli)
egli lod-erebbe egli avrebbe lodato (lod-i egli) (lod-erà egli) noi saremmo lodati noi saremmo stati lodati (siamo lodati noi) (saremo lodati noi)
noi lod-erem nio noi avrenuno lodato (lod-iam o noi) (lod-erem o noi) voi sareste lodati voi sareste stati lodati siatę lodati vol sarete lodati voi
voi lod-ereste voi avreste lodato lod-ate vol lod-erete voi essi sarebbero lodati essi sarebbero stati lodati (siano lodati essi) (saranno lodati essi)
essi lod-ercbbero essi avrebbero lodato (lod-ino essi) (lod-eranno essi)
IN F IN IT O P A R T IC IP IO G E R U N D IO
IN F IN IT O P A R T IC IP IO G E R U N D IO
p resente passato p resente passato p resente passato
p resen te pa ssa to presen te passato presen te passato
essere essere (essente (stało) essendo essendo
lod-arc avere lodato lod-ante lod-ato lod-ando avendo lodato lodato stato lodato lodato) lodato lodato stato lodato
240 241
Uwagi dotyczące wymowy L pisowni form czasowników girupy 1 Te czasowniki na -iare, które w 1. os. lp czasu in d ic a t iv o p r e s e n t e mają na
końcu tematu i nieakcentowane (io studio), tracą je przed końcówką zaczy
© Czasowniki zakończone na -care, -gare (cercare, pagare) dla utrzymania
nającą się od i:
wymowy welarnej spółgłosek c,jg przyjmują w pisowni -h- (którego się nie
wymawia) przed końcówkami rozpoczynającymi się od samogłosek przed (tu) studi (noi) studiamo (che loro) studino
nich i, e:
Obydwa i zostają zachowane wówczas, gdy chodzi o uniknięcie dwuznacz
(tu) cerchi (tu) paghi ności wynikającej z homofonii:
(noi) cerchiamo (noi) paghiamo
(tu) odii od odiare (tu) odi od udire
(io) cercherô (io) pagherô
® Czasowniki mające w podstawie tzw. dyftong ruchomy up (np. suonare)
® Czasowniki zakończone na -ciare, -giare (cominciare, festeggiare) tracą
zachowują go, jeśli jest on akcentowany:
i „graficzne” (służące dziś tylko do utrzymania wymowy palatalnęj), gdy
końcówka zaczyna się od samogłoski przedniej i, e: io m ono, tu suoni. lui suona. loro suonano
(tu) cominci (tu) festeggi natomiast przyjmują na jego miejsce monoftong, jeśli jest on nieakcentowany:
(noi) cominciamo (noi) festeggiamo
noi soniamo, voi. sonate
(io) comincero (io) festeggerd
przy czym istnieją i są coraz częściej używane formy pochodzenia analogicz
« Czasowniki zakończone na -gliare (tagliare) tracą i tematyczne, gdy koń
nego:
cówka zaczyna się od samogłoski i:
noi suoniamo, voi suonate
(tu) tagli (noi) tagliamo (che loro) taglino
Warto zapamiętać, że w wielu czasownikach dyftong został we współczes
© Czasowniki zakończone na -gnare (bagnare, consegnare, segnare, sogna-
nym języku włoskim wyeliminowany:
re) zachowują, zgodnie z tradycyjną normą, z w końcówkach -iamo ( 1 . oso
ba liczby mnogiej czasu p r e s e n t e trybów in d ic a t iv o i c o n g iu n t iv o ) oraz giocare - io gioco, tu giochi, lui. gioca, loro giocano
w -iate (2. osoba liczby mnogiej czasu c o n g iu n t iv o p r e s e n t e ):
podczas gdy w innych został rozszerzony także na formy nieakcentowane:
(noi) sogniamo (voi) conseguíate
tuonare - tuona, tuonava, tuonerà
Coraz częściej jednak i w tych końcówkach bywa w pisowni (niezgodnie
z normą) opuszczane: GRUPA Ii - TEMERE' obawiać się’, VENDERE ‘sprzedawać’
sognamo, sognate Czasowniki grupy U zakończone są w bezokoliczniku na -ere. Jedynie
® Czasowniki zakończone na -iare - zachowują i końcowe podstawy te formy, ! formy bezokolicznika czasowników tej grupy są zróżnicowane miejscem
w których w 1 . os. lp czasu in d ic a t iv o p r e se n t e jest ono akcentowane (io in ! akcentu:
vio), także wówczas, gdy końcówka zawiera taką samą samogłoskę: temere, venciere
(tu) imńi (che loro) inviino Wszystkie pozostałe ich formy są - w czasownikach regularnych - identycz
W formach, w których i należące do podstawy jest nieakcentowane, a koń ne. Grupa ta zawiera największą liczbę czasowników nieregularnych.
cówka zaczyna się od -i, pozostaje tylko jedna samogłoska i: W stronie biernej czasowniki tej grupy odmieniają się według modelu poda
(noi) inviamo (che voi) inviste nego dla grupy I.
242 243
Oto wzór koniugacyjny czasowników tej grupy w stronie czynnej:
U w agi dotycząc© w ym ow y j pisow ni form cza so w n ik ó w grapy 11
Pierwsze z tych końcówek preferuje się ze względów eufonicznych w cza presente passato presen te fu tu ro
sownikach, których rdzeń kończy się na -t: io serv-irei io avrei servito
tu serv-iresti tu avresti servito serv-i tu serv-irai tu
potei, poté, flettei, riflettei, poterono, rifletterono itp, egli serv-irebbe egli avrebbe servito (serv-a egli) (serv-irà egli)
noi serv-irem m o noi avrem mo servito (serv-iam o noi) (serv-irem o noi)
GRUPA 111 - SERVIRE ‘słu ży ć’ voi serv-ireste voi avreste servito serv-ite voi serv-irete voi
essi serv-irebbero essi avrebbero servito (serv-ano essi) (serv-iranno essi)
Czasowniki grupy III zakończone są w bezokoliczniku na -ire. Jest to
¡ grupa w pewnym stopniu produktywna. Zawiera niewielką liczbę cza INFINITO PARTICIPIO GERUNDIO
sowników nieregularnych. presente passato presen te passato presente passato
serv- ire avere servito serv-ente serv-ito serv-endo avendo servito
Oto wzór odmiany tych czasowników w stronie czynnej. W stronie biernej
czasowniki tej grupy odmieniają się według modelu podanego dla grupy I.
i Niektóre czasowniki należące do grupy III w 1., 2., 3. psobie liczby po-
INDICATIVO
1 jedynczej i w 3. osobie liczby mnogiej p r e s e n t e trybów i n d i c a t i v o
presente im perfetto passato rem oto fu tu ro sem plice I i c o n g i u n t i v o oraz w 2 . osobie liczby pojedynczej i m p e r a t iv o p r e s e n t e
io serv-o io serv-ivo io serv-ii io serv-irö I przyjmują infíks -zsc-; pozostałe formy są tworzone według podanej wy-
tu serv-i tu serv-ivi tu serv-isti tu serv-irai t żęj tabeli.
egli serv-e egli serv-iva egli serv-1 egli scrv-irh
noi serv-iam o noi serv-ivam o noi serv-imm o noi serv-irem o Oto odmiana tych czasowników w stronie czynnej w czasach, w których wy
voi serv-ite voi serv-ivate voi serv-iste voi serv-irete
stępują formy z infiksem -isc-.
essi serv-ono essi serv-ivano essi serv-irono essi serv-iranno
246 247
UNIRE ‘łączyć’
tu o czasownik venire, który wykazuje w tym wypadku duże podobieństwo
INDICATIVO CONGIUNTIVO IMPERATIVO do czasownika tenere.
presen te presen te presen te m Nieliczne czasowniki tej grupy m ają dwie formy imiesłowu czynnego, na
io un-isc-o che io un-¡sc-a - -ente i -iente, np.
tu un-isc-i che tu un-isc-a un-ise-i tu
dormente - dormiente
egh un-isc-e che egli un-isc-a (un-isc-a egli)
udente — udiente
noi un-iamo che noi un-iam o (un-iamo noi)
voi un-ite che voi un-iate un-ite voi inne ograniczają się do formy -iente:
essi un-tsc-ono che essi un-lsc-ano (un-lsc-ano essi)
obbediente, veniente
Według tego wzoru odmieniają się między innymi czasowniki:
agire, ammonire, obbedire, percepire, scolpire, sparire
ODMIANA CZASOWNIKA ZWROTNEGO
Niektóre czasowniki tej grupy odmieniają się bądź to z infiksem -isc-, bądź
też bez niego: I Czasowniki zwrotne występują z zaimkiem zwrotnym, który we włoskim
applaudire —applaudo, applaudisco j zmienia się w zależności od osoby i liczby. W trybach nieosobowych
I ( p a r t ic ip i o , g e r u n d i o , i n f i n i t o ) oraz w czasie teraźniejszym trybu roz-
podobnie:
j kazującego zaimki te występują po czasowniku i łączą się z nim tworząc
assorbire, inghiottire, mentiré, nutriré, tossire j jeden wyraz fonetyczny i graficzny:
Uwago d o ty c z ą c e w ym ow y i p isow n i form c za so w n ik ó w grupy 111 j alzarsi (alzcirmi, alzarci), alzatosi (ałzatorni, alzatasi, alzatisi, alza-
j tesi), alzandosi (alzanclorni., alzandoci), alzad!, alziamoci!, alzatevi!,
® Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -cire, -gire przyjmują naj j non alzarti! non alzatevi! itd.
częściej infiks -isc-, co pozwala utrzymać wymowę palatalną. spółgłosek c„ g
należących do podstawy: ' — j W czasach złożonych czasowniki zwrotne odmieniają się z czasowni-
io agisco, loro agiscono j lciem posiłkowym essere\ implikuje to zgodę formy imiesłowu biernego
z podmiotem co do rodzaju i liczby.
iofarcisco, loro farciscono itd.
Wyjątek stanowi czasownik cucire, w którym dla zachowania wymowy pa- Oto wzór odmiany czasownika zwrotnego:
latalnej pozostawia się i przed końcówkami zaczynającymi się od samogło
sek a lub o: LMMARBI ‘myć się’
che io mi lavi che io mi sia lavato che io mi lavassi che io mi fossi lavato presente im perfetto passato trapassato
che tu ti lavi che tu ti sia lavato che tu ti lavassi che tu ti fossi lavato piova piovesse abbia (sia) piovuto avesse (fosse) piovuto
che egli si lavi che egli si sia lavato che egli si lavasse che egli si fosse lavato
che noi ci laviamo che noi ci siamo lavati che noi ci lavassimo che noi ci fossimo lavati
C O N D IZ IO N A L E IN F IN IT O
che voi vi laviate che voi vi siate lavati che voi vi lavaste che voi vi loste lavati
che essi si la vino che essi si siano lavati che essi si lavassero che essi si lossero lavati presente passato presente passato
pioverebbe avrebbe (sarebbe) piovere avere (essere)
CONDIZIONALE IM PERATIVO
piovuto piovuto
presente passato presente futuro
io mi laverei io mi sarei lavato - - P A R T IC IP IO GERUNDIO
tu ti laveresti tu ti saresti lavato lavati tu ti laverai tu
presente passato presente passato
egli si laverebbe egli si sarebbe lavato (si lavi egli) (si lavera egli)
noi ci laveremmo noi ei saremmo lavati (laviàmoci noi) (ci laveremo noi) piovente piovuto piovendo avendo (essendo)
voi vi lavereste voi vi sareste lavati lavàtevi voi vi laverete voi piovuto
essi si laverebbero essi si sarebbero lavati (si lilvino essi) , (si laveranno essi)
□ Z czasownikiem posiłkowym essere odmieniają się w czasach złożonych nieprzechodni ( ‘wspiąć się’):
s
strony czynnej: E salito sulla montagna con lafunivia.
‘Wydostał się na górę kolejką linową.’
® wszystkie czasow niki zw rotne oraz czasow niki nieprzechodnie z zaim
kiem zw rotnym : przechodni (‘wchodzić’):
Lei si é svegliata con molta difficoltá. Ha salito i gradini correndo.
‘Zbudziła się z wielkim trudem.’ ‘Wszedł schodami na górę biegnąc. ’
M old bierrisd si sono pentiti. vivere
• liczne czasow niki nieprzechodnie, np. apparire, esistere, moriré, nascere: nieprzechodni ( ‘żyć’):
In che anno sei nata, Grazia? Fino a ll’eta matura é vissuto in campagna.
‘W którym roku się urodziłaś, Gracjo?’ ‘Aż do wieku dojrzałego żył na wsi.’
Durante i combattimenti sono m ord migliaia di soldad. przechodni ( ‘przeżyć’):
Szczególną grupę stanowią tu czasow niki w yrażające ruch, np. anclare, Ha vissuto un periodo difficile della sua vita.
entrare, partiré, passare, salire, scendere, tornare, uscire, venire'. ‘Przeżył trudny okres swego życia.’
252
253
Oto zestawienie form złożonych z czasownikami posiłkowymi civere i essere • jego m odyfikacji, np.
włosiach czasowników nieprzechodnich rispondere i partiré (dla trybów
osobowych podajemy formy ł. osoby liczby pojedynczej i mnogiej): bere - bevo - berro tenere - tengo - tleni - terrd
fa re -fa c c io vedere - vidi
potere —posso —puoi voler e —voglio —vuoi —vorrô
RISPONDERE ‘odpowiadać’, PARTIRE ‘wyjeżdżać’
■© zm ianie końcówki, np.
INDICATIVO
cadere —caddi clolere —dolsi
passato prossim o trapassato prossimo
io ho risposto io sono partito, -a io avevo risposto io ero partito, -a ® zm ianie rdzenia i końcówki, np.
noi abbiamo risposto noi siamo partiti, -e noi avevamo risposto noi eravamo partiti, -e' bere - bevvi nascere - nacqui
trapassato rem oto futuro anteriore cogliere - colsi parère - paio, parvi
dare —diedi vivere —vissi
io ebbi risposto io fui partito, -a io avró risposto io saró partito, -a
noi avemmo risposto noi fummo partiti, -e noi avremo risposto noi saremo partiti, -e Często wymienione wyżej nieregularności zachodzą w tej samej formie.
T ryby i czasy, w k tórych nieregularności pojaw iają się najczęściej, to:
CONGIUNTIVO
passato trapassato
® czas teraźniejszy try b u oznajmującego i łączącego, np.
che io abbia risposto che io sia partito, -a che io avessi risposto che io fossi partito, -a parere - paio, paia
trarre - traggo, tragga
che noi abbiamo risposto che noi siamo partiti, -e che noi avessimo risposto che noi fossimo partiti, -e
venire —vengo, venga
CONDIZIONALE
« czas przyszły i czas teraźniejszy try b u w arunkow ego, np.
passato
rimanere - rimarro, rimarrei
io avrci risposto io sarei partito, -a valere - vorrô, vorrei
noi avremmo risposto noi saremmo partiti, -e
9 czas przeszły dokonany [p assato rem oto], np.
GERUNDIO INFINITO bere —bewi.
passato passato rispondere - risposi
vedere - vidi
avénelo risposto essendo partito, -a, -i, -e avere risposto essere partito, -a, -i, -e
® imiesłów czasu przeszłego, np.
CZASOWNIKI NIEREGULARNE conduire - conclotto
vedere - visto
Niektóre czasowniki nie zawsze odmieniają się według wzoru grupy cza-
Í sownikowej, do której należą. Nieiegulaj ności te dotyczą — w formach osobowych —przede wszystkim
ł. i 3. (często też 2.) osoby liczby pojedynczej oraz 3. osoby liczby mno
Nieregularność fo rm czasow nikow ych polega na: giej.
© zm ianie rdzenia (supletywizm), np.
W tym miejscu ograniczamy się do wymienienia - z utrzymaniem podziału
anclare - vacío na trzy grupy koniugacyjne - najczęściej spotykanych czasowników
nieregularnych i podania (w skrócie) podstawowych form nieregularnych ich FARE ( a v e r e )
odmiany. Większe gramatyki i słowniki języka włoskiego podają odmianę
wszystkich czasowników nieregularnych (zob. Bibliografia). Ind. pres.: faccio, ja i, fa , facciam o, fa te, fauno
imperf.: fa cevo
1 Oto lista wybranych, najważniejszych, a zarazem typowych czasowni- pass. rem.: .féci, facesti, féce, facem m o, faceste, fécero
I ków nieregularnych. futuro: fa ro
Cong. pres. : fa ccia, facciam o, facciate, facciano
uwaga: 1. P rzy bezokoliczniku podany je s t w naw iasie c zaso w n ik posiłkow y, z którym dany
czasow nik tw orzy czasy złożone.
imperf.: facessi
Cond. pres.: fa rei
2. W zestaw ieniu p o d a n e są form y czasów i trybów , które są nieregularne lub m ogą
budzić w ątpliw ości. Imperativo: f a ’ (fai), fa te
Part. pres.: facente
3. P o za fo rm a m i p a s s a t o r e m o to (3. o so b a liczb y p o jed y n c ze j) i f u t u r o
pass.: fa tto
sem plice (1. i 3. osoba liczby pojedynczej), których pisow nia w ym aga akcentu na
końcow ej sam ogłosce, w niektórych innych form ach został zaznaczony akcent, w ska Gerundio p r e s facendo
zujący sam o g ło sk ę akcen to w an ą i jej w ym ow ę o tw artą lub zam kniętą (zob. też tabelę
STARE (avere)
końców ek).
4. D la c zaso w n ik ó w , któ re w o b ręb ie jed n e g o czasu zm ieniają rdzeń, p o d a n e są for Ind. pres.: sto, stai, sta, stiamo, State, stanno
m y 1. oso b y liczby pojedynczej i liczby m nogiej. imperf.: stavo
pass. rem.: stétti, stésti, stétte, stémmo, stéste, stéttero
GRUPA I futuro: star ó
Cong. pres.: sña, stiamo, stiate, sñano
Czasow niki zakończone w bezokoliczniku n a -are
imperf.: stéssi
ANDARE (esseré) Cond. pres.: starei
Ind. pres.: vado, vai, va, andiamo, andate, vanno Imperativo: s ta ’ (stai), state
futuro: andró
GRUPA 11
Cong. pres.: vada, andiamo, andiate, vadano
Cond. pres.: andrei Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ése
Imperativo: v a ’ (va, vai), andate
CADERE (esseré)
DARE (avere)
Ind. pass. rem.: caddi, cadesti, cadde, cademmo, cadeste, cáddero
Ind. pres.: do, dai, da, diamo, date, dánno futuro: cadró
pass. rem.: dièdi ( dètti ), désti, diède (dette), démmo, déste, Cond. pres.: cadrei.
dièdero (dettero) dovere (avere)
futuro: daro
Ind. près.: dèvo ( dèbbo ), clèvi, dève, dobbiam o, dovete, dévono
Cong. pres.: dia, diamo, díate, diano
(débbono)
imperf.: déssi, déssi, désse, déssimo, déste, déssero futuro: dovro
Cond. pres.: daré i
Cong. près.: dèva (débba), dobbiam o, dobbiate, devano (débbano)
Imperativo: d a ’ (dai), date Cond. pres.: dovrei
Part. pass.: dato imperativo, Part. pres. - nie istnieje
256
PARERE (e s s e r e ) futuro: sapro
Ind. pres.: pedo, p a rí, p a re , paiam o, párete, paiono Cong. pres.: sappia, sappiam o, sappiate, sappiano
imperf.: parevo Cond. pres.: saprei
pass. rem.: parvi, paresti, parve, parem m o, pareste, parvero Imperativo: sappi, sappiate
futuro: parró, parrai, parrá, parrem o, parrete, parranno Part, pres.: sapiente
Gong. pres.: paia, paiam o, paiate, paiano SEDERE, SEDERSI (essere)
Cond. pres.: parrei
Imperativo: - nie istnieje Ind. pres.: siédo (séggo), siédi, siéde, sediamo, sedete, siédono
Part. pass.: parso (séggono)
Cong. pres.: siéda (séggo), sediam o, sediate, siédano (séggano)
PIACERE ( essere) Imperativo: siédi, sedete
Ind. pres.: piáccio, piaci, pia.ee, piacciam o, piacete, piacciono TACERE (avere)
pass. rem.: piaequi, piacesti, piaeque, piacem m o, piaceste,
picicquero Ind. pres.: táccio, taci, tace, tacciam o, tácete, tacciono
Cong. pres.: piaccia, piacciam o, piacciate, piacciano pass, rem.: tacqui, tacesti, tacque, tacemmo, taceste, tácquero
Imperativo: piaci, piacete Cong. pres.: taccia, tacciamo, tacciate, tacciano
Imperativo: taci, tácete
POTERE ( avere )
TENERE (avere)
Ind. pres.: posso, puói, puó, possiam o, potete, possono
futuro: potro Ind. pres.: tengo, tiéni, tiene, teniamo, tenete, téngono
Cong. pres.: possa, possiam o, possiate, possano pass, rem.: ténni, tenesti, ténne, tenemmo, teneste, ténnero
Cond. pres.: potrei futuro: térro
Imperativo: - nie istnieje Cong. pres.: tenga., teniamo, teníate, téngano
Cond. pres.: terrei
RIMANERE ( essere) Imperativo: tiéni, tenete
Ind. pres.: rimango, rimani, rimane, rimaniamo, rimanete,
VALERE (essere)
rimangono
pass. rem.: rimasi, rimanesti, rimase, rimanemmo, rimaneste, Ind. pres.: valgo, vali, vale, valiam o, válete, valgono
rimasero pass, rem.: valsi, valesti, valse, valemmo, valeste, valsero
futuro: rimarró futuro: varró
Cong. pres.: rímanga, rimaniamo, rimaniate, rimangano Cong. pres.: valga, valiamo, valíate, valgano
Cond. pres.: rim arrei Cond. pres.: varrei
Imperativo: rimani, rimanete Imperativo: vali, válete
Part. pass.: rimasto Part, pass.: valso
Ind. pres.: so, sai, sa, sappiam o, sapete, sanno Ind. pass, rem.: vidi, vedesti, vide, vedemmo, vedeste, videro
pass, rem.: séppi, sapesti, séppe, sapemmo, sapeste, séppero futuro: vedró
258
Cond. pres.: vedrei • Cong. pres.: colga, cogliamo, cogliate, cblgano
Part. pass.: visto, veduto Part. pass.: coito
Volere (avere ) CONDURRE (avere)
Ind. pres.: vóglio, vuói, vuole, vogliam o, volete, vogliono Ind. pres.: conduco, conduci, conduce, conduciamo, condúcete,
pass. rem.: volli, volesti, volle, volemmo, voleste, vollero conducono
futuro: vorró imperf.: conducevo
Cong. pres.: voglia, vogliam o, vogliate, vogliano pass. rem.: condussi, conducesti, condusse, conducemmo,
Cond. pres.: vorrei conduceste, condussero
Imperativo: vogli, vogliate futuro: condurro
Cong. pres.: conduca, conduciamo, conducíate, conducano
Czasow niki zakończone w bezokoliczniku n a '-ere imperf.: conducessi
Cond. pres.: condurrei
bére (avere)
Imperativo: conduci, condúcete
Ind. pres.: bévo, bévi, béve, beviam o, bevete, bévono Part. pres.: conducente
imperf.: bevevo pass.: condótto
pass. rem.: bévvi, bevesli,, bévve, bevemmo, beveste, bévvero Gerundio pres.: conducendo
futuro: berro
CONÓSCERE (avere)
Cong. pres.: béva, beviam o, beviate, bévano
Cond. pres.: berrei Ind. pass. rem.: conóbbi, conoscesti, conóbbe, conoscemmo, conosceste,
Imperativo: bévi, bevete conóbbero
Part, pres.: bevente CORRERE (avere, essere)
pass.: bevuto
Gerundio pres.: bevendo Ind. pass. rem.: córsi, corresti, córse, corremmo, correste, córsero
Part. pass.: córso
chiédere (avere)
CRÉSCERE (essere)
Ind. pass. rem.: chiesi, chiedesti, chiese, chiedemmo, chiedestc,
chiésero Ind. pass. rem.: crébbi, crescesti, crébbe, crescemmo, cresceste, crébbero
Part. pass.: cresciuto
Part, pass.: chiésto
DECIDERE (avere)
CHIUDERE (avere)
Ind. pass. r e m clecisi, decidesti, decise, decidemmo, decideste,
Ind. pass. rem.: chiusi, chiudesti, chiuse, chiudemmo, chiudeste,
decisero
chiusero
Part. pass.: deciso
Part, pass.: chiuso
DIFÈNDERE (avere)
CÔGUERE (avere)
Ind. pass. rem.: difesi, difendesti, difése, difendemmo, difendeste,
Ind. près.: cólgo, cogli, côglie, cogliam o, cogliete, colgono
difésero
pass. rem.: colsi, cogliesti, colse, cogliemmo, coglieste, cblsero Part. pass.: diféso
260
261
FÓNDERE (avere)
DIPINGERE ( a v e r e )
Ind. pass, rem.: fusi, fondesti, fu se, fondem m o, fondeste, fusero
Ind. pass, rem.: clipinsi, dipingesti, dipinse, dipingemmo, dipingeste,
Part, pass.: fu so
dipinsero
Part, pass.: dipinto G1UNGERE (essere)
Ind. pass, rem.: giunsi, giungesti, giunse, giungemmo, giungeste,
DIRIGERE (avere)
giunsero
Ind. pass, rem.: dirèssi, dirigesti, dirèsse, dirigemmo, dirigeste, Part, pass.: giunto
dirèssero
Part, pass.: dirètto INVADERS (avere)
Ind. pass, rem.: invasi, invadesti, invase, invademmo, invadeste, invasero
DISCUTERE (avere)
Part, pass.: invaso
Ind. pass, rem.: discussi, discutessi, discusse, discutemmo, discuteste,
discussero LÈGGERE (avere)
Part, pass.: discusso Ind. pass, rem.: lèssi, leggesti, lèsse, leggemmo, leggeste, lèssero
Part, pass.: lètto
DISTINGUERE (avere)
Ind. pass, rem.: distinsi, distinguesti, distinse, distinguemmo, MÉTTERE (avere)
distingueste, distinsero Ind. pass, rem.: misi, mettesti, mise, mettemmo, metteste, misero
Part, pass.: distinto Part, pass.: mèsso
Ind. pass. rem.: ruppi, rompesti, ruppe, rompemmo, rompeste, Ind. pass. rem.: tési, tendesti, tése, tendemmo, tendeste, tésero
ruppero Part, pass.: téso
Part. pass.: rótto
TÓGUERE (avere)
SCÉGUERE (avere)
Ind. pres.: tólgo, togli, tóglie, togliamo, togliete, tólgono
Ind. pres.: scélgo, scégli, scéglie, scegliam o, scegliete, scélgono pass. rem.: tolsi, togliesti, tólse, togliemmo, toglieste, tolsero
264 265
Cong. pres.: tblga, togliam o, togliate, tolgano APRIRE (avere)
Imperativo: togli, togliete
Part. pass.: tolto
Ind. pass. rem.: aprii (apèrsi), apristi, apri (apérse), aprimmo, apriste,
aprirono (apérsero)
TRARRE (avere) Part. pass.: apérto
Ind. pres.: traggo, trai, trae, traiamo, tráete, traggono DIRE (avere)
imperf.: traevo
pass. rem.: Ind. pres.: dico, dici, dice, diciamo, dite, dicono
trassi, traesti, trasse, traemmo, traeste, trassero
futuro: trarro
imperf.: dicevo
Cong. pres.: tragga, traiam o, traíate, traggano
pass. rem.: dissi, dicesti, disse, dicemmo, diceste, dissero
imperf.: traessi
futuro: diro
Cond. pres.: trarrei Cong. pres.: dica, diciam o, diciate, dicano
Imperativo: trai, tráete imperf.: dicessi
Part. pres.: traente Cond. pres.: direi
pass.: tratto Imperativo: d i ’(dicï), dite
Gerundio pres.: traendo Part, pres.: dicente
pass.: detto
VINCERE (avere) Gerundio pres.: dicendo
Ind. pass. rem.: vinsi, vincesti, vinse, vincemmo, vinceste, vinsero MORIRE (essere)
Part. pass.: vinto
Ind. pres.: muoio, muóri, muore, moriamo, morite, muoiono
VTVERE (essere-, jako przechodni z avere) futuro: m orirá (morro)
Cong. pres.: muoia, moriamo, m oríate, muoiano
Ind. pass. rem.: vis si, vivesti, visse, vivemmo, viveste, vissero
futuro: vivró
Cond. pres.: m orirei (morrei)
Cond. pres.: vivrei
Imperativo: muori, morite
Part. pass.: vissuto Part. pass.: morto
OFFRIRE (avere)
GRUPA III
Ind. pass. rem.: offrit (offèrsï), ojfristi, offrl (offérse), offrimmo, offriste,
C zasow niki zakończone w bezokoliczniku na -IRE offrirono (offérsero)
APPARIRE (essere ) Part, pres.: o ff brío
Ind. près.: appàio, ctppári, appare, appariam o, apparite, SALIRE (essere-, jako przechodni z avere)
appaiono Ind. près.: salgo, sali, sale, saliam o, salite, salgono
pass. rem.: apparvi, apparisti, apparve, apparim mo, appariste, Cong. près.: salga, saliam o, salíate, salgano
apparvero Imperativo: sali, salite
Cong. pres.: appaia, appariam o, appariate, appaiano
Imperativo: appari, apparite UDIRE (avere)
Part. pass. apparso Ind. près.: odo, odi, ode, udiamo, udite, odono
266
267
futuro: udiro ( udro) CAPÉRE
Cong. pres.: oda, udiamo, udiate, odano
Cond. pres.: udirei ( udrei ) Ind. pres.: cape, capono
Imperativo: odi, udite CONSÚMERE
Part. pres. (rzad.): udente/udiente
Ind. pass. rem.: consunsi, consum e, consum ero
USCIRE (essere) Part. pass.: consunto
Ind. pres.: ésco, ésci, ésce, usciamo, uscite, éscono FALLARE
Cong. pres.: ésca, usciamo, usciate, escaño
Imperativo: ésci, uscite Ind. pres.: fa lla
Part, pass.: fallato
VENIRE ( essere )
FÈRVERE
Ind. pres.: vengo, viéni, viene, veniamo, venite, véngono
pass. rem.: vénni, venisti, vénne, venimmo, veniste, vénnero Ind. pres.: fèrve, fèrvon o
futuro: verrb imperf.: ferveva, fe¡-vévano
Cong. pres.: vénga, veniamo, veníate, véngano Part, pres.: fervente
Cond. pres.: verrei Gerundio pres.: fervendo
Imperativo: vieni, venite
Part. pres.: veniente OSTARE
pass.: venuto
Ind. pres.: dsta
PRÜDERE
CZASOWNIKI UŁOMNE
Ind. pres.: prude, prudono
1 Są to czasowniki [v e r b i d if e t t iv i ], które mają tylko niektóre formy i w y imperf.: prudeva, prudevano
rastępują jedynie w niektórych trybach i czasach. futuro: pruderd, pruderanno
Cong, pres.: pruda, prudano
Oto najczęściej pojawiające się czasowniki ułomne i ich używane formy:
imperf.: prudesse, prudéssero
ADDIRSt
Cond. pres.: pruderebbe, pruderèbbero
Ind. pres.: si addice, si addicono Gerundio pres.: prudendo
imperf.: si addiceva, si addicévano
Cong. pres.: si addica, si addicano SOLÉRE
imperf.: si addicesse, si addicéssero
Ind. pres.. soglio, suoli, suole,sogliamo, solete, sogliono
AGGRADARE imperf.: solevo, solevi
Ind. pres.: aggrada Cong. pres.: soglia, sogliamo, sogliate, sbgliano
imperf.: solessi
CALÉRE
Part. pass.: sblito
Ind. pres.: cale Gerundio pres.: solendo
268
TÄNGERE zbiegają się z odpowiednimi formami czasowników ardere, atterrare, mar-
ciare. W ówczas, dla uniknięcia niejasności, pierwsze z wymienionych cza
Intl. pies.: tange
sowników zastępuje się zazwyczaj synonimami, np.
Part, pres.: tangente
osare, spaventare, imputridire
ÛRGERE
Ind. pres.: urge., urgono Do czasowników ułomnych można zaliczyć również czasowniki convergere,
imperf.: urgeva, urgevano discernere, esimere, które nie tworzą imiesłowu biernego i w związku z tym
urgerà, urgeranno nie mają czasów złożonych.
futuro:
Cong, pres.: urga, urgano
imperf.: urgesse, urgéssero
Cond. pres.: urgerebbe, urgerèbbero CZASOWNIKI MAJĄCE PODWÓJNĄ ODMIANĘ
Part, pres.: urgente
Gerundio pres.: urgendo Są to tzw. c z a s o w n ik i p o d w ó j n e [v e r b i s o v r a b b o n d a n t i ]. M ają dwie
formy bezokolicznika, należące do różnych grup czasownikowych. W re
VÈRTERE
zultacie odmiana ich przebiega według dwu różnych modeli koniugacyj-
Ind. pres.: vèrte, ver tono nych.
imperf.: verteva, vertevano
Niektóre z nich m ają - dla obu form - to samo (lub prawie to samo) znacze
pass, rem.: verté, vertérono
nie, np.
futuro: verterá, verteranno
Cong, pres.: vèrta, vè nano adempiere - adempire
imperf.: vertesse, vertéssero ammansare ammansire
Cond. pres.: verterebbe, verterèbbero annerare annerire
Part, pres.: verteilte compiere compire
Gerundio pres. vertendo dimagrare dimagrire
empiere ( riempiere ) empire ( riernpire)
VIGERE
intorbidare intorbidire
Ind. pres.: vige, vigono starnutare starnutire
imperf.: vigeva, vigevano
futuro: vigerá, vigeranno Często jedna z form takich par czasow ników wychodzi stopniowo z uży
Cong, pres.: viga, vigano cia (np. dimagrare), w innych zaś zachodzi specjalizacja znaczeniowa.
Cond. pres.: vigerebbe, vigerébbero Mamy wówczas czasow niki form alnie podobne, ale różniące się znacze
imperf.: vigesse, vigéssero niami, np.
Part, pres.: vigente
abbrunare (= mettere in luttó) abbrunire (= divenire bruno)
Gerundio pres.: vigendo
arrossare (= rendere rosso) arrossire (= divenire rosso)
Niektóre formy czasowników regularnych ardire, atterrire, marcire: fallare (= sbagliare) falliré (= fa r fallimento)
ardiamo, ardiate, ardente; atterriate; marciamo, marciate imboscare (= nascondere) imboschire (= piantare un bosco)
270 271
UŻYCIE TRYBÓW I CZASÓW © cztery czasy złożone
il PASSATO PROSSIMO, il TRAPASSATO PROSSIMO, il TRAPASSATO REMO
W tekście, w wypowiedzi (zarówno mówionej, jak i pisanej), w zależno TO, il FUTURO ANTERIORE
ści od uwarunkowań treściowych i językowych (składniowych), czasow
niki występują w różnych postaciach. Inaczej mówiąc, do konkretnego Pozwalają one wyrazić, w stosunku do momentu wypowiadania: uprzed-
tekstu zostają wprowadzone formy czasownikowe, charakteryzujące się niość (w różnych jej etapach realizacyjnych), równoczesność i przyszłość.
potrzebnymi w określonej sytuacji lokutoryjnej cechami i wartościami
morfosldadniowymi. W ten sposób różne formy czasownikowe współ CZAS TERAŹNIEJSZY
grają, przekazując wielopłaszczyznowe, wielowymiarowe (w czasie,
PRESENTE
w wartościach psychologicznych itp.) treści.
Porównajmy tekst, w którym występują obok siebie czasownild w różnych I Służy przede wszystkim do przedstawiania faktu, stanu i czynności za-
trybach ( i n d i c a t i v o , c o n g i u n t i v o , p a r t i c i p i o , g e r u n d i o ) i czasach ( p r e s e n t e , I chodzących w chwili mówienia, czyli równocześnie z samym momentem
p a s s a t o PROSSIMO, f u t u r o s e m p l i c e ), tworząc jednolitą, logicznie spójną
i wypowiadania:
całość: Scrivo la lettera a. Claudia.
«Mia fig lia e suo marito hanno raccolto sulla, strada un rondone ‘Piszę list do Klaudii.’
caduto dal nido. Lo nutrono con pazienza aspettando che impari «A distanza di due anni d a li’avvenimento spaventoso, tutti certo ne
a volare. Si sono informad su quello che accadrd da un ’amica bio hanno un vivo ricordo.» (D. Buzzati)
loga. Gli spiegano che partirá, appena pronto, aggrega.nd.osi a uno
1 Ponadto czasownik w presen te może wyrażać:
di quei grandi stormi di uccelli migratori che solcano il cielo
d e ll’estate. Fra died, o quindici giorni, dicono, sard in M arocco ® czynność powtarzaną, przyzwyczajenie, regularność, z jaką dany fakt wy
o in qualche altro Paese africano. Tornera, se tutto andrá bene, stępuje:
a primavera.» (L. Cancrini)
Lo incontro sempre quando vado a scuola.
‘Spotykam go (zawsze), gdy idę do szkoły.’
W tym miejscu omówimy kolejno poszczególne wartości trybów i czasów 11 portalettere viene verso le 11.
włoskiego czasownika. L ’aereo da Cracovia arriva a Fiurnicino alie ore 10.30.
Di notte dorme tranquillamente e la martina si alza presto.
TRYB OZNAJMUJĄCY Ogni mattina bevo una tazza di caffè.
Natale cade d ’invernó e Pasqua è in primavera.
3 Tryb oznajmujący [ i n d i c a t i v o ] służy do przekazywania stwierdzeń
9 praw dy ogólne, ponadczasowe, zawsze aktualne:
pewnych, realnych, obiektywnych lub interpretowanych jako takie. Jest
I podstawowym, najczęściej występującym i najbardziej rozbudowanym La terra gira intorno al sole.
trybem. M a także najwięcej czasów prostych i złożonych, lokalizujących ‘Ziemia obraca się wokół słońca.’
¡I wypowiedź w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Il sole sorge a. oriente e tramonta ad occidente.
A l solstizio d ’invernó il giorno raggiunge la minore durata.
Tryb oznajmujący ma osiem czasów:
Ip esc i vivono n ell’acqua.
® cztery czasy pro ste Le sigarette fanno maie alla salute.
i l PRESENTE, l ’lM PERFETTO, i l PASSATO REMOTO, i l FUTURO SEMPLICE L ’uomo è un essere moríale.
272 273
Stąd użycie czasu teraźniejszego w aforyzm ach, przysłow iach itp.:
Qualcheduno invece corre al banco, butta giu la serratura, agguan-
Una. rondine n o n fa primavera. ta. I.e. ciotole, piglia a. manate, intasca, ed esce carico di quattrini, per
‘Jedna jaskółka nie czyni wiosny.’ tornar poi a. rubar pane, se ne rimarrd.» (A. Manzoni)
Chi dorme non piglia pesci.
Chi fa da sé fa per tre. Zdaiza się to często również przy opisywaniu dzieł sztuki, przy omawianiu
II lupo é nella favola. dzieł literatury, filmu itp. należących do przeszłości, ale zawsze aktualnych
Non c ’é rosa senza spina. [PRESENTE ACRONICO]:
Dove c ’é luce c ’é ombra.
Michelangelo e uno de i piu grandi pittori. Dei suoi affreschi nella
Non c ’é viaggio senza polvere né guerra senza lacrime.
Cappella Sistina il. Vasari scrive: «Non si p u d dir quanto sia bene
Chi va con lo zoppo impara a zoppicare.
espressa la. storia di Noe ...»
© czynność jednorazow ą, krótkotrw ałą - gdy użyty w czasie teraźniejszym ‘Michał Anioł jest jednym z największych malarzy. O jego freskach
czasownik wyraża czynność zakończoną:
w Kaplicy Sykstyńskiej Vasari pisze: «Nie da się oddać słowami jak
Ti chiedo scusa. dobrze wyrażona jest historia Noego...»’
‘Przepraszam cię.’ «La Lupa capitolina e e resta u n ’opera d ’arte di straordinariapoten-
Vi ringrazio della vostra presenza.
za, realizzata come ora sappiamo [...] n ell’Etruria tiberina [...] nella
© czynność m ają cą nastąpić w niedalekiej przyszłości: prim a meta ciel V secolo a.C. [...] e arduo giudicare u n ’opera. che
potrebbe essere incomplete. [...] e di cui non conosciamo il contesto
Domani non esco di casa.
di proven.ien.za..» (A. Carandini)
‘Jutro nie wychodzę z dom u.’
Ci vediamo stasera, va bene?
Domani mattina nonfaccio lezione perché vado a Roma. CZASY PRZYSZŁE
Tra una settimana tom o a casa.
Q uest’estate vado in montagna. FUTURO SEMPL1CE
Nabiera przy tym nierzadko wartości złagodzonego trybu rozkazującego, np. i Mówi o wydarzeniu, które dopiero będzie miało miejsce, o czynności
przy udzielaniu porad, wskazówek, poleceń: ! zlokalizowanej w bliższej lub dalszej przyszłości:
M ifa queste copie p e r domani, d ’accordo?
Fra qualche giorno andró in Sicilia. Prenderó il treno di notte e nella
‘Proszę mi zrobić te kopie na jutro, dobrze?’
mattinata, se non ci sard. sciopero, m i troverb a Catania. Poi conti-
(Lei) Vada avanti, in fondo della strada giri a destra e poi prenda la
nueró U viaggio in. pullman fino ad Agrigento.
prima a sinistra.
Za kilka dni udam się na Sycylię. Pojadę nocnym pociągiem i rano,
© czynność przeszłą - praesens historlcum [ p r e s e n t e s t o r i c o ], stosowany jeśli nie będzie strajku, znajdę się w Katanii. Potem będę konty
często w opowiadaniu wydarzeń z przeszłości dla ich przybliżenia, ożywienia nuował podróż autobusem aż do Agrigento.’
narracji, dla swoistego uplastycznienia i aktualizacji relacjonowanych fak
tów:
( Może określać także przewidywanie, pewność w (bliżej nieokreślonej)
przyszłości lub też zasadę zawsze aktualną, powszechną normę itp.
«La vista, della preda fece dimenticare ai vincitori. i disegni di
Odpowiada on wówczas często czasowi teraźniejszemu wyrażającemu
vendette sanguinose. Si sla.nci.ano ai cassoni; il pane é messo a ruba.
wartości ponadczasowe, zawsze aktualne:
21A
«Ci sono tra i giudici consiglieri stipendiati da una casa éditrice, che Netta prossima stagione gli abiti saranno corti.
non si sbracceranno mica p e r prem iar libr i di. una casa concorrente: I candidati si presenteranno domattina; prim a avranno la prova
alla peggio, si mette ranno d ’accordo coi. colle g hi p er spartire la scritta e poi risponderanno ad alcune domande.
torta, o u n ’altra che verra in tavola dopo.» (R. Ridolfi)
FUTURO ANTERIORE
CZASY PRZESZŁE
277
wcześniejsze lub następujące później, np. z p a ssa t o re m o t o , pa ssa t o leri sera siamo stati dai nostri amici.
PROSSIMO, PRESENTE CZy TRAPASSATO; Sono stato ammalato, ma adesso sto abbastanza bene.
«Questo Pontefice [..] ha colto che i tempi erano cambiali quando noi I P a s s a t o p r o s s im o k ła d z ie n a c is k b a r d z ie j n a r e z u lta t c z y n n o ś c i i je j p o -
eravamo ancora traumatizzati dalla contestazione. Ha colto che si I w ią z a n ie z t e r a ź n ie js z o ś c ią n iż n a s a m je j p rzeb ieg :
poteva osare di phi, l ’h a fa tto e i giovani hanno corrisposto.»
(z prasy) L ’unificazione delPItalia é awenuta nella seconda meta dell’Ottocento.
‘Zjednoczenie Włoch nastąpiło w drugiej połowie XIX wielcu.’
«Passava gente sulla strada, si soffermava sulla banchina, ce n ’erano
«Ho impar ato a distinguere gli uomini l ’uno daU’altro guardando
di seduti ai tavolini sotto le piante. Prendevano il sole fresco; nessuno
dagli interstizi di una balaustra dentro una camerata cli soldad.»
ancora si bagnava. Sandra guarclava il mare senza vederlo, quando un
(V. Pratolini)
passo la raggiunse. Si senti ajferrare a un braccio e non si stupi: si
volse adagio, scostandosi. Era un ragazzone ehe pareva un bagnino Wypiera często p a s s a t o r e m o t o , funkcjonując we współczesnym języku
[...], che sorrideva come pe r gioco.» (C. Pavese) włoskim jako czas służący do opowiadania. W opozycji do im p e r f e t t o wy
raża - podobnie ja k p a s s a t o r e m o t o - aspekt dokonany, jednorazowy lub
I m p e r f e t t o m o ż e w y r a ż a ć in n e m o d a ln o ś c i, n p .
trwający w czasie:
• c z y n n o ś ć z a m ie r z o n ą , z a p la n o w a n ą , k tó ra n ie d o s z ła d o sk u tk u :
«Mi hai sempre chiamata zxa. Dicevi in giro che la donna che ti ha
Oggi era il giorno fissato pe r il nostro incontro. cresciuto é la zia. Appena hai potuto te ne sei filato. Non ti ho mai
‘Na dzisiaj był ustalony termin naszego spotkania.’ piú visto.» (L. Mastronardi)
• z ła g o d z o n ą ( g r z e c z n o ś c io w ą ) f o n n ę p y ta n ia c z y ż ą d a n ia :
«La voce della signora Lidia ha raggelato Vambiente.
Certo U duce hafatto i suoi errori; la guerra é stata uno sbaglio; ma
Volevo sapere a che ora vengono domani al. nostro dipartimento. quelli erano i tempi veri.» (L. Mastronardi)
‘Chciałem wiedzieć, o której godzinie przyjdą państwo jutro do na
szego instytutu.’ W określonym kontekście p a s s a t o p r o s s im o może wyrażać także czynność,
Volevo chiederle, dottore, di portarmi domani quel suo testo. która zostanie dokonana w najbliższej przyszłości. W tym wypadku może
być do pewnego stopnia odpowiednikiem f u t u r o a n t e r io r e :
® w y p o w ie d ź p o d le g a j ą c ą t r y b o w i w a r u n k o w e m u :
Facciamo ancora un piccolo sforzo e siamo arrivati (= saremo arri-
Poteva almeno preaw isarci délia sua visita.
vati).
(= avrebbe potuto p re a w isa rc i...)
‘Jeszcze (zrobimy) trochę wysiłku i jesteśmy na miejscu.’
‘Mógł nas przynajmniej uprzedzić o swojej wizycie.’
Un p o ’ di pazienza e hai finito ( - avrai finito) il compito.
PASSATO PROSSIMO
PASSATO REMOTO
! Są one jakby przesunięciem w przeszłość wcześniejszą, bardziej odległą Credo che (loro) si siano offesi e che non venga.no piu.
‘Myślę, że się obrazili i już nie przyjdą.’
i czasów PASSATO PROSSIMO i p a s s a t o r e m o t o . W yrażają czynność, która
j wydarzyła się w przeszłości - i została zakończona - przed inną czynno- Mi displace che le cose siano andate in questo modo.
i ścią, także przeszłą. Temo che Giovanni non riescafare questo nel tempo previsto.
Vorremmo che lui venisse clomani con noi alia gita.
TRAPASSAW PROSSIMO
• w z g lę d n y c h w y r a ż a j ą c y c h z a m ia r , p o t r z e b ę , p r a g n ie n i e , ż y c z e n ie ; po
Czas ten, zwany też p iu c c h e p e r f e t t o , pojawia się w zestawieniu ze przednikiem może być rzeczownik z rodzajnikiem nieokreślonym, zaimek
i wszystkimi czasami przeszłymi zwykłymi: im p e r f e t t o , p a s s a t o p r o s s i - nieokreślony lub też wyrażenie ograniczające typu il solo, il migliore, il p ri
! m o , pa ssato r em oto :
mo albo przymiotnik w stopniu wyższym [ c o m p a r a t iv o ] bądź najwyższym
Ero appena tom ato a casa, qitando squillo il telefono. [ s u p e r l a t iv o ]:
‘Zaledwie wróciłem do domu, gdy zadzwonił telefon.’
Cerco una persona che mi possa aiutare a copiare queste pagine.
Ti ho telefonato, ma eri gid uscito.
‘Szukam osoby, która mogłaby mi pomóc przepisać te strony.’
Avevo letto questo libro quando ero piccolo. Ho bisogno di qualcuno che sia capace di capirmi.
«Racc.onta.vo disordinatamente, animandomi come mai. avevo fatto Stefano é il primo che abbia portato il testo completo del suo compito.
prima d ’allora.» (G. Dessi) Questa é la piü bella cittá. ch ’io abbia mai visto.
280
281
© okolicznikowych (zwłaszcza c o n c e s s iv e , finali, m o d a l i , niektórych t e m - ® p a s s a to i t r a p a s s a to używane są w odniesieniu do przeszłości:
szczególnie po niektórych spójnikach, np. acciocché, affinché,
p o r a l i ),
(E) Strono che siano partiti cost presto.
benché, che, come se, di modo che, perché (FINALE), prima che, quantunque,
‘Dziwne, że wyjechali tak wcześnie.’
quasi, sebbene:
E strcino che fossero partiti cost presto.
Sebbene sia stato cattivo, (tuttavia) non lo punirá.
‘Chociaż był niedobry, nie ukarzę go.’
Te lo ripeto ancora una volta perché te lo ricordi bene. TRYB WARUNKOWY
Benché fosse tardi, non era ancora tomato.
F ufatta una festa perché tutti si divertissero. | Tryb warunkowy [ c o n d iz io n a l e ] wyraża czynność możliwą lub niemoż-
Usci in punta di piedi di modo che non lo sentissero. j liwą do spełnienia, której realizacja jest podporządkowana pewnym
Rimanete qui, affinché nessuno possa entrare. j warunkom i zależy od spełnienia innej czynności (wypowiedzianej lub
Nonostante fosse già tardi, tutti sono rimasti ad ascoltarlo. i domyślnej).
Me ne vado non perché sia stanco, ma perché ho un appuntamento.
Ma on dwa czasy: pr ese n te i pa ssato .
□ Może też występować w zdaniach (najczęściej pozornie) niezależnych © PRESENTE wyraża możliwość, pragnienie lub życzenie (także nierealne),
łub nadrzędnych, np. dla wyrażenia: przypuszczenie itp. w teraźniejszości:
9 przypuszczenia, faktu hipotetycznego:
Canterebbe volentieri p er noi, ma non osa.
Che venga o no, non m ’intéressa più. ‘Chętnie by nam zaśpiewał, ale nie ma odwagi.’
‘Przyjdzie czy nie, już mnie to nie obchodzi.’ Vorrebbe venire con noi alia gita; purtroppo, e molto occupato.
Che sia già arrivato, cosí presto? Verrei volentieri, ma sono gid impegnato.
© p r o ś b y , ż y c z e n i a , w e z w a n i a , p o le c e n i a , r o z k a z u , ta k ż e o b a w y , n i e p e w
L o fa rei eon piacere.
n o ś c i , z d z iw ie n i a , p r z y z w o l e n i a i p o d o b n y c h o d r u c h ó w e m o c j o n a ln y c h
© PASSATO wyraża możliwość, pragnienie lub życzenie w przeszłości:
(c z a s e m z d o m y ś ln y m , b liż e j n ie o k r e ś lo n y m z d a n ie m n a d r z ę d n y m ); n a b ier a
w ó w c z a s c z ę s t o w a r to ś c i im p e r a t iv o : Avrebbe cantato volentieri, p er o non osava.
‘Chętnie byłby zaśpiewał, ale nie miał odwagi.’
Avessi dato ascolto ai tuoi consigli!
Avrebbe voluto andare con noi alia gita, era peró occupato.
‘Gdybym był posłuchał twoich rad!’
Sarei andato eon loro, ma avevo ancora molto da. fare.
«Padre, sia santificato il tuo nome; venga il tuo regno.» (Łlc 11,2)
Capitasse a noil «L ’anno in cui avrei voluto vivere.» (z prasy)
Che se ne vadano e non tom ino più !
W zdaniu z akcją umieszczoną w przeszłości c o n d iz io n a l e wyraża czyn-
Venisse almeno lui a soccorrerci!
! ność późniejszą w stosunku do innej czynności przeszłej. Jest to tzw. czas
M agari facesse più fresco!
i przyszły w przeszłości [ f u t u r o d e l p a s s a t o ]:
Użycie czasów try b u łączącego
A me hanno detto che sarebbero partiti col prim o aereo.
@ p r e s e n t e i m PER FETTO używane są w odniesieniu do teraźniejszości: ‘Mnie powiedzieli, że odlecą pierwszym samolotem.’
Faccia ció che gli sembra giusto. Non sapevo che lui sarebbe venuto oggi.
‘Niech zrobi to, co uważa za słuszne.’ «Sandra cominciava a sperare che le stanze sarebbero almeno tanto
Facesse quello che gli pare! in alto da spaziare sulle frapposte e scoprire il mare.» (C. Pavese)
282 283
Analogicznie do fu tur o , t r y b w a r u n k o w y m o ż e t e ż w y r a ż a ć n ie p e w n o ś ć , Dio atutami, ti pręgo!
wiadomość nie do końca pewną
p o w ą t p ie w a n ie , p r z y p u s z c z e n i e , d o m y s ł, State zitti, ragazzi!
i sprawdzoną, nie potwierdzoną lub też złagodzoną, stąd też pojawia się czę Venite domani da me!
sto w języku dziennikarskim:
Secondo le ultime notizie sarebbero morte circa 230 persone, fra cui ( Wczącego,
iele opracowań gramatyki włoskiej podaje najczęściej formy trybu łą
jako „rozkazujące” dla 3. osoby liczby pojedynczej i mnogiej;
10 italiani.
chodzi tu raczej o użycie form grzecznościowych albo też o wezwanie
‘Według ostatnich wiadomości śmierć miałoby ponieść około 230
czy pośrednie przekazanie polecenia bądź prośby, np.
osób, w tym 10 W łochów.’
M i faccia la cortesia di parlare piu. lentamente.
Tryb warunkowy może także stanowić z ł a g o d z o n ą ( g r z e c z n o ś c io w ą ) f o r m ę
‘Niech pan będzie uprzejmy mówić wolniej.’
r o z k a z u , p o l e c e n i a itp.:
Facciano attenzione ai segnali!
M ifaresti questo servizio? Signore, si assuma le sue responsabilita!
‘W yświadczyłbyś mi tę przysługę?’ «Preparate la via del Signore, raddrizzate i suoi sentieri! Ogni bur-
Ci potreste mostrare il centro storico della citta ? tone sia riempito, ogni monte e ogni colie sia abbassato; i passi tor-
tuosi siano diritti;» (Lk 3 4_5^
Wreszcie w zdaniu złożonym (ze zdaniem warunkowym) tryb warunkowy
występuje w zdaniu nadrzędnym takiej konstrukcji: Aby podkreślić, że czynność ma mieć miejsce w przyszłości używa się
Andrei piii spesso all 'estero se conoscessi le litigue. do wyrażenia rozkazu odpowiednich form f u t u r o s e m p l ic e :
‘Częściej wyjeżdżałbym za granicę, gdybym znał języki.’ Andrai a casa del tuo amico e gli porterai la lettera.
Se lo vedessi, non penseresti che é tanto ricco. ‘Pójdziesz do domu twojego przyjaciela i zaniesiesz mu list.’
Se le elezioni si tenessero oggi, loro vincerebbero senz ’altro. Farete quello che vi dico, o non ci vediamo piu.
«Adorerai il Signore Dio tuo, e a lui solo renderai culto.» (Mt 4,11)
«Amerai il prossimo tuo come te stesso.» (Mt 22 3 9 )
TRYB ROZKAZUJĄCY
I Aby wyrazić zakaz, w 2. osobie liczby pojedynczej używa się we wło-
j Tryb rozkazujący [ im p e r a t iv o ] wyraża - w sposób kategoryczny - pole- 1 skim bezokolicznika w formie przeczącej:
j cenie, rozkaz łub zakaz, także radę, wezwanie, zaproszenie, apel, upo- Non fa re rumore!
' ranienie, ostrzeżenie itp. ‘Nie hałasuj!’
Jest to tryb, który funkcjonuje głównie w p r e s e n t e . Kierowany do bezpo Non parlare!
średniego rozmówcy - ma w zasadzie dwie formy: dla 2 . osoby liczby poje Non esagerare, ti pręgo!
dynczej i dla 2 . osoby liczby mnogiej; można do nich dołączyć ewentualnie
\ "pyk rozkazujący bywa często łagodzony przez użycie odpowiednich
formę 1 . osobę liczby mnogiej, funkcjonującą jako apel, wezwanie do roz
j formuł grzecznościowych, okoliczników lub też innych trybów i czasów
mówców (z osobą mówiącą włącznie). Mamy więc np.
I zastępczych (zob. wyżej).
Portami domani questo libro!
Szczególnym przypadkiem jest użycie trybu rozkazującego do wyrażenia
‘Przynieś mi jutro tę książkę!’
prośby, wezwania, błagania itp. Chodzi wówczas o nawiązanie bezpośred
Andiarno, si é fa tto tardi.
niego kontaktu z adresatem, podkreślającego nasze oddanie, zależność,
284
ufność itp. uczucia (np. w modlitwach czy w uroczystych, pełnych czci tek j Bezokolicznik użyty jako czasownik w zdaniu niezależnym wyraża roz-
stach): ! lcaz, pytanie, zakaz, radę, przestrogę itp.:
«Padre n o stro ,... dacci oggi U nostro pane quoddiano e rimetti a noi Cosa fare, allora?
i nostri d e b iti... e non c ’indurre in tentazione, ma liberaci dal male!» ‘Cóż więc robić?’
(Modlitwa Pańska) Essere o non essere, questo e il problema.
286 287
il comportamento arrogante lub w zdaniach okolicznilcowych, często bez elementu wprowadzającego,
uno stimato medico zatem w postaci absolutnej [pa r t ic ipio a s s o l u t o ]:
Il vincitore premiato dalla giuria si alzo in piedi. Tom ato a casa si mise a leggere le lettere.
«...il prim o, imponente troncone è partito ieri sotto un sole cocente, ‘Wróciwszy do domu, zabrał się do czytania listów.’
perché in quattro quinti d ’Italia le température hanno superato i 32 Arrivati in ritardo, non trovarono piü quasi nessuno.
gradi.» (z p ra sy ) Una volta visti i prodotti, si convinse a cómprame qualcuno.
1 Imiesłowy często ulegają substantywizacji, stąd formy odczuwane dziś SI Przypomnijmy, że w formach złożonych czasownika imiesłów bierny
8 jako rzeczowniki: i zgadza się w rodzaju i liczbie z rzeczownikiem, do którego się odnosi,
i gdy występuje z czasownikiem posiłkowym essere:
l ’agente, il cantante, un comunicato, l ’impie gato, l ’imputato,
i parenti, una parlata, uno sconosciuto, lo studente, il tenente (Noi) siamo partid e lei è rimasta a casa.
‘(My) wyjechaliśmy, a ona została w dom u.’
W funkcji czasownikowej p a r t ic ip o p r e s e n t e , czyli imiesłów czynny Anna e Brígida sono state invítate ieri a casa di Gianna.
(współczesny), ma wartość czynną i często jest wówczas równoważnikiem
(forma nieosobowa) zdania względnego. Jest bardzo rzadko używany, głów Imiesłów bierny jest nieodmienny, gdy czasownikiem posiłkowym jest avere:
nie w języku administracyjnym: Abbiamo visto le due sorelle al lavoro.
un quadro rappresentante una scena pastorale ‘Widzieliśmy obie siostry w pracy.’
Ho letto tutte le sue opere.
(= un quadro che rappresenta una scena pastorale)
‘o b r a z p r z e d s t a w ia ją c y s c e n ę p a s te r s k ą ’ Jeśli czasownik (z czasownikiem posiłkowym avere) poprzedzony jest rze
immobili non costituenti beni strumentali czownikiem, będącym jego dopełnieniem bliższym, lub - w przypadku zda
(= immobili che non costituiscono beni strumentali) nia względnego - jego poprzednikiem z wartością dopełnienia bliższego, to
wprowadzenie zgody imiesłowu jest możliwe (choć dziś częściej używa się
p a r t ic ip io p a s s a t o , c z y li im ie s łó w b ie r n y ( p r z e s z ły ), m a w a r to ś ć b ie r n ą , g d y
formy nieodmiennej):
c z a s o w n ik j e s t p r z e c h o d n i; p r z y jm u je n a to m ia s t w a r to ś ć c z y n n ą , g d y c z a
s o w n ik j e s t n ie p r z e c h o d n i (a w ię c n ie m o ż e m ie ć str o n y b ie r n e j). Le due sorelle che ho conosciute (= conosciuto) ieri sono molto sim-
Spotykamy p a r t ic ip io p a s s a t o np. patiche.
‘Obie siostry, które wczoraj poznałem, są bardzo m iłe.’
• w f o r m a c h c z a s o w n ik o w y c h z ło ż o n y c h :
Ifilm di Fellini che ho visti (= visto) recentemente sono veri capolavori.
ha criticato, hai letto, hanno visto, ho scritto, c stato criticato,
Jest natomiast obowiązkowe, gdy dopełnieniem bliższym jest występujący
è stato visto, siamo partid, si è alzato, sono andad itd.
przed czasownikiem zaimek osobowy:
® w z d a n ia c h p o d r z ę d n y c h ( o c z y w i ś c i e w p o s t a c i n ie o s o b o w e j - im pl íc it a ),
Le tue sorelle, le ho viste stamattina.
g d z ie w y r a ż a n a jc z ę ś c ie j c z y n n o ś ć u p r z e d n ią (r z a d k o r ó w n o c z e s n ą ) w s to
‘Twoje siostry, widziałem (je) dziś rano.’
su n k u d o c z y n n o ś c i z d a n ia n a d r z ę d n e g o ; p o ja w ia s i ę g łó w n ie w z d a n ia c h
Le sue opere, le ho lette tutte.
w z g lę d n y c h :
Od p a r t ic ip io p a s s a t o niewielkiej liczby czasowników wywodzą się
Conosci la persona seduta (= che è seduta.) di. fronte a te? podwójne formy, z których jedna funkcjonuje dziś jako normalne p a r t ic ipio
‘Czy znasz osobę siedzącą naprzeciw ciebie?’ p a s s a t o (użycie czasownikowe), a druga jako p r z y m i o t n ik [tzw. a g g e t t iv o
La lettera mandata (= che è stata mandata) ieri mi è arrivata (qiunta) oggi. v e r b a l e ]. Między takimi parami form zachodzi najczęściej różnica funkcjo
288 289
n a ln a i s e m a n ty c z n a : pa r t ig ipio p a s s a t o w y r a ż a r ó ż n e a s p e k t y c z y n n o ś c i, U ż y c ie GERUNDIO, g d y p o d m io ty o b u z d a ń s ą r ó ż n e , j e s t m o ż l iw e w ó w c z a s ,
a o d p o w ia d a j ą c y m u p r z y m io tn ik w s k a z u je n a sta n , j a k o ś ć , n p .
g d y p o d m io t PROPOSiziONE GERUNDIVA (ty p u o g r a n ic z a j ą c e g o ) j e s t b liż e j n ie
II camion i troppo cańco. - Questo camion i stało caricato male. o k r e ślo n y :
‘Ciężarówka jest zbyt obciążona.’ - ‘Ta ciężarówka została źłe zała
Guardándola (= Se si guarda..., Se guardiamo itp .) da questo punto
dow ana.’
di vista, l ’interpretazione proposta non è più valida.
II motore della sua macchina e guasto. —L ’eccessivci maturazione ha
‘Z tego punktu widzenia proponowana interpretacja nie jest już ważna.’
guastato lafrutta.
lub gdy podmiot takiego zdania zostanie wyraźnie określony i wymieniony:
Oto zestawienie takich par najczęściej używanych form:
Avendo lui detto queste cose, la discussione era ormai inutile.
bezokolicznik imiesłów przymiotnik ‘Gdy on powiedział to (te rzeczy), dyskusja stała się bezużyteczna.’
adattare adattato adatto Avendo io dimenticato a casa il libro, Francesco ha dovuto prestar-
aw ezzare aw ezzato aw ezzo mi il suo.
caricare caricato carico
Częściej używana jest forma czasu teraźniejszego, wyrażająca równo-
chinare
destare
chinato chino ! czesność obu czynności:
destato desto
ferm are ferm ato ferm o Leggeva ascoltando (= mentre ascoltava) la música.
guastare guastato guasto ‘Czytał słuchając m uzyki.’
salvare salvato salvo Cantavano catnmimmdo (= mentre camminavanó).
spogliare spogliato spoglio
stancare Formy g e r u n d io czasu przeszłego używane są rzadko, wypierają je formy
stancato stanco
svegliare osobowe [e s p l ic it e ], I tak, zamiast:
svegliato sveglio
Avendo dimenticato U libro, sono dovuto tornare a casa.
‘Zapomniawszy zabrać książkę, musiałem wrócić do dom u.’
IMIESŁÓW PRZYSŁÓWKOWY Avendo studiato con grande assiduità, è stato promosso.
powiemy raczej:
I Imiesłów przysłówkowy wyraża czynność, która ma miejsce
[ g e r u n d io ]
w związku z inną czynnością wyrażoną w zdaniu nadrzędnym w trybie Sono dovuto tornare a casa perché ho dimenticato il libro.
osobowym. Jest nieodmienny.
‘Musiałem wrócić do domu, ponieważ zapomniałem zabrać książkę.’
M a dwa czasy: p r e s e n t e (imiesłów przysłówkowy współczesny) i p a s s a t o E stato promosso perché aveva studiato con grande assiduità.
(imiesłów przysłówkowy uprzedni), używane w zdaniach podrzędnych
Przypomnijmy, że g e r u n d io czasu teraźniejszego pojaw ia-się w formach
(w formie im p l ic it a ) okolicznikowych [tzw. p r o p o siz io n i g e r u n d iv e ] o war
czasownikowych opisowych - frazeologicznych, wyrażających różne warto
tości np. zdań czasowych, przyczynowych. Podmiot obu zdań - nadrzędnego
ści aspektowe czasownika, np. „rozwój” czynności, jej przebieg i trwanie:
i podrzędnego (z g e r u n d io ) —jest najczęściej ten sam:
am dare/stare + gerundio
Uscendo d a ll’ufficio, ho incontrato un mio co!lega.
‘W ychodząc z biura spotkałem kolegę.’ II tempo va migliorando.
‘Pogoda ulega (stopniowej) poprawie.’
Pur essendo stanco I ’ho accompagnato a casa.
Sta leggendo.
Sapendo queste cose, possiamo cominciare.
Sta riposandosi.
290 291
ZG O D N O ŚĆ ORZECZENIA Z PODMIOTEM ® złożone [a w e r b i c o m p o s t i ] z d w u lu b w ię c e j e le m e n tó w p r o sty c h , d z iś
n a jc z ę ś c ie j p is a n y c h łą c z n ie ja k o je d e n w y r a z , n p .
SWz podmiotem
języku włoskim czasownik (w funkcji orzeczenia) z reguły zgadza się
co do liczby i osoby:
adagio, allato, almeno, dappertutto, dopodomani, infatti, oltremodo,
perlopiu, pressappoco
«Vennero le piogge, lunghe, abbondanti, senzafine: U paese si coprl © w yrażenia przysłów kow e [l o c u z io n i a w e r b i a l i ], a więc frazeologizmy
di nebbie biancastre che stagnavano nelle valli: le cime dei colli sor- powstałe z połączenia dwu lub więcej wyrazów, pisanych najczęściej od
gevano da quello sfatto biancore, come isole su un informe mare di dzielnie, np.
noicL>> (C. Levi) all'improvviso, a lungo, a malapena, a schiaffi, con dignitä,
W formach złożonych czasownika odmieniającego się z czasownikiem con pazienza, con sforzo, da queste parti, di buon’ora, di nascosto,
abitualmente, maggiormente, particolarmente, parzialmente, Niektóre z tych przysłówków bywają też używane z przyim kiem a:
regolarmente, símilmente, ugualmente, verticalmente a balzelloni, a cavalcioni, a tastoni, a tentoni, a zoppiconi
W ażniejsze formy nieregularne:
DERYWACJA NIEWŁAŚCIWA [DERIVAZIONE IMPROPRIA]
altro —*> altrimenti ridicolo -> ridicolmente
benévolo
leggero
—► benevolmente
—* leggermente
violento —> violentemente
I Polega ona na użyciu jako przysłówka przymiotnika w rodzaju męskim
liczby pojedynczej:
\ Przysłówki z przyrostkiem -mente są klasą otwartą; sam przyrostek jest anclare piano, camminare veloce, dormiré supino, lavorare sodo,
żywotny i produktywny. Pewne ograniczenie mogą tu stanowić względy mirare alto, parlare basso, ridere amaro, tenere duro, vedere chiaro,
parlare italiano
stylistyczne: unikanie kakofonii, oraz zbyt długich form, nierzadko od
czuwanych jako pretensjonalne i sztuczne.
KONSTRUKCJE PEKYFRASTYCZNE [COSTRUTTI PERIFRASTICl]
Toteż zamiast:
determinatamente lepiej użyć: eon determinatezza I Ten sposób leksykalno-sldadniowy polega na tworzeniu struktur peryfra-
dolcissimamente —► eon molta dolcezza
I stycznych, zwrotów frazeologicznych typu przysłówkowego:
incancellabilmente —► in modo incancellabile alia svelta, con sforzo, di buon’ora, d ’ora in poi, in ogni modo, per
incompetentemente senza competenza sempre, p re ss’a poco (częściej: pressappoco), senza dubbio
294
295
Często możliwe jest rozwinięcie takich konstrukcji, np. W związku z analogiami ż przymiotnikiem opisującym przysłówki jakościo
senza (U minimo) dubbio we w większości podlegają stopniowaniu.
Do tej grupy należą przede wszystkim wspomniane wyżej przysłówki
Wiele z nich pisanych jest dziś, zgodnie z ogólną tendencją, łącznie:
zakończone na -mente, -oni oraz przymiotniki użyte jako przysłówki. Należą
almeno, dappertutto, insomma, pressappoco, soprattutto do niej również przysłówki proste, takie jak:
Istnieją ponadto, charakterystyczne zwłaszcza dla języka mówionego, stałe bene, male, volentieri
struktury frazeologiczne będące połączeniem czasownika o znaczeniu ogól
oraz wyrażenia przysłówkowe, np.
nym z przysłówkiem, który uściśla jego znaczenie:
andare di mezzo (=. essere coinvolto) a ll’italiana, alia meglio, con entusiasmo, di nuovo, di solito, infretta
andare via (= andarsene, scomparire) Szczególną grupę stanowią tu terminy muzyczne, określające dynamikę (spo
metier si su (= indossare) sób) wykonywania muzyki, np.
adagio, allegro, andante, forte, largo, lento, presto, vivace itd.
passa velocemente —► U passagggio veloce Użyty przed czasownikiem nabiera wartości stylistycznej emfatycznej; przy
ridicolmente serio —> la serieta ridicola słówek przeczący non zostaje wówczas opuszczony:
rigorosamente vietato —> U divieto rigoroso M ai lofard!
studia assiduamente —» lo studio assiduo ‘Nigdy tego nie zrobię.’
296
M oże wreszcie być użyty sam, w sposób absolutny, jako kategoryczna odpo L ’hai sentito?
wiedź przecząca (znaczy wówczas ‘nigdy!’). ‘Czy słyszałeś to?’
Si. (= L ’ho sentito.)
PRZYSŁÓWKI MIEJSCA [AVVERBI DI LUOGO] ‘T ak.’ (= ‘Słyszałem to.’)
No. (~ Non l ’ho sentito.)
Określają miejsce, w którym odbywa się akcja: ‘Nie.’ (= ‘Nie słyszałem tego.’)
| altrove, avanti, contro, dappertutto, davanti, dentro, dietro, di la , W zbiorze tych przysłówków możemy wyróżnić trzy grupy:
I di qua, di sopra, dopo, dovunque, fuori, giii, in giü, lontano, nei
dintorni, oltre, per di qua (la), presso, sopra, sotto, su, vicino i in. « p r z y s ł ó w k i p o t w i e r d z a j ą c e [a w e r b i d i a f f e r m a z io n e ]
miejsca. Ci, vi (rzadziej używane) m ają znaczenie ‘tu/tam, w tym/tamtym no, non, affatto, mica, né, neanche, nemmeno, neppure, niente,
miejscu’: nulla, punto i in.
Vi sono stato ieri. Non mi disturba affatto.
‘Byłem tam w czoraj.’ ‘Nie przeszkadza mi wcale.’
Ci vado domani.
© p r z y s ł ó w k i w y r a ż a j ą c e p o w ą t p i e w a n i e [ a w e r b i d i d u b b io ]
Ne ma znaczenie ‘stąd, z tego/tamtego miejsca’:
a mio parere, a quanto pare, da parte mia, eventualmente, forsę,
Ne sono tom ato stamattina. probabilmente, quasi
‘W róciłem stamtąd dziś rano.’
Ti sembrera forsę strano, ma le cose stanno cosl.
‘Może wyda ci się to dziwne, ale tak się mają rzeczy.’
PRZYSŁÓWKI WYRAŻAJĄCE ILOŚĆ [AW ERBI DI QUANTITÁ ]
Określają ilość, stopień natężenia, intensywność, miarę itp.: PRZYSŁÓWKI PYTAJNE « WYKRZYKNIKOWE [AWERBI INTERROGATÍVI
ED ESCLAMATIVI]
I abbastanza, a ll’incirca, altrettanto, appena, assai, giusto, meno,
I molto, né piú né meno, niente, parecchio. p iü , poco, precisamente, Stanowią one odrębną grupę, choć łączą się z grupami wymienionymi
pressappoco, quanto, quasi, tanto, troppo i in. wyżej. Są to przede wszystkim przysłówki pytające o:
cza s: quando
PRZYSŁÓWKI WYRAŻAJĄCE OPINIĘ, OSĄD [AW ERBI DI GIUDIZIO]
m iejsce: dove oraz lit. ove, donde, onde
Służą do potwierdzenia lub zaprzeczenia czynności, a także do wyraże i l o ś ć , m ia r ę : quanto
S nia wątpliwości w odniesieniu do niej. sp osób : come
przyczynę: perché
Podstawowymi przysłówkami są si i no (non), które w opinii wielu gramaty
ków są substytutami całego zdania i nie służą do określania innych jednostek: Obok tych form prostych istnieją też liczne wyrażenia przysłówkowe typu:
298 299
fino a dove, in che modo, per quale ragione, per quanto tempo, Przysłówki ilościowe moho, piu, ilpiú, poco, meno, il meno służą też do stop
quante volte itd.
niowania przymiotników i innych przysłówków (stopień porównujący, naj
Użyte w funkcji wykrzyknikowej wyrażają zdziwienie, oburzenie i tym wyższy). Dlatego bywają też nazywane przysłów kam i stopnia.
podobne emocje.
Redwplikacja, czyli podwojenie formy prostej przysłówka (często rzeczow
nika lub przymiotnika użytych przysłówkowo), może mieć charakter s u p e r
STOPNIOWANIE PRZYSŁÓWKA l a t i v o a s s o l u t o i powodować intensyfikację (czasem też złagodzenie) jego
znaczenia:
FORMY AFEKTYWNE
bel bello, passo passo, pian piano, presto presto, quasi quasi,
Stopniowaniu podlegają głównie przysłówki jakościowe, a także niektóre súbito súbito
¡ przysłówici czasu i miejsca. Polega ono na dodaniu do formy stopnia rów
nego przysłówków piil lub meno dla tzw. stopnia wyższego, czyli porów Í Pewne przyrostki afektyw ne pozwalają zmodyfikować znaczenie i in
tensywność przysłówka, który przyjmuje wówczas formę zdrobniałą
nującego, a il p iu lub U meno dla stopnia najwyższego, względnego.
(przyrostek -etto, -ino), zgrubiałą (-one) lub pieszczotliwą (-accio/
Stopień najw yższy bezwzględny jest tworzony przez dodanie przyrostka -uccio). Powstają w ten sposób derywaty przysłówkowe z odpowiednimi
-mente do stopnia najwyższego bezwzględnego przymiotnika (w rodzaju niuansami stylistycznymi, np.
żeńskim) lub przez dodanie do przysłówka w stopniu równym odpowiednie
go innego przysłówka albo przyrostka -issimo. poco —► pochetto, pochino, pochettino
Podobnie:
stopień stopień porównujący stopień najw yższy
a caso —A a casaccio
równy w yższości niższości względny bezwzględny
bene —► benino, benone
velocem ente piú velocem ente m eno velocem ente il ptói (il m eno) velocissim am ente, male —> malaccio, maluccio, malino
velocem ente m olto (assai itp.)
presto —» prestiño
velocem ente
tardi piü tardi tardi —> tardino (na północy - tarduccio), tardone
in en o tardi 51 p iü (il m eno) tard issim o,
tardi m olto (assai itp.)
tardi
Niektóre przysłówki (przede wszystkim bene, małe, molto, poco) mają formy FUNKCJE i MIEJSCE PRZYSŁÓWKA W ZDANIU
stopniow ania organiczne lub m ieszane (głównie w użyciu potocznym):
Przysłówki są w olbrzymiej większości wyrazami pełnoznacznymi, ma-
stopień porównujący stopień najw yższy j ją więc określone znaczenie i pełnią w zdaniu samodzielne funkcje. Nie-
stopień
równy j liczne przysłówki (czy niektóre ich użycia) są wyrazami'gramatycznymi;
w yższości niższości względny bezw zględny
j wyrażają wówczas stopień, intensywność (a więc aspekt ilościowy) i słu-
bene m eglio m en o bene (51 m eglio) b en issim o, ottim am ente,
(piü b en e) (il pito bene) m olto (assai itp.) bene
j żą do tworzenia stopnia wyższego i najwyższego przymiotników:
m ale p eggio m eno m ale ( i peggio) m alissim o, pessim am ente, 1 p ik chiaro, il p ik chiaro
(piii m ale) (ill pin m ale) m olto (assai itp.) m ale
m olto piü (ill piü) m oltissim o \ oraz innych przysłówków:
poco m eno (ill m eno) p och issim o
p ik tardi, meno bene, il p ik spesso, molto lontano
300
301
Tradycyjnie uznawane za wyrazy związane ściśle z czasownikiem, © dopełnienia
¡ przysłówki towarzyszą istotnie bardzo często czasownikowi, określając
una persona di grandę intelligenza e soprattutto di grandę umanita
i uściślając jego znaczenie:
‘osoba o wielkiej inteligencji, a przede wszystkim bardzo ludzka’
cammina lentamente, canta bene, dorme poco, e arrivata balzelloni,
e partito p o c o fa , guarda con attenzione, lo si trova dappertutto, ® całego zdania
studia mólto, ti accompagno vólentietri, viene spesso itp. Sicuramente, nessuno potrebbe pensare di passare inosservato.
P ełnią więc funkcję różnych dopełnień czasow nika, np. Z pewnością nikt nie mógłby pomyśleć, żeby przejść niezauważony.’
o okolicznika m iejsca
Vieni qua.
I wM iejsce przysłów ka zależy od pełnionej funkcji. Z regufy występuje
bezpośrednim sąsiedztwie z określanym przez niego wyrazem lub gru
pą wyrazów, do których się odnosi.
‘Chodź tutaj.’
D i lá d elfiu m e c ’é un paese. © W funkcji okolicznika przysłówek występuje najczęściej po czasowniku:
® okolicznika czasu Me Ilia detto personalmente.
E venuto molto tardi. ‘Powiedział mi to osobiście.’
Ho detto anche troppo.
‘Przyszedł bardzo późno.
Domani vado a Roma. Sei venuto u n p o ’ presto.
Abitiamo lontano.
® okolicznika sposobu
• Gdy określa przymiotnik lub inny przysłówek, precyzując stopień ich in
Ti racconteró volentieri questa storia. tensywności, występuje p rzed nimi:
‘Chętnie opowiem ci tę historię.’
Lo hanno accolto calorosamente. •Sei molto carina e tanto simpatica!
‘Jesteś bardzo miła i tak sympatyczna!’
Służą one również do określania innych części mowy i zdania, np. Tu sei la piii bella del mondo!
© przym iotnika Si sente abbastanza bene.
Un pendio dolcemente inclinato.
E uno. macchina abbastanza nuova.
‘Jest to samochód dosyć now y.’ 1 Gdy przysłówek odnosi się do całego zdania, m oże zm ieniać miejsce,
Lei é piuttosto simpática. I choć nie jest to stylistycznie obojętne. Dużą rolę odgrywa tu intonacja,
® rzeczow nika ■ a w tekście pisanym interpunkcja.
la quasi totalitá Porównaj:
‘prawie większość’ Lentamente cominció a fa rsi giorno.
Questa música é molto anni Venti. ‘Powoli zaczynał się dzień.’
© innego przysłów ka Cominció lentamente a fa rsi giorno.
Cominció a farsi giorno lentamente.
parla molto bene
‘mówi bardzo dobrze’ Nieizadko, zwłaszcza jeśli chodzi o przysłówki czasu, miejsce przysłówka
Verret relativamente presto. pociąga za sobą zmianę jego znaczenia:
302 303
Bornant fa rd quel che mi hai detto. Służą też do wprowadzania zdań podrzędnych bezokolicznikowych.
‘Jutro zrobię to, co mi powiedziałeś.’ W tym wypadku istnieje wyraźny paralelizm między przyimlciem wyra
(określenie terminu realizacji czynności) żającym stosunek podrzędności w form ie nieosofoowej zdania a spójni
Fard domani quel che mi hai detto. kiem, który wyraża tę samą podrzędność w form ie osobowej zdania.
(nacisk położony na ‘jutro’, a nie na jakiś inny termin wykonania czynności)
Porównaj zdania:
Niektóre przysłówld mogą też być użyte jako np. przyimek lub spójnik. Digli di venire da noi. (zdanie nieosobow e, przyimek di)
W ówczas przestają, oczywiście, być wyrazami pełniącymi samodzielną Digli che venga da noi. (zdanie osobow e, spójnik che)
funkcję składniową. ‘Powiedz mu, żeby przyszedł do m nie.’
Podobnie:
Vengo p e r parlarti. = Vengo perché ti parli, (brzmi sztucznie)
PRZY1MKI
Przyimki [ p r e p o s i z i o n i ] są wyrazami niesamodzielnymi i nieodmienny
mi. Służą do wyrażania i określania relacji składniowych (najczęściej PODZIAŁ PRZYIMKÓW
| podrzędności) między wyrazami, elementami składowymi zdania lub też
Ze względu na pochodzenie i funkcję dzielim y przyim ki na:
między całymi zdaniami:
N el mese di maggio organizziamo una gita in Italia. □ podstaw ow e (właściwe, pry m arn e)
‘W maju organizujemy wycieczkę do W łoch.’
Stasera andiamo al teatro. I Odznaczają się one szerokim zakresem zastosowania i bogactwem zna-
La sorella di Sergio é simpática. I czeń, dlatego też są najczęściej używane i wyłącznie w funkcji przyimlców.
Ti prego di tom are presto. i Należą do nich: a, con, da., d i,fra (tra), in, per, su, verso.
Vado a ll’üniversitá p e r incontrare i mié i studenti. Poza fra/tra i verso, a we włoskim współczesnym także con i per, wymienio
W połączeniu z rzeczownikami lub zaimkami rzeczownymi zastępują one ich ne wyżej przyimki łączą się z rodzajnikiem określonym w form y zespolone
odmianę przez przypadki, właściwą np. dla języka polskiego: [p r e p o s i z i o n i a r t i c o l a t e ].
L ’autrice dell’aggressione aveva prestato assistenza a ll’anziana, Przyimki podstawowe, zwłaszcza a, da, di, in służą do tworzenia wyrażeń
affetta da sclerosi múltipla. przysłówkowych i przyimkowych. Łączą się też w sposób obligatoryjny
‘Sprawczyni napadu udzieliła wcześniej pomocy starszej kobiecie, z niektórymi czasownikami [rekcja - r e g g e n z a ] , np.
dotkniętej stwardnieniem rozsianym.’
abbonarsi a, aderire a, andaré a/da, aver bisogno di, pentirsi di,
D i’a Susanna di mettersi in contatto eon me.
rinunciare a, rivolgersi a, smettere di, tornare a/da, ubbidire a
‘Powiedz Zuzannie, żeby skontaktowała się ze mną.’
Przyimki nie mają własnego, autonomicznego znaczenia; nabierają kon- □ w tórne (niewłaściwe)
1 lcretnego wymiaru i precyzyjnej wartości dopiero w powiązaniu z innymi
Odznaczają się one bardziej złożoną budową morfologiczną oraz wyspecja
| wyrazami, które z reguły poprzedzają. lizowaną wartością składniową i semantyczną, są bowiem najczęściej rezul
| W prowadzają grupę przyimkową (GP), która pełni w zdaniu funkcję tatem specjalnego użycia składniowych grup przyimkowych albo innych
dopełnienia pośredniego (np. rzeczownika, przymiotnika, czasownika). części mowy.
304 305
Często też, obok funkcji przyimka, pełnią one funkcję:
® frazeologizmy. o ściśle wyspecjalizowanym znaczeniu, często bardziej roz
® przysłów ka, np. budowane, późniejszej formacji:
contro, davanti, dentro, dopo, prima, sotto ad eccezione di, a fa vo re di, a f orza di, al di sopra di, a partiré da,
® przym iotnika, np. di faccia a, in cambio di, in capo a, in conseguenza di, in luogo di,
in mérito a, in seguito a, p er conto di, p e r mezzo di itp.
lontano, tungo, salvo, vicino
© czasow nika, np. 1 Przyimki właściwe, z uwagi na to, że pełnią wyłącznie funkcję przyim-
durante, eccetto, escluso, mediante I ków i mają znaczenie bardzo ogólne, a w związku z tym są często uży
wane, mają bardzo rozbudowane wartości semantyczno-składniowe. Oto
od których zresztą się wywodzą. i najważniejsze z nich:
uwaga: Przyim ki typu tranne, verso, z p ochodzenia w tórne, m ożna dziś uznaó poniekąd za
przyim ki proste.
01
Przyimki wtórne służą m.in. do w yrażania: Jest to najczęściej używany i najbogatszy pod względem semantycznym
© relacji czasowych, np. przyimek. W skazuje na przynależność, zależność, pochodzenie, na relację
p o irzędności między dwoma wyrazami lub elementami zdania. Odpowiada
dopo, durante, entro, oltre najczęściej polskiemu dopełniaczow i [g e n it iv o ].
© relacji przestrzennych (m iejsca), np. W prowadza m.in.:
dentro (entro), dietro, lungo, presso, sopra, sotto, verso
O d o p e łn ie n ie [c o m p l e m e n t o ] (zob. Zdanie proste)
© relacji w ykluczającej, np.
® di specificazione (określenie przynależności, właściwości, funkcji), np.
eccetto, escluso, fuorché, senza, tranne
la moglie del presidente
Często przyimki wtórne muszą być użyte w połączeniu z przyimkiem podsta ‘żona prezydenta’
wowym, tworząc tzw. w yrażenia przyimlcowe: una lezione d ’italiano
a causa di, accanto a, contro di, davanti a, dietro a, di fronte a, un romanzo di M oravia
in base a, in luogo di, insieme eon (insieme a), lontano da, prim a di, la crisi del Medio Oriente
senza di, vicino a i in.
m di origine, di provenienza (pochodzenie), np.
Ze względu na ich ak tualną budow ę przyim ki włoskie m ożna podzielić na: nativo di Cracovia
© proste - są to przyimki właściwe, czyli podstawowe: ‘rodem z Krakowa’
figlio di Mario
a, eon, da, d i,fra (tra), in,per, su
® di denominazione (bliższe określenie nazwy), np.
oraz jednowyrazowe przyimki wtórne:
la Piazza della Repubblica
dentro, dopo, durante, fuorché, lungo, sopra, verso ‘plac Republiki’
® złożone, a więc wtórne wyrażenia przyimlcowe: la città di Roma
il mese di setiembre
accanto a, vicino a, lontano da, prima di l ’isola di Capri
306
307
□ z d a n ia p o d r z ę d n e w f o r m ie n ieo so fo o w ejj [im p l ic it e ]
# di fine, di destinazione (cel, przeznaczenie), np.
® p o d m io to w e , np.
cintura di sicurezza
‘pas bezpieczeństwa’ M i sembra di m erlo già conosciuto.
essere d ’esempio ‘W ydaje mi się, że go już poznałem.’
serviré di ufficio ■© p r z e d m i o t o w e , np .
® di argomento (temat, argument), np. o di tennine (dopełnienie dalsze, „adresat” czynności), np.
Devo mandare un telegramma a Mccardo.
storia della lingua italiana
‘Muszę posłać telegram do Ryszarda.’
‘historia języka włoskiego’
Scrivo la lettera a un mio amico.
nozioni di lingüistica
® di maniera, di modo (sposób), np.
Przyimek di może ulec elizji przed wyrazem zaczynającym się na Paríate a voce bassal
głoskę, np. ‘Mówcie po cichu!’
spaghetti a tt’amatriciana
d ’estáte f a molto caldo
pizza al pomodoro
‘latem jest bardzo ciepło’
imparare a memoria
Ambasciata d ’Italia
308 309
© di tempo (czas), np. ® celowe, np.
E tornato a mezzanotte. Vado in biblioteca a lavorare con calma.
‘W rócił o północy.’ ‘Idę do biblioteki, żeby spokojnie popracow ać.’
Prendo il caffé almeno due volte al giomo.
® przyczynowe, np.
© di luogo (miejsce), np. Avete sbagliato a dirgli queste cose.
Vivo a Cracovia e lavoro a ll’Universitá Jagellonica. (stato in luogo) ‘Popełniliście błąd, mówiąc mu te rzeczy.’
‘M ieszkam w Krakowie i pracuję na Uniwersytecie Jagiellońskim.’ © w arunkow e, np.
Va spesso alPestero, ma torna sempre a casa con gioia. (moto a luogo) A pensarci bene, lei ha ragione.
‘Gdy się tak zastanowić, ona ma rację.’
® di eth (wiek), np.
« ograniczające, specyffikąjjące, np.
Parñ da N apoli a quindici anni.
‘Wyjechał z Neapolu w wieku piętnastu lat.’ É piusem plice a dirsi che afarsi.
A dieci anni scrisse la prim a composizione. ‘Prościej to powiedzieć niż wykonać.’
® di fin e, di scopo (ceł, przeznaczenie), np. ® di unione, di compagnia (połączenie, towarzystwo), np.
crema da barba Vengo con voi a teatro.
‘krem do golenia’ ‘Idę z wami do teatru.’
biglietto da visita II Signore sia con voi! - E eon il tuo spirito!
camera da letto
carte da gioco Jest on często wzmocniony użyciem przysłówka insieme, np.
cose da ridere Vengo insieme con voi a teatro.
macchina da scrivere ‘Idę razem z wami do teatru.’
© di origine, di provenienza (pochodzenie), np. ® di mezzo, di modo (środek, sposób), np.
II treno da Bologna é in. arrivo al binario sette. comportarsi con dignitá
‘Pociąg z Bolonii wjeżdża na tor 7 .’ ‘zachowywać się z godnością’
La lingua italiana proviene dal latino. arrivare con l ’aereo
® di mezzo (środek), np. ascoltare con attenzione
batiere con un martello
Giudicare le persone dai fa tti e non dalie apparenze. camminare con fótica
‘Osądzać ludzi na podstawie faktów, a nie pozorów.’ parlare con calma
© di agente, di causa ejficiente (wykonawca, sprawca czynności), np. ® di causa (przyczyna), np.
un romanzo scritto da Pratolini Con questo freddo non si riesce a lavorare.
‘powieść Pratoliniego’ ‘Przy takim zimnie nie da się pracow ać.’
gli alberi percossi dal vento
® di qualith (jakość), np.
© di quatitá (jakość), np.
Guardava con occhi spaventati.
una ragazza dagli occhi azzurri
‘Spoglądał wystraszonymi oczam i.’
‘dziewczyna o niebieskich oczach’
una ragazza eon capelli scuri
□ Może wprowadzać z d a n ie nleosobow e [im p l íc it a ]:
□ Con + bezokolicznik zastępuje g e r u n d io :
-s¡¡óiá¿<iiSéjí|BIm ®? pib»! i.
© di tempo (czas), np.
® di relazione, di compagnia (relacja, towarzyszenie), np.
M i sono svegliato s u lfa r del mattino.
‘Zbudziłem się, gdy zaczynał się dzień’. Si sente benefra i suoi colleghi.
II festival dovrebbe iniziare sul tardo pomeriggio. ‘Czuje się dobrze wśród swoich kolegów.’
Ę un essere tra Tuomo e la bestia.
« di età (wiek), np.
un uomo sui quarant’anni
‘mężczyzna pod czterdziestkę, około czterdziestki’
® di luogo (miejsce), np. SPÓJNIKI
II libro è sul tavolo.
‘Książka jest na stole.’ Spójniki [ c o n g i u n z i o n i ] są wyrazam i niesam odzielnym i i nieodmien
I turisti saliva.no lentamente sulla cima. nymi. Funkcją ich jest w yrażanie stosunku między wyrazam i sam o
dzielnymi i m iędzy grupam i wyrazowym i w zdaniu oraz między
® di argomento (temat, argument), np.
zdaniam i złożonym i. Nie będąc częścią żadnego z tych elementów,
la discussione suU’attuale situazione politico łączą je w większe struktury na zasadzie:
‘dyskusja o aktualnej sytuacji politycznej’
un saggio sulla Divina Commedia © w s p ó ł r z ę d n o ś c i [ c o o r d in a z io n e , p a r a t a s s i ] - wyrazy, grupy nominalne
lub przyimkowe, zdania łączy tu stosunek logicznej i semantycznej równo-
FRA/TRA rzędności, np.
W skazują na położenie między dwoma (lub więcej) elementami. Są to wa Giovanni e Lucia vanno a teatro.
rianty o tej samej wartości semantycznej i sldadniowej. ‘Giovanni i Lucia idą do teatru.’
□ Występuje m.in. w d o p e ł n i e n i a c h [c o m p l e m e n t i ]:
Paola è una ragazza bella e intelligente.
Oggi, corne ieri, qui non è successo niente.
® di tempo (czas), np.
L autore rinvia a il’Indice dei fenom eni e dette form e notevoli.
A rrivo fra (tro.) un attimo. Sono abituato a leggere e ad ascoltare la música.
‘Przyjdę za chwilę.’ Senñ un gran sollievo e non desiderava più altro.
Dovrebbe telefo n a m i fr a (tra) poco.
Ci vediamo tra due mesi. - zdania, z których jedno jest
• p o d r z ę d n o ś c i [ s u b o r d in a z io n e , ip o t a s s i ]
semantycznie lub składniowo zależne od drugiego, np.
® di luogo (miejsce), np.
una casa tra (fra) gli alberi M i piace ascoltare la música mentre leggo.
‘dom wśród drzew’ ‘Lubię słuchać muzyki, gdy czytam .’
Sei finalm ente tom ato tra noi. Quando passo la tempesta, il tempo si rasserenô.
Non vengo da te stasera perché sono molto stanco.
© di distanza (odległość), np. Temo che non riuscirá.
Tra cinque chilometri c ’è un motel.
‘Pięć kilometrów dalej jest motel.’ Poza przypadkami szczególnymi (np. zdania wtrącone) spójniki w zasadzie
poprzedzają bezpośrednio te elementy, do których się odnoszą.
316
317
PODZIAŁ SPÓJNIKÓW I dem budowy i pełnionych funkcji; służą do powtarzania, wyliczania, do
li dawania i mają wartość intensyfikującą.
□ Ze względu na budowę spójniki w języku włoskim dzielimy na: Mogą być:
• proste, np. ® tw ierdzące, np.
e, o, ma, né, che, anzi, dunque, come
e/ed, (e) anche, come, come puré, eppure,fino, (e) inoltre,
® z ło ż o n e , np. nonché, puré
aLlorché, anziché, benché, cioè, ebbene, finché, giacché, infatti, Franco e la suafidanzata a ll’universitá studiano filosofía.
inoltre, invece, neanche, nemmeno, neppure, nondimeno, oppure, ‘Franco i jego narzeczona studiują filozofię na uniwersytecie.’
ovvero, perché, sebbene, sicché C ’era lui, nonché suafiglia.
E bravo in tutte le materie, puré (anche) in disegno.
© w y r a ż e n i a s p ó j n i k o w e - zbudowane z różnych czçs'ci mowy; w ich skład
wchodzi najczęściej, jako element końcowy, spójnik prosty che, np. ® przeczące, np.
a condizione che, a misura che, anche se, appena che, con tutto ció, né, neanche, nemmeno, neppure
dal momento che, di modo che, dopo che, in quanto che, nel caso che,
Non é venuto, né vuole sentirvi.
n ell’istante che, nel momento che, p er il fatto che, per la qual cosa,
prima che, salvo che, solo che, tranne che, vale a dire ‘Nie przyszedł i nie chce (o) was słyszeć.’
Non ha visto (né) Giulia né Marco.
® spójniki korelatywne, czyli zestawione - struktury dwuczęściowe, z których Non si é ricordato neppure di noi.
każdy element składowy wprowadza zdanie lub grupę wyrazów (element zda Non sapeva nemmeno cosa dire.
nia).
Struktury te powstają z połączenia wymienionych wyżej spójników, a także Kiedy spójniki przeczące występują przed czasownikiem, eliminują przy
przysłówków (cost, come) lub form czasownikowych (sia), np. słówek przeczący non, np.
c o s t... come, e ... e, n é ... né, non solo ... ma anche, o ... o, sia ... sia, Non solo perdeva tempo, ma nemmeno volevafare qualcosa di utile.
s i ... ma non Nie tylko tracił czas, ale nawet nie chciał zrobić czegoś pożytecznego.’
ale:
□ Ze względu na sposób, w jaki łączą one poszczególne elementy wypowie
dzi, spójniki dzielimy na: Non solo perdeva tempo, ma non voleva nemmeno fare qualcosa di
utile.
® w s p ó łr z ę d n e , c z y li parataktyczne [ c o n g iu n z io n i c o o r d in a t iv e ]
318 319
SPÓJNIKU PRZECIWSTAWNE- [CONGIUNZIONI AVVERSATIVE] © w s p ó łr z ę d n o ś c i łą c z n e j , twierdzącej lub przeczącej, np.
Zestawiają wyrazy lub zdania, przeciwstawiając je sobie, np. e ... e, n é ... né, come ... cosí, c o sí... come, non solo ... ma anche,
sia ... che, sia che ... sia che, sia ... sia, tanto ... quanto
al contrario, anzi, bensl, del resto, e, eppure, inve.ce, ma, mentre,
nondimeno, per altro, perd, piuttosto, tuttavia Gli piace andaré sia al mare sia in montagna.
‘Lubi jeździć i nad morze, i w góry.’
Domani dovrei andaré a Torino, ma non sto bene.
Non solo capisce / 'italiano, ma lo parla anche bene.
‘Jutro powinienem udać się do Turynu, ale nie czuję się dobrze.’
Ieri ha piovuto tanto quanto oggi.
Dicono che é un romanzo interessante, a me perd non é piaciuto.
Come il gatto gioca col topo, cośl Vinvestigatore si diverte con
II ragazzo e intelligente, eppure é u n p o ’ pigro.
il sospetto di turno.
Grazie del caffé, (ma) preferirei piuttosto un po ’ di acqua.
N é lui né i suoi colleghi ci crederanno.
Amiamo la nostra patria, tuttavia vogliamo TEuropa unita.
La folla era imponente, anzi minacciosa. 9 w s p ó ł r z ę d n o ś c i r o z łą c z n e j , np.
o ... o, s i ... ma non
SPÓJNIKI WŁĄCZNE (syn onim iczn e) [c o n g iu n z io n i d ic h ia r a t iv e ,
È bella si, ma non piace a tutti.
e s p l ic a t iv e ]
‘Jest ładna, owszem, ale nie wszystkim się podoba’.
I Służą do włączenia bliższego określenia, wyjaśnienia, np. Per venire da noi puoi prendere (o) Vautobus o il tram.
I cioé, infatti, invero, ossia, vale a dire A ü ’aeroporto verranno a prenderti o lui o sua moglie .
É un glottologo, cioé un lingüista.
‘Jest językoznawcą, czyli lingwistą.’
Ci vediamo sabato pros simo, vale a dire fra cinque giorni.. SPÓJNIKI PODRZĘDNOŚCI
La piú bella stagione, ossia la primavera.
Pojawiają się one w zdaniach podrzędnie złożonych, łącząc zdanie (zda
La matemática, ossia la scienza dei numeri, é mdlto astratta. 0nia) podrzędne ze zdaniem nadrzędnym.
SPÓJNIK] WYNIKOWE (s k u tk o w e ) [CONGIUNZIONI CONCLUSIVE] Ze względu na znaczenie i funkcje spójniki podrzędności można podzielić
na:
W prowadzają określenie skutku, rezultatu ewentualnie sugerując również
przyczynę, np. « d o p e łn i e n io w e , podmiotowe i orzecznikowe [ c o n g iu n z io n i d ic h ia r a t iv e ]
allora, dunque, ebbene, percio, perianto, quindi - wprowadzają one informację uzupełniającą (rozwijającą lub pytającą o)
treść zdania nadrzędnego, np.
Oggi le biblioteche sono chiuse, e allora posso andaré al mare.
‘Dziś biblioteki są zamknięte, a więc mogę pojechać nad m orze.’ che, come, se
Penso dunque sono. Non so se potro venire da voi stasera.
Sei giovane, quindi dovresti essere serena e felice. ‘Nie wiem, czy będę mógł przyjść do was dziś wieczór.’
Si é fa tto tard.i, percid dobbiamo andaré. M i risulta che Fabrizio è già arrivato a Cracovia.
® c z a s o w e [ c o n g iu n z io n i t e m p o r a l i ], np.
SPÓJNIKI KORELATYWNE [CONGIUNZIONI CORRELATIVE]
allorché, appena che, come, dopo che, finché, mentre, nel momento
1 Podobnie jak spójniki proste, które je tworzą, mogą one wyrażać stosunek: in cui, ogni volta che, prima che, quando
320 321
■" • -«.tin ü»
Era venuto a trovarmi mentre uscivo di casa.. ® sposobu, m odalne [c o n g iu n z io n i m o d a l i ], np.
‘Przyszedł do mnie, gdy wychodziłem z dom u.’
Dopo che gli. ebbe dato alcuni consigli, lo licenzió. come, come se, comunque, nel modo che, quasi, senza che
M i guardava come se non mi avesse mai visto.
® c e l o w e [CONGIUNZIONI FINALI], n p .
‘Spoglądał na mnie tak, jakby mnie nigdy nie widział.’
acciocché, affinché, ché, perché E partito senza che avessimo potuto salutarlo.
Te lo dico affinché tu possa organizzarti meglio. ® w arunkow e [c o n g iu n z io n i c o n d iz io n a l i ], np.
‘Mówię ci to, abyś mógł się lepiej zorganizować,’
a condizione che, ammesso che, a meno che, a patto che, caso mai,
Lo mandano a lavorare perché impari un mestiere.
nel caso che, purché, qualora, se, supposto che
m p r z y c z y n o w e [c o n g iu n z io n i c a ü s a l i] - m o g ą w sk a z y w a ć n a p rzyczyn ę Se fa freddo rimango a casa.
r e a ln ą , np . ‘Jeżeli jest (będzie) zimno, zostaję w dom u.’
che, dal momento che, giacché, perché, per ilfatto che, poiché,
® porów nujące [ c o n g iu n z io n i c o m p a r a t iv e ] —najczęściej w zestawach ko
siccome, visto che
relacyjnych, np.
Stasera non esco di casa perché fa freddo.
come, come ... altrettanto, come se, cost ... come, meglio ... che,
‘Dziś wieczór nie wychodzę z domu, ponieważ jest zim no.’
meno ... che, peggio ... che, piú ... che, tanto piú ... quanto meno,
łub na przyczynę wykluczoną czy wręcz nierealną, np. tanto ... come, tanto ... quanto
non (...) che, non perché W niektórych zestawach kolejność elementów może ulec zmianie, np.
Non é che lo ami tanto, ma si e abituata a stare insieme a lid.
come ... cost, quanto ... tanto
‘Nie znaczy, że go kocha, ale przyzwyczaiła się być razem z nim.’
Ha lav or ato piú di quanto fosse necessario.
© s k u t k o w e [c o n g iu n z io n i c o n s e c u t iv e ] - często w strukturach korelatyw- ‘Pracował więcej niż to było niezbędne.’
nych, np. La tua casa non é poi cosí grande come me la descrivevi.
a tal punto che, cosí che, di maniera (di modo) che, sicché, talmente
® przeciw staw ne [a v v e r s a t i v e ], np.
che, tanto che (da)
laddove, mentre, quando
Gridó c o s í fo rte che finalmente lo udirono.
‘Krzyczał tak głośno, że wreszcie go usłyszeli.’ Llai agito con troppa fretta, mentre avresti dovuto aspettare.
Ero talmente stanco che mi addormentai súbito. ‘Postąpiłeś zbyt pośpiesznie, podczas gdy powinienieś był poczekać.’
323
0 w p r o w a d z a ją c e z d a n ia pytajne za leżn e [ in t e r r o g a t iv e in d ir e t t e ], np.
Spójnik o, oprócz wartości rozłącznej, np.
come, perché, quando, quanto, se
Decidetevi a partiré o rinunciate definitivamente al viaggio.
Dimmi perché, come e quando (cid) é successo. ‘Zdecydujcie się jechać albo definitywnie zrezygnujcie z podróży.’
‘Powiedz mi, dlaczego, ja k i kiedy to się wydarzyło.’
Vorrei sapere se ha giá ripreso le lezioni e quando lefa. może też mieć wartość spójnika włącznego, synonimicznego, np.
1 Niektóre spójniki mogą być użyte w różnych znaczeniach i funkcjach; M entre si preparava a partiré, ha ricevuto un contrordine.
i można mówić o ich wielowartościowości. ‘Podczas gdy przygotowywał się do odjazdu, otrzyma! odwołanie
polecenia.’
Spójnik e, oprócz wartości współrzędnej łączącej, np.
Anzi, oprócz wartości przeciwstawnej, np.
Verró domani e rimarró fin o a domenica.
‘Przyjadę jutro i pozostanę do niedzieli.’ Tu non la consoli, anzi accresci il suo dolore.
‘Ty jej nie pocieszasz, przeciwnie, powiększasz jej ból.’
może też mieć wartość współrzędną przeciwstawną, np.
może też mieć wartość łączącą, np.
Loro volevano ahitarlo e lui si dimostró scontroso.
‘Oni chcieli mu pomóc, a on okazał się gburem.’ Hai fatto tre errori, anzi quattro.
‘Zrobiłeś trzy błędy, a nawet cztery.’
324
325
ewentualnie z wartością wzmacniającą, np. Tradycyjnie dzieli się je na:
Lei non lo odia, anzi gli vuole bene. funkcjonujące wyłącznie
© w y k r z y k n i k i w ła ś c i w e [in t e r ie z io n i pr o p r ie ],
‘Ona go nie nienawidzi, przeciwnie, kocha go.’ jako wykrzykniki; są one swoistymi formami dźwięlconaśladowczymi, np.
Wśród spójników podrzędności taka wieloznaczność jest częsta. Spójnik che ah!, ahi!, ahimé!, auff!, deh! (archaizm), eh!, ehi!, mah!, oh!, ohi!,
może mieć wartość oznajmującą, czasową, celową, przyczynową, skutkową, ohimé!, psst!, uff!, urra!
porównawczą, wykluczającą; spójnik perchś - wartość celową, przyczyno
wą, skutkową, a może również wprowadzać zdania pytajne zależne; quando o w y k r z y k n ik i n ie w ła ś c iw e [in t e r ie z io n i im pr o pr ie ] - inne części mowy,
może mieć wartość czasową, przeciwstawną, przyczynową, warunkową, mo najczęściej wyrazy znaczące, pełniące wtórnie funkcję wykrzykników, np.
że też wprowadzać zdania oznajmujące, porównawcze oraz zdania modalne
addio!, animo!, basta!, bene!, bravo!, caspita!, coraggio!, diavolo!,
i zdania pytajne zależne.
evviva ! , fuori!, giusto!, guai!, mai! peccato!, presto!, via!
Dodajmy, że w zdaniach podrzędnie złożonych spójniki, najogólniej uj-
| mując, wprowadzają zdania podrzędne ESPLICITE, podczas gdy zdania ® w y r a ż e n ia w y k r z y k n ik o w e [e s p r e s s io n i in t e r ie t t iy e , e s c l a m a t iv e ],
i podrzędne im p l ic it e wprowadzane są często przez przyimki (w funkcji złożone z kilku wyrazów lub z całych zdań, np.
| spójnika). Nierzadko zresztą obydwa te elementy są wyrazami genetycz Dio ce ne liberi!, Dio mió!, mamma mia!, povero me!, santo cielo!
nie powiązanymi (jedne wywodzą się z drugich).
® o n o m a to p e je ,czyli wyrazy dźwiękonaśladowcze [f ó r m e o n o m a t o p e i -
Porównaj zdania: c h e ]; niektóre z nich mogą funkcjonować jako wykrzykniki, np.
Verro da te dopo che avró pranzato. (spójnik) paf!, patátrac!, pss!, psst!, ss!, tac!
Verro da te dopo aver pranzato. (przyimek —►spójnik)
‘Przyjdę co ciebie, gdy zjem obiad/po zjedzeniu obiadu. ’ Wykrzykniki dźwiękonaśladowcze spotyka się dziś często w filmach rysun
kowych, historyjkach obrazkowych, komiksach, w konsekwencji trafiają one
też do języka potocznego (zwłaszcza dzieci). Niektóre z nich oparte są na
włoskiej tradycji kulturowej i językowej, część zaś to modne zapożyczenia
WYKRZYKNIKI z innych języków (zwłaszcza z angielskiego).
1 W ykrzyknikom towarzyszy specyficzna intonacja, określana właśnie
I Wykrzykniki [in t e r ie z io n i ] włoskie są wyrazami nieodmiennymi, o niety- jako wykrzyknikowa [in t o n a z io n e e s c l a m a t iv a ]. Do tonu emfatycz-
1 powej budowie. W zasadzie nie wchodzą w związki składniowe z innymi I nego, w pisowni wyrażonego przez wykrzyknik [p u n t o e s c l a m a t iv o ],
I wyrazami, natomiast najczęściej funkcjonują jako odrębne, samodzielne I można dołączyć ton pytający, np. dla wyrażenia zdziwienia, zaskocze-
1 wypowiedzenia, równoważniki zdania. Toteż można je traktować ponie- Í nia itp.:
1 lcąd jako elementy istniejące poza rygorystycznie ujętym systemem grama-
I tycznym. come?!, come mai!?, dawero?!, perché!?
W ykrzykniki nie odnoszą się do określonych zjawisk rzeczywistości, w zasa (Zob. rozdz. Slowotwórstwo: Onomatopeje oraz Modalność zdania prostego:
dzie nie m ają desygnatów. Zdania wykrzyknikowe).
SKŁADNIA
-MODAINOŚĆ ZDANIA PROSTEGO
Składnia [ s i n t a s s i ] jest, obok morfologii, działem gramatyki, zajmują Modalność zdania wyraża się poprzez odpowiednią intonację zdaniową
cym się budową zdań i funkcjonowaniem wypowiedzi. W ujęciu trady (w pisowni przez odpowiednie znaki interpunkcyjne), szyk wyrazów oraz po
cyjnym bada ona takie zjawiska, jak: formalne i funkcjonalne związki przez ewentualne wprowadzenie do zdania pewnych elementów formalnych
(np. przysłówka, wykrzyknika).
j syntalctyczne zachodzące między poszczególnymi wyrazami w zdaniu,
| szyk i funkcje elementów sldadowych zdania, budowa zdania prostego Wyróżniamy w języku włoskim cztery podstaw ow e typy modalmości
i złożonego, szyk elementów sldadowych zdania złożonego itp. i związane z nimi cztery typy zdań prostych:
Stąd też, rozróżnienie zdań prostych [f r a s i s e m p l ic i ] i zdań złożonych □ zdania oznajmiające, czyli deklaratyw ne
□ zdania r o z k a z u j ą c o - ż y c z ą c e
[f r a s i c o m p o s t e ], a w analizie składniowej [ a n a l is i s in t a t t ic a ] - składni
□ zdania w ykrzyknikow e
zd ania prostego [ s i n t a s s i d e l l a f r a s e / p r o p o s iz io n e s e m p l ic e ] i składni
□ zdania pytajne
zdania złożonego [ s in t a s s i d e l l a f r a s e c o m p l e s s a ],
j Przedmiotem analizy składniowej jest wypowiedzenie [e n u n c ia z io n e ] oraz trzy podstaw ow e rodzaje intonacji, która im towarzyszy:
i - zdanie [f r a s e ], czyli składniowo zorganizowane oraz poprawne, pod © wznoszącą [i n t o n a z io n e a s c e n d e n t e ]
względem logicznym i semantycznym, połączenie jednostek języko 9 opad ającą [ i n t o n a z io n e d is c e n d e n t e ]
wych, wyznaczone przez intonacje zdaniowe i pauzy (w pisowni przez
® w znosząco-opadającą [ in t o n a z io n e a s c e n d e n t e - d is c e n d e n t e ]
j interpunkcję), wyrażające określoną, skończoną myśl lub mające pełne
znaczenie.
uw aga: Używany w gram atykach w łosiach termin l a p r o p o s iz io n e oznacza fragment wypo ZDANIA OZNAJMUJĄCE (DEKLARATYWNE)
wiedzi m ający orzeczenie. A zatem zdanie proste będzie zawierać jedną p r o p o s iz io -
Zdania oznajmujące przekazują zwy
n e , zas' zdanie złożone - dwie łub więcej. Termin p r o p o s iz io n e stosowany jest bardzo
ZDANIA WYKRZYKNIKOWE
ZDANIA ROZKAZUJĄCO-ŻYCZĄCE
Zdania wykrzyknikowe [ f r a s i e s c l a m a t iv e ] mają intonację opadającą
i Zdania rozkazuj ąco-życzące [f r a s i v o l it iv e , o t t a t iv e , iu s s iv e , e s o r t a - | (wykrzyknik w tekście pisanym), która w tym wypadku jest szczególnie
8 TIVE] wyrażają: | silna i połączona często z dodatkowym akcentem, tonem emocjonalnym,
© r o z k a z [comando - f r a s e im p e r a t iv a ], np.
wyrażającym stany uczuciowe mówiącego.
330 331
Często zdanie py tajn e w prow adzone je st przez odpowiedni przysłów ek Che cosa preferisci, il mare o la montagna? - La montagna.
{come, dove, perché, quando, quanto), zaim ek pytajny (che, chi) lub przy ‘Co wolisz, morze czy góry? - Góry.’
m iotnik pytajny (quäle): Prendi un caffe o un amaro? - Un amaro.
Qual é il tuo piú grande desiderio? Spotykana w języku tradycyjnym inw ersja [ in v e r s io n e ], czyli szyk od
‘Jałcie jest twoje największe pragnienie?’ wrócony, w dzisiejszej włoszczyźnie mówionej nie jest stosowana; w realiza
Come ti senti? cji neutralnej została zastąpiona przez szyk zdania oznajmującego z odpo
Quando venite da noi? wiednią intonacją pytajną, np.
Dove vai? E rimasta Clara a casa? Clara e rimasta a casa?
C hisuona?
Che cosa hai detto?
Che vuoi?
Quanto costa quel libro?
BUDOWA ZDANIA PROSTEGO
ELEMENTY SKŁADOWE
W zależności od zakresu pytania wyrażonego w zdaniu pytajnym mamy:
© z d a n ia p y t a j n e o g ó ln e [in t e r r o g a t iv e t o t a l i ], g d y p y ta n ie d o t y c z y treści
c a łe g o z d a n ia , a (o c z e k iw a n ą ) o d p o w ie d z ią n a n ie j e s t si lu b no, np. ! Zwopunktu widzenia jego struktury zdanie [F] jest zorganizowaną składnio
i charakteryzującą się określoną modalnością (T - typ zdania) jedno-
Vieni con noi al cinema? stką językową, której elementem centralnym jest g r u p a orzeczeniowa
‘Idziesz z nami do kina?’ [GV] (czasow nik [V] z ewentualnymi dopełnieniam i). Daje ona
Odpowiedź: możliwość wprowadzenia grap składniowych nom inalnych [GN] (rze-
Si, vengo./No, ho molto da farę. j czownik [S] z ewentualnymi określnilcami [B et] i dopełnieniami) i przy-
‘Tak, idę./Nie, m am dużo pracy.’ S im kowych [GP] (GN poprzedzona przyimkiem).
Vi é piaciuta la Gallería Borghese? Oto upioszczony przykład opisu składniowego włoskiego wypowiedzenia
Si, tanto./No. [2], czyli w tym wypadku zdania [F] prostego oznajmującego [Bieli.] - wraz
z przedstawieniem jego struktury w formie tzw. drzewka (albero):
® z d a n ia p y t a j n e c z ą s t k o w e lu b s z c z e g ó ło w e [ i n t e r r o g a t i v e p a r z i a l i ] , g d y
p y ta n ie d o t y c z y je d n e j z c z ę ś c i s k ła d o w y c h tr e ś c i z d a n ia i j e s t w p r o w a d z o n e 11 ragazzo indossava un impermedbile.
p rzez p r z y s łó w e k lu b z a im e k p y ta jn y : che, chi, come, dove, perché, ‘Chłopiec mial na sobie płaszcz nieprzemakalny’.
quando, quanto itp .; o d p o w ie d z ią n a taicie p y ta n ie je s t in fo r m a c ja d o ty c z ą c a F = GN + GV [= V + GN]
n ie z n a n e g o e le m e n tu tr e ś c i z d a n ia (c e n y , c z a s u , m ie js c a , p r z y c z y n y , s p o
Z ,•
s o b u , t o ż s a m o ś c i itp .), np. _J (
-T F
Dove avete passato le vacanze? - In montagna.
I , 1---------------------------------,
‘Gdzie spędziliście wakacje? - W górach.’ Bieli. GN GV
Chi ha telefonato? - Giorgio.
Perché non sei venuto con noi al concertó? - (Perché) ero molto stanco.
I
Int. dich.
H—iS-----------
B et. ' . y
,------1—GN,
Quanto costa questo libro? - Trentamila lire.
• z d a n ia p y t a j n e r o z łą c z n e [ i n t e r r o g a t i v e d i s g u j n t i v e ] , g d y p y ta n ie su g e B et S
ru je o d p o w ie d ź a lte r n a ty w n ą : (o ...) o ..., np. il ragazzo indossava un impermeabile
332
i Odczytujemy to w sposób następujący: wypowiedzenie X, to zdanie [F] W ykładnikiem orzeczenia jest czasownik, którego formalne i seman
1 typu [T] oznajmującego [Dich.] z intonacją deklaratywną [Int. dich.], tyczne właściwości - rekcja [r e g g e n z a ] i w alencja [ v a l e n z a ] decydu
i sldadające się z grapy nominalnej [GN] i grapy orzeczeniowej [GY] itd. ją, w sposób bezpośredni lub pośredni, o strukturze całego zdania oraz
0 postaci morfosemantycznej podmiotu i dopełnień, z którymi współwy-
Podobnie:
stępuje. Dzięki odpowiednim wykładnikom kategorii gramatycznych
Ilfratello di Giulia va alla partita di calcio. czasownik (w formie osobowej) zawiera m.in. informację o lokalizacji
‘Brat Giulii idzie na mecz piłki nożnej.’ zdarzenia w czasie oraz o jego modalności.
¡ Istnieją ponadto w zdaniu inne składniki, bez których może ono funkcjo
nować, aczkolwiek w wielu sytuacjach wprowadzenie ich do zdania jest
Najczęściej dopełnienie czasownika jest potrzebne, czasem wskazane lub
wręcz konieczne:
- formalnie i semantycznie - konieczne. Są to dopełnienia (bliższe i dal
Il professore dà un libro allo studente.
sze), okoliczniki, przydawki i dopow iedzenia, które stanowią rozsze
‘Profesor daje książkę studentowi.’
rzenie (czyli ekspansję) podmiotu i/lub orzeczenia. Także w obrębie tych
U cane segue i.l padrone.
grup składniowych obowiązują zwykle zasady zgody.
I ragazzi sono arrivati ieri, e stamattina ci hanno telefonato.
Marco ama Gloria, ma lei, purtroppo, ama un suo collega.
Obok czasowników autosemantycznych należy tu wymienić jeszcze co
ORZECZENIE I najmniej dwie niewielkie grupy czasowników, których natura seman
Orzeczenie [ p r e d ic a t o ] oznacza czynnos'ć, stan lub właściwość przypi tyczna i status morfoslcładniowy odbiega poniekąd od czasowników peł
noznacznych. Są to:
sywaną podmiotowi; odpowiada na pytania: che cosa fa ? (‘co robi?’),
come e? (‘jalci jest?’), chi e? ( ‘kim jest?’), che cosa succede eon lui? (‘co • tzw. czasowniki służebne, czyli pom ocnicze [v e r b i se r v il i ], zwane też
się z nim dzieje?’) itp. półposiłkowymi, które wraz z czasownikiem pełnoznacznym stanowią jedną
334 335
część zdania - jego orzeczenie czasownikowe. W yrażają one w zdaniu różne ® g d y p o d m io te m j e s t r z e c z o w n ik z b io r o w y z c o m p l e m e n t o d i sp e c if ic a z io -
modalności, np. konieczność (dovere), możliwość (potere), chęć, pragnienie NE (p r z y d a w lc ą d o p e łn ia c z o w ą ) , w ó w c z a s c z a s o w n ik z g a d z a s i ę b ą d ź z r z e
(■volere): c z o w n ik ie m w fu n k c ji p o d m io tu :
M ia figlia vuol andaré a. Roma, ma non p u d farlo perché deve Un gruppo di operai é uscito fuori per manifestare la loro disappro-
prepararsi agli esami. vazione.
‘Moja córka chce pojechać do Rzymu, ale nie może tego uczynić, ‘Grupa robotników wyszła na zewnątrz, żeby zamanifestować swą
ponieważ musi się przygotować do egzaminów.’ dezaprobatę.’
Desidera parlarle, ma non osa aw icinarsi a lei. bądź z rzeczownikiem tworzącym jego dopełnienie, a będącym faktycznym
wykonawcą czynności:
® tz w . c z a s o w n i k i f r a z e o l o g i c z n e [v e r b i f r a s e o l o g ic i ], in a c z e j m ó w ią c
f r a z e o lo g iz m y c z a s o w n ik o w e , k tó r e w r a z z p o d s t a w o w y m c z a s o w n ik ie m Un gruppo di operai hanno protestato contro il progetto della nuova
s t a n o w ią j e d n o o r z e c z e n ie i słu żą,' n a p r z y k ła d , d o w y r a ż a n ia a sp e k tu c z a legge.
s o w n ik a , k tó r e m u to w a r z y s z ą : ‘Grupa robotników protestowała przeciwko projektowi nowej ustawy.’
Sto p e r finiré la lettera, poi continueremo ad ascoltare quel ® gdy w zdaniu podmiotów jest więcej, wówczas orzeczenie przyjmuje for
disco. mę liczby mnogiej:
‘W łaśnie kończę list, potem będziemy dalej słuchać tej płyty.’
Monica e Luca studiano a ll’universitá.
Eravamo sul punto di chiudere la porta quando squillô
‘Monica i Luca studiują na uniwersytecie.’
il telefono.
• gdy orzeczenie odnosi się do jednego z dwu (lub więcej) rzeczowników
j Orzeczenie czasownikowe zgadza się we włoskim z podmiotem co do
tworzących alternatywną sekwencję (spójnild né, o, oppure, owero), wów
¡ osoby i liczby; gdy orzeczenie ma formę złożoną czasownika z czasow-
czas występuje ono najczęściej w liczbie pojedynczej:
{ niłciem posiłkowym essere, następujący po nim imiesłów bierny zgadza
się z podmiotem również co do rodzaju: Alia cena verrá o Silvia o suo marito: uno di loro deve ritnanere a casa.
‘Na kolację przyjdzie albo Silvia, albo jej mąż: jedno z nich musi zo
Aldo è arrivato. Carla è arrivata. Anna e Caria sono arrivate. stać w dom u.’
‘Przybył Aldo. Przybyła Caria. Przybyły Anna i C arla.’ Né la prima né la seconda edizione gli. pareva soddisfacente (rów
Anna visita il museo. Anna e Teresa visitano il museo. nież: pareva.no soddisfacenti).
La mia lettera è terminata, possiamo uscire.
Szczególnie w konstrukcji przeczącej n é ... né (zob. przykład powyżej) moż
Istnieje ponadto wiele sytuacji szczególnych, w których obowiązują określo liwa jest dla orzeczenia zarówno liczba pojedyncza (zwłaszcza gdy poprze
ne reguły zgodności orzeczenia z podm iotem . Oto ważniejsze z nich: dza podmioty):
® gdy rzeczownik tworzący grupę nominalną w funkcji podmiotu ma określ- Non é venuto né Giulio né Marco.
niki lub wyrażenia precyzujące ilość, orzeczenie zgadza się w zdaniu zazwy ‘Nie przyszedł ani Giulio, ani M arco.’
czaj z rzeczownikiem - faktycznym wykonawcą czynności: ja k i lic z b a m n o g a :
La maggior parte dei ragazzi non sono venuti oggi a scuola. N é Giulio né Marco sono venuti.
‘W iększość chłopców nie przyszła dziś do szkoły.’ ‘Nie przyszli ani Giulio, ani M arco.’
!
336
O rzeczenie im ienne polega na połączeniu cza
I sownika [ p r e d ic a t o n o m in a l e ]
essere z rzeczownildem łub przymiotnikiem, uzupełniającymi
Istniejące we włoskim - w obrębie v e r b i c o p u l a t iv i - czasowniki o znacze
niu ‘nazywać, oceniać, uważać, mianować, wybierać’, tzw. v e r b i a p p e l l a -
treść podmiotu, do którego się odnoszą. Czasownik essere pełni wówczas
t iv i , ESTIMATWI, e l e t t iv i i niektóre e f f e t t iv i , wymagają dopełnienia orzecz
funkcję łącznika [ v e r b o c o p u l a ], a rzeczownik lub przymiotnik, który
nikowego. Gdy dopełnienie orzecznikowe (rzeczownik lub przymiotnik)
po nim następuje, nosi nazwę orzecznika, czyli imiennej części orzecze
wprowadzone przez taki czasownik (zob. wyżej v e r b i c o p u l a t w i ) odnosi się
nia.
do podmiotu, wówczas czasownik występuje w stronie biernej (zob. Czasow
Czasownik essere (wraz z orzecznikiem) zgadza się z podmiotem w liczbie niki):
i rodzaju (jeśli jego forma charakteryzuje się tymi kategoriami gramatycz Fabrizio e ritenuto persona molto onesta.
nymi):
‘Fabrizio jest uważany za osobę bardzo uczciwą.’
Giovanni e studente. In ąuesti giorni i stato eletto un nuovo segretario generale del Par
‘Giovanni jest studentem.’ tito Popolare Italiano.
Lucia c stata molto brava. Antonio e stato nominato professore.
Giovanni e Lucia sono studenti.
Gdy natom iast odnosi się ono do dopełnienia bliższego, czasownik występu
© Jeżeli orzecznik jest jednego rodzaju, to przyjmuje on tylko liczbę rzeczow je w stronie czynnej:
nika, do którego się odnosi: Lo ritengo uno studioso serio.
II castagno é una piania. ‘Uważam go za poważnego uczonego.’
‘Kasztan jest rośliną.’ Gli italiani hanno eletto Oscar Luigi Scalfaro presidente della Re-
I castagni sono piante. pubblica.
342 343
Ponadto do apozycji bywają zaliczane: Giovanni studia medicina.
® przyd om k i i inne określenia występujące przy nazwach własnych, np. Giulia ascolta la radio.
Lorenzo ilM agnifico, Palma il Vecchio, l ’urbinate Raffaello Paolo ama Vittoria.
® struktura rzeczow nik + di, poprzedzająca nazwę własną osobową lub Lo studente legge un libro.
geograficzną, np.
I Dopełnienie bliższe „przedmiotu” występuje z czasownikami przechod-
il nome di Petrarca, l ’isola di Capri, il lago di Garda, la città di Siena ! nimi, które w zasadzie muszą mieć dopełnienie. Gdy wypowiedź koncen-
także: il nome della Rosa
I truje się na samej czynności wykonywanej przez podmiot, wówczas cza-
(zob. Complemento di denominazione). 1 sownik może być użyty bez dopełnienia, np.
lo ti scrivo.
DOPEŁNIENIA 1
‘Piszę do ciebie.’
Dopełnienia [c o m p l e m e n t i ] dzielimy na: Giovanni studia.
© dopełnienia ¡bliższe, czyli bezpośrednie [ c o m p l e m e n t i d ir e t t i ], które łą Lo studente legge.
czą się z członem określanym bezpośrednio, tzn. bez pośrednictwa przyimlca
\ w normalnym, neutralnym zdaniu prostym dopełnienie bliższe następuje
czyli p o ś r e d n i e [c o m p l e m e n t i in d ir e t t i ], które łączą
® d o p e ł n i e n i a d a ls z e , bezpośrednio po czasowniku.
się z elementem określanym za pośrednictwem przyimka. W iększość dopeł
nień należy do tej właśnie grupy. Szyk ten, we włoskim obowiązkowy, określany jest jako szyk S - V - O
(S o g g e t t o - V e r b o - O g g e t t o = Podm iot - O rzeczenie - Dopełnienie bliż
W wielu przypadkach dopełnienie pośrednie może być wprowadzone bez po
średnictwa przyimka i dopiero transformacja zdania ujawnia strukturę przy- sze). Zwykłe przestawienie S i O jest niemożliwe:
imkową, np.
Paolo ama Vittoria. t Vittoria ama Paolo.
Ha lavorato tutta la giomata. —►Ha lavorato durante tutta la giomata. ‘Paolo kocha Vittoriç.’ ź ‘Vittoria kocha Paola.’
‘Pracował (przez) cały dzień.’
Postawienie dopełnienia bliższego p rzed czasow nikiem i wyeksponowanie
Gramatyki nie są zgodne co do liczby rozróżnianych dopełnień. W tym miej
scu ograniczymy się do omówienia najważniejszych i najbardziej typowych go jest - obok odpowiednio nacechowanej intonacji - możliwe dzięld:
dopełnień.
□ przestaw ieniu [ d is l a c a z io n e ] dopełnienia bliższego i powtórzeniu go
w formie zaimka [pronom inalizacja - p r o n o m in a l iz z a z io n e ]:
DOPEŁNIENIA BLIŻSZE, czyli BEZPOŚREDNIE
© przestaw ienie „na lewo” [d is l o c a z io n e a s in is t r a ] - dopełnienie bliższe,
j Należą do nich dopełnienia wprowadzone do zdania bez pośrednictwa
! przyimka. umieszczone na początku zdania, zostaje powtórzone w formie zaimka oso
bowego (anafoiycznego), umieszczonego bezpośrednio przed czasownildem,
DOPEŁNIENIE BLIŻSZE „PRZEDMIOTU" np.
i Dopełnienie bliższe „przedmiotu” [ c o m p l e m e n t o o g g e t t o d ir e t t o ], La musica classica, lui l ’ammira.
I k ró cej d o p e łn ie n ie b li ż s z e [c o m p l e m e n t o o g g e t t o ], o k r e ś la p r z e d m io t,
‘M uzyka klasyczna, on ją podziwia.’
I którego dotyczy czynność wyrażona przez czasownik, np.
Questo film di Fellini, te lo ricordi?
Elisabetta ascolta la musica e Magda scrive una lettera. Sandra, io la conosco da piccola.
‘Elisabetta słucha muzyld, a Magda pisze list.’ Vittoria, l ’ama Paolo. lub Vittoria, Paolo Parna.
344
345
@ przestaw ienie „na praw o” [ d is l o c a z io n e a d e s t r a ] - dopełnienie bliższe łączeniu z rodzajnikiem określonym pełni funkcję rodzajnika cząstkowe
pozostaje na swoim miejscu po czasowniku (ewentualnie jest oddzielone od go, np.
niego podmiotem lub dopełnieniem oraz przecinkiem), ale zostaje wcześniej Ho comprato del prosciutto.
zasygnalizowane odpowiednim zaimkiem (kataforycznym), umieszczonym ‘Kupiłem trochę szynki.’
przed czasownikiem, np. Ha mangiato del pane e delform aggio e ha bevuto del vino.
Lui Vammira la música classica.
Należy również wspomnieć o tzw. dopełnieniu bliższym w ew nętrznym
U ha mangiata Jaś, la mela.
[c o m p l e m e n t o d e l l ’o g g e t t o in t e r n o ]. Są to rzeczownild występujące przy
La conosco cla piccola, Vittoria.
czasowniku (nieprzechodnim użytym jako przechodni), z którym mają
□ przekształcenie orzeczenia w stronę b iern ą [pasyw izacja - t r a s f o r m ą - wspólną formę i znaczenie, a czasem tylko znaczenie, np.
z io n e in PA SSivo, TRASFORMAZiONE Pa s s i v a ] - dopełnienie bliższe staje się piangere lacrime amare
podmiotem, a dotychczasowy podmiot, poprzedzony przyimkiem da, pełni ro ‘płakać gorzkimi łzam i’
lę dopełnienia spraw czego [c o m p l e m e n t o d ’a g e n t e ], np. dormiré il sonno del giusto
Paolo ama Vittoria. —* Vittoria é amata da Paolo. moriré (di) una morte tranquilla
‘Paolo kocha Vittorię.' —►‘Vittoria jest kochana przez Paolo.’ sognare sogni tranquilli
La melodia é suonata dal compositore. vivere una vita felice
La lettera é scritta da Grazia.
DOPEŁNIENIE ORZECZNIKOWE
F unkcję dopełnienia bliższego pełni głównie rzeczownik, ale mogą ją też
1 Dopełnienie orzecznikowe [ c o m p l e m e n t o p r e d ic a t iv o ] to rzeczownik
pełnić, np.
i lub przymiotnik, który, jako nominalna część orzeczenia imiennego, uzu-
© bezokolicznik lub przysłów ek: 1 pełnia treść czasownika (zob. Łączniki i Orzeczenie imienne). Pod
I względem morfo-sldadniowym łączy się z podmiotem lub z c o m p l e m e n -
Alberto ama suonare mentre sua sorella preferisce leggere.
I to oggetto.
‘Alberto lubi grać, podczas gdy jego siostra woli czytać.’
Non trovo U perché del. suo comportarnento. □ Gdy dopełnienie to pojawia się po łączniku essere i po nieprzechodnich
v e r b i e f f e t t iv i (diventare, parere, sembrare itp.), wówczas odnosi się do
m zaim ki osobowe nieakcentow ane (występują wtedy z reguły przed cza podmiotu:
sownikiem):
Gildia sembra distratta.
ho incontro spesso. ‘Giulia wydaje się roztargniona.’
‘Spotykam go często.’ II marę diventa sempre p iú agitato.
La saluto.
□ Gdy natomiast pojawia się po czasownikach oznaczających wybór, ocenę,
L ’ho visto ieri.
mianowanie, nazywanie, czyli tzw. v e r b i a p p e l l a t iv i , e s t im a t iv i , e l e t t iv i ,
® całe zdanie (tzw. zdanie dopełnieniowe): ef fe t t iv i przechodnich, wówczas się odnosi:
Vedo che ti sei divertita molto. ® do podm iotu - czasownik jest wtedy w stronie biernej, np. essere chiama-
‘Widzę, że bardzo dobrze się bawiłaś.’ to, essere giudicato:
W przypadku użycia rodzajnika cząstkowego dopełnienie bliższe jest wpro II professore Francesco Sabatini é stato nominato presidente dell’-
wadzone przez przyim ek di, który wówczas traci wartość przyim ka i w po Accademia della Crusca.
346 347
m i»
‘Proíesor Francesco Sabatini został mianowany prezesem Akademii niektórych rzeczowników, np. wyraża
c o m p l e m e n t o d i s p e c if ic a z io n e
della Crusca.’
jących stany uczuciowe (amore, desiderio, difesa, rispetto, timore), mo
L ’accusato é da molti considéralo innocente.
że wprowadzić dwuznaczność w interpretacji zdania, w zależności od te
® do dopełnienia bliższego - czasownik jest wtedy w stronie czynnej: go, czy rzeczownik wchodzący w sldad tego dopełnienia jest podmiotem
czy dopełnieniem bliższym czynności wyrażonej (w drodze transforma
II gindice lo dichiaró innocente. cji) przez określany rzeczownik:
‘Sędzia stwierdził, że jest on niewinny.’
Riteneva la sua vita un vero fallimento. il timore di Elena = 1 . Elena ha timore di qualcuno.
‘obawa Eleny’ ‘Elena obawia się kogoś.’
Tutti considerano Piero un ottimo specialista.
2 . Qualcuno ha timore di Elena.
1 suoi compagni lofecero capogruppo.
‘Ktoś obawia się Eleny.’
Podobnie:
DOPEŁNIENIA DALSZE, czyli POŚREDNIE
il libro di Luca
Należą do nich wszystkie dopełnienia wprowadzone za pośrednictwem Vamore di Chiara.
przyimka, tworząc tzw. g ru p y przyimkowe [GP]. Pełnią one w zdaniu Todio degli aw ersari
funkcje określane w terminologii polskiej jako dopełnienia dalsze, dopeł
nienia przyimkowe, okoliczniki. Niektóre odnoszą się tylko do rzeczow I Szczególnym przypadkiem jest c o m p l e m e n t o d i d e n o m i n a z io n e , które
nika, część (większość) do czasownika, inne natomiast mogą się wiązać I precyzuje poprzedzający je rzeczownik ogólny, podając nazwę własną.
z obiema wymienionymi kategoriami. I Wprowadzone jest przez przyimek di:
la festa di Natale
Oto najważniejsze z nich:
‘święta Bożego N arodzenia’
COMPLEMENTO Dl SPECIFICAZIONE I Dl DENOMINAZIONE
il nonie di Elisabetta
la cittá di Cracovia
1 Podobnie ja k przydawlca przymiotnikowa, c o m p l e m e n t o d i s p e c if ic a - la notte di San Lorenzo
służy do bliższego określenia i uściślenia znaczenia rzeczownika,
1 z io n ę
Może też występować bez przyimka:
fi któremu towarzyszy, niezależnie od funkcji, jaką pełni on w zdaniu.
il nome Elisabetta
Odpowiada przede wszystkim na pytanie kogo, czego, czyj, ja k i (di chi, di ‘imię Elisabetta’
che cosa) itp. i wyraża przynależność, własność, pochodzenie, autorstwo, il professore A rtigo Castellani
a pośrednio określa jakość itp.
COMPLEMENTO Dl TERMINE
Składa się najczęściej z przyimka di wprowadzającego rzeczownik, zaimek,
bezokolicznik lub przysłówek, poszerzone ewentualnie o dalsze elementy: | Dopełnienie to, określane w terminologii polskiej jako dopełnienie dalsze,
la casa dei miei a m id 1 służy do wskazania „adresata” czynności wyrażonej przez orzeczenie,
‘dom moich przyjaciół’ a więc osoby lub rzeczy, do której slderowana jest czynność i na której się
il panorama delle Dolomiti i kończy.
il presidente della Repubblica Odpowiada najczęściej na pytanie kom u, czem u, do kogo, do czego (a chi,
la pianta di Roma a che cosa). W prowadza je przyimek a:
Topera di Dante
Abbiamo inviato alio zio un biglietto di auguri.
il direttore della rivista
‘Posłaliśmy wujkowi kartkę z życzeniami.’
348
M aurizio ha regalato a m iafiglia una grammatica italiana. II matrimonio si celebró in chiesa.
Scrivo una lettera alla m iafam iglia. Il vasoio è sul (sopra il) tavolo.
La cantina è al di sotto della cucina.
Zaimki osobowe nieakcentowane typu mi, ii, ci, vi itd. mogą pełnić funkcję Stanchi, si sono seduti p e r terra.
dopełnienia bliższego lub dalszego: «C ’é sempre stata una lingua franca lungo la strada dei viaggi e dei
Ti vedo. —> Vedo te. commerci.» (z p rasy)
‘W idzę ciebie.’
o m o t o A LUOGO - w s k a z u je m ie js c e , k u k tó r e m u c z y n n o ś ć j e s t sk ie r o w a n a ;
Ti parlo. Parlo a te.
w p r o w a d z a ją j e p r z y im k i: a, da, dentro, di, fra (tra), in, per, sopra, sotto, su,
‘Mówię do ciebie.’
verso, vicirio, np .
Ci salutiamo. Salutiamo noi.
Ci sorridiamo. Sorridiamo a noi. Andarono verso la coltina.
‘Poszli w kierunku wzgórza.’
M i lavo. —> Lavo me.
Verrô da te domenica prossima.
M i piace. -* Piace a me.
Domani partiamo pe r Firenze.
Vi ammiro. —> Ammiro voi. Fra poche ore tornero a casa.
Ve la mando. La mando a voi. E andato dal medico.
350 351
Jó
mentó itp. i wprowadzony jest, między innymi, przez przyimki: a, eon, di, | W zdaniu funkcję okolicznika czasu pełni często przysłówek (lub użyta
per, su, tra, al tempo di, np. | przysłówkowo inna część mowy), powiązany z czasownikiem w struktu-
j rze powierzchniowej bezpośrednio, tzn. bez udziału przyimlca, który
Sono nati durante la guerra. można wyodrębnić w drodze transformacji, np.
‘Urodzili się podczas wojny.’
E arrivato ieri e parte domani.
Ci siarno dati appuntamento p e r la settimana prossima.
‘Przybył wczoraj, a wyjeżdża jutro.’
E arrivato alie quattro di mattina.
Ci vediamo domenica.
E arrivato a scuola in ritardo. C ’é stata la neve tutto l ’invernó.
Si incontreranno questa sera.
® t e m p o c o n t i n u a t o , czyli czas trwania czynności, odpowiadający na pyta COMPLEMENTO Dl MODO (Dl MANIERA)
nie da (in, per) quanta tempo i wprowadzony, między innymi, przez przyim 1 Wskazuje na sposób dokonania czynności lub cechę stanu. Odpowiada na
ki: da, durante, fin o a, in, per, np. i pytanie ja k , w ja k i sposób (come, in che modo, in quale maniera) i in.
Siamo amici da m old anni. I Przyimkami wprowadzającymi są: a, eon, da, di, in, per, secondo, sotto,
i su, a guisa di, alla maniera di, np.
‘Jesteśmy przyjaciółmi od wielu lat.’
Finisco di prepararmi in pochi minuti. Ci vado di malavoglia.
L ’ho aspettato fin o a mezzanotte. ‘Idę tam niechętnie.’
E un lavoro eseguito alla perfezione.
Okolicznik czasu może wyrażać również inne relacje czasowe, odpowiada Ha lavo rato secondo le proprie possibilitá.
jąc np. na pytania: da quanto tempo ( ‘od jak dawna, od kiedy’), entro quan Lo ha sempre trattato con gentilezza. '
to tempo ( ‘w jakim czasie, do/na kiedy’)., fino a quale tempo ( ‘do kiedy’),
Okoliczność sposobu może być też w yrażona za pom ocą przysłów ka
ogni quanto tempo ( ‘co jaki czas, jak często’), per quale tempo, per quando
prostego sposobu lub przym iotnika w funkcji przysłów ka, np.
( ‘na kiedy, na jald termin’), quante volte ( ‘ile razy, jak często’), quanto tem
po dopo ( ‘jak długo potem’), quanto tempo fa ( ‘od jak dawna, jak dawno Laura studia eon diligenza. —>Laura studia diligentemente.
tem u’), quanto tempo prim a (‘ja k dawno temu, ile wcześniej’), np. ‘Laura uczy się pilnie.’
Chi va piano va sano e va lontano.
Devo restituiré il libro alla, biblioteca entro dieci giorni. La donna agi infretta (frettolosamente), ma con prudenza (prudente
‘Muszę zwrócić książkę do biblioteki w terminie dziesięciu dni.’ mente).
Mia sorella Teresa è nata due anni prima di me ed è morta nove
| bądź też za pomocą konstrukcji czasow nik + g e r u n d io , np.
anni fa.
Vado molto spesso a ll’universitá, anche due-tre volte al giorno. Si guardavano sorridendo. ' ;
‘Patrzeli na siebie uśmiechając się.’
D ali’altroieri sono di nuovo a Roma e vi rima tro fino alia meta
di agosto.
COMPLEMENTO Dl MEZZO (Dl STRUMENTO)
Mateusz è nato due anni dopo (di) Magda e due anni prima di
Wojtek. W skazuje na przedmiot lub osobę, dzięki którym dokonywana jest
Fino a domani devo correggere le bozze di un arlicolo che deve czynność wyrażona przez czasownik. Odpowiada na pytanie kim,
trovarsi alla casa éditrice entro cinque giorni. czym, za pom ocą czego (per mezzo di chi, p er mezzo di che cosa). Naj-
352 353
I częściej pojaw iającym i się tu przyimkami są: a, eon, di, in, per, attra- Le coste della Toscana sono bagnate dal M ar Tirreno.
I verso, mediante, tramite, con l ’aiuto di, grazie a, p er mezzo di, per La música é suonata dal compositore.
¡ opera di, np.
Taicie dopełnienie sprawcze można zamienić na podmiot w zdaniu w formie
Rispóse alla sua letter a con un fa x . czynnej (podmiot zdania w formie biernej staje się wówczas dopełnieniem
‘Odpowiedział faksem na jego list.’ bliższym „przedmiotowym”):
Ce lo hanno fatto sapere tramite un suo amico.
L ’albero é stato abbattuto dal vento. —> II vento ha abbattuto l ’albero.
Con i soldi che mi liai dato ho comprato un libro.
‘Drzewo zostało powalone przez w iatr.’ -> ‘W iatr powalił drzewo.’
Ilfalegnam e lavora con la sega e il muratore con lo scalpello.
Le norme del códice stradale non sono rispettate da tutti gli aut orno-
Siamo stati salvad p e r mérito suo.
bilisti. —>Non tutti gli automobilisti rispettano le norme del códice
Ti spedirô quel volume con il corriere (per posta). stradale.
® complemento DI vantaogio, di SVANTAGGIO - określa korzyść, zysk, stratę, np. W języku włoskim wyróżniamy dwa sposoby współrzędnego zestawienia
zdań: połączenie w spółrzędne bezspójnikow e i spójnikowe.
Le sigarette sono nocive alla soluté.
‘Papierosy są szkodliwe dla zdrow ia.’
Il soldato combatte p e r la patria. POŁĄCZENIE WSPÓŁRZĘDNE BEZSPÓJNIKOWE
1 Zdania są zestawione bez pośrednictwa spójnika współrzędności, gra-
I ficznie przedziela je znak interpunkcyjny:
ZDANIE ZŁOŻONE Portami il tuo ultimo quadro; vorrei vederlo.
‘Przynieś mi twój ostatni obraz; chciałbym go zobaczyć.’
j Zdanie złożone [frase complessa ] to rozbudowane wypowiedzenie, «Mi levai, andai al bagno, girai il solito uncino, aprii le solite mat-
j składające się z dwu lub więcej zdań prostych, pozostających wzgłę- tonelle, ąuincli lo sportello delforziere.» (A. Moravia)
: dem siebie w określonych stosunkach składniowych. W e włoskiej tra «E una sera mernorabile parlai ad Olga délia mamma, a lungo, la
dycji gram atycznej zdanie złożone zawiera tyle zdań składowych, ile m am m afu viva nelle mie parole, negli occhi stupiti e lucidi délia mia
! jest w nim elementów czasownikowych (występujących w form ie oso- compagna, il suo ricordo fioriva dalle mie parole.» '(V. Pratolini)
! bowej lub nieosobowej bądź też w postaci ukrytej), pełniących rolę
orzeczenia.
POŁĄCZENIE WSPÓŁRZĘDNE SPÓJNIKOWE
Ze względu na stosunki składniowe między zdaniami tworzącymi zdanie
W tym przypadku zdania są połączone za pomocą spójników współ-
złożone wyróżniamy relację w spółrzędności i zdania w spółrzędnie złożo
I rzędności. Zachowują swoją niezależność składniową i semantyczną,
ne [frasi coordínate] oraz relację podrzędności i zdania podrzędnie zło
j a łączący je spójnik stanowi o związku logicznym, jaki między nimi za
żone [frasi subordínate ].
chodzi.
356
357
¡ Wzłożonymi,
zależności od typu relacji, jaka zachodzi między zdaniami współrzędnie
w języku włoskim wyróżniamy następujące rodzaje współrzęd
Można do niej zaliczyć również relację wynilcowo-uzupełniającą, w której
wypowiedź połączona jest z wprowadzeniem dodatkowego, nowego elemen
ności: tu podsumowującego wypowiedź, np.
© w spółrzędność łączną [coordinazione c o p u la tiv a ] - można ją wyrazić La. ragazza era bella, e anche (pure) simpática.
stosunkiem A i B, np. ‘Dziewczyna była ładna, a także sympatyczna.’
Hai fatto un buon lavoro, quindi puoi essere soddisfatto.
Sentí un gran sollievo e non desiderava più altro.
‘Poczuł wielką ulgę i nie pragnął już niczego więcej.’ o w spółrzędność w łączną [coordinazione dichiarativa lub esplicativa]
Si sedette sulla spiaggia, e chiuse gli occhi. - wprowadza ona zdanie, które potwierdza zdanie poprzedzające i wyraża
się stosunkiem A istotnie B, np.
® w spółrzędność przeciw staw ną i zastępującą [coordinazione aw ersa - Questa notte non ho potuto dormiré: il trajfico, infatti, é stato inten
TIVA E SOSTITUTIVA] - przeciwstawia ona częściowo dwa elementy, przy so a tutte le ore.
czym każdy z nich zachowuje swą aktualność; wyi'aża się stosunkiem A, ale ‘Tej nocy nie mogłem spać: ruch uliczny był rzeczywiście intensyw
(a nawet) B, np. ny przez cały czas.’
E un tipo piuttosto origínale, infatti si comporta sempre in modo di
Dicono che è un buonfilm , a me perô non è piaciuto.
verso dagli altri.
‘Mówią, że to dobry film, mnie się jednak nie podobał.’
Camminava i n f retía. (Ándava difretta), anzi correva. lub wyjaśnia je i wyraża się stosunkiem A, czyli B, np.
Michele si risparmia, vale a dire lavora poco.
lub też wprowadza zdanie, które całkowicie zaprzecza zdaniu poprzedzają
‘Michele oszczędza się, to znaczy mało pracuje.’
cemu; wyraża się wówczas stosunkiem nie A, ale B, np.
Alessandro Manzoni, ow ero l ’autore dei “Promessi sposi”, é uno dei
Non bisogna indugiare, bensl a gire. piu conosciuti scrittori italiani.
‘Nie należy zwlekać, ale działać.’ Verremo da vo ifra una settimana (e) cioé domenica prossima.
Non è bella, bensï molto simpática. Niektóre spójniki (e, o) mogą występować przed każdym ze zdań współrzęd
nie złożonych, także przed pierwszym z nich. Wypowiedzenie nabiera wów
• w spółrzędność rozłączną [coordinazione disgiuntiva] - wyraża się sto
czas szczególnego zabarwienia emfatycznego:
sunkiem A lub B, np.
E lui cantava, e gli altri suonavano, e tutti erano allegri.
Scherzi o dici su! serio? ‘I on śpiewał, i inni grali, i wszyscy byli weseli.’
‘Żartujesz, czy mówisz serio?’
W przypadku gdy występują dwa zdania złożone współrzędnie, spójnik sta
O tu non ti spieghi chiararnente, oppure sono io che non capisco.
wia się zazwyczaj przed drugim zdaniem:
Stasera andró a teatro o al cinema, oppure mi metterô a studiare.
Agata suona e canta.
© w spółrzędność wynikow ą [coordinazione conclusiva] - wyraża się sto ‘Agata gra i śpiew a.’
sunkiem A, więc B, np. Smetti di gridare o vado via.
Pensó dunque sono. Gdy takich zdań jest więcej, wystarczy umieścić spójnik e lub o przed ostat
‘Myślę, więc jestem..’ nim z nich:
Ero stanco, perianto non sono uscito eon loro stasera. Fu crocifisso per noi sotto Ponzio Pilato, mor), e fu sepolto.
Hai sbagliato, (e) perció devi pagare. ‘Został ukrzyżowany za nas pod Poncjuszem Piłatem, umarł i został
Hanno detto di voler venire da noi, dunque vengano. pogrzebany.’
358
359
I Relacja współrzędności iącznej, przeciwstawnej i rozłącznej może ulec
wzmocnieniu przez użycie form korektyw nych spójnika, np. e ... e, né [ Współrzędnie zestawione mogą być również wyrazy lub ich sekwencje,
będące elementami składowymi zdania prostego. M ogą to być elementy
né, non solo ... ma anche, o ... o, ora ... ora, sia ... sia: równorzędne pod względem semantycznym oraz funkcjonalno-składnio-
Ora camminava, ora siferm ava per riposarsi. wym, np.
‘To szedł, to zatrzymywał się, żeby odpocząć.’ il maglione rosso e blu
N é amiamo la violenza né la giustifichiamo negli altri. ‘sweter w kolorze czerwonym i niebieskim’
O mi sono spiegato maie, o (owero) tu non hai capito niente. (dwa przymiotniki - przydawki zestawione współrzędnie)
Non solo capisce Vitaliano, ma anche lo parla discretamente. 1 lub elementy składniowo różne, nie należące do tej samej kategorii, np.
Relacja współrzędności może zachodzić również między zdaniami un oggetto verde e dalio strono aspetto
¡ podrzędnymi, które są wówczas w równym stopniu zależne od jednego
‘zielony i o dziwnym wyglądzie przedmiot’
(przymiotnik - przyda wica i grupa przyimkowa w funkcji complemento di qualitá
zdania nadrzędnego, np. lub Dl SPECIF1CAZI0NE)
M i puô dire a che ora questo treno parte da Roma e quando arriva 1 Może to być również zestawienie elementu prostszego ze zdaniem, np.
a Macerata?
un colpo di manganello violento e c h e fa male
‘Może mi pan powiedzieć, o której godzinie ten pociąg odjeżdża ‘gwałtowne uderzenie pałką, które sprawia ból’
z Rzymu i kiedy przyjeżdża do M aceraty?’ (przymiotnik - przydawka i zdanie w zględne atrybutywne)
La patria onora e coloro che la servono fedelmente e coloro che com-
Zdania współrzędnie złożone - spójnikowe i bezspójnikowe — występują
piono glorióse imprese civili.
bardzo często w języku codziennym, potocznym, zwłaszcza mówionym.
Jeśli spójnik wprowadzający zdania poboczne współrzędnie złożone jest ten Konstrukcje takie są też charakterystyczne dla współczesnej włoskiej prozy
literackiej, np.
sam, może on zostać opuszczony w następnym zdaniu (i w ewentualnych ko
lejnych), np. «Era un essere allegro, libero e selvaggio: si affezionava, ma senza
servilitá; ubbidiva, ma conservava la sua indipendenza; una specie
Dopo che ebbe preso la prima colazione e messo in ordine la stanza, di folletto o di. spiritello fam illare, bonario, ma, in fondo, irraggiun-
si mise a studiare. gibile. Piú che camminare, sallava, a grandi balzi, con un ondeggia-
‘Gdy zjadł śniadanie i doprowadził pokój do porządku, zabrał się do re delle orecchie e del pelo; inseguiva le farfulle e gli uccelli, spaven-
nauki.’ tava le capre, lottava con i cani e coi gatti, correva da solo pei cam-
«P ercio, quando U ser gente maggiore fece l ’appello, e venne il nome p i guardando le nuvole...» (C. Levi)
del Lazzari, uno rispóse p e r lui ‘p resente’.» (D. Buzzati)
362 363
To powiązanie ze zdaniem-nadrzędnym wiąże się z określonymi konsek P er quanto m i riguarda, io ho finito.
wencjami natury formalno-składniowej dla zdania podrzędnego (zgoda co (zdanie ograniczające)
do liczby, rodzaju, szyk zdań). Se avessi avuto tempo, sarei andato con te al teatro.
(zdanie w arunkow e)
Mario rispóse con un fa x nel quale annunciava il suo imminente ri- A bbiam ofatto come tu volevi.
torno a casa. (zdanie olcolicznikowe sposobu)
‘M ario odpowiedział faksem, w którym zapowiadał swój rychły po
wrót do dom u.’
(dopełnienie - okoliczn ik sposobu zdania nadrzędnego, rozw inięty przez zdanie ZDANIA NIEOSOBOWE
w zględne)
Non sono contento di questo testo, perció devo rifarlo. Są to zdania podrzędne, zawierające formy nieosobowe czasownika,
‘Nie jestem zadowolony z tego tekstu, dlatego muszę go przerobić.’ a więc bezokolicznik, imiesłowy przymiotnikowe czynny i bierny lub
imiesłów przysłówkowy. Formy le pojawiają się w zdaniu w zasadzie
(W relacji przy czy n a - skutek pow y ższe zdanie podrzędne skutkow e (p e rc ió d e v o ri
fa r lo ) naw iązuje do treści zd an ia nadrzędnego, do kolejnych je g o elem entów składo bezpośrednio, tzn. bez elementu wprowadzającego; jedynie bezokolicz
w ych: do orzeczenia im iennego w form ie przeczącej: non so n o c o n ten to —> p e rc ió nik często jest poprzedzony przyimkiem (głównie a, da, di, per) lub wy
o raz do dopełnienia części im iennej orzeczenia: (non co n ten to ) d i q u e sto te s to —>■(de rażeniem typu spójnikowego i przysłówkowego.
v o ) rifarlo).
W terminologii polskiej odpowiadają im tzw. rów now ażniki zdań (imiesło
wowe, bezokolicznikowe), określane nieraz jako oznajm ienia, np.
ZDANIA OSOBOWE i NIEOSOBOWE
Vi prego di andaré a trovarlo a ll’ospedale.
W zależności od formy (osobowej lub nieosobowej) ich czasownika, ‘Proszę was, żebyście poszli odwiedzić go w szpitalu.’
i zdania poboczne dzielimy w języku włoskim na zdania osobowe [pro- (zdanie dopełnieniow e i zdanie okolicznikow e celu)
posizioni espucite] i zdania nieosohowe [proposizioni implicite]. Giunto in cima si riposava godendo il panorama e respirando l ’aria
fresca di montagna.
(zdanie okolicznikow e czasu - następstw o czynności zd an ia głów nego; dw a
ZDANIA OSOBOW E
zd an ia okolicznikow e sposobu w spółrzędnie złożone)
Są to zdania podrzędne, zawierające formę osobową czasownika (w try Non m iferm ai prim a di finiré la lettura del giallo.
(zdanie czasow e - uprzedniość)
bie oznajmującym, łączącym, warunkowym lub rozkazującym) i zazwy
Camminando hanno parlato del loro solito problema.
czaj wprowadzone przez spójnik podrzędności, np.
(zdanie czasow e - rów noczesność)
Ti telefono perché te l ’avevo promesso. Per aver dimenticato i documenti é dovuto ritornare a cąsa.
‘Telefonuję do ciebie, ponieważ ci to obiecałem.’ (zdanie przyczynow e)
(zdanie przyczynow e)
Benché fo sse stanco, continuó il lavoro. Oba typy zdania podrzędnego są w języku włoskim często używane,
(zdanie przyzw olone) a w wielu rodzajach zdań pobocznych p r o p o s iz io n e i m p l íc it a jest wręcz
U ho incontrato mentre usciva dall’ufficio. preferowana jako bardziej ekonomiczna, prostsza i stylistycznie „zgrab
(zdanie czasow e) niejsza . Pozwala też, na przykład, uniknąć kłopotliwego nieraz i skom
Puoi prestarmi ii libro di cui mi hai parlato ? plikowanego, a przy tym stylistycznie niewygodnego, następstwa cza
(zdanie w zględne) sów. Uproszczenie taicie jest możliwe, a nawet wskazane wówczas, gdy:
364
365
® podmiot w obu zdaniach (nadrzędnym i podrzędnym) jest ten sam, np. To jedno zdanie podrzędne w formie nieosobowej może zostać przekształcone
Spero di aver ragione. w kilka różnych zdań osobowych [proposizioni esplicite] okolicznikowych:
• czasu [proposizione temporale], np.
obok:
—* Quando fu caduta la neve, il paese si. riempl di turisti.
Spero che io (ho) abbia ragione.
‘Gdy spadł śnieg, wioska zapełniła się turystam i.’
‘M am nadzieję, że mam rację.’
® przyczyny [ proposizione caúsale], np.
® podmiotem zdania podrzędnego (najczęściej dopełnieniowego) jest dopeł
nienie zdania nadrzędnego, np. Poiché era caduta la neve, il paese, si riempl di turisti.
‘Ponieważ spadł śnieg, wioska zapełniła się turystam i.’
Ho telefonato a Corrado di venire a trovarmi.
a, zmieniając czas w zdaniu nadrzędnym, także
obok:
® warunku [proposizione condizionale], np.
Ho telefonato a Corrado che venga a trovarmi.
‘Zatelefonowałem do Gorrada, żeby przyszedł mnie odwiedzić.’ —» Se é caduta la neve, il paese si riempird (si sard riempito)
di turisti.
W przypadku gdy zdanie poboczne (podmiotowe) zależy od czasownika nie- ‘Jeżeli spadł (tam) śnieg, wioska zapełni się (będzie/zostanie
osobowego w zdaniu nadrzędnym, użycie formy osobowej [esplicita] jest zapełniona) turystam i.’
obowiązkowe:
] Jak widać, proposizioni implicite mogą zostać przekształcone w propo-
Pare che io/tu/lui/lei abbia ragione. | sizioni esplicite najczęściej przez wprowadzenie odpowiedniego spójni
‘W ydaje się, że m am (masz, ma) rację.’ ka i odpowiedniej formy osobowej czasownika. Natomiast transformacja
w odwrotnym kierunku (esplicita -> implícita) nie zawsze jest możliwa.
Jednak zdanie w formie osobowej, mając czasownik określony przez
właściwe mu kategorie gramatyczne, takie jak czas, osoba, liczba, rodzaj
| itd., jest zazwyczaj bardziej precyzyjne. Podaje informacje, których cza UŻYCIE TRYBÓW W ZDANIACH NIEOSOBOWYCH
sownik w formie nieosobowej nie jest w stanie przekazać.
Toteż nierzadko jednem u zdaniu w formie, nieosobowej [implícita] może od ¡ Użycie w zdaniu podrzędnym nieosobowych trybów czasownika możli
we jest w ściśle określonych okolicznościach składniowych i wymaga
powiadać kilka zdań w formie osobowej [esplicita], zróżnicowanych pod spełnienia odpowiednich warunków.
względem czasu i trybu, w jakich wyrażono daną czynność, lub też pod
PARTICIPIO PRESENTE
względem relacji składniowych (zdanie podrzędne czasowe, przyczynowe,
celowe itd.). I Używany jest bardzo rzadko w zdaniach nieosobowych, głównie w ję-
■ zylcu urzędowym. Występuje bez przyimka. W yraża-rówmoczesność
Porównajmy, dla przykładu, zdania osobowe i nieosobowe pod kątem relacji
I czynności w obu zdaniach:
semantyczno-slcładniowych, jalde mogą one realizować: proposizioni esplici-
te mogą wyrażać - już w strukturze powierzchniowej - zróżnicowane relacje I giocatori partecipanti (= che partecipano; parteciperanno, hanno
składniowe, podczas gdy proposizioni implicite takiej możliwości nie mają: partecipato) alla gara sono (saranno, sono stań) accolti calorosa
mente dal pubblico.
proposizione implícita —> proposizione esplicita ‘Zawodnicy uczestniczący (którzy uczestniczą; będą uczestniczyć,
Caduta la neve, U paese si riempl di turisti. uczestniczyli) w zawodach są (będą, byli/zostali) ciepło przyjęci
‘Po spadnięciu śniegu wioska zapełniła się turystam i.’ przez publiczność.’
366 367
PARTICIPIO PASSATO gerundio passato wyraża uprzedniość w stosunku do zdania nadrzędnego:
i W yraża przede wszystkim uprzedniość czynności zdania czasowego Avendo cominciato il lavoro ci siamo accorti di tutte le dijficoltá da
1 w stosunku do czynności wyrażonej w zdaniu nadrzędnym:
superare.
Letta la sua lettera ha capito tutto. ‘Po rozpoczęciu pracy zdaliśmy sobie sprawę ze wszystkich trudno
‘Po przeczytaniu jego listu, zrozumiał wszystko.’ ści, jalde należy pokonać.’
Alzatisi presto, hanno fatto in tempo a prendere il primo pullman per
Bywa zastępowany przez zdania osobowe:
L ’Aquila.
Avendo camminato molto, si sentiva stanca. —>Si sentiva stanca
1 Rzadko wyraża równoczesmość: perché aveva camminato molto.
Insospettito dal suo prolungato silenzio, volle verificare di persona. ‘Ponieważ długo szła, czuła się zmęczona.’
‘Zaniepokojony jego przedłużającym się milczeniem, chciał spraw
dzić osobiście.’ Przypadld, gdy oba zdania m ają różne podmioty, są rzadko spotykane:
Występuje z reguły bez przyim ka, w formie określanej jako absolutna «Tramontando le Stelle, rimase Drogo, fra le nere ombre vegetad,
! [participio passato ASSOLUTO], W niektórych sytuacjach może być po a vedere sorgere il giorno.» (D. Buzzati)
przedzony przysłów kiem określającym czas:
gerundio występuje najczęściej bez elementu wprowadzającego, ale w nie
Appena arrivati, ci assaltarono gli amici. których przypadkach, w zdaniu podrzędnym przyzwalającym, wprowadzo
‘Jak tylko przyjechaliśmy, rzucili się na nas przyjaciele.’ ne jest przez spójnik anche, pure (oba zdania muszą mieć ten sam pod
lub spójnikiem pure, anche (zdanie okolicznikowe przyzwolenia): miot):
Pur sentite le diverse opinioni, non ci credo molto. Pur essendo stanca, li ha accompagnati a casa.
‘Pomimo że wysłuchałem różnych opinii, nie bardzo w to wierzę.’ ‘Pomimo że była zmęczona, odprowadziła ich do domu.’
Anche conoscendola piuttosto bene, non avrei mai creduto che lo
GERUNDIO avrebbe invitato a casa sua.
Jest ściśle związany z czasownikiem zdania nadrzędnego. Oba czasów -
I niki najczęściej mają ten sam podmiot. BEZOKOLICZNIK
gerundio presente wyraża zazwyczaj równoczesność obu czynności: ¡¡ Występuje najczęściej w zdaniach nieosobowych.
«Era. rimasto lungo tempo sul letto, ora accoccolandosi immobile infinito presente wyraża czynność rów noczesną lub przyszłą w stosunku
e pieno di pensieri, ora rotolandosi selvaggiamente e lasciando usci- do czynności zdania nadrzędnego:
re ad alta voce parole di gioia incontenibile.» (A. Delfini)
E convinto di aver ragione.
Może również wyrażać uprzedniość w stosunku do czynności zdania nad ‘Jest przekonany, że ma rację.’
rzędnego: Vedo i ragazzi giocare a pallone.
Venivano ogni pomeriggio preaw isandoci con una telefónala. Speriamo di rivedervi domani
‘Przychodzili każdego popołudnia, uprzedzając nas telefonicznie.’ Speravamo di partiré Tindomani (in mattinata).
lub następstw o : infinito passato wyraża natomiast czynność uprzednią:
Pensavamo che l'alt.ro riprendesse la corsa, soipassandoci. Spero di esser stato suficientem ente chia.ro.
‘Myśleliśmy, że tamten pojedzie dalej, wyprzedzając nas.’ ‘M am nadzieję, że wyraziłem się wystarczająco jasno.’
Si sente colpevole di non aver detto tutta la veritá. o w ,konstrukcjach składniowych z czasow nikam i fare, lasciare:
Credono di essersi comportad in modo elegante.
Non ti lascio partiré se non mi prometti di tornare presto.
W zależności od rodzaju zdania podrzędnego, w którym jest predykatem, i od ‘Nie pozwolę ci odejść, jeśli nie obiecasz mi, że szybko wrócisz.’
elementu zdania nadrzędnego, z którym jest związany, bezokolicznik może Ci h a ifatto aspettare tanto tempo.
być w prow adzony (najczęściej) przez przyim ek (a, da, di, per, eon, su) lub ■® często w zdaniach podm iotow ych, wprowadzone przez formy czasowni
przez spójnik, wskazujący na odpowiednią relację składniową: kowe nieosobowe:
Ha imparato a parlare italiano. Occorre partiré súbito.
(zdanie dopełnieniow e)
‘Trzeba wyjechać natychm iast.’
‘Nauczył się mówić po włosku.’ E opportuno essere 11 a ll’ora precisa.
M i sembra di essere chiaro.
Czasowniki służebne tworzą z bezokolicznikiem jedno zdanie; w innych ze
(zdanie podm iotow e)
stawieniach bezokolicznik stanowi zdanie podrzędne implícita, a czasownik,
A vederlo non direi che é (sia) soddisfatto. który je wprowadza, pełni w stosunku do niego rolę zdania nadrzędnego, np.
(zdanie czaso w e - rów noczesność)
«Voleva camminare a piedi, non gli andava di parlare con nessuno.
Dopo aver camminato molto si ferm o per riposarsi. E soprattutto voleva maćinare a piedi i dodici chilometri, quasi per
(zdanie czaso w e - u p rzed n io ić w stosunku do zd an ia nadrzędnego)
aggravate la colpa di chi gli avevafatto quel torto infame, per il gu
Prima di andaré a letto devo telefonare agli amici. sto di sentirsi. piu o ff eso ancora.» (G. Guareschi)
(zdanie czaso w e - następstw o w stosunku do zd an ia nadrzędnego)
Si sentiva cosí felice da dover saltare di gioia. □ P odm iot w zdaniu bezokolicznikow ym je st ten sam , co w zdaniu n a d
(zdanie skutkow e) rzędnym .
Bez przyñmka używane są bezokoliczniki występujące: Do czasowników, po których następuje bezokolicznik poprzedzony przyim-
Iciem di należą, między innymi, czasowniki wyrażające:
© po czasow nikach służebnych:
• stw ierdzenie, opinię, osąd (affermare, capire, decidere, dichiarare, dire,
Devo uscire. giurare, negare, pensare, raccontare, sapere itp.), np.
‘Muszę wyjść.’
Racconta di aver visto un ufo.
Posso camminare.
‘Opowiada, że widział ufo.’
Voglio leggere.
Vi giuro di aver detto tutta la veritá.
© po czasow nikach określających w rażenia zmysłowe, np. ascoltare, H a negato di averio mai visto.
guardare, sentire, udire, vedere\ Pensó di essermi spiegato bene.
Sentó cantare gli uccelli. © niepewność, stra c h (aver paura, credere, dubitare itp.), np.
‘Słyszę, ja k ptaki śpiewają.’ H a paura di aver dimenticato qualcosa di importante.
Guardo tramontare il sole. ‘Boi się, że zapomniał o czymś ważnym .’
Vedo passare le macchine. Crede di averfatto di tutto per metiere in luce questa faccenda.
370 371
® prośbę, steran ie, próbę (cercare, chiedere, domandare, tentare itp.), np. UKŁAD WSPÓŁRZĘDNOŚCI
H a cercato d i essere calmo e sorridente.
‘Starał się być spokojny i uśmiechnięty.’ W tym wypadku dwa zdania podrzędne, zależne od jednego zdania nadrzęd
nego, znajdują się w stosunku do siebie w relacji współrzędności, np.
m pragnienie, oczekiwanie, nadzieję, życzenie {attendere, augurarsi, desi-
derare, sperare itp.), np. Ti scriveró [Pr.] quando avrô tempo [S. I¡] e quando ne avrô voglia
[S. I2].
H aprom esso di telefonarci ogni settimana.
‘Napiszę do ciebie, gdy będę miał czas i gdy będę miał na to ochotę.’
‘Obiecał, że będzie do nas telefonował co tydzień.’
Spero di non aver abusato della vostra pazienza. To zdanie można przedstawić w formie schematu w następujący sposób:
□ Podm ioty w obu.zdaniach są różne.
Ti scriveró
Najczęściej dopełnienie zdania nadrzędnego staje się podmiotem w zdaniu
podrzędnym bezokolicznikowym.
S. I, ------ *■ S. I,
Czasow niki w zdaniu nadrzędnym , od których zależy bezokolicznik zdania
podrzędnego, w y rażają najczęściej prośbę, polecenie, życzenie, rozkaz itp. quando avrô tempo e quando ne avrô voglia
(.augurare, comandare, consigliare, imporre, pregare, vietare), np.
II maestro aiuta i ragazzi a tradurre U testo.
UKŁAD PODRZĘDNOŚCI
‘Nauczyciel pom aga uczniom tłumaczyć tekst.’
Gli hanno proibito di uscire di casa.
Zdanie podrzędne, podporządkowane bezpośrednio zdaniu nadrzędnemu, jest
Ti consiglio di fa re presto i compiti, poi avrai una sorpresa.
równocześnie zdaniem nadrzędnym w stosunku do innego zdania podrzędne
Ti pręgo di spegnere la tv: mi disturba tanto.
go, które następuje po nim i od którego to ostatnie bezpośrednio zależy.
372 373
■ .
Schemat tekstu: Pr. 1 P r. 2 —► P r. 3 PODZIAŁ ZDAŃ PODRZĘDNYCH
ł 4
S .I, S. I, S. I, Najczęściej stosowany podział zdań podrzędnych jest następujący:
4 4 4
S. II2 S. II2 S. II2 ZDANIA PODMIOTOWE I DOPEŁNIENIOWE
i 4' Nawiązują one do jednej z grup nominalnych zdania prostego, przekształca
S. III 3 S. III 3 jąc je w zdanie podrzędne typu: p r o p o s iz io n e SOGGETTIVA, o g g e t t iv a , d i -
4 CHIARATIVA, in t e r r o g a t iv a INDIRETTA. Zdania podmiotowe i dopełnieniowe
S. IV4 należą do najczęściej występujących zdań podrzędnych.
Taicie proste, modelowe zdania są raczej rzadkie we współczesnym języku ZDANIA PRZYDAWKOWE
włoskim. O wiele częstsze są zdania złożone w sposób bardziej skompliko Nawiązują do przydawki w zdaniu prostym, zamieniając ją na zdanie
wany. Jest to wynikiem stosowania w jednym zdaniu złożonym obu modeli podrzędne względne [ p r o p o s iz io n e r e l a t iv a ],
jednocześnie, dodatkowo skomplikowane przez zdania wtrącone, zdania no
minalne i eliptyczne, niedokończone aż po zdania wstawione wewnątrz in ZDANIA OKOLICZNIKOWE
nych zdań oraz przez swobodny szyk kolejnych zdań.
Nawiązują one do funkcji okolicznilca w zdaniu prostym; wskazują na oko
Oto przykład zdania złożonego potocznego (mówionego), w którym niejed liczności, w jakich odbywa się czynność w yrażana przez czasownik zdania
nokrotnie zacierają się granice między „płaszczyznami” współrzędności oraz nadrzędnego. Należą do nich z d a n i a p o d r z ę d n e o k o l i c z n i k o w e [ p r o p o s i -
między stopniami podrzędnośei: z io n i c ir c o s t a n z ia l i ]: czasu, przyczyny, skutku, celu, przyzwolenia, wa
«Capii dai loro racconti interrotti [Pr.] che il malało era stało por- runku itp.
tato in casa da pochi minuti [S. Ij], che arrivava da Sligliano, a ven-
ticinque chilometri di dis tanza [S. I2], dove era stało condotto sul- ZDANIA PODMIOTOWE
l ’asino [S. II3] p e r consultare i m ed id di la [S. III4], che c ’era.no si
dei meclici a Gagliano [S. Is], ma non si consultavano [S. I6] perché Zdania podmiotowe [PROPOSiziONi s o g g e t t i v e ] pełnią rolę podmiotu
erano medicaciucci, non medici cristiani [S. II7]; che il dottore cli zdania nadrzędnego. W prowadzone są do zdania złożonego przez formy
Stigliano gli aveva detto soltanto [S. Is] di tornare [S. II 9] a moriré czasownikowe nieosobowe, które stanowią zdanie nadrzędne.
a casa sua [S. I I I 10]; ed eccolo a casa [S. I„ ], e ché io cercassi Są to:
[S. I 12] di salvarlo [S. I I 13].» (C. Levi)
© czasowniki nieosobowe, np. accade, appare, aw iene, basta, bisogna, ca-
Schemat tekstu: pita, conviene, costa, dispiace, importa, occorre, pare, piace, riesce, rincre-
sce, risulta, sembra, spetta, succede, vale la p en a :
S. S. I2 S .I 5 — S. If( S. I8 S. I 11 “■12
M i dispiace che sua ¡noglie non sia venuta.
i 4 + i ‘Przykro mi, że pańska (jego) żona nie przyszła.’
S. II 3 S. II7 S. II9 S. II 13 Pud accadere a tutti di arrivare con qualche minuto di ritardo.
4 4 Conviene che partíate ancora oggi.
S. III4 S. III,ro Sembró che il cielo crollasse.
Pareva (che) fosse ammattito.
374
® wyrażenia czasownikowe nieosobowe - najczęściej konstrukcje czasowni Di quella storia è meglio (che) non se ne parli più.
ka essere (lub np. parere, sembrare):
Pareva (che) fosse ammalato.
— z rzeczownikiem: è il (un) caso, è ora, è una fortuna, è una vergogna, I W formie nieosobowej zdania podmiotowe bezokolicznikowe wprowa-
è un guaio, è (un) peccato, è tempo itp.
v ! dzane są przez przyimek di, a w niektórych przypadkach mogą zostać
E una fortuna che non siate parti ti con quel, treno. i wprowadzone bezpośrednio, bez przyimka:
‘To szczęście, że nie wyjechaliście tym pociągiem.’ Occorre avere sempre la coscienza pulita.
E r n a vergogna che tu sia cosi indifférente di fronte al dolore altrui. ‘Należy mieć zawsze czyste sumienie.’
E tempo che torniamo a casa. E bene (di) vivere onestamente.
— z przymiotnikiem: è bello, è facile, è giusto, è importante, è necessario, E tempo di andaré a scuola.
è opportuno, è possibile itp. Si crede di aver visto uno strano o ggetto.
N
E piacevole correre a il’aria aperta.
E giusto che tutti abbiano un lavoro.
‘Jest rzeczą słuszną, żeby wszyscy mieli pracę.’ I W zdaniach podmiotowych osobowych używane są dwa tryby: in d ic a t iv o
E p ossibile che queU’uomo è colpevole. j i CONGiUNTivo. Rozgraniczenie użycia tych dwu trybów jest raczej płynne
«Ormai è chiaro che la campagna elettorale si va risolvendo in i w dzisiejszym języku włoskim nie podlega rygorystycznym normom.
un duello moríale tra i poli.» (z prasy)
W n a stę p u ją c y c h z d a n ia c h m o ż n a z a te m z a s t o s o w a ć a lb o in d ic a t iv o , a lb o
— z przysłówkiem: è bene, è maie, è meglio itp. CONGiUNTiv o (w z a le ż n o ś c i o d in te n c ji m ó w ią c e g o ) :
s
E bene che noi viviamo onestamente. A volte accade che i bimbi gridino efacciano i capricci.
‘Dobrze (jest), że żyjemy uczciwie.’ A volte accade che i bimbi gridano efa n n o i capricci.
E male che ci sono (siano) le guerre. ‘Zdarza się czasem, że małe dzieci krzyczą i kapryszą.’
W niektórych wypadkach czasownik essere może zostać opuszczony: Podstawowym kryterium wyboru jest zazwyczaj subiektywna ocena przez
Peccato che non sono riuscito a vedere questa mostra. mówiącego stopnia pewności i realności przedstawianej czynności. Użycie
‘Szkoda, że nie udało mi się zobaczyć tej wystawy.’ odpowiedniego trybu zależy także od stylu, w jakim wypowiedź jest formu
«Inevitabile quindi che certe tensioni si scarichino nella campagna łowana. W języku mówionym, zwłaszcza potocznym, tryb łączący [con-
elettorale.» prasy) GiUNTivo] ustępuje najczęściej miejsca trybowi oznajmującemu [indicativo],
W zdaniu podm iotow ym używa się:
« czasowniki użyte w konstrukcji nieosobowej z zaimkiem zwrotnym si, np
si crede, si dice, si narra, si osserva, si pensa, si racconta, si ritiene, si sa, si □ CONGlUNTivo, g d y w z d a n iu n a d r z ę d n y m w y s tę p u je c z a s o w n ik n ie o s o b o -
spera, si vede: w y w s k a z u ją c y na:
Si dice che suo paclre sia molto ricco. • ocenę, w rażenie, np. appare, pare, sembra
‘Mówi się, że jego ojciec jest bardzo bogaty.’ Sembra che sia soddisfatto del, suo compito.
Si temeva che non fosse rientrato.
‘Wydaje się, że jest zadowolony ze swojego wypracowania.’
Si ritiene che sia giusto agire in quesio modo.
Pare che non abbiano molta. voglia di andaré domani alla gita.
! Jak widać, zdania podmiotowe w formie osobowej wprowadzone są @ konieczność, opłacalność, np. biso gna, vale la pena
j przez spójnik che, który w pewnych wypadkach zostaje opuszczony:
Bisogna che tu vada domani dal medico.
Si crede (che) abbia legami eon Tangentopoli. ‘Trzeba, żebyś poszedł jutro do lekarza.’
‘Uważa się, że m a powiązania z aferami łapówkarskimi.’ Certamente vale la pena che aspettiamo ancora qualche minuto.
376
® stan uczuciowy, np. dispiace, f a paura, fa pena, piace, sorprende | podmiotowych. Różnica między nimi polega głównie na tym, że zdanie
M i dispiace che tu non sia venuto da noi. 1 podmiotowe zależy od czasownika nieosobowego w zdaniu nadrzędnym,
‘Przykro mi, że nie przyszedłeś do nas.’ I podczas gdy zdanie dopełnieniowe zależy od czasownika w formie oso-
«C ’é sempre stata una lingua franca lungo la strada dei viaggi e dei i bowej lub takiego, który można przekształcić w formę osobową.
commerci. Che oggi questa sia Vinglese pud dispiacere a Parigi, ma Porównaj np.
l ’evidenza e innegabile.» (z prasy)
Si sa che lui ha dei probierni al. suo ufficio.
oraz gdy zdanie podrzędne podmiotowe zależy od struktur rzeczownikowych (zdanie podmiotowe)
i przymiotnikowych, odpowiadających znaczeniowo wymienionym wyżej Sappiamo {Tutti sanno) che lui ha probierni al suo ufficio.
grupom czasowników, np. (zdanie dopełnieniowe)
‘Wiadomo/W iemy (Wszyscy wiedzą), że on ma problemy w biurze.’
Non é sicuro che Sergio arrivi domani.
‘Nie jest pewne, czy Sergio jutro przyjedzie.’ Zdania dopełnieniowe zależą od czasowników i wyrażeń czasowniko
II suo desiderio é che i contatti fra la Polonia e l ’Italia diventino Swych (w zdaniu nadrzędnym) wyrażających:
ancora piú intensi.
© stwierdzenie, oświadczenie, np. affermare, ammettere, annunciare, comu
□ indicativo , gdy czasownik w zdaniu głównym wyraża pewność, stw ier nicare, confessare, dichiarare, dire, esclamare, giurare, informare, narrare,
dzenie, np. é ... ch e,fatto sta che, si ąfferma, si sa: negare, raccontare, ricordare, rispondere, ritenere, spiegare:
É generalmente ammesso che ognuno nasce libero. La radio comunica che domani si avrá bel tempo.
‘Jest powszechnie przyjęte, że każdy rodzi się wolny.’ ‘Radio podaje, że jutro będzie ładna pogoda.’
E ormai sicuro che le due parti hanno rinunciato a combattere. L ’arcobaleno annuncia che il temporale é finito.
Era evidente che i due uomini non aveva.no piu niente da dirsi. Afferma che questo film é interessante.
Scrissi cii miei che ho trovato finalm ente un lavoro.
I Użycie wymienionych trybów zależy od osobistego stosunku mówiącego Vi ricordo che lui avrebbe voluto accompagnarci.
II do wypowiadanej treści, od stopnia pewności czy obiektywizmu.
Porównaj np. ® percepcję, wrażenie, pamięć, np. ascoltare, dimenticare, percepire, ram-
mentare, ricordare, sentiré, udire, vedere:
Si afferma che lei ci sia stata. (informacja podana jako niepewna)
Si afferma che lei ci é stata.. (informacja podana jako pewna) Vedo che il vostro giardino é ben tenuto.
‘Twierdzi się, że ona tam była.’ ‘Widzę, że wasz ogród jest dobrze utrzym any.’
Ho dimenticato che oggi avevo dato appuntamento a. una persona.
oraz: Da lontano ha sentito che gli altri lo chiamavano.
É ormai certo che il congiuntivo sta (stia) scomparendo.
II mió parere é che U congiuntivo stia scomparendo. ® opinię, osąd, domysł, wątpliwość, np. considerare, credere, dubitare, giu-
Molti affermano che il congiuntivo stia scomparendo. dicare, ipotizzare, pensare, rendersi conto, reputare, riconoscere, ritenere,
sospettare, sostenere, stimare, supporre:
Si rende conto, almeno, di aver torto.
ZDANIA DOPEŁNIENIOWE ‘Przynajmniej zdaje sobie sprawę, że nie ma racji.’
Riconosce che abbiamo lavorato bene.
1 Zdania dopełnieniowe [proposizioni oggettiye] pełnią rolę dopełnienia lo pensó che abbiate ragione.
i bliższego zdania nadrzędnego. Zdania te są bardzo podobne do zdań lo trovo che si poteva continuare la discussione.
378 379
• pragnienie, nadzieję, wolę, rozkaz, zezwolenie, obawę, przeszkodę, np.
| Zdania dopełnieniowe w formie osobowej wprowadzone są do zdania zło
comandare, concederé, consentiré, desiderare, esigere, impediré, imporre,
żonego przez spójnik che, natomiast w formie nieosobowej z bezokolicz
intimare, ordinare, permettere, preferire, proibire, raccomandare, sperare,
nikiem wprowadzane są przez przyimek di lub występują po ezasowni-
suggerire, temere, vietare, volere:
J łcach: ascoltare, guardare, sentiré, vedere, bezpośrednio, bez przyimka.
II comandante ordinó che i soldad si fermassero.
Oto parę przykładów:
‘Dowódca rozkazał, żeby żołnierze się zatrzym ali.’
Esigo che egli rimanga a casa. Confesso di aver risposto in modo inesatto.
Spero che abhia tradotto bene U discorso. ‘Wyznaję, że odpowiedziałem w sposób niedokładny.’
Gli hanno impedito di guardare dentro.
• stany uczuciowe, np. accontentarsi, augurare, avere piacere, congratular-
II prigioniero dichiaró di essere innocente.
si, dolersi, essere contento, godere, lammentarsi, meravigliarsi, pentirsi, ral- Ha solo visto il treno partiré.
legrarsi, rammaricarsi, spaventarsi, stupirsi, vantarsi, vergognarsi:
M i rammarico che tu non possa venire con noi.
‘Przykro mi, że nie możesz iść z nam i.’
¡ Najczęściej używanymi trybami osobowymi w zdaniach dopełnienio
wych w formie osobowej są i
indicativo . Stosuje się je
congiuntivo
Si stupirono che fosse cosí ignorante. z reguły według tych samych zasad, które dotyczą zdań podmiotowych.
Sono contento che siatę venuti a casa nostra. Tryb oznajmujący [indicativo] służy do wyrażenia pewności:
Jale widać, rozgraniczenie poszczególnych grup nie zawsze jest możliwe Sentii che qualcuno bussava alia porta.
m.in. z uwagi na ich bliskość znaczeniową oraz wieloznaczność wymienio ‘Usłyszałem, że ktoś pukał do drzwi.’
nych czasowników. Adesso riconosco che i miei genitori avevano ragione.
j Zdania dopełnieniowe mogą też zależeć od rzeczowników i od przymiot- Ho dimenticato che lui non pud venire.
1 ników, najczęściej odpowiadających znaczeniowo wymienionym wyżej Sapevo che i tuoi genitori erano arrivati giovedi.
! czasownikom, np. zaś try b łączący [congiuntivo] do wyrażenia stanów uczuciowych, woli
La speranza di tornare presto in Italia. i innych subiektywnych odczuć wobec przedstawianej treści:
‘Nadzieja szybkiego powrotu do W łoch.’ Non é venuto: suppongo che si sia ammalato.
II dubbio che si sia comportato in modo giusto. ‘Nie przyszedł: przypuszczam, że się rozchorował.’
Lieto di aver fatto la sua conoscenza. Temo che il regalo non le piaccia.
Dispiaciuto di essere venuto in ritardo. Credo che tu sia d ’accordo con me.
Voglio che tu mi dica tutta la veritá. •.
Często chodzi tu o użycie wyrażeń czasownikowych essere -i- przym iotnik,
w których czasownik zostaje opuszczony (zapobiega to powtarzaniu się tych Także i w tym przypadku w języku potocznym istnieje tendencja do uży
samych wyrazów wypowiedzi), np. wania trybu oznajmującego zamiast trybu łączącego.
«Eccoli qui [i giovani] nella novella Woodstock-Tor Vergata, pronti W zależności od środowiska, sytuacji i stylu, możemy usłyszeć:
ad acclamare papa Wojtyła come se fosse una rockstar, a urlare la
Credo che il ragazzo abbia detto la veritá. - Credo che il ragazzo ha
loro gioia di stare insieme e la loro fed e nella Chiesa, ma soprattut- detto la veritá.
to n ell’uomo vestí to di. bianco, l ’unico che in questo 2000 sernbra an ‘Myślę, że chłopiec powiedział praw dę.’
cora capace di alimentare i loro sogni.» (z prasy)
Spero che le cose vadano bene. —Spero che le cose vanno bene.
380
381
ZDANIA WYJAŚNIAJĄCE - proposizioni DiCHiARATiVE w formie osobowej wprowadza spójnik che, zaś
Niektóre gramatyki języka włoskiego wyodrębniają proposizioni subordi w formie nieosobowej zdania bezokolicznikowego czasownik jest wprowa
dzany bezpośrednio łub przez przyimek di:
nate dichiarative . (Nie należy mylić tej nazwy z podstawową modalnością
zdań prostych: zd ania oznajm ujące [frasi dichi aratIve], czyli orzekające Aveva la sensazione di averia vista da qualche parte.
[enunciative lub assertive]). Zdania podrzędne wyjaśniające można okre ‘M iał wrażenie, że już ją gdzieś widział.’
ślić jako zdania uzupełniające. Espresse una proposta: ridurre tutti gli investimenti.
Służą one do bliższego określenia, uzupełnienia elementu składowego
zdania nadrzędnego, które mogłoby zostać źle zinterpretowane, byłoby
ZDANIA PYTAJNE ZALEŻNE
niejasne lub nie miałoby sensu. Zdania te często odpowiadają apozycji
w zdaniu prostym.
Zdania pytajne (pytające) zależne, inaczej zawisłe [proposizioni inter
E lem entam i składow ym i zdania nadrzędnego, do których nawiązują pro rogative indirette ], wyrażają w sposób pośredni, w uzależnieniu od
posizioni DICH1ARATIVE, Są: zdania nadrzędnego, pytanie lub wątpliwość.
® rzeczow niki, np. Każde taicie zdanie zastępuje jedną z grup nominalnych (podmiot, dopeł
nienie) zdania nadrzędnego, które musi zawierać (podobnie jak w przy-
Se ne ando col pretesto che fosse tar di.
j padlcu zdań dopełnieniowych) czasow nik oznaczający mówienie, myśle-
‘Odszedł pod pretekstem, że było już późno.’
L ’idea che adesso conosceva la. verità lo face più cauto. ! nie, postrzeganie, np. chiedere, dire, domandare, essere certo, essere in-
M i venue il sospetto che fosse diventato pazzo. certo, ignorare, indovinare, narrare, non essere sicuro, non sapere, pen
Aveva la sensazione ch’ella, da qualche parte lo vedesse. sare, raccontare, ricordare, riferire, tentare, voler sapere:
© zaim ki i przy m io tn ik i w skazujące i nieokreślone (przymiotnikom Tutti vogliono sapere chi è il vero colpevole.
towarzyszą wówczas rzeczowniki typu: affare, argomento, circostanza, cosa, ‘Wszyscy chcą wiedzieć, kto jest prawdziwym winowajcą.’
fatto, idea, motivo, punto, ragioné), np. Dimmi perché non ti sei fa tto vivo da tanti giorni.
Non so quando potro venire da voi.
Su questo fatto almeno tutti sono d ’accorda, che il. confiitto deve es-
Non capisco perché tu ti sia offeso.
sere risolto in modo pacifico.
‘Co do tego faktu, przynajmniej, wszyscy są zgodni, że konflikt na
Mi domando cosa devo (io debba) fa re in questa situazione.
leży rozwiązać w sposób pokojowy.’ i Zdania pytajne zależne mogą też zależeć od rzeczowników, np. la curio-
Una cosa non mi piace: che parlano troppo. ! sità, la domanda, il dubbio, l ’incertezza, l ’indagine, il problema, la que-
Su. questo punto hai sbagliato, che iofossi presente quel giorno I stione, la ricerca, la richiesta:
a. scuola.
In ció l ’uomo si distingue dalle bestie, che ha l ’uso della ragione. L ’eterna questione perché c ’è tanto male al mondo lo tormentava
Con cid voglio dire solo questo: che oggi non mi muovo da casa. sempre più spesso.
‘Odwieczne pytanie/dlaczego na świecie jest tyle zła, dręczyło go
© przysłów ki, np.
coraz bardziej.’
Aveva solo un desiderio: che lui la stimasse. Vi è U dubbio che le cose non stiano poi cost bene.
‘M iała tylko jedno pragnienie: żeby ją szanował.’ L ’ansia di sapere se fossero riusciti a tornare a casa prima del buio,
«Cosí anche avveniva delle lettere, che il porto di una di esse nei le toglieva la tranquillitá.
confini del Friuli si pagava soldi tre.» (I. Nievo) Eravamo in dubbio se certi. personaggi fossero realmente esistiti.
382 383
__ 1
i lub przym iotników , często w złożeniach z czasownikiem essere, np. cu W takim przypadku zdanie podrzędne pytajne wprowadzone jest przez spój
li rioso (di sapere), dubitoso, incerto, indeciso, pensoso: nik se, związane zaś z nim drugie zdanie podrzędne wprowadza spójnik
współrzędny rozłączny o, oppure, np.
É indeciso se partiré domani o rimanere ancora qualche giorno.
‘Jest niezdecydowany, czy wyjechać jutro, czy pozostać jeszcze pa Gli chiesero (hanno/avevano chiesto) se conosceva (conoscesse)
rę dni.’ quell’uomo o (oppure se) non lo aveva (avesse) mai visto.
Sono incerto se ferm arm i in (a) casa dei miei amici. ‘Zapytali go, czy znal tego człowieka lub też, czy kiedykolwiek go
Curioso di sapere come fosse stato il viaggio, si é deciso a telefona widział.’
re loro cosí tardi.
Zdania pytajne zależne mogą być w prow adzone przez te same elemen ZDANIA WZGLĘDNE
ty, które wprowadzają zdania pytajne proste, czyli niezależne, a więc za
imki pytajne (chi, che), przymiotniki pytajne (che, quale), przysłówki py Zdania względne spełniają rolę podobną do
tajne (come, dove, perché, quando, quanto) oraz spójnik se. 1 przydawki [pr o p o s iz io n i r e l a t iv e ]
przymiotnikowej lub rzeczownikowej w zdaniu prostym, roz
Forma e s p l ic it a : wijając lub określając bliżej jedną z grup nominalnych (lub przy-
imkowych) zdania nadrzędnego.
M ip u o i dire che cosa fa i slasera?
‘Możesz mi powiedzieć, co robisz dziś wieczorem?’ Poprzednik [a n t e c e d e n t e ], czyli element zdania nadrzędnego, do którego
M i domando se Grazia mantiene la sua promessa. zdanie względne nawiązuje, stanowi podstawę zdania względnego; to ostat
nie jest z nim znaczeniowo oraz składniowo związane, np.
Forma im p l íc it a :
Ho incontrato lo studente che mi hai presentato ieri.
Non so ancora se scrivergli di ció o non dire milla.
(poprzednik - lo studente —> che - zaim ek w zględny)
‘Nie wiem jeszcze, czy mu o tym napisać, czy nic nie mówić.’
‘Spotkałem studenta, którego mi wczoraj przedstawiłeś.’
Si domandavano cosa fa rę in tale situazione.
II libro al quale (a cui) mi riferisco é di Franco.
Non siamo ancora decisi su dove andaré p er ilfin e settimana.
Non hanrto pensato a come risolvere il problema.
384 385
® zaim ek, np. Z aim ek względny m esi być powtórzony:
Cid che tu non riesci a capire è perô molto sempli.ee. ® gdy występuje w funkcji różnych dopełnień pośrednich (a cui, eon cui, di
‘To, czego ty nie potrafisz zrozumieć, jest jednak bardzo proste.’ cui; al quale, con il quale itp.), np.
Ammiro coloro che hanno coraggio di opporsi ai regimi totalitari.
II musicista di cui sto parlando e al cui concerto andremo domani,
© całe zdamie, np. é giá arrivato a Cracovia.
«Forse egli è stato, o no, il «deus ex machina» (che non ho mai sci- ‘Muzyk, o którym mówię i na którego koncert pójdziemy jutro, już
puto), la sua gioia era completa.» (C. Levi) przybył do Krakowa.’
Zdania względne m ają ce p o p rze d n ik zwane są przym iotnikow ym i, 9 gdy w dwu zdaniach względnych współrzędnie złożonych pełni dwie róż
ponieważ pełnią one rplę przydaw ki poprzednika. Natomiast zdania ' ne funkcje składniowe, np.
względne nie m ające poprzednika zwane są zdaniam i rzeczownikowym i. «Fra altri monti che si spiegano, a uno a uno, alio sguardo, e che
Mogą one pełnić w zdaniu rolę:
l ’acqua riflette capovolti.» (A. Manzoni)
® podm iotę, np.
• gdy pełniąc różne funkcje składniowe, przyjmuje także różne formy:
Chi vivra vedrà.
‘Kto pożyje, zobaczy.’ Le ragazze che abbiamo incontrato, e con le quali siamo andati al
Chi è dentro, è dentro, chi èfuori, èfuori. bar, sono amiche di m iafiglia.
‘Dziewczyny, które spotkaliśmy i z którymi poszliśmy wczoraj do
m dopełnienia bliższego, np.
kawiarni, są przyjaciółkami mojej córki.’
Guarda chi viene!
‘Patrz, kto idzie!’ Podstawowym trybem włoskich zdań względnych jest - jak widać w po-
j wyższych przykładach - indicativo. Użyjemy go, jeśli zdanie względne
© dopełnienia pośredniego, np. przedstawia jakiś fakt jako realny, pewny. Użyjemy natomiast trybu
Il voto è di chi lo da, e non di chi lo riceve. 1 coNGiUNTivo lub CONDIZIONALE, jeżeli falct jest przedstawiony jako nie-
‘Glos (w wyborach) należy do tego, kto go oddaje, a nie do tego, kto j pewny, oczekiwany, hipotetyczny, możliwy do spełnienia pod pewnym
go dostaje.’ warunkiem, np.
Nei miei pensieri ritorno spesso a chi devo tante cose.
Va dove vuole e fa come gli pare. Si aspetta una decisione che sia giusta e definitiva.
‘Oczekuje się decyzji, która by była sprawiedliwa i ostateczna.’
Gdy obok siebie występują dwa zdania względne współrzędnie złożone, C ’e gid chi vorrebbe nuove elezioni parlam entan p er rimediare
wprowadzone przez ten sam zaim ek względny może on zostać w drugim a ll’attuale situazione política del paese.
zdaniu opuszczony, np. Ti auguro unci vita (che sia) serena e felice.
«Pud essere eletto Presidente della Repubblica ogni cittadino che ab- Questo é il piú bel film che io abbia visto da molti anni.
bia compiuto cinquanta anni d ’età e goda dei diritti civili e politici»
(Costituzione della Repubblica Italiana) W zdaniu względnym nieosobowym czasownik występuje często w formie
j bezokolicznika, wprowadzanego zazwyczaj przez przyimek a lub w for
«C ’è gioia e semplicità in questo Circo Massimo dove correvano le
mie imiesłowu, np.
bighe e, duemila anni dopo, migliaia di giovani fanno la fila p er con-
fessarsi, per confidare ansie e paure e riscoprire Vorgoglio di sentir- Io sono stato il prim o ad aver visto quell’incidente.
si cristiani.» (z prasy) ‘Ja byłem pierwszy, który zobaczył ten wypadek.’
386 387
I candidati partecipanti al concorso sono pregad di presentarsi alia
© c e l o w e [RELATIVE FINALI]:
segreteria.
Lei é sempre l ’ultima a sapere ció che succede a casa. Abbiamo mandato nostro figlio che ti chieda (= affinché ti chiedd)
quando vient
Biorąc pod uwagę ich znaczenie oraz funkcję w zdaniu złożonym, zdania ‘Posłaliśmy naszego syna, żeby cię zapytał, kiedy przyjdziesz.’
względne dzielimy na: Furono inviati ambasciatori che esplorassero le intenzioni del nemico.
m określające, czyli restryktyw ne lub przydaw kow e [ p r o p o s iz io n i r e l a t i ® s k u t k o w e [ r e l a t iv e c o n s e c u t iv e ]:
v e DETERMINATIVE, LIMITATIVE, RESTRITTIVE, czyli ATTRIBUTIVE]. Rozwijają Non c ’erano ragioni (tali) che lo convincessero.
one treść zdania nadrzędnego, uzupełniając ją informacją, która uściśla ‘Nie było (takich) racji, które by go przekonały.’
i ogranicza jej zakres. Bez tego zdania znaczenie poprzednika byłoby niepeł Tu non sei una (tale) persona che si lascia fácilm ente intimorire.
ne, niejasne, a zdanie nadrzędne nie miałoby sensu, np.
® p r z y z w o l o n e [r e l a t iv e c o n c e s s iv e ]:
Non erano cose che le potessero piacere.
Voi, che ci siete stad (= sebbene ci siatę stad), non avete reagito.
‘Nie były to rzeczy, które mogłyby się jej podobać.’
‘Wy, którzy (chociaż) tam byliście obecni, nie zareagowaliście.’
Trovatemi uno specialista che mi. aiuti a risolvere questo problema.
Silvia, che pure è ( - sebbene sia) una ragazza fiduciosa, ebbe
Non apprezzo (colui che) chi fa troppi complimend. dei dubbi.
® w yjaśniające, czyli rozw ijające [p r o p o s iz io n i r e l a t iv e e s p l ic a t iv e , a g - © w a r u n k o w e [r e l a t iv e c o n d iz io n a l i ]:
GIUNTIVE, czyli a p p o s it iv e ] . Uzupełniają one treść zdania nadrzędnego do
Chi la pensa (pensi) cosí (= Se uno la pensa), pud andarsene.
datkową informacją, która może zostać pominięta bez naruszenia sensu ca
‘Kto (Jeżeli ktoś) tak myśli, może odejść.’
łego zdania złożonego. Dlatego też zostają one oddzielone od poprzednika
«A chi volesse configurarsi una Circe vista dali’interno, consi-
przecinkiem lub umieszczone między dwoma przecinkami, np.
glierei la biografia di una sciamana tibetana.» (z prasy)
Gianni, che é un ragazzo di 15 anni, e molto bravo a scuola.
@ p r z y c z y n o w e [r e l a t iv e c a u s a l i ]:
‘Gianni, który jest 15-letnim chłopcem, jest w szkole bardzo
dobry.’ Ci rallegriamo eon te che hai vinto (= perché hai vinto) il concorso.
II Po, che é un grande flum e, ha un estuario molto rarnificato. ‘Cieszymy się razem z tobą, że wygrałeś konkurs.’
La luna, che é un satellite naturale della terra, risplende nel Beata lei, che ha trovato (= perché ha trovato) un vero amico.
cielo sereno. Wartość zdania względnego mogą mieć również zdania okolicznikowe
wprowadzone przez spójnik quando lub dove, które dają się przekształcić
Zdania względne mogą również wyrażać różne okoliczności, które mają w struktury zaimkowe in cui, nei quad itp.:
wpływ na realizację czynności zdania nadrzędnego, np. czas, sposób,
A tutti piace tornare ai luoghi dove (= ai luoghi in cui) sono nad.
skutek, warunek itp. Są to tzw. z d a n i a w z g l ę d n e p o z o r n e [ p r o p o s iz io
‘Wszyscy lubią wracać do miejsc, w których się urodzili.’
n i r e l a t iv e a p p a r e n t i ], np.
Ricordo i giorni quando tutti insieme siamo stad in Italia.
® c z a s o w e [ r e l a t iv e t e m p o r a l i ]:
Ho visto i soldad che uscivano (= mentre uscivano) dalla caserma. ZDANIA CZASOWE
‘W idziałem żołnierzy, którzy (= gdy) wychodzili z koszar.’
I Zdania czasowe [p r o p o s iz io n i t e m p o r a l i ] określają czas, w jakim ma
Ricordo i giorni quando siamo stad in Italia.
I miejsce czynność zdania nadrzędnego, innymi słowy wyrażają relacje
388
389
ripgMIICMNMW*'
Lo pregó di venire non appena gli fosse possibile.
I czasowe, jalde zachodzą- między zdaniem podrzędnym a zdaniem
nadrzędnym. Odpowiadają na pytanie quando ( ‘kiedy’), in che {quale) ‘Poprosił go, żeby przyszedł, jak tylko będzie m ógł.’
tempo (‘w jakim czasie’) itp. Dobbiamo concludere la nostra discussione prima che sia troppo tardi.
Prima che tu mi esponga ilfatto, dimmi se i ragazzi possono ascoltare.
Sam spójnik quando może zostać wzmocniony przysłówkiem ecco (wyraża
jącym „prawie równoczesność”): M i ha detto di non uscire di casa fin ch é non m ifo ssi sentito megtio.
Studieró fin o a che non abbia impar ato.
Stavo andando a dormiré, quand’ecco che m i arriva la tua telefonata.
’Już szedłem spać, gdy właśnie do mnie zatelefonowałeś.’ Tryb c o n d iz io n a l e pojawia się w zdaniach czasowych rzadko. Używamy go
wtedy, gdy chcemy wyrazić życzenie lub warunek, związane z czasem okre
Może też - dla wyrażenia różnych typów relacji - być poprzedzony przy- ślonym w zdaniu podrzędnym:
imkiem:
Ha la. fortuna di venire sempre, quando meno lo si aspetterebbe.
Da quando l'ha conosciuta, pensa solo a lei. ‘M a szczęście przychodzić zawsze wtedy, gdy się go najmniej spo
‘Odkąd ją poznał, myśli tylko o niej.’ dziewa.’
Si ricordava spesso di quando era ragazzo.
Si sono finalm ente intesi su quando organizzare il ricevimento. Miejsce zdań czasowych w zdaniu złożonym jest dowolne. M ogą one się po
jaw iać przed lub po zdaniu nadrzędnym:
W zdaniach czasowych w formie nieosobowej, obok bezokolicznika,
Mentre camminavano, guardavano in silenzio U paesaggio.
szczególnie ważną rolę odgrywają imiesłowowy pa r t ic ip io p a s s a t o i g e
r u n d i o , które mogą wyrażać przede wszystkim równoczesność i uprzed-
‘Idąc, w ciszy spoglądali na krajobraz.’
Guardavano in silenzio il paesaggio, mentre camminavano.
@ niość:
Guardavano in silenzio, mentre camminavano, il paesaggio.
Ti telefonero prim a di partiré.
‘Zatelefonuję do ciebie przed wyjazdem.’ Gdy zdanie czasowe rozwija okolicznilc czasu wyrażony w zdaniu nadrzęd
Dopo esser tom ato a casa si mise a correggere i compiti. nym, nabiera wartości zdania względnego i wówczas występuje po zdaniu
Studiata la teoria, passiamo agli esercizi. nadrzędnym:
Superato quell’esame potrai considerarti promosso alla classe supe Queste vicende ebbero luogo quando (= al tempo in cui) abitava
rior e. a Roma.
Scorgendola tra la folia ebbe un frém ito di gioia. ‘Te wydarzenia miały miejsce wtedy, gdy mieszkał w Rzymie.’
IW z d a n ia c h c z a s o w y c h w fo r m ie o s o b o w e j n a jc z ę ś c ie j u ż y w a n y m try
b e m je s t in d ic a t iv o :
I W yróżniamy trzy podstaw ow e relacje czasowe zachodzące między
czynnością zdania nadrzędnego i czynnością zdania podrzędnego czaso
Camminava p e r le vie finché non si è sentito stanco. wego: równoczesności, uprzcdniości i następstw a (użyte tu terminy lo
‘Chodził po ulicach, aż się poczuł zmęczony." kalizują w czasie zdanie nadrzędne; zdanie podrzędne czasowe służy
M entre tutti chiacchieravano, io pensavo al mió padre ammalato. | właśnie do określenia czasu, w którym odbywa się czynność zdania
Dacché è riposato sembra un ’altra persona. I nadrzędnego).
Quando lei è arrivata, loro se ne erano giá andati.
Tryb c o n g iu n t iv o używany jest do wyrażania czynności przyszłej, której relacja r ó w n o c z e s n o ś c i
realizacja jest przewidywana, możliwa lub prawdopodobna, ale uzależniona
Zdanie czasowe wskazuje, że obie czynności - w zdaniu nadrzędnym
od spełnienia określonej okoliczności czasowej (wówczas wartość czasowa
może się łączyć z wartością warunkową): S i podrzędnym czasowym - odbywają się równocześnie.
391
390
Najważniejszymi spójnikami i wyrażeniami spójnikowymi są tu np. quando, S p ó jn ik o w e j oraz wyrażenia fin o a che, fin o a quando, fin quando określa
allorché, allorquando, al tempo in cui, come, mentre, nel momento che: ją czas zakończenia akcji i używane są z trybem łączącym [congiuntivo]
Quando lavoro, non pensó ad altro. (możliwe jest też użycie trybu oznajmującego [indicativo], zwłaszcza w cza
‘Gdy pracuję, nie myślę o niczym innym.’ sie przyszłym i wtedy, gdy realizowana czynność jest pewna):
Mentre io lavoravo lei ascoltava la música. Lo aspetteró fin ch é non verrii
M entre saró lonta.no, penseró a te. ‘Będę na niego.czełcał, dopóki nie przyjdzie.’
Cosi trascorrevano i giorni, allorché unfatto nuovo venne ad altera Studieró fin o a che non abbia imparato.
re il ritmo. Studiem finché non avró imparato.
Zdania w formie nieosobowej zawierają najczęs'ciej czasownik w gerundio Zdania czasowe w formie nieosobowej składają się z wielu różnych elemen
presente : tów, ale podstawowym jest bezokolicznik poprzedzony wyrażeniem przy-
imkowym j/mo a, prim a di:
Passeggiando raccoglieva i fiori.
‘Spacerując, zrywała kw iatki.’ Prima di litigare, erano molto am id.
Conversando abbiam ofatto la salita. ‘Zanim się posprzeczali, byli wielkimi przyjaciółmi. ’
Rise fin o a star male. (z odcieniem skutkowym)
łub w bezokoliczniku poprzedzonym prżyimkami a, in, su:
A vederla felice, eravamo felici anche noi. RELACJA NASTĘPSTWA
‘Widząc ją szczęśliwą, także i my byliśmy szczęśliwi.’
N el cominciare un lavoro si deve esser prudenti. 1 Zdanie podrzędne czasowe wskazuje, że czynność zdania nadrzędnego
1 realizowana jest później i następuje po czynności zdania czasowego.
W przypadku gdy bezokolicznik jest poprzedzony przyimkiem a lub su (za Najważniejszymi spójnikami są tu dopo che, {non) appena, come, quando:
wsze z rodzajnikiem), podmiot zdania podrzędnego może być inny niż pod
miot zdania nadrzędnego: Non appena avró finito il mió lavoro, verró a trovarti.
‘Jale tylko skończę moją pracę, przyjdę cię odwiedzić.’
Siamo tornad a casa sul tramontare del sole. Dopo che se ne andar ono, dovemmo rimettere tutto in ordine.
‘Wróciliśmy do domu o zachodzie słońca.’ Come ci ebbe riferito la notizia, se ne andó.
W pozostałych konstrukcjach podmiot w obu zdaniach musi być w zasadzie
Spójniki dacché, dal momento in cui, da quando określają czas rozpoczęcia
ten sam.
czynności [relazione ingressiva], przy czym da quando może zostać
wzmocnione przez fin {sin) :
RELACJA UPRZEDNIOŚCI
D acché loro se ne andarono, rimase sola.
I Zdanie podrzędne czasowe służy do określenia uprzedniości zdania ‘Kiedy odeszli, została sam a.’
i nadrzędnego: wskazuje, że czynność zdania nadrzędnego jest wcześniej- D a quando la conosco, é sempre sorridente.
1 sza niż czynność zdania czasowego.
W konstrukcjach nieosobowych używa się w zdaniu czasowym participio
Spójnikami wprowadzającymi (łączącymi) są tu przede wszystkim anzi che
pass ato w formie absolutnej, bez przyim ka [participio assoluto] albo po
(archaizujący), avanti che (rzadko używany), prim a che: przedzonego np. przyimkiem a lub wyrażeniem una volta. Podmiot w obu
Dobbiamo rientrare prim a che piova. zdaniach może być wówczas ten sam lub różny:
‘Musimy wrócić, zanim zacznie padać.’ Cambíate le gomme, potemmo ripartire.
Si ferm o a riposare prim a chefosse giunto in cima. ‘Po wymianie opon mogliśmy jechać dalej.’
392
Seduto sulla poltrona del salotto, Mario leggeva un giornale e si riposava. ZDANIA CELOWE
(z odcieniem rów noczesnoici)
U na volta laureati, si misero a cercare un lavoro. i Zdania celowe (okolicznikowe celu) [ p r o p o s iz io n i f in a l i ] wyrażają cel
«Pensava che, a guerrafinita, il rimedio sarebbe stato ne I i czynności zdania nadrzędnego:
fa r si autista.» (D. Rea) É venuto p e r parlare dei probierni della protezione dell’ambiente.
W z d a n iu n ie o s o b o w y m m o ż n a t e ż u ż y ć g e r u n d io p a s s a t o :
‘Przyszedł, żeby pomówić o problemach ochrony środowiska.’
Avendo raccontato loro tutta la storia, li lasciai soli a riflettere. Typowymi spójnikami wprowadzającymi zdania celowe w formie oso-
‘Po opowiedzeniu im całej historii, pozostawiłem ich samych, aby ! bowej są: acciocché (lit.), che, a fa re si che, affinché, perché, rzadziej ché
(z akcentem graficznym). W zdaniach tego typu obowiązuje użycie try
się zastanowili.’
b u łączącego:
Essendo rimasto a casa p e r tutta la giomata, usći di sera per
prendere un po ’ di aria fresca. © CONGIUNTIVO PRESENTE, gdy czasownik zdania nadrzędnego występuje
w czasie teraźniejszym lub przyszłym, np.
Zdania nieosobowe z bezokolicznikiem wprowadzane są przez spójnik dopo
(rzadziej dopo di), przy czym podmiot obu zdań, podrzędnego i nadrzędne Ti do questo libro perché tu lo legga.
go, musi być ten sam: ‘Daję ci tę książkę, żebyś ją przeczytał.’
Alza il volume del televisore affinché tutti sentano bene le notizie.
Dopo (di) aver cenato, siamo usciti nel giardi.no. Vi scrivo affinché abbiate mié notizie.
‘Po zjedzeniu kolacji, wyszliśmy do ogrodu.’
® c o n g iu n t iv o IMPERFETTO, g d y c z a s o w n ik z d a n ia n a d r z ę d n e g o w y s tę p u je
Dopo essere tom ato a casa ho aperto le finestre.
w c z a s i e p r z e s z ły m , np .
Stąd dwuznaczność w następującym zdaniu, wynikająca z faktu, iż rzeczywi Glielo disse esplicitamente perché capisse la sua situazione.
stym podmiotem zdania podrzędnego czasowego jest dopełnienie bliższe (li), ‘Powiedział mu to wyraźnie, żeby zrozumiał swoją sytuację.’
a nie podmiot zdania głównego: Gli studenti si prepararono cosc.ienziosamen.te affinché riuscissero
alTesame.
«La polizia cli Siviglia li ha catturati pochi minut i dopo arere
Ho dato loro disposizioni precise affinché non sbagliassero.
ucciso a sangue freddo, nel suo studio, ii medico militare ...»
(z prasy)
I Zdaniawprowadzane
sente
celowe w formie nieosobowej z czasownikiem w
są przez przyimlci a, da, di, p er oraz przez wyraże
in f in it o p r e
Wymienione relacje czasowe mogą dodatkowo wyrażać różne aspekty nia spójnikowe typu: alfin e di, alio (con lo) scopo di, in modo di (da) itp.
! wykonywanej czynności, np. regularne, okresowe powtarzanie czynności Zdania te mają najczęściej ten sam podmiot co zdanie nadrzędne:
(tzw. iteratywność).
Suonerá p e rfa rv i piacere.
W ówczas zdanie czasowe wprowadzone jest przez wyrażenia typu: ogni ‘Zagra, żeby wam sprawić przyjemność.’
quai volta (dziś częściej pisane razem: ogniqualvolta), ogni volta che, tutte le Vacio a (per) dirle questa notizia.
volte che itp.: Sono venuti con lo scopo di fare del bene.
Tutti accorsero per vedere lo spettacolo.
Ti aiutero ogni volta che me lo chiederai.
‘Pomogę ci, ilekroć mnie o to poprosisz.’ Podmiot zdania celowego bezokolicznikowego może być inny niż podmiot
Tutte le volte che va a caccia, riesce a prendere qualche uccello. w zdaniu nadrzędnym wówczas, gdy ma 011 charakter ogólny, niesprecyzo-
394
wany, a zwłaszcza gdy wiąże się z dopełnieniem bliższym lub z dopełnie Tutto e bianco perché nella notte é caduta la neve.
niem pośrednim zdania nadrzędnego: ‘Wszystko jest białe, ponieważ w nocy spadł śnieg.’
Non esco perché piove.
Ti do i soldi p e r andaré ( - perché tu vada) a teatro.
‘Daję ci pieniądze, żebyś poszedł do teatru.’ Ve lo dico perché mi sembra una cosa importante.
M i lasció questo quadro con lo scopo di custodirlo in un luogo sicuro. Spójnikami wprowadzającymi zdania przyczynowe w formie osobowej są:
W artość zdania celowego mogą mieć również konstrukcje typu dopełnienio ché (z akcentem), che (bez akcentu) oraz konstrukcje, których elementem
wego z przyimldem da, który wprowadza bezokolicznik, wyrażające prze składowym jest jeden z tych spójników, np. considerato che, dal momento
znaczenie lub oczekiwanie na realizację czynności. Czasem mogą ulec trans che, dato che, giacché, in quanto (che), perché, p e r ilfa tto che, p e r il motivo
formacji na zdanie o wartości biernej: che, p e r la ragione che, poiché, posto che, tanto p iú ch e, visto che:
Ti do un libro da leggere. —* Ti do un libro che si deve (si consiglia, Poiché non aveva visto lo scalino, cadde.
vale la pena itp.) leggere. -* Ti do un libro che deve essere letto. ‘Ponieważ nie zauważył schodka, upadł.’
Visto che si cominciava a dubitare di lui, cercó di convincerci.
1 Najczęściej zdania celowe występują po zdaniu nadrzędnym. Szyk,
D ál momento che s ’era ammalato, si teneva in disparte.
I w którym zdanie celowe poprzedza zdanie nadrzędne, jest dziś rzadko
Vai a riposarti che ne hai bisogno!
| spotykany i dotyczy zdań bezokolicznikowych:
Copriti bene, ché (che) fa freddo!
Per condurre bene un ’azienda, ci vogliono capacitá particolari.
‘Żeby dobrze prowadzić przedsiębiorstwo, potrzebne są szczególne Zdanie przyczynowe ze spójnikami siccome, giacché, bardzo często używa
umiejętności.’ nymi dziś w języku mówionym, poprzedza zdanie nadrzędne:
Per migliorare U sistema lo cambiarono piii volte. Siccome (giacché) dornani parto, sono venuto per salutarvi.
Zdania celowe nie są uzależnione od jakiś szczególnych grup czasowników, ‘Ponieważ jutro wyjeżdżam, przyszedłem pożegnać się z wam i.’
tworzących orzeczenie w zdaniu nadrzędnym. Najczęściej jednak zależą one Siccome (giacché) hai camminato molto, devi essere ben stanco.
od czasowników wyrażających nich (np. andaré, corre re, partiré, tomare, I Najczęściej używanym w zdaniach przyczynowych w formie osobowej
venire), a także od czasowników wyrażających wezwanie, prośbę, radę (am-
j trybem jest in d ic a t iv o (zob. przytoczone wyżej przykłady).
monire, chiedere, consigliare, esortare, implorare, insistere, persuadere,
pregare, supplicare itp.): 1 r y b coN G iU N T ivo p o ja w ia s i ę p o w y r a ż e n ia c h s p ó jn ik o w y c h : non che,
non giá che, non perché, a w ię c w z d a n ia c h p r z y c z y n o w y c h p r z e c z ą c y c h
E andata a vedere se i ragazzi dormono.
I w y r a ż a ją c y c h fik c y jn ą , h ip o t e ty c z n ą p r z y c z y n ę , p o k tó r y c h n a stę p u je in -
‘Poszła zobaczyć, czy dzieci śpią.’
I n e zd a n ie, p r z y c z y n o w e , w s p ó łr z ę d n ie z ło ż o n e ( w p r o w a d z o n e np . p r z e z
Tom o da Torino presto p e r p oter studiare ancora un po ’.
i w y r a ż e n ie s p ó j n ik o w e ma perché), w y r a ż a ją c e p r a w d z iw ą , r e a ln ą p r z y -
Ti consiglio di prendere Tombrello. j c z y n ę , np.
Ti prego di stare attento.
Ho comprato questa cartolina non perché mi piaccia, ma perché non
ne ho trovata un ’altra migliore.
ZDANIA PRZYCZYNOWE ‘Kupiłem tę widokówkę nie dlatego, że mi się podoba, ale dlatego, że
i Zdania przyczynowe [ p r o p o s iz io n i c a u s a l i ] wyrażają przyczynę lub po- nie znalazłem lepszej.’
I wód wykonywania czynności zdania nadrzędnego, która jest jednocześ- Non sono venuto da loro non perché non mi siano simpatici, ma p er
1 nie skutkiem tej przyczyny: ché ero molto raffreddato.
396 397
Trybu congiuntivo możemy użyć również po spójniku che, jeśli wyrażana Per aver dimenticato Vómbrello, sono dovuto tornare a casa.
treść ma charakter subiektywny, np. ‘Ponieważ zapomniałem parasola, musiałem wrócić do domu.’
E stato lodato p e r over risolto il problema.
M i dispiace che tu non m i creda.
P er non dover sopportare troppo traffico, ha preso I ’appartamento in
‘Przykro mi, że mi nie wierzysz.’
periferia.
I ragazzi si rallegrcino che sia caduta la neve.
Niekiedy bezokolicznik w zdaniu przyczynowym może być wprowadzony
Tryb condizionale pojawia się w zdaniu przyczynowym w formie osobo przez przyimki a, eon, di lub przez wyrażenia spójnikowe a causa di, p e r il
wej wówczas, gdy chcemy wyrazić możliwość, przypuszczenie, pragnienie, fatto di, np.
których realizacja nie jest pewna, np.
A sentiré questa spiegazione cominció a ridere.
Dimmi quando sei a casa, perché vorrei venire a parlarti. ‘Słysząc to wyjaśnienie, zaczął się śm iać.’
‘Powiedz mi, kiedy jesteś w domu, ponieważ chciałbym przyjść Sono spiacente (per il fatto) di non poter accompagnarvi alia stazione.
porozmawiać z tobą.’
M i spiegava perché avrebbe agito in questo modo. [ Przyczynę można również wyrazić poprzez bezspójnilcowe (współrzędne)
zestawienie dwu zdań; treść przyczynową wyraża najczęściej drugie
Użycie trybu condizionale może też złagodzić polecenie, rozkaz, zbyt kate zdanie, np.
goryczny ton, np. Venite da me domani: voglio parlarvi (= perché voglio parlarvi).
La disturbo perché avrei da chiederle un favore. ‘Przyjdźcie do mnie jutro: chcę z wami porozm awiać.’
‘Niepokoję pana, ponieważ chciałbym pana prosić o przysługę.’ Vengo da te stasera: voglio vedere il tuo ultimo quadro.
Non raccontargli questa storia, p erch épotrebbe arrabbiarsi. Ho tardato a risponderti: ero molto occupato.
Venga a trovarmi domani perché vorrei parlarle.
a»-- -
lub następow ać po nim :
Ha piovuto tutta la notte, cosicché p e r le strade c’é dappertutto mol
La macchina non parte perché la batteria è scarica. ía acqua.
‘Samochód nie zapala, ponieważ akumulator jest wyładowany.’ Rimase sconvolto al punto (tale) che non parlava piú.
Si ritiro dalla gara poiché riconobbe la sua inferiorità.
Trybem najczęściej używanym w zdaniach skutkowych w formie osobo
wej jest, jak widać, tryb in d ic a t iv o .
ZDANIA SKUTKOWE
Tryb coNGiUNTivo pojawia się wtedy, gdy skutek jest tylko przewidywa
I Zdania skutkowe [ p r o p o s iz io n i c o n s e c u t iv e ] wyrażają konsekwencje ny, przypuszczalny, hipotetyczny czy wręcz nierealny, np.
i lub skutek czynności zdania nadrzędnego: Andava troppo veíoce perché potesse frenare in tempo.
Jechał zbyt szybko, żeby móc w porę zaham ować.’
Faceva tanto freddo che ormai tutti aspettavano la neve.
Faro U possibile per incontrarlo, in modo che gli possa parlare.
‘Było tak zimno, że wszyscy spodziewali się już śniegu.’
Lo rimproveró in maniera tale che capisse il małe che avevafatto.
Ha lavorato a tal punto che adesso è completamente esaurito. Era troppo lontano perché ci potesse sentire.
Siamo arrivati troppo presto, di modo che dobbiamo aspettare.
La loro opinione è assurda da non meritare alcuna rea zionę. Gdy skutek nie jest pewny albo gdy jest możliwy, uzależniony od jakichś
okoliczności użyjemy trybu c o n d iz io n a l e , np.
W zdaniach złożonych, zawierających zdanie skutkowe w formie osobowej Ero tanto stanco che avrei dormito anche in piedi.
zostaje podkreślona współzależność zdania nadrzędnego i zdania podrzęd Byłem tak zmęczony, że mógłbym spać nawet na stojąco.’
nego skutkowego: spójnik che, wprowadzający zdanie skutkowe, zostaje po Siete cosí grandi che potreste cominciare anche a lavorare.
łączony z innymi elementami, które pojawiają się w zdaniu nadrzędnym, Ha agito in modo tale che in caso di pericolo lo potremmo (potremo)
m.in. z przymiotnikami siffatto, simile, tale, np. aiutare.
Hai un siffatto carattere che sei spesso insopportabile. W zdaniach skutkowych w formie nieosobowej czasownik —najczęściej
‘M asz taki charakter, że często jesteś nie do zniesienia.’ w INFINITO PRESENTE, rzadziej w INFINITO PASSATO - poprzedzony jest przy-
II rumore era tale che non si poteva nemmeno parlare. ímkiem lub wyrażeniem złożonym z przymiotnika (ewentualnie poprze
Gridavano a tal punto che ¡i avrebbero sentit i anche i sor di. dzonego pizysłówkiem) i przyimka a, da., di, per, np. atto a, degno di itp.
Podmiot w obu zdaniach - nadrzędnym i podrzędnym skutkowym - jest
lub też z przysłówkami: cost, si, talmente, tanto, troppo, np. zazwyczaj ten sam, np.
Era tanto felice che rideva e piangeva alio stesso tempo. Ernesto ż troppo pavero p er potersi pagare il viaggio.
‘Był tak szczęśliwy, że równocześnie śmiał się i płakał.’ Ernesto jest zbyt biedny, aby móc opłacić sobie podróż.’
Z? cośl distratto che dimentica sempre qualcosa a casa. Non é cosl imbecille da non capire perché gliel’hanno detto.
E talmente bella che tutti la guardano e l ’ammirano.
Gdy podmiot w zdaniu skutkowym bezokolicznikowym ma charakter ogól
Z tych struktur powstały wyrażenia spójnikowe (również o wartości lcorela- ny lub gdy łączy się z dopełnieniem pośrednim zdania nadrzędnego, wów
tywnej): al punto che, a tal segno che, cosicché, di (in) modo che, sicché, czas podmioty w obu zdaniach mogą być różne, np.
talché itp., które wprowadzają zdanie skutkowe, np.
E tanto noioso da non potersi sopportare.
Parid a voce bassa, in modo che i bambini potessero dormiré. ‘Jest tak nudny, że trudno go znieść.’
‘Mówił przyciszonym głosem, tak żeby dzieci mogły spać.’ «Rispóse don Nicola con una f ranche zza da non lasciar dubbi.»
400 (I. Silone)
401
iipilülippiijïp
ZDANIA PRZYZWALAJĄCE oraz przez przysłówki i wyrażenia przysłówkowe: come che, comunque, da
ogni parte, dovunque, ovunque, np.
Zdania przyzwalające, inaczej zdania przyzwolone [p r o p o s iz io n i c o n
Dovunque vada ritorna sempre deluso.
c e s s iv e ], podają okoliczności sprzeczne z treścią zdania nadrzędnego,
podkreślają niezgodność, jaka zachodzi między treścią obu zdań: oczeki ‘Dokądkolwiek by poszedł, zawsze wraca rozczarowany.’
Comunque vadano le cose, mi presentero al concorso.
wany logiczny skutek nie następuje, np.
W zdaniu przyzwalającym w formie osobowej podstawowym trybem jest
I
Benché sia ricco, vive poveramente.
c o n g iu n t iv o , który wymagany jest przez większość wprowadzających je
‘Chociaż jest bogaty, żyje biednie.’
elementów.
Nonostante avesse molta pazienza, quella volta la perdette.
Pur essendo molto giovane, lavorava come un adulto. Zaimek chicchessia jest równoważny z całym zdaniem przyzwalającym:
Non intendo rendere conto a chicchessia del mio comportamento.
I Mwiedni
ogą wyrażać także przyczynę niewystarczającą, aby wywołać odpo
skutek: zdanie nadrzędne podaje wówczas inny skutek niż ten, ja Nie mam zamiaru zdawać sprawy z mojego zachowania nikomu,
kiego spodziewalibyśmy się na podstawie okoliczności określonych ktokolwiek by to był.’
w zdaniu podrzędnym, np. Dla zdań przyzwalających w trybie c o n g iu n t iv o charakterystyczne są dwie
Per quanto ce la mettesse tutta, non riusciva a stargli dietro, corre- konstrukcje:
va tanto. ® p e r + przym iotnik (imiesłów) + che + czasow nik (essere, parere, sem
‘Chgciaż robił co mógł, nie mógł za nim nadążyć, biegi tak szybko.’ brare) W CONGIUNTIVO, np .
Zdania przyzwalające w formie osobowej wprowadzane są przez spójniki: P er gentile che sia, non m'ispira simpatía.
ammesso che, anche quando, anche se, ancorché, benché, con tutto che, ‘Chociaż jest tak uprzejmy, nie budzi we mnie sympatii.’
dato che, malgrado {che), nonostante (che), p e r quanto, posto che, quand’an
° Per + bezokolicznik + che + czasow nik fa re w c o n g iu n t iv o , np.
che, quantunque, sebbene, seppure, supposto che, np.
P er piangere chefacesse, non commosse nessuno.
Sebbene sia cost grande, e ancora molto giovane. ‘Choć uciekał się i do płaczu, nie wzruszył nikogo.’
‘Chociaż jest taki duży, jest jeszcze bardzo m łody.’
Benché fosse povero, si comportava da vero signore. Tryb in d ic a t iv o występuje rzadko, na przykład wtedy, gdy zdanie przy
Per quanto sia costoso, lo compro. zwalające wprowadzone jest przez wyrażenie spójnikowe anche se, con tutto
Posto che sia vero ció che d id , non mi convincerai a seguirti. che, np.
Rinuncio a questo libro, quantunque m ’interessi molto: è troppo Anche se pioveva a dirotto, uscii lo stesso.
caro. ‘Chociaż lało ja k z cebra, i tak wyszedłem.’
Seppure mi voglia bene, talvolta è scortese con me. Anche se tutti ti sono contro, ti do ragione.
Mogą też być wprowadzone przez zaimki i przymiotniki nieokreślone: chec- i W zdaniach przyzwalających w formie nieosobowej najczęściej pojawia
ché, chiunque, qualsiasi, qualunque, np. 1 się g e r u n d io , wprowadzone przez pur, czasem przez anche, np.
Checché tu ne dica, io non cambieró opinione. Pur sentendosi małe continuó a camminare.
‘Cokolwiek byś o tym powiedział, nie zmienię opinii.’ ‘Chociaż czuł się źle, szedł dalej.’
Qualunque cosa lui faccia, trova sempre il modo di cavársela. Pur essendo povero, spendeva tutto ció che possedeva.
Chiunque mi cerchi, d i’ che non sono a casa. Anche sapendo le difficoltá, voglio tentare.
402 403
W yrażenie a costo di wprowadza zdanie przyzwalające bezokolicznikowe: Lo salutó passandogli rápidamente accanto.
«Gli diceva sempre che non ci sarebbe rimasta, a costo d ifa rsi am- «Egh sfrutto quella pavera donna ... portándole via tutti i risvarmi
mazzare.» (F. Tozzi) nducendola a ll’indigenza e costringendola a fatiche spossanti per
pagare i debiti suoi e di lui.» possanti per
Dla podkreślenia przyzwolenia w całym zdaniu złożonym, można użyć (z prasy)
w zdaniu nadrzędnym przysłówków: lo stesso, nondimeno, pure, tuttavia, . in fin ito wprowadzony najczęściej przez przyjndci c o n inb sen zo , np.
ugualmente itp. Non si i isolve nuíla col piangere.
Sebbene sia stato cattivo, tuttavia non lo punisco. ‘Niczego nie rozstrzyga się płaczem .’
‘Chociaż był niegrzeczny, to jednak nie ukarzę go.’ Apri la porta senza fa r rumore.
Benchś non si comporti bene eon me, gli voglio bene lo stesso. Lo hanno seguito senza perderlo di vista.
Si comportava con fare ambiguo.
I Przyzwolenie mogą wyrażać nie tylko zdania podrzędne, ale również
I zdania współrzędnie złożone przeciwstawne, które można przekształcić I W konstrukcjach osobowych czasownik występuje:
i w zdania podrzędnie złożone ze zdaniem przyzwalającym, np.
o w trybie indicativo, jeśli zdanie okolicznikowe sposobu wyraża czynność
E tardi, peró non ho sonno. -* Benchś sia tardi non ho sonno.
‘Jest późno, jednak nie jestem śpiący.’ -> ‘Chociaż jest późno, nie je
stem śpiący.’
s ipiiTzrrnrdzającytósąw
6w
czas-w«-.
Dovete fa re come vi é stato consigliato.
Ha abbandonato la fam iglia, ma ś sempre luo padre. —>Benchś ab- Musicie robić tak ja k wam doradzono.’
bia abbandonato la fam iglia, e sempre tuo padre. Le cose vanno come abbiamo previsto.
Capisco le tue ragioni, eppure non riesco a comńncermi. -* Benchś Riferl l accaduto come gli suggeriva la memoria.
capisca le tue ragioni, non riesco a convin.cermi. Ag iści nel modo che ritieni giusto.
Si comporta secando che gli piace.
ZDANIA OKOLICZNIKOWE SPOSOBU * ! ? w cor;GIUNTivo, jeśli wyraża czynność nierealną, niepewną hipotety-
ną, spójnikami wprowadzającymi są wówczas najczęściej: come se auJsi
Zdania okolicznikowe sposobu określają sposób
I przebiegu [ p r o p o siz io n i m o d a l i ]
lub realizacji czynności zdania nadrzędnego. Jest to klasa zdań
(che), comunque, a seconda che, secondo (che), np. ’
niespójna i nie zawsze dająca się określić precyzyjnie. Również inne zda ŁJ * ' r r iT 0re' a Seconda che abbia (ha) dormito bene o no
nia podrzędne (czasowe, przyzwolone, przyczynowe itd.) mogą wyrażać ñ y hr ° r W Zale¿noáci od teS°> “ y spal dobrze, czy źle.’ '
Agi come se fosse stato spinto da ąualcuno.
sposób, w jaki wykonywana jest określana przez nie czynność zdania
nadrzędnego. Da continuamente ordini quasi fosse lui il padrone.
Comunąue simettano le cose io resteró fedele alla micfpromessa.
Sb occhi umidi, quasi che piangesse
In qualunque modo tufaccia, p e r noi va sempre bene.
Najczęściej zdania okolicznikowe sposobu występują w formie nieoso-
bowej; używamy wówczas: “ r r ikOWC f ° SObU’ W ktÓrych sPóJnik come występuje w korela-
Ji Zcosl, nabierają cech zdań porównawczych równości, np.
© g e r u n d io p r e s e n t e r z a d z ie j p a s s a t o , np.
Ha studiato cosl come poteva.
E tornata a. casa piangendo. ‘Uczył się tak ja k potrafi!.’
‘Wróciła do domu płacząc.' H a fatto cosl come gli avevamo consigliato.
404 Sorrideva allegramente facendo finta di non conoscere la brutta
notizia. 405
Zdania okolicznikowe sposobu w formie nieosobowej z czasownikiem j W zdaniach w formie nieosobowej czasownik występuje w bezokolicz
w g e r u n d io w form ie przeczącej odpowiadają zdaniom wprowadzonym niku i jest poprzedzony spójnikiem anziché lub invece di, in luogo di itp.
przez przyimek senza lub spójnik senza che, bardzo zbliżonym do zdań wy Invece di piangere, cerca di rimediare al guaio.
kluczających [PROPOSIZIONI ESCLUSIVE], np. ‘Zamiast płakać, staraj się naprawić szkodę.’
Lo seguiva non perdendolo di vista. = Lo seguiva senza perderlo di Pensa a fare la persona seria, anziché scherzare sempre.
vista. = Lo seguiva senza che lo perdesse di vista.
‘Szedł za nim, nie tracąc go z oczu.’ ZDANIA OGRANICZAJĄCE
Ha trascorso tutta la notte non chiudendo occhio. = Ha trascorso
Zdania ograniczające [p r o p o s iz io n i l im it a t iv e ] wyrażają okoliczność,
tutta la notte senza chiudere occhio. = Ha trascorso tutta la notte
j zawężającą treść zdania nadrzędnego i uzależniającą ją od określonych
senza che chiudesse occhio.
okoliczności, np.
Dzisiejsza włoszczyzna preferuje konstrukcje z senza + bezokolicznik. Stando a quel che diceva la gente, l ’uomo investito era morto.
‘Według tego, co mówili ludzie, potrącony człowiek był m artwy.’
Zbliżone do p r o p o siz io n i m o d a l i pod względem semantyczno-funkcjonalnym
są m.in. p r o p o siz io n i a v v e r s a t iv e , e s c l u s iv e , e c c e t t u a t iv e i l im it a t iv e . 1 W formie osobowej zdania te wprowadzane są przez spójniki: a quanto,
che, in quanto, p e r quanto, p e r quel che, po których występuje czasow-
I nile w trybie oznajmującym [ in d ic a t iv o ], np.
ZDANIA PRZECIWSTAWNE Per quanto ne so io, il torto è tutto suo.
‘Z tego co wiem, to on nie miał racji.’
Zdania przeciwstawne [ p r o p o s iz io n i a v v e r s a t iv e ] wskazują na okolicz L ’uomo è superiore. alla bestia in quanto controlla i propri istinti.
ność pozostającą w relacji przeciwstawności z sytuacją wyrażoną w zda
niu nadrzędnym. Jeśli chcemy wyrazić niepewność, przypuszczenie itp. oraz jeśli spójnikiem
wprowadzającym jest che lub p e r quanto, p e r quel che, możemy użyć trybu
Zdania te w formie osobowej wprowadzone są przez spójniki: laddove,
CONGIUNTIVO, np.
mentre, mentre invece, quando, quando invece. Czasownik występuje
w trybie oznajmującym [in d ic a t iv o ]: {Per quel) che io {né) sappia {Per quanto ne sappia io), solo poche
persone hanno risposto a ll’dppello.
Mentre tu trovi simpático il tuo collega, io lo trovo piuttosto antipá ‘O ile mi wiadomo, tylko nieliczne osoby odpowiedziały na apel.’
tico.
‘Podczas gdy ty uważasz, że twój kolega jest sympatyczny, ja, żejest Bardzo często, zwłaszcza w języku mówionym, używane są zwroty w rodza
ju p e r quanto concerne, p e r quanto si riferisce, p e r quanto riguarda itp.
raczej antypatyczny.’
Per quanto riguarda la tua domanda, la cosa verra discussa al con-
I lub w trybie warunkowym [c o n d iz io n a l e ] (zgodnie z zasadami użycia siglio amministrativo.
I trybów osobowych): ‘Co do twojej prośby, sprawa zostanie omówiona na posiedzeniu
M entre dovrebbe studiare, n o n fa altro che divertirse rady administracyjnej.’
‘Podczas gdy powinien się uczyć, on się tylko baw i.’ I W formie nieosobowej zdania ograniczające (najczęściej bezokoliczni
Tu pensi di esserti regolato bene, mentre avresti dovutofare esatta- kowe, także o strukturze nominalnej) wprowadzane są zazwyczaj przez
mente 1’opposto. ( spójnik {in) quanto a, czasem też przez przyimki a, per, np.
M entre tutti vorrebbero fau m en to degli stipendi, lui non chiede In quanto aile mie intenzioni, non è cosa che ti riguarda.
nulla. ‘Jeśli chodzi o moje zamiary, to nie twoja spraw a.’
406 407
A vederlo pareva morto.
Non mi muoveró a meno che non me lo dica tu.
P er esserci, ci sono.
Partiamo domani sera, salvo che tu sia d ’accordo.
Zdania ograniczające bezokolicznikowe mogą być wprowadzane również
przez wyrażenia składające się z przym iotnika i przyim ka a, p e r lub in, np.
abituato a, indispensabile a itp.:
! noW formie nieosobowęj bezokolicznik poprzedzony jest spójnikami: a me
di, che, eccetto che, fuorché, salvo che, se non, tranne che. W obu zda
niach - podrzędnym i nadrzędnym - podmiot jest ten sam:
E abituato ad alzarsi molto presto.
‘Jest przyzwyczajony do wczesnego wstawania.’ E permessa ogni cosa, eccetto che fumare.
‘Dozwolone jest wszystko z wyjątkiem palenia.’
Niektóre tego typu konstrukcje, np. bello a, bello da, difficiłe (facile) a, diffi-
Chiedimi tutto, fuorché di giurare il falso.
cile (facile) da, mogą wprowadzać zdanie podrzędne bezokolicznikowe
Pensavano a tutto, tranne che a studiare.
(ewentualnie z bezokolicznikiem z tzw. si p a s s iv a n t e ) o wartości biernej:
S a fa re tutto, tranne che mentire.
Sono cose difficili a esprimersi.
‘Są to rzeczy trudne do wyrażenia.’
«II disegno era piu facile da concepirsi che da eseguirsi.» ZDANIA WYKLUCZAJĄCE
(A. Manzoni)
Zdania wykluczające [p r o p o s iz io n i e s c l u s iv e ] wyrażają okoliczność,
ZDANIA WYŁĄCZAJĄCE któia nie została zrealizowana i która nie uczestniczyła w realizacji
czynności zdania nadrzędnego. M ogą następować po zdaniu nadrzęd
¡ Zdania wyłączające wyrażają ograniczenie
[ p r o p o s iz io n i e c c e t t u a t iv e ]
treści zdania nadrzędnego przez podanie wyjątkowej okoliczności, która
nym lub je poprzedzać i są wprowadzane w przypadku formy osobowej
przez spójnik senza che, po którym występuje czasownik w trybie c o n
ma wpływ na jego treść:
g iu n t iv o , a w przypadku formy nieosobowej przez przyimek senza
In fondo si tratta della stessa macchina, tranne che U modello prece z bezokolicznikiem, np.
dente era meno riflnito.
E stato puniio senza che lo meritasse.
‘W gruncie rzeczy chodzi o ten sam samochód z tym, że poprzedni
Został ukarany, mimo że na to nie zasłużył. ’
model był mniej starannie wykończony.’
Hanno preso le loro decisioni senza che prim a ne discutessero.
W formie osobowej zdania wyłączające wprowadzane są przez spójniki Lo guardó senza sorridere.
® porów nanie typu jakościow ego, określające podobieństwo lub różnicę, Czasem pierwszy element konstrukcji korektywnej może bezpośrednio
poprzedzać drugi element:
realne bądź hipotetyczne [c o m p a r a z io n e d i a n a l o g ia ]. Elementami wpro
wadzającymi zdania porównawcze typu jakościowego są come i quale, które I professori erano tanti quanti erano gli studenti.
występują z reguły w korelacji odpowiednio z przysłówkiem cosl lub z zaim ‘Profesorów było tylu, ilu było studentów.’
kiem nieokreślonym tale, np. Ha eseguito la commissione cosl come glielo avevo chiesto.
Silvio lav ora tanto quanto tu studi.
Quale e il padre, tale e ilfiglio.
‘Jaki (jest) ojciec, taki (jest) syn.’ lub też może on zostać opuszczony, jak to ma miejsce w zdaniach porów
nawczych równości:
Faremo (cosl) come tu vuoi.
Ti sei comporta to come se fo ssi un vero mascalzone.
® porów nanie typu ilościowego, które wyraża natężenie występowania da
‘Zachowałeś się, jakbyś był skończonym łajdakiem .’
nej cechy w odniesieniu do zdania nadrzędnego [ c o m p a r a z io n e d i g r a d o ]. Lo spettacolo era bello quanto me 1’ero immaginato.
Elementami wprowadzającymi zdania porównawcze typu ilościowego - Anna è bella adesso quanto lo era d ie d annifa.
opartymi na spójnikach, przysłówkach, przymiotnikach i zaimkach, są kon
strukcje korelatywne: c o s l... come, meno ... che, meno ... di quanto, p i u ... Istnieją też w języku włoskim struktury porównawcze nominalne (z pominię
che, p i d ... di quanto, ta le ... quale, ta n to ... quanto, np. ciem czasownika), w których grupa nominalna nawiązuje do elementu skła
dowego zdania nadrzędnego, np.
Lo spettacolo era tanto bello quanto me 1’ero immaginato.
Sandro è (cosí) grande come Umberto.
‘Przedstawienie było tak piękne, jak to sobie wyobrażałem.’
‘Sandro jest (tak) duży ja k Umberto.’
La politica e molto piu vicina alia gente reale /.../ di quanto non
«Siafatta la tua volontà, come in cielo cosl in terra.»
ritengano gli intellettuali. Questo romanzo è (tanto) utile quanto piacevole.
Jak widać, spójniki wprowadzające zdania porównawcze tworzą konstruk Ti sei comportato come un vero mascalzone.
cje korelatywne, co wynika z samej istoty porównywania; jeden element ta Biorąc pod uwagę porównanie ilościowe wyróżniamy następujące rodzaje
kiej konstrukcji występuje zazwyczaj w zdaniu nadrzędnym lub do niego zdań porównawczych:
nawiązuje, jako do jednego z członów porównania, drugi natomiast wprowa
dza zdanie podrzędne porównawcze. Mamy więc konstrukcje korelatywne: □ Z dania porów naw cze w yrażające stopień równości [ c o m p a r a t iv e d i
u g u a g l ia n z a ], wprowadzone przez ta n to ... quanto, np.
c o m e... cost, q u a le... tale, ta n to ... quanto, przy czym ich kolejność może też
czasem być odwrotna, np. Non è tanto furbo quanto sembra.
‘Nie jest tald przebiegły, na jakiego wygląda.’
Quale era il padre. tale e ilfiglio. -> Tale e ilfiglio, quale era Upadre.
In quel momento si sentiva tanto felice quanto triste era stato, invece,
‘Jaki był ojciec, taki jest syn.’ durante tutta la vita.
410
411
□ Z d a n ia p o r ó w n a w c z e w y r a ż a j ą c e s t o p ie ń n ie r ó w n o ś c i [ c o m p a r a t iv e d i
łub p r o p o r c j o n a l n o ś ć o d w r o t n ą , z wyrażeniami korektyw nym i typu: me
in e g u a g l ia n z a , Di d is u g u a g l i a n z a ], łą c z ą c e s ię z e z d a n ia m i n a d r z ę d n y m i
no ... piń, piń... meno, tanto m en o ... quanto piń, tanto p iń... quanto meno, np.
z a p o m o c ą p r z y s łó w k ó w piń o r a z meno (k tó r e m o ż n a z a s tą p ić , n p . p r z e z
meglio, peggio, migliore, peggiore ); w y r ó ż n ia m y tu: Quanto p iń lo fréquenta, tanto meno si trova imbarazzato.
‘Im częściej go odwiedza, tym mniej się krępuje.’
® z d a n ia p o r ó w n a w c z e ' w y r a ż a j ą c e s t o p ie ń w y ż s z y [c o m p a r a t iv e d i m a g -
Piń ci penso e meno mi ricordo.
g io r a n z a ], w p r o w a d z o n e p r z e z g r u p y lc o r e la ty w n e : p iń ... che, p iil... di co
me, p iil... di quanto, p iil... di quello che, n p. J Jak widać z podanych wyżej przykładów, najczęściej używanym trybem
Giorgio studia piń di quanto si diverta. 1 w zdaniach porównawczych osobowych jest tryb in d ic a t iv o . Tryb c o n -
‘Giorgio więcej się uczy niż się bawi.’ G iUNTivo może występować w c o m p a r a t iv e d i i n e g u a g l ia n z a , gdy
1 chcemy wyrazić odczucia subiektywne, np.
L ’ho trovato piń interessante di quello che mi dicevi.
Ogni altra soluzione sard migliore di quella che proponete. E meno stupido che tu non creda.
‘Jest mniej głupi niż byś m yślał.’
@ z d a n ia p o r ó w n a w c z e w y r a ż a j ą c e s t o p ie ń n iż s z y [c o m p a r a t iv e d i m in o -
La sit.uaz.ione si presentava meglio di quanto immaginassi.
r a n z a ], w p r o w a d z o n e p r z e z g r u p y k o r e k t y w n e : m e n o ... che, m e n o ... di co
me, m e n o ... di quanto, meno ... di quello che, np. I Tryb c o n d iz io n a l e może występować w c o m p a r a t iv e d i u g u a g l ia n z a
Era preparato meno di come (quanto) ci si aspettava. 1 i d i INEGUAGLIANZA, gdy chcemy wyrazić przypuszczenie, możliwość, np.
‘Był gorzej przygotowany,, niż się tego spodziewano.’ E piń sensibile di quanto non immagineresti neppure.
II concerto gli e riuscito meno bello di quanto desiderasse. ‘Jest bardziej wrażliwy, niżbyś sobie to mógł nawet wyobrazić.’
Studia meno di quanto vorrebbe. Si è comportato eon lui corne avrebbe fatto eon chiunque altro.
Ha una tale sensibilitù quale non immagineresti neppure.
□ Z d a n ia p o r ó w n a w c z e w y r a ż a j ą c e p r o p o r c j o n a l n o ś ć [ c o m p a r a t iv e d i
p r o p o r z io n a l it A]; wyrażają one p r o p o r c jo n a ln o ść p r o stą , która może być: Przysłówek non, użyty z czasownikiem w trybie c o n g iu n t iv o , ma w zda
niach porównawczych wartość wzmacniającą, a nie przeczącą, np.
• r ó w n o w a ż n a , z w y r a ż e n ia m i k o r e k t y w n y m i typ u : a misura che, man m a
no che, via via che, np. Il compito è piń difficile di quello che non sembri.
‘Zadanie jest trudniejsze, niż się to wydaje.’
«Ma poi, via via che la suaforza cresceva (...), cominció a prendere
Sono pińjurbi di quanto tu non creda.
da lui le distanze.» (¡. Montanelli)
Q uest’anno studi piń che (non) avevi studiato Van.no scorso.
® w z r a s t a j ą c a , z w y r a ż e n ia m i k o r e k t y w n y m i typu: piń.... piń, quanto piń...
tantopiń, n p . W poniższym przykładzie come wraz z c o n g iu n t iv o nadaje zdaniu wartość
hipotetyczną [p r o p o s iz o n e c o m p a r a t iv a ip o t e t ic a ], np.
Quanto p iń ascoltavo la sua musica, tanto p iń mi piaceva.
«Resté un po ’ II, inghiottendo, corne avesse la saliva captiva. »
‘Im więcej słuchałem jego muzyki, tym bardziej mi się podobała.’
Piń la guardo e p iń mi piace. (I. Calvino)
m m a l e j ą c a , z w y r a ż e n ia m i k o r e k t y w n y m i typ u : meno ... meno, quanto me i W zdaniach porównawczych w formie nieosobowej najczęściej występu-
no .. tanto meno, n p . ! je bezokolicznik wprowadzany przez wyrażenia korelatywne typu piń
1 che, (piuttosto) che, piuttosto di, np.
Quanto meno la incontravo, tanto meno riuscivo a ricordarmela.
Im rzadziej ją spotykałem, z tym większym trudem przypominałem Intende studiare piuttosto che lavorare.
ją sobie.’ ‘Ma zamiar raczej studiować niż pracow ać.’
Piń che camminare, correvano ansiosi verso casa.
412
i Używa się również GERUNDIO, choć rzadko i zwykle w zdaniach porów- Qualora piovesse, non partiremo.
I nawczych di analogia , dla wyrażenia czynnos'ci hipotetycznej, np. ‘W przypadku gdyby padało, nie pojedziemy.’
«Ritiró le mani anche lui, e, come fuggendo, corse a governare Puoi prendere la mia macchina, purché la usi prudentemente.
la bestia.» (A. Manzoni) Usciranno volentieri con noi, a patto che li accompagniamo
poi a casa.
tworząc razem z nim tzw. oleres warunkowy [periodo ipotetico]. Zdanie □ W arunek pewny, realny [c e rte z z a , r e a l t á ]
warunkowe zwane jest poprzednikiem [protasi], a zdanie nadrzędne Treść obu zdań jest zgodna z rzeczywistością: gdy warunek zostanie spełnio
następnikiem [apodosi], np. ny, czynność zdania nadrzędnego zostanie zrealizowana.
Se f a questo, dci prova di essere prudente.
T ryby i czasy: w obu zdaniach można użyć indicativo presente lub futu
‘Jeśli to zrobi, udowodni, że jest rozsądny.’
ro ,np.
N el caso che continuasse a piovere, resteró in casa.
Se gli scrivi, ti risponde (risponderá).
Podstawowym spójnildem wprowadzającym zdanie warunkowe jest se.
I Gdy warunek traktowany jest przez mówiącego jako zgodny z rzeczy
‘Jeśli mu napiszesz, odpowie ci.’
Se gli scriverai, ti risponderá.
wistością, używamy trybu indicativo, np.
«Ora non disperdetevi, se sarete quello che dovete essere, metterete
Se trovo (troverd) il libro, te lo do {dard). juoco in tutto il mondo.» (Jan Paweł II)
‘Jeżeli znajdę książkę, dam ci ją .’
Czasem, przy użyciu indicativo presente w zdaniu warunkowym, w zdaniu
I Użyjemy natom iast trybu congiuntivo, jeśli dany warunek traktowany nadrzędnym może zostać użyty czas przyszły [futuro], np.
I jest przez mówiącego jako tylko możliwy czy ew entualny, np.
Se m i dai una mano, finirem o presto.
Se trovassi il libro, te lo darei. ‘Jeśli nń pomożesz, szybko skończymy.’
‘Gdybym znalazł książkę, dałbym ci ją .’
□ W a ru n e k p raw d o p o d o b n y , m ożliw y do spełnienia [probabilitá ,
| albo jako niezgodny, sprzeczny z rzeczywistością, np.
POSSIBILITÁ]
Se avessi trovato il libro, te lo avrei dato.
Treść obu zdań jest możliwa do wykonania, ale niepewna, nie musi być zre
‘Gdybym byl znalazł książkę, byłbym ci ją dał.’
alizowana lub nie została zrealizowana.
Oto inne spójniki i wyrażenia spójnikowe wprowadzające zdania warunko
T ryby i czasy: w poprzedniku - congiuntivo imperfetto , a w następniku
we: a condizione che, a meno che, ammesso che, a patto che, nel caso che,
CONDIZIONALE PRESENTE:
nell’eventualitá che, n ell’ipotesi che, ove, posto che, purché, qualora, sem-
preché, solo che, supposto che itp.W szystkie one wymagają trybu congiun Se tu gli scrivessi, ti risponderebbe.
tivo , ponieważ wyrażają warunek jedynie możliwy lub nierealny, np. ‘Gdybyś mu napisał, odpowiedziałby ci.’
414 415
(MMMMMM*
Jeżeli treść obu zdań odbywa się w tym sam ym czasie, to w zdaniu «Se Mosca ci avesse ascoltato forsę quei ragazzi non sarebbero lag-
nadrzędnym występuje condizionale passato : gul» 6
(z prasy)
Se p e r caso non dovesse arrivare a ll’appuntamento, avrei aspettato
W arunek wyrażony w congiuntivo imperfetto może być także nadal
tutto questo tempo inútilmente.
aktualny, podczas gdy czynność zdania nadrzędnego wyrażona w condizio
‘Gdyby przypadkiem miał nie przyjść na spotkanie, przez cały ten
nale passato została już zakończona w przeszłości:
czas czekałbym na próżno.’
Czasem w zdaniu nadrzędnym może się pojawić try b oznajm ujący łub S efo sse una persona generosa, ti avrebbe aiutato.
rozkazujący, np. ‘Gdyby był osobą szlachetną, byłby ci pom ógł.’
Nel caso che m i sentissi małe, resteró in casa. W przypadku warunku niemożliwego do spełnienia można użyć w obu zda
‘W razie gdybym się źle poczuł, zostanę w dom u.’ niach, zwłaszcza w języku potocznym, nieliterackim, indicativo imperfetto
Qualora dovesse esserci malcontento, chiamateci. zamiast wymienionych wyżej trybów i czasów:
Se p e r caso si sentisse ancora małe, mi chiami immediatamente.
Se lo sapevo (= avessi saputo) non venivo (= sarei venutó).
□ W aru n ek nierealny, niem ożliwy do spełnienia [irrealtá, impossibilitá] Gdybym wiedział, nie byłbym przyszedł.’
Treść obu zdań okazuje się nierealna, jej realizacja jest (już) niemożliwa. Se gli scrivevi (= avessi scritto), ti rispondeva (= avrebbe risposto).
W arunek nie mógł być, a w każdym razie nie został zrealizowany, wobec Se non erano contenti, potevano dirmelo.
czego czynność zdania nadrzędnego nie została spełniona.
□ Do tych trzech typów okresu warunkowego dodaje się czasem czwarty
T ryby i czasy:
tzw m ieszany [periodo ipotetico misto ], będący połączeniem trybów „real
® w odniesieniu do teraźniejszości użyjemy c o n g iu n tiv o im p erfetto nych z trybami „możliwymi” i „nierealnymi”. Jest tak, na przykład, gdy
w zdaniu podrzędnym w arunkow ym , a co n d izio n ale p rese n te w zdaniu w zdannu w arunkow ym występuje indicativo imperfetto, a w zdaniu
nadrzędnym , np. nadrzędnym condizionale passato :
«Se noi ...fossim o il s o le ,... con un soffio daremmofuoco alle nostre
«Sarei tom ata da te se tu non venivi da me.» (B. Cicognani)
angoscie...» (A. Delfini)
‘Gdybyśmy ... byli słońcem, jednym dmuchnięciem podpalilibyśmy ‘Wróciłabym do ciebie, gdybyś ty do mnie nie przyszedł.’
nasze strapienia.’ lub też gdy w zdaniu w arunkow ym występuje congiuntivo trapassato ,
® w odniesieniu do przeszłości w zdaniu w arunkow ym użyjemy najczęściej a w zdaniu nadrzędnym indicativo imperfetto :
congiuntivo trapassato, a w zdaniu nadrzędnym condizionale passato:
«Se ci fossim o voluti bene, che cosa contava la dote?» (V. Pratolini)
Se sifo sse coperto bene, non si sarebbe raffreddato. ‘Gdybyśmy się (byli) kochali, cóż znaczył posag?’
‘Gdyby się był dobrze okrył, nie byłby się przeziębił.’
Se gli avessi scritto, ti avrebbe risposto. Kolejność zdań składowych okresu warunkowego może być dowolna, nie
wpływa to bowiem na zmianę treści całego zdania.
W zdaniu nadrzędnym użyjemy condizionale presente, gdy konsekwencja
niewykonania w arunku (wyrażonego w congiuntivo trapassato) trwa nadal: Potevano dirmelo, se non erano contenti.
Se allora non avesse perduto il lavoro, ora non avrebbe probierni ‘Mogli mi to powiedzieć, jeśli nie byli zadowoleni.’
economici. Ti risponderebbe, se tu gli scrivessi.
‘Gdyby był wówczas nie stracił pracy, nie imałby teraz problemów Ora non avrebbe probierni economici, se allora non avesse perduto
ekonomicznych.’ il lavoro.
417
Ze względów składniowych może w takim przypadku dojść do zamiany ele
Zasady następstwa czasów i trybów, które we włoskiej normie literackiej
mentu zdania warunkowego na zaimek, który w zdaniu nadrzędnym ten ele
ment zastępuje, np. są (czy tez powinny być) dość rygorystycznie przestrzegane, w języku
; mowionym (zwłaszcza potocznym) ulegają daleko idącym uproszcze-
Se trovo il libro, te lo do. Ti do il libro, se lo trovo. I morn. Często zostają one sprowadzone do użycia kilku podstawowych
‘Jeśli znajdę książkę, dam ci ją .’ —►‘Dam ci książkę, jeśli ją znajdę. ’ j toim , z wprowadzeniem odpowiednich przysłówków czy wyrażeń perv-
Jedno ze zdań okresu warunkowego może zostać pominięte, pozostając w do ' Iastycznych’ określających bliżej m.in. relacje czasowe i tryb orzecze
myśle, np. | ma. Nierzadko łączy się to także z potrzebą wyrażenia aspektu. Szczegól-
Tu ci crederesti? ( - Se lo vedessi, ci crederesti?) 1 t o r y j ^ 1^ 10l? ° dgryWa tU kontekst (językowy) i ogólna sytuacja loku-
‘Czy ty byś w to uwierzył, gdybyś to zobaczy!?’
Przy rozpatrywaniu następstwa czasów i trybów we włoskim zdaniu złożo
Zdania warunkowe mogą też wystąpić w form ie nieosobowej z czasowni
nym należy pamiętać o dwu zasadniczych sprawach (zob. ICategorie morfo
kiem w: logiczne czasownika):
O GERUNDIO
® try b y wyrażają jakość czynności, jej charakter lub interpretację; pytam y
Andando alia massima velocitá potresti raggiungerlo. ja k a je s t czynność (com ’e Tazione?),
‘Jadąc najszybciej, jak tylko to możliwe, mógłbyś go dogonić.’
® czasy wyrażają czas, w którym czynność się dokonuje; pytamy: kiedy
® PARTICIPIO PASSATO (quando) je s t ona w ykonyw ana.
Sviluppata meglio, sarebbe un ’ottima idea.
W zdaniu niezależnym lub nadrzędnym czas orzeczenia wyraża chronolo
‘Lepiej dopracowany, byłby to świetny pom ysł.’
gię bezwzględną, bezpośrednio związaną z momentem wypowiadania zdania:
® in f in it o , poprzedzonym przyimkiem a tera z - adesso
A vederlo camminare non direi che sta male. Scrivi ima lettera.
‘Widząc ja k chodzi, nie powiedziałbym, że czuje się źle’ ‘Piszesz list.’
przedtem —prima
NASTĘPSTWO CZASÓW 1TRYBÓW Hai scritto una lettera.
‘Napisałeś list.’
I W e włoskim zdaniu podrzędnym użycie trybu i czasu podporządkowane
I jest określonym zasadom następstwa czasów i trybów [ c o n c o r d a n z a d e i potem —poi
t e m p i E DEI m o d i ], pozostając w ścisłej zależności od czasu (i trybu) zda
Scriverai una lettera.
nia nadrzędnego oraz od relacji czasowych, jalde owo zdanie sldadowe
zdania złożonego ma wyrazić. ‘Napiszesz (będziesz pisał) list.’
W konsekwencji, włoskie zdanie złożone daje harmonijny układ współzależ W zdaniu podrzędnym czas orzeczenia wyraża chronologię względną, lo
ności i powiązań zachodzących między poszczególnymi jego elementami kalizując w czasie wyrażaną czynność, w stosunku do czasu czynności wy
składowymi, np. rażonej w zdaniu nadrzędnym. Zdanie podrzędne może zatem wyrażać:
«Cosi, nonno Luigi (o sono io?) é divenuto alfine quale mi sarebbe ® równoczesność obu czynności, np.
piaciuto che fosse quando andavo da lui e quale forse anche lui So che scrivi una lettera.
avrebbe voluto essere, ma non poteva.» (R. Ridolfi)
‘Wiem, że piszesz list.’
418
419
Sapevo che scrivevi una lettera.
‘Wiedziałem, że pisałeś list.’ □ W z d a n i u p o d r z ę d n y m - ze względów składniowych i semantycznych -
u ż y t y j e s t t r y b congiuntivo.
® uprzedniość czynności zdania podrzędnego, np.
So che hai scritto una. lettera. Jeśli czasownik z d a n ia n a d r z ę d n e g o występuje w c z a s i e t e r a ź n i e j s z y m lub
p r z y s z ł y m , w z d a n iu p o d r z ę d n y m możemy również użyć trybu oznaj-
‘Wiem, że napisałeś list.’
Sapevo che avevi scritto una lettera. m ującego [indicativo] albo, czasami, t r y b u w a r u n k o w e g o [condizionale]:
‘Wiedziałem, że napisałeś (był) list.’ condizionale presente dla wyrażenia r ó w n o c z e s n o ś c i i n a s t ę p s t w a , con
dizionale passato - dla wyrażenia u p r z e d n io ś c i.
® następstw o czynności zdania podrzędnego, np.
Oto kilka wybranych, podstawowych przykładów składniowych.
So che scriverai una lettera.
‘Wiem, że będziesz pisał (napiszesz) list.’ Gdy w z d a n iu n a d r z ę d n y m jest indicativo presente lub futuro, wówczas
Sapevo che avresti scritto una lettera. w z d a n i u p o d r z ę d n y m użyjemy dla wyrażenia:
‘Wiedziałem, że napiszesz list.’
® ró w n o czesn ości - congiuntivo presente , indicativo presente lub
Oto najważniejsze i najczęściej stosowane przypadki następstwa czasów i try futuro, np.
bów, z uwzględnieniem trzech relacji czasowych: równoczesności, uprzednio- M i sembra che ció sia (é) giusto.
ści i następstwa. W yróżniamy tu dwie sytuacje składniowe:
‘W ydaje mi się, że jest to słuszne.’
□ W zdaniu podrzędnym użyty je s t try b indicativo. Zgodnie z ogólną Non sa quando ritom i {ritomerà) Giorgio.
zasadą, czasownik przyjmuje wówczas taką formę indicativo, jaką by miał,
• u p r z e d n io ś c i — congiuntivo passato , congiuntivo imperfetto ,
będąc zdaniem niezależnym (czasem można użyć też condizionale):
CONGIUNTIVO TRAPASSATO, lip.
© równoczesność
Pensó che lui sia già tom ato a casa.
Ti assicuro che ha ragione. ‘Myślę, że wrócił już do dom u.’
‘Zapewniam cię, że ma rację.’ Non so se Adamo si aspettasse la loro visita.
Ti aw ertiró quando tom erà a casa.
M i disse che usciva in quel momento. ® n a stę p stw a - congiuntivo presente , indicativo presente, futuro ,
CONDIZIONALE PRESENTE, np.
® uprzedniość
Tutti sanno che siete già tomati. Spero che lei. lo faccia (fará, farebbe) con piacere.
‘Wszyscy wiedzą, że już wróciliście.’ ‘M am nadzieję, że ona zrobi to z przyjemnością.’
Vorranno sapere se siete partiti. Non so se U go verrá {venga, viene) da loro questa sera.
H o saputo che era tom ato a casa ieri sera.
Gdy W z d a n i u n a d r z ę d n y m występuje c z a s p r z e s z ły , wówczas w z d a n iu
© następstw o podrzędnym użyjemy dla wyrażenia:
So che ritorna (ritom erà) fra un ’ora. © ró w n o czesn o ści - congiuntivo imperfetto , np.
‘Wiem, że wraca (wróci) za godzinę.’
Gli dirá se potrem o incontrarci. Le chiese che cosafacesse da queste parti.
Credevo che sarebbe venuto {che veniva, che stava venendó). ‘Spytał ją, co robi w tych stronach.’
H o immaginato che dopo il viaggio tu fo ssi stanca.
420
® u p r z e d n io ś c i - c o n g iu n t iv o t r a p a s s a t o , c o n g iu n t iv o i m p e r f e i t o , np. Era un soprannome che lei stessa aveva dato alia bimba in seguito
a una certa faccenda.
Non sapeva che lui fosse partito per I ’America.
«Mi creda,» disse la mamma della bimba, rivolgendosi alla mamma
‘Nie wiedział, że on wyjechał (był) do Ameryki.’
di Anna, «ha un carattere permaloso... Non si sa mai corne pigliarla.»
Si domandava dove Franco passasse le ferie quando ancora non si
«O questa?» fece la mamma indicando Anna. «Ha diciannove anni,
conoscevano. ma non ha mica un bricciolo di cervello. È sempre lei a faria arrab-
© n astępstw a - condizionale passato , indicativo imperfetto , biare. Io vorrei sapere che gusto ci provi,» disse rivolta alla figliola.
congiuntivo imperfetto, np. (C. Cassola)
MOWA ZALEŻNA [ d i s c o r s o in d ir e tto ]
Speravo che lei prim a o poi si sarebbefatta viva.
‘Miałem nadzieję, że wcześniej czy później da ona o sobie znać.’ Polega na podaniu czyjejś wypowiedzi nie w formie dosłownego jej
Non sapeva se venisse il piorno dopo. j przytoczenia, ale w formie zdania podrzędnego dopełnieniowego lub py-
; tajnego zależnego. W powstałym w ten sposób zdaniu złożonym, przyta-
Podane powyżej zasady ukazują ogólne tendencje, które w konkretnym
j czana w zdaniu pobocznym wypowiedź zostaje pod względem składnio-
użyciu, w zależności od stylu wypowiedzi, znaczenia, jakie chcemy przeka j wym dostosowana do zdania nadrzędnego. Czasownik cytowanej wypo
zać, oraz w zależności od okoliczności składniowych, mogą ulec pewnym wiedzi występuje w czasie uzależnionym od czasu użytego w zdaniu
modyfikacjom. W języku potocznym często zasady te ulegają uproszcze nadrzędnym.
niu: eliminacji ulegają tryby oraz czasy skomplikowane i rzadziej używane.
Podczas gdy mowa niezależna pojawia się zazwyczaj w literaturze pięknej,
a także w języku mówionym potocznym, mowa zależna stosowana jest przede
MOWA NIEZALEŻNA I MOWA ZALEŻNA wszystkim w relacjach pośrednich, a więc np. w literaturze naukowej, w języ
ku urzędowym itp., choć można ją spotkać również w prozie literackiej, np.
Przekazując czyjąś wypowiedź (także własną), możemy to uczynić cytu «C ’era u n ’anziana signora dai capelli crespi e grigi che rivedeva i ri-
jąc ją dosłownie w formie, w jakiej została wypowiedziana lub przy sultati che io preparavo senza solerzia. Stupï e mi disse se non avessi
taczając ją pośrednio, własnymi słowami. W yróżniamy trzy typy p rzy l ’impressione di aver sbagliato grosso e aggiunse che commettevo, di
taczania wypowiedzi. continuo, errori di milioni. Risposi appena che me ne rendevo conto.
MOWA NIEZALEŻNA [discorso diretto ]
Poi un capufficio di poche parole mi domandô se sapessifare le som
me. Dissi di no. E poi chiesi a mia volta se le sapesse fa re lui.
¡ Polega ona na przytoczeniu czyjejś wypowiedzi z zachowaniem jej formy
gramatycznej. Przytoczona wypowiedź nie jest zależna składniowo od
Rispose di no. Ribattei che allora eravamo uguali almeno in questo. »
(A. Camerino)
zdania (czasownika oznaczającego mówienie), które ją wpro wadza.
W tekście pisanym podana jest zazwyczaj po dwukropku, w cudzysłowie j Te dwa podstawowe typy przekazywania wypowiedzi Inogą zostać połą-
i poprzedzona często myślnikiem. Czasownik cytowanej wypowiedzi wy j czone w postaci tzw. m owy pozornie zależnej [ s t i l e i n d i r e t t o l i b e r o ] .
stępuje w czasie realnym, w którym wykonywana była wyrażana przez niego j W tym przypadku zachowane zostają niektóre z właściwych mowie za
czynność, np. leżnej sposobów przytaczania wypowiedzi, z drugiej jednak strony, po
«Abbiamo litigato,» disse Anna c sorrise. minięte zostają, tak jak w mowie niezależnej, pewne składniowe wykład
«E nuova,» fece la mamma. niki zależności, np. spójniki. W rezultacie zostaje jakby zerwana więź
L ’altra mamma domando il perché. podrzędności, a zdania przytaczające wypowiedź nabierają pewnej nie-
«E chi lo sa,» rispóse Anna. «Forse perché l ’ho chiamata “insalatina ”.» ! zależności.
422 423
«Verme in cima al molo un soldato col fucile e l'elmo, e gridava.
□ Czasow nik w zd an iu nadrzędnym w ystępuje w presente lub futuro
Verso di noi, gridava: che era zona proibita, che tomassim o a riva.»
czasem także w passato prossimo , gdy jest on związany ściśle z teraźniej
(I. Calvino) szością; wówczas w zdaniu podrzędnym :
Ten sposób przytaczania wypowiedzi ma przede wszystkim znaczenie styli
® zm ianie ulegają: fo rm a czasow nika, zaim ki osobowe oraz zaim ki
styczne, czyni opowiadanie bardziej dynamicznym, żywym, lżejszym, wcią
. ! przym iotniki dzierżaw cze (na 3 . os.);
ga też odbiorcę tekstu w narrację oraz przybliża mu opisywaną sytuację i po
stać, np. © pozostają nie zm ienione przysłów ki czasu i m iejsca;
«Uno aisse a Drogo che U signor comandante Simeoni lo pregava di ® nie ulegają zm ianie rów nież try b y i czasy.
aspettare, in quel momento era impegnatissimo, il signor maggiore
Przykłady:
Drogo avesse la bontá di pazientare qualche minuto, il signor co
mandante sarebbe venuto senza fallo.» Giovanni dice: - Non ho oggi con m e il mio testo. -» Giovanni dice
(D. Buzzati) che non ha oggi con s é il suo testo.
‘Giovanni mówi: - Nie m am dziś z sobą mojego tekstu.’ -» ‘Giovan
ni mówi, że nie ma dziś z sobą swojego tekstu.’
ZAMIANA MOWY NIEZALEŻNEJ NA ZALEŻNĄ Luisci dice a Carlo: - Devo torrmre presto a casa. -> Luisa dice
a Carlo che lei deve tom are presto a casa.
Mowę niezależną można przekształcić na mowę zależną, opierając się na
pewnych zasadach składniowych, polegających, na przykład, na użyciu Domani chiederô a Marcello: - Quando verrai da noi con la tu a ft-
spójnika wprowadzającego zdanie podrzędne (najczęściej che, a w pyta danzata? -* Domani chiederô a Marcello quando verrà da noi con
la suafidanzata.
niach zależnych se) oraz na użyciu w zdaniu podrzędnym odpowiednich
zaimków, przysłówków, a także na wprowadzeniu formy czasownikowej
Wyjątek stanowi try b rozkazujący, który zastąpiony zostaje przez CONGIUN-
w trzeciej osobie odpowiednich trybów i czasów. W zdaniu wyrażającym
Tivo presente (w zdaniu w formie osobowej) lub przez infinito presente
pytanie lub rozkaz intonacja pytajna, rozkazująco-życżąca lub wykrzyk
(w zdaniu w formie nieosobowej), np.
nikowa (w języku pisanym - znak zapytania lub wykrzyknik) zamienio
na zostaje na intonację oznajmującą. II professore ci ricorda spesso: - Imparate bene i verbi irregolari!
Czasownikiem wprowadzającym zarówno mowę niezależną, jak i zależ Profesor przypomina nam często: - Nauczcie się dobrze czasowni
ków nieregularnych!’
ną jest przede wszystkim czasownik dire. Zamiast niego możemy użyć
innych odpowiadających mu znaczeniowo czasowników (tzw. czasowni- II professore ci ricorda spesso che impariamo (lepiej: che dobbiamo
¡ lców deklaratywnych), np. affermare, aggiungere, annunciare, dichiara- imparare) bene i verbi irregolari.
re, rispondere, spiegare, jak również czasowników wprowadzających lub
pytanie: chiedere, domandare itp. Czasowniki te pełnią funkcję orzecze II professore ci ricorda spesso di imparare bene i verbi irregolari.
nia w zdaniu nadrzędnym, od którego zależy zdanie podrzędne. Piofesor przypomina nam często, żebyśmy nauczyli się dobrze cza
sowników nieregularnych.’
Zasygnalizow ane wyżej zm iany składniowe, w prow adzane w zdaniu
podrzędnym przy przekształceniu mowy niezależnej na zależną, uzależnione □ Czasow nik w zdaniu nadrzędnym w ystępuje w czasie przeszłym . Sytu
są od czasu (teraźniejszego, przyszłego lub przeszłego), w jakim występuje acja składniowa staje się wówczas bardziej złożona, bowiem zdanie
zdanie nadrzędne, wprowadzające. M amy więc dwie następujące sytuacje podrzędne musi zostać dostosowane do zdania nadrzędnego pod wieloma
składniowe. względami, a mianowicie:
424
® zaim ki osobowe, zaim ki i -przym iotniki dzierżaw cze oraz form y cza PĄSSATO PROSSIMO, PASSATO REMOTO -► TRAPASSATO PROSSIMO
sow nika zamieniają 1. i 2. os. na 3. os.:
Disse: —Sono andato dal medico. —* Disse che era andato dal m e
io, tu -► lui, lei, egli, ella, esso, essa dico.
noi, voi "H> loro, essi, esse
‘Powiedział: - Byłem u lekarza.’ -*> ‘Powiedział, że był u lekarza.’
il mio, U tuo itd. —► il suo itd.
Dichiaro: - Questi soldad amarono la Patria più della loro vita.
U nostro, il vostro itd. —i► il loro itd.
-* Dichiarô che quei soldad avevano amato la Patria p iù della loro
® zaim ki i przym iotniki w skazujące zamieniają formę wskazującą na bli vita.
skość na formę wskazującą na odległość:
questo itd. —► quello itd. Gdy czasownik zdania podrzędnego nie pozostaje w bezpośredniej zależno
costui itd. —<► colui itd. ści (semantycznej) od zdania nadrzędnego, wówczas jego czas nie ulega
zmianie:
® przysłów ki czasu i m iejsca przyjmują formę „czasu względnego” i „miej
sca odległego” : M i disse: - Quando m oń mia madre, io avevo appena cinque anni.
-► M i disse che quando m o ń sua madre, lui aveva appena cinque
ieri il giorno prim a (il giorno avant!)
anni.
oggi —* quel giorno
domani —(> il giorno dopo, l ’indomani, il giorno seguente ‘Powiedział mi: - Kiedy umarła moja matka miałem zaledwie pięć
ora allora (in quel momento) lat. ’ -> ‘Powiedział mi, że kiedy umarła mu matka, on miał zaledwie
poco fa poco prima pięć lat.’
tra poco poco dopo
"—^ II, là (in quel luogo) itd. FUTURO, FUTURO ANTERIORE -> CONDIZIONALE PASSATO
qui, qua
o tryby, czasy - ograniczymy się tu do podania podstawowych zasad, okre Disse: - Tornero subito. - > Disse che sarebbe tom ato subito.
ślających zamianę czasów i trybów przy przejściu z discorso diretto na di- ‘Powiedział: - Zaraz w racam .’ -> ‘Powiedział, że zaraz wróci.’
Gli ha chiesto: —Quando verrai da noi? ►Gli ha chiesto quando
scorso indiretto :
sarebbe venuto da noi (quando sarebbe andato da loro).
INDICATIVO PRESENTE INDICATIVO IMPERFETTO
IMPERATIVO -+ CONGIUNTIVO IMPERFETTO
M i disse: —Devo andare dal medico. —> ■Mi disse che doveva andare
dal medico. Disse: - Torna presto! —>Disse che tom asse presto.
‘Powiedział mi: - Muszę iść do lekarza.’ -*■ ‘Powiedział mi, że musi ‘Powiedział: - W racaj zaraz!’ -> ‘Powiedział, żeby zaraz wrócił.’
iść do lekarza.’ II comandante ordino: —Lasciate liberi questi prigionieri! —*• II co
Gli ha chiesto: - Viioi rimanere con noi per la cena? —►Gli ha chie- mandante ordinô che lasciassero liberi quei prigionieri.
sto se voleva (volesse) rimanere con loro per la cena.
CONDIZIONALE PRESENTE - » CONDIZIONALE PASSATO
CONGIUNTIVO PRESENTE —► CONGIUNTIVO IMPERFETTO
Chiese loro: - Mi dia.no un bicchiere d ’acqua. -> Chiese loro che gli Disse: - Sarebbe più prudente non allontanarsi troppo. -> Disse che
dessero un bicchiere d ’acqua. sarebbe stato p iù prudente non allontanarsi troppo.
‘Poprosił ich: - Proszę mi podać szklankę wody.’ —►‘Poprosił ich, ‘Powiedział: - Byłoby roztropniej nie oddalać się zbytnio.’ -> ‘Po
żeby mu dali szklankę wody.’ wiedział, że byłoby roztropniej nie oddalać się zbytnio.’
Gli consiglió: - Vada lei stesso a vederlo. —►Gli consiglió che andas- Mi chiese: —Potrebbe dire una tale menzogna? —>M i chiese se avessi
se lui stesso a vederlo. (avrei) potuto dire una tale menzogna.
426 A ll
W okresie w arunkow ym zdania warunkowe wszystkich trzech typów, za łub gdy występuje w utartych zwrotach, np.
leżne od czasownika w czasie przeszłym (w zdaniu nadrzędnym), przyjmują Disse: - Mi e venuta una buona idea. —* Disse che le era venuta una
formę warunku nierealnego, np. buona idea.
Disse: —Se avró tempo verró anch’io. —> Disse che se avesse avuto ‘Powiedziała: - W padłam na dobry pom ysł.’ -* ‘Powiedziała, że
tempo sarebbe venuto anche lui. wpadła na dobry pom ysł.’
‘Powiedział: - Jeśli będę miał czas, też przyjdę.’ —> ‘Powiedział, że
Omawiane dotychczas formy osobowe mowy zależnej mogą w niektórych
jeśli będzie m iał czas, też przyjdzie.’
przypadkach (we współczesnym języku włoskim bardzo często) ulec prze
Disse: - Se avessi avuto tempo sarei venuto anch 'io. Disse che se kształceniu w formy nieosobowe, np.
avesse avuto tempo sarebbe venuto anche lut
‘Powiedział: - Gdybym (był) m iał czas, też byłbym przyszedł.’ —► Gli ordinó: - Vattene subito e non ritornare piu!
‘Powiedział, że gdyby (był) miał czas, też byłby przyszedł.’ -* ( e s p u c i t a ) Gli ordinó che se ne andasse subito e che non ritomas-
se piń.
uw aga: G dy czasow nik zdania nadrzędnego w ystępuje w p r e s e n t e lu b w f u t u r o , zdania w a Gli ordinó di andarsene subito e di non ritornare piti.
- » ( im p l ic it a )
runkow e p rzechodzące w d iscorso in d ir e t t o nie tracą rozróżnienia m iędzy „pew no
Rozkazał mu. —Idź (sobie) stąd natychmiast i więcej nie w racaj!’
ścią” , „praw dopodobieństw em ” o ra z „nierealnością” , i zatrzym ują w łaściw e im tryby
i czasy. -> ‘Rozkazał mu, żeby sobie natychmiast poszedł i więcej nie wracał.’
Zdania pytajne niezależne przy zamianie - w ramach d is c o r s o in d ir e t t o - na W zdaniach wyrażających pytanie lub rozkaz, przy zamianie mowy niezależ
zdania pytajne zależne zmieniają często tryb in d ic a t iv o na c o n g iu n t iv o , np. nej na zależną, intonacja pytajna, rozkazująco-życząca lub wykrzyknikowa
(w foirnie pisanej znak zapytania lub wykrzyknik) zamieniona zostaje na in
Le domando: - Quando torni? —* Le domando quando tornasse (sa
tonację oznajmującą (zob. przykłady powyżej).
rebbe tomata).
‘Zapytał ją: - Kiedy w racasz?’ —►‘Zapytał ją, ldedy wróci.’ Zdania nieosobowe, które już w mowie niezależnej są zdaniami podrzęd
Le chiese: —Hai visto l ’ultimo film di Moretti? —i►Le chiese se aves nymi, pozostają nie zmienione przy zamianie na mowę zależną, np.
se visto Vultimo film di Moretti.
M i disse: - Non verro da te prima di risolvere (aver risolto) il pro-
Czasownik venire zostaje najczęściej zastąpiony w mowie zależnej przez blema. -► M i disse che non sarebbe venuto da me prim a di risolve
czasownik andaré, np. re (aver risolto) il problemu.
Gli disse: —Devi venire súbito da noi. —* Gli disse che doveva an ‘Powiedział mi: - Nie przyjdę do ciebie, zanim nie rozwiążę proble
daré súbito da loro. m u.’ -> ‘Powiedział mi, że nie przyjdzie do mnie, zanim nie rozwią
że problemu.’
‘Powiedział mu: - Musisz natychmiast przyjść do nas.’ —» ‘Powie
dział mu, że musi natychmiast udać się do nich. ’ Przy zamianie mowy niezależnej na zależną istnieje niebezpieczeństwo po
Pozostaje on jednak wówczas, gdy odnosi się do osoby mówiącej (narrato wstania dwuznaczności lub nieporozumienia, np.
ra), np. Le disse: —Sono felice. —» Le disse di essere felice.
Mi dichiaró: —Non verró da te prima di metiere (aver messo) in lu —►Le disse che era felice.
ce la faccenda. —>M i dichiaró che (lui) non sarebbe venuto da me ‘Powiedział jej: - Jestem szczęśliwy.’ -> ‘Powiedział jej, że jest
prim a di mettere (aver messo) in luce la faccenda. szczęśliwy.’
‘Oświadczył mi: - Nie przyjdę do ciebie, dopóki nie wyjaśnię
sprawy.’ —►‘Oświadczył mi, że (on) nie przyjdzie do mnie, dopóki Ponieważ w powyższych zdaniach podrzędnych, po dokonaniu transforma
nie wyjaśni spraw y.’ cji mowy niezależnej na zależną, nie jest wystarczająco jasne, która z dwu
428 429
' W« .
uczestniczących w rozmowie osób jest szczęśliwa, dla większej jasności wy Zazwyczaj struktury nominalne mogą ulec transformacji na struktury cza
powiedzi wybierzemy formę osobową, wprowadzając ewentualnie odpo sownikowe - jest to tzw. w e r b a liz a c j a [v e r b a l iz z a z io n e ], i na odwrót, te
wiedni zaimek: ostatnie mogą zostać zamienione na struktury nominalne (proces nom inali-
z a c j i ) , np.
Le disse che era, lui,fetice.
Continuó la corsa. Continuó a correre.
Również do formy nieosobowej możemy wprowadzić dodatkowy element
‘Kontynuował bieg.’ -+ ‘Nadal biegł.’
precyzujący, np. zaimek: Si prevede che il convegno verrá chiuso alie cinque del pomeriggio.
Le disse di essere, lui, felice. -+ La chiusura del conve gno e prevista per le cinque del pomeriggio.
E probabile che lui riesca. —> E probabile la sua riuscita.
Ha 1’abitudine di lavorare di notte. —►Si é abituato a lavorare di
TRANSFORMACJA. NOMINALIZACJA ZDAŃ notte.
E stato esclusó dal concorso per la tardiva presentazione dei docu-
Analizując różne sytuacje składniowe i formy zdań, odwoływaliśmy się do menti. —i►E stato escluso dal concorso p er averpresentato tardi i do-
często stosowanej dziś metody transformacji, polegającej na przekształcaniu cumenti.
jednej struktury językowej w inną (np. transformacja bierna, zaimkowa, Quando avrete capito come funziona questo apparecchio, ve ne po-
transformacja zdań osobowych w nieosobowe i na odwrót czy też zamiana trete serviré da soli. —►Quando avrete capito il junzionamento di
zdań złożonych współrzędnie na zdania złożone podrzędnie i odwrotnie). questo apparecchio, ve ne potrete serviré da soli.
Jednym ze szczególnych przypadków transformacji jest w języku wło E utile conoscere le lingue straniere. —> E utile la conoscenza delle
skim tzw. nom inalizacja [n o m in a l iz z a z io n e ], czyli użycie, zamiast litigue straniere.
grup lub zdań czasownikowych, równoważnych konstrukcji nominal
nych, które stają się z d a n ia m i n o m i n a ln y m i [ f r a s i n o m in a l i ], bez cza Najprostsza transformacja nominalna zachodzi w zdaniach, które mają
sownika (orzeczenia). Takie struktury nominalne są charakterystyczne 1 podmiot nominalny i orzeczenie nieprzechodnie bez dopełnień.
dla tzw. stylu nominalnego [ st il e n o m in a l e ], często spotykanego we
Czasownik zostaje zastąpiony odpowiadającym mu znaczeniowo rzeczowni
współczesnym włoskim języku mówionym, w literaturze pięknej,
kiem, a podmiot z wcześniejszego zdania czasownikowego przyjmuje funk
a szczególnie w tytułach prasowych, np. cję przydawki przyimkowej/dopełnienia nowo powstałego rzeczownika, np.
Danzica 1980, una croce sopra il comunismo - Giubileo, a Roma gid
Il treno arriva. L ’arrivo dei treno.
un milione di ragazzi - Roma, I’assedio dei ragazzi del Papa. - M ez
‘Pociąg przyjeżdża.’ —► ‘Przyjazd pociągu.’
zo milione di pellegrini alia Via Crucis. La piu affollata processione
Il governo décréta. —► Il decreto dei governo.
della storia - / soccorritori inglesi pronti a ll’intervento ma obbliga
Il ministro dichiara. -* La dichiarazione dei ministro.
ti a ll’attesa - Dirottato per rapina l ’aereo dei. turisti - Papci addio.
Due mamme per un bambino —Ladro cli giochi, insieme a mamma — Lo spettacolo inizia. -* L ’inizio dello spettacolo.
Fumo e urla: paura nel metrd Podobnej transformacji nominalnej może ulec, na przykład, c o m p l e m e n -
(według Corriere della sera, II Messaggero —sierpień 2000) oparte na bezokoliczniku, który z kolei może zostać
t o d i sp e c if ic a z io n e
430 431
la dignita di comportarsi —* la dignild del comportamento
la fantasia di creare -► la fantasia della creazione Transformacja, o której mowa, działa w obu kierunkach, przy czym ist
laferm ezza di decidere —> laferm ezza della decisione nieje wiele sytuacji składniowych, w których transformacja taka nie jest
możliwa bądź utrudniona lub nawet niewskazana. Często bowiem (zob.
| Bardziej złożona jest transformacja zdania mającego dopełnienie bliższe: przyldady powyżej) może ona prowadzić do niejasności i dwuznaczno
ści wypowiedzi. W niektórych sytuacjach tran sfo rm acja nom inalna
Gli operai costruiscono U ponte. —►La costm zione del ponte da par
te degli operai. je s t wręcz niem ożliwa, pozostajemy wówczas przy konstrukcji werbal
nej.
‘Robotnicy budują m ost.’ ‘Budowa mostu przez robotników.’
Jest tak:
Transformacja nominalna jest tu połączona z transformacją strony czyn
nej na stronę bierną, która jest, w pewnym sensie, pośrednim etapem • w zdaniach prostych o stru k tu rze: podm iot - orzeczenie - dopełnienie
transformacji nominalnej: w prow adzone przez di, np.
Sofia ride di lei.
II ponte t costruito dagli operai.
‘Most jest budowany przez robotników.’ oraz wtedy, gdy dopełnienie pośrednie w prow adzone je s t przez a:
Jak widać, przy nominalizacji konieczne jest wprowadzenie przyimka lub je II libro appartiene a Gianni. (L ’appartenenza del libro a Gianni -
go zamiana. jest bardzo niezręczne)
Podczas takiej transformacji, wraz z formą czasownikową, mogą zostać wy chyba że czasownik ma również dopełnienie bliższe, np.
eliminowane pewne informacje, które ten czasownik zawierał (np. osobę wy
Offro un regalo a Elisabetta. -> U offerta di un regalo a Elisabetta.
konującą czynność). W tej sytuacji należy przekazać tę informację w inny
sposób, np. wprowadzić zaimek przymiotny dzierżawczy, wskazujący właś • w zdaniach zaw ierających podm iot i dopełnienie bliższe w postaci no
nie na osobę, np. m inalnej (rzeczownikowej); transformacja czasownika (przechodniego)
' v
E stato probabile che tu riesca. —*>E stata probabile la tua riuscita. spowodowałaby niejasność semantyczną i niezręczność stylistyczną (po
wtórzenie konstrukcji z di), np.
‘Było prawdopodobne, że ci się powiedzie.’ -*■ ‘Twoje powodzenie
było prawdopodobne.’ II pi ofessore spiega il disegno. —>La spiegazione del professore.
Ammette di ignorare ąuesto problemu. Ammette la, sua ignoranza La spiegazione del disegno.
su (di) questo problemu.
Nella lettera Carlo annunciava che sarebbe tom ato a casa. —►Nella co w rezultacie dałoby niejasne i niezręczne zdanie:
letterci Carlo annunciava il suo ritorno a casa, La spiegazione del professore del disegno.
Istnieją przyrostki nominalne, które są wykładnikami morfologicznymi
© w zdaniach złożonych, w k tórych orzeczeniem w zdaniu nadrzędnym
transformacji form czasownikowych na nominalne. Do takich sufiksów na
są czasowniki: chiedere, pensare, sentire, udire, vedere, tzw. czasowniki
leżą m.in.:
kauzaty wne: fare, lasciare lub niektóre formy bezosobowe: (mi) pare, (mi)
-uta passeggiare —>passeggiata sembra, np.
-mento comportare —>comportamento
Ho sentito che siete stati. a Roma,
-sioneZ-zione creare —►creazione-, decidere -* decisione
‘Słyszałem, że byliście w Rzymie.’
-sura/-tura chiudere -> chiusura; coprire —► copertura
M i sembra che lei sia stanca.
432
Gdy struktura nominalna, także, werbalna, jest niejasna lub wieloznaczna, elementy składowe zdania - S i V (P) - mogą ulec poprzez ekspansję mniej
w ustaleniu lub wskazaniu prawdziwego (pożądanego) znaczenia pomoże lub bardziej znacznemu rozwinięciu, przez dodanie określników oraz przez
nam transformacja i tzw. struktura głęboka. Porównaj: wprowadzenie dopełnień i okplicznilców, czyli dalszych grup nominalnych
La paura di Franca. —* i grup przyimlcowych - GP. Oto przykłady:
1. Franca ha paura di qualcuno. Wojtek studia la lingua italiana.
2. Qualcuno ha paura di Franca. ‘W ojtek uczy się języka włoskiego.’
II magistrato giudica i ragazzi colpevoli. —* F -► G N - G V [ V - G N ]
1. II magistrato giudica che i ragazzi sono colpevoli.
I miei figli studiano le lingue con una vera passione.
2. II magistrato giudica i ragazzi che sono colpevoli.
‘M oje dzieci uczą się języków obcych z prawdziwym zamiłowaniem.’
F -> GN-GV[ V -G N -G P ]
E (é stató) il gatto che ha mangiato la carne. «E mi offerse subito un bicchiere di vino, che dovetti accettare, per
‘To (był) kot (który) zjadł m ięso.’ non ojfenderlo, in quel suo único bicchiere che doveva aver servito
2? la carne che e stata mangiata dal gatto.
per anni, senza essere mai stato lavato, a lui e alla vecchia, a quan
E dal gatto che é stata mangiata la carne. to potevo argüiré dalla gromma unta e nera che lo incrostava tutto
® essere a + bezokolicznik attorno.» (C. Levi)
\
E stato il gatto a mangiare la carne. Zdanie włoskie [p e r io d o ], stanowiące pod względem semantycznym pełną
E stata la cam e ad essere mangiata dal gatto. wypowiedź, może być mniej lub bardziej rozbudowane: od zwykłego zdania
® cid c h e ... essere prostego po skomplikowane zdania złożone. Samo zdanie proste może być
ograniczone do elementów podstawowych, które poprzez ekspansję, dzięki
Cid che importa é che i giovani imparino le litigue slraniere. dopełnieniom, mogą się stać mniej lub bardziej rozwinięte.
‘Ważne jest to, żeby młodzi ludzie uczyli się języków obcych.’
I Każdy z tych elementów może zostać usunięty ze s t r u k t u r y powierzch-
® s e ... essere I niowej [ s t r u t t u r a s u p e r f ic ia l e ], pozostając w domyśle; odnalezienie
Se ci vado spesso e perché adoro le montagne. I takich elementów jest możliwe poprzez przejście do s t r u k t u r y głęfoo-
‘Jeśli udaję się tam często, to dlatego, że uwielbiam góry.’ ! k le j [ s t r u t t u r a p r o f o n d a ] wypowiedzi, np. w drodze transformacji
I lub po prostu za pośrednictwem dokładniejszej analizy logiczno-seman-
© non f are (altro) che + bezokolicznik
I tycznej danej wypowiedzi.
Camminando nonfacevano altro che ammirare il paesaggio. Czasem niektóre elementy zdania m ogą zostać form alnie odłączone
‘Idąc, nie robili nic innego, tylko podziwiali krajobraz.’
i w pewnym sensie usamodzielnione. Powstają w ten sposób sekwencje krót
1 W zdaniu podrzędnie złożonym porządek zdań składowych jest bardzo kich struktur, ograniczonych, na przykład, tylko do podmiotu lub orzecze
I różny. Najprostszy jest szyk: zdanie n adrzędne — zdania podrzędne nia (zredukowanego czasem do bezokolicznika), a nawet do samego dopeł
i stopnia i., 2 . itd. nienia.
436 437
Tald „telegraficzny styl”, oparty na krótkich, eliptycznych, często „poka
wałkowanych” zdaniach (nierzadko jest to tzw. styl nominalny), jest cha
rakterystyczny dla współczesnego języka włoskiego mówionego, zwła
szcza potocznego; znajduje też częste zastosowanie we współczesnej lite BIBLIOGRAFÍA
raturze.
Oto przykład takiego stylu (potocznego, ludowego), wykorzystanego w litera
turze:
J. Brunet, Grammaire critique de l ’italien, dotychczas 13 zesz., Université Paris
«lo hofatto il partigiano. Diciotto mesi. In montagna. Sono sceso qui VIII - Vincennes, Paris 1978 i nast.
nella Liberazione. Ecco qua la tessera. Non mi vogliono dare la me- M. Dardano, Manualetto di lingüistica italiana, Zanichelli, Bologna 1991.
daglia, ché sono capitalista. Non importa. Chi fa il bene trova il be M. Dardano, P. Trifone, La lingua italiana. Una grammatica completa e rigoro
ne. Iofaccio il bene. Gli affari vanno bene perché faccio il bene. Ho sa, Zanichelli, Bologna 1989.
dato via tanti di quei soldi da fare sprofondare qualtro barconi. II cuo- M. Dardano, P. Trifone, La nuova grammatica della lingua italiana, Zanichelli,
re mi ha sempre sconfitto. Io si. Essercene capitalisti come me. Io so Bologna 1997.
no stato il prim o piantare le aziende sul piano industríale. No padro- Dizionario di lingüistica e di filologia, métrica, retorica, pod red. G.L. Beccaria,
nale. Lavorare dove me é un piacere. Piú nessuno fatica. Tutto auto Einaudi, Torino 1996.
mático. Come giocare. Quasi come giocare./.../ Ho piantato le men- V. Della Valle, G. Patota, II salvalingua, Ediz. Sperling e Kupfer, Varese 1995.
se: d a ll’antipasto al dolce al cicchetto cinque lire: il símbolo. La li Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. K. Polańskiego, Ossolineum,
sta da ristorante. Chi fa il bene trova il bene. Iofaccio il bene.» Wroclaw 1993.
(L. Mastronardi) Encyklopedia wiedzy o języku polskim, pod red. S. Urbańczyka, Ossolineum,
Wrocław 1978.
M. Fogarasi, Grammatica italiana del Novecento, wyd. 2, Bulzoni, Roma 1983.
G. Genot, Système de la langue italienne, Erasme, Nanterre 1989.
Grande grammatica italiana di consultazione
t. 1 La frase, i sintagmi nominali e preposizionali, pod red. L. Renzi, II Mu-
lino, Bologna 1988,
t. 2 I sintagmi verbale, aggettivale e avverbiale. La subordinazione, pod
red. L. Renzi, G. Salvi, II Mulino, Bologna 1991,
t. 3 Tipi di frase. Deissi. Formazione dette parole, pod red. L. Renzi,
G. Salvi, A. Cardinaletti, II Mulino, Bologna 1994.
M. Kaczyński, Gramatyka języka włoskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa
1964; wznowienie Éditions Spotkania, Warszawa 1996.
K. Katerinov, La lingua italiana per stranieri, wyd. 3, Ediz. Guerra, Perugia
1975-1976.
Le nuove grammatiche italiane, pod red. E. Radtke, Gunter Narr Verlag, Tübin
gen 1991.
A.L. e G. Lepschy, La lingua italiana. Storia, varietà dell’uso, grammatica,
Bompiani, Milano 1981.
439
JIIMWPWWuif
W. Mańczak, Gramatyka włoska, PWN, Warszawa 1961.
M. Monis, Czasowniki włoskie, przekład i adaptacja B. Sławomirslca, Wydaw
nictwo Literackie, Kraków 1999.
G. Pittano, La lingua italiana oggi. Guida pratica per scrivere e parlare bene, INDEKS RZECZOWY
Rusconi Libri, Milano 1992.
M. Regula, J. Jernej, Grammatica italiana descrittiva su basi storiche e psicolo-
giche, wyd. 2 , Francke, Bem-Miinchen 1975.
L. Serianni con la collaborazione di A. Castelvecchi, Grammatica italiana. Ita W Indeksie została podana polska terminologia o charakterze ogólnym, doty
liano comune e lingua letteraria, UTET Librería, Torino 1989. cząca najważniejszych zagadnień gramatycznych języka włoskiego.
L. Serianni eon la collaborazione di A. Castelvecchi, con un glossario di Cyfry odsyłają do stron niniejszego opracowania, n oznacza stronę następną,
G. Patota, Italiano: grammatica, sintassi, dubbi, Garzanti, Milano 1997. a nn - strony następne.
L. Seiianni, V. Della Valle, G. Patota, L'italiano: la norma e l ’uso della lingua,
t. 1 I suoni, i segni, le parole, il testo, t. 2 Analisi e produzione del testo, afiks 64, 231 czasow nild fazow e 222, 231
5 wznowienie, Archimede, Milano 1997. akcent foniczny 5 ln czasow nild frazeologiczne 222, 336
R. Simone, Fondamenti di lingüistica, wyd. 3, Laterza, Roma-Bari 1993. akcent graficzny 23, 5 Inn czasow nild jednoosobow e 211, 218nn
Z. i A. Szewcowie, Włoskie czasowniki nieregularne, wyd. 2, Wiedza Powszech akcent toniczny (przycisk) 46, 51 n czasow niki nieosobow e 211, 218nn,
na, Warszawa 1993. akcent wyrazowy 41n, 233n 250n, 375n
alfabet 29 czasow niki nieprzechodnie 210, 212n,
M. Tavoni, La norma dell’italiano oggi, Rai International 1997-1998 (dostępny
antecedens (poprzednik) 179, 385n 215, 252n, 338
w Internecie: www.italica.org/Tacolta/lingua).
antonimy 140n czasow nild nieregularne 254nn
P. Trifone, N. Palermo, Grammatica italiana di base, Zanichelli, Bologna 2000.
apokopa 44n czasow nild pelnoznaczne 210nn
S. Widłak, Mała gramatyka języka włoskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa apostrof 43 czasow nild podwójne 271
1997.
apozycja zob. przydawka rzeczowna czasow nild pom ocnicze 221, 231
S. Widłak, Formy i struktury. System morfologiczny i składniowy współczesne artykulacja 17 czasow niki posiłkow e 18, 210, 2 2 Inn,
go języka włoskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków aspekt czasow nika 229nn 25 Inn
1999.
czasow niki przechodnie 210, 21 ln , 252n
S. Widłak, J. Kornecka, Poradnik ortograficzny dla Polaków. Język wioski, PWN, bezokolicznik 43, 191, 224, 235, 286n, czasow nild służebne (półposiłkowe) 2 2 ln,
Warszawa-Kralców 1996. 369n, 390, 392, 395, 398n, 401, 405, 335, 371
D. Zawadzka, Gramatyka języka włoskiego, PWN, Warszawa 1993. 4 0 9 ,4 1 3 ,4 1 8 , 425 czasow nild ułom ne 268
budowa zdania podrzędnie złożonego 372nn czasownild zwrotne 211, 213nn, 249n, 252
budowa zdania prostego 333nn czasy gramatyczne 225, 272nn
budowa zdań w iosłach 434nn czasy proste i złożone czasownika 2 3 ln,
272nn
czas 224n części m ow y 91
czasow nik avere 236n, 2 5 Inn
czasow nik essere 238n, 2 5 Inn deklinacja zob. kategoria przypadlca
czasow nild 18, 208nn derywacja 63, 64nn
czasowniki atrybutywne (łącznikowe) zob. derywacja afilcsalna 64n
łączniki derywacja bezafilcsalna (konwersja) 64,
czasow nild deklaratywne 424 80nn
441
derywacja niew łaściw a 81n, 89, 295 geminaty zob. spółgłoski podwójne konwersja zob. derywacja bezafiksalna czasów i trybów) 366nn, 418nn,
derywaeja prefiksałno-sufiksalna (forma głoski (fonemy, dźwięki m ow y) 17n, końcówld czasów prostych 234n 425nn
cje parasyntetyczne) 79n 2 Inn, 28, 47n nazwy w łasne i nazw y pospolite 93n
derywacja wsteczna (regresywna) 80n głoskow ce 87 leksem 18 nominalizacja zdań 430nn
determinanty zob. olcreślniki grafemy z.ob. znaki graficzne liczba mnoga rzeczow ników złożonych
diereza 40 grupa czasow nikow a (orzeczeniowa, 120nn odmiana czasow nika (koniugacja) 236nn
dopełnienia 334, 344nn werbalna - GV) 333, 434 liczba (pojedyncza, m noga) rzeczowników
okoliczniki zob. dopełnienia okoliczni
dopełnienia bliższe (bezpośrednie) (kategoria liczby) 11 Inn
grupa nominalna (GN) 92, 333, 434 kow e
344nn liczba (pojedyncza, m noga) w odmianie
grupa przyimkowa (GP) 97, 304, 333, okres warunkowy 414nn, 428
czasow nika 226
dopełnienia dalsze (pośrednie) 212, 348 określniki (detemiinanty) 91, 141, 333
liczebniki 141, 168nn
344, 348nn grupy rytmiczne 46 onomatopeje zob. wyrazy dźwiękonaśla-
liczebniki dystrybutywne (podzielne)
dopełnienia okolicznikow e (okoliczniki) grupy wyrazowe 17n dow cze
175
212, 286, 296, 302, 334, 348, 350nn, liczebnild głów ne 169nn ortografia (pisow nia) 21, 47
375, 388, 391 hiatus zob. rozziew liczebnild porządkowe 17Inn ortofonia 21
dopełnienie wewnętrzne 212, 347 homógramy 53 liczebniki ułam kowe 176 orzeczenie 334nn
dwugłoski zob. dyftongi homonimy 104 liczebnild wielokrotne 174n orzeczenie im ienne 338
dyftong graficzny 31 liczebniki zbiorow e 176n orzeczenie werbalne (czasownikowe) 335
dyftongi (dw ugłoski) 25, 38nn iloczas sam ogłosek 25 lingwistyka tekstu 91
orzecznik 157, 217, 338
dyftongi ruchome 39, 243, 245, 248 literowce 87
im iesłów przymiotnikowy 43, 191, 224, osoby w odm ianie czasownika 225n
dyslokacja 436 litery zob. znald graficzne
235, 287nn, 367n, 390, 393n, 398, 418
liter)’ duże i male 49nn
dzielenie wyrazów na sylaby 54nn im iesłów przysłówkow y 43, 191, 224, parady gmant 18
dźwięki m ow y zob. głoski 235, 290n, 368n, 390, 392, 394, 398, partykuły zaim kowe 18, 43, 185nn
łączenie form słabych zaim ków osobo
403, 404n, 414, 418 w ych 188n pasywizacja 346, 436
elizja (wyrzutnia) 43n infiksaeja 65 łączniki (czasowniki atrybutywne, łączni pisownia zob. ortografia
emfatyzacja 435 infiksy/interfiksy zob. wrostki kow e) 210, 211, 216n, 338 podmiot 334, 339nn, 3 7 ln
emfaza 435 interpunkcja zob. znaki interpunkcyjne podstawa słowotwórcza zob. temat
enklityki 43, 185, 190 intonacja 47, 327, 328, 329, 331, 334, m iejsce i użycie przymiotników dzierżaw słowotwórczy
42.9, 434 czych 162nn podwojenie fonosldadniow e 45n
fleksja 18, 96 m iejsce zaim ków osobow ych w zdaniu
podwojenie składniowe 46
fonem y zob. głoski 189nn
kategoria liczby zob. liczba (pojedyncza, podwójna artykulacja 17
fonetyka m iędzywyrazow a 42nn m iejsce przymiotnika 154nn
m noga) rzeczowników podział czasow ników 209nn
m iejsce przysłówka 303n
fonologia 21 kategoria przypadka (deklinacja) 96n podział m orfologiczny rzeczowników 95n
m odalność zdania prostego 329nn
formacje parasyntetyczne zob. derywacja kategoria rodzaju rzeczow ników 97nn podział semantyczny, rzeczowników 92nn
m odele derywacyjne 7 Inn, 81n
prefiksałno-sufiksalna kategorie morfologiczne czasownika podział zdań podrzędnych 375nn
monem/morfem 17, 63
formy akcentowane zaimka osobowego 180, 223nn monoftong 39 poprzednik zob. antecedens
183nn, 190 kategorie morfologiczne rzeczownika morfologia 18 półsam ogłoski (półspółgłoslci) 21, 25n
formy fleksyjne 18 96nn morfoskładnia 19, 91n prefilcsacja 65nn
formy nieakcentowane zaimka osobow ego klityki 43, 185 m ow a niezależna 422nn prefiksoidy (pseudoprzedrostlci) 65, 82
180, 185nn, 190nn, 350 kompozycja (złożenia) 63, 69, 82nn m owa pozornie zależna 423n prefiksy (przedrostki) 64n
funkcje przymiotnika 140, 156n koniugacja z.ob. odmiana czasow nika m owa zależna 423 nn
proklityki 43, 185, 190
funkcje przysłówka 30 ln konstrukcje peryfrastyczne 295n następstwo czasów i trybów (zgodność pronominalizacja 345, 436
442 443
przecinek 58nn równoważniki zdań zob. zdania nie-
stopniowanie przysłówków 300n tryb warunkowy 223, 235, 283n, 387,
przedrostki zob. prefiksy osobow e
strona (czynna, bierna, zwrotna) w odm ia 391, 398, 401, 406, 413, 415nn,
przekształcenie zob. transformacja rzeczow n ik 18, 92nn
nie czasow nika 226nn, 240n, 244, 246n 420nn, 427
przestankowanie zob. znaki inter rzeczow n ik jednostkowe i rzeczow n ik
punkcyjne struktura głęboka i powierzchniowa 437 tryb w odm ianie czasow nika 223nn
zbiorowe 94
struktury prezentujące 436 tryftongi (trójgłoslci) 25, 39
przycisk zob. akcent toniczny rzeczowniki konkretne i rzeczowniki
styl nominalny 430n, 438 typy (analityczny, syntetyczny) stopnio
przydawka przymiotna 341nn abstrakcyjne 94
sufiksacja 65, 68nn, 88, 293nn wania przymiotnika 146
przydawka rzeczowna (apozycja) 343n rzeczow n ik mające dwie formy liczby
sufiksacja afektywna 68, 76nn
przyimki 18, 304nn, 350nn, 395, 405n mnogiej 126n
sufiksacja derywatywna 68nn użycie grzecznościow e zaim ków 192nn
przyimki podstawow e (proste) 305n, rzeczowniki mające dw ie formy liczby
307nn sufiksoidy (pseudoprzyrostki) 68, 82 użycie i funkcje liczebników głównych
. pojedynczej 125n
sufiksy (przyrostlci) 65, 68, 69nn, 300 170n
przymiotnilci 18, 140nn, 400, 410 rzeczow n ik mające jedną formę w obu
supletywizm 233 użycie i funkcje liczebników porządko
przymiotnild dzierżawcze ló ln n , 426 rodzajach 109n
sylabow ce 87, 88 w ych 172n
przymiotniki nieokreślone 166nn, 402 rzeczowniki nie mające liczby pojedyn
synereza 40 użycie rodzajnika 129nn, 133n, 135nn,
przymiotniki określające 141, 157n czej lub liczby mnogiej 127n
syntagmy 17, 46 162n
przymiotniki opisujące 140, 141nn rzeczow n ik niezależne 109
system fonologiczny 19, 21
przymiotnild pytajne i wykrzyknikowe rzeczow n ik o wspólnym rodzaju 111
system gramatyczny 18 wrostlci (interfilcsy, infiksy) 65
165n rzeczow nik ruchome 103nn
system leksykalny 18 wskaźniki nawiązania zob. znaki dyskur-
przymiotniki relacyjne 141, 153 rzeczowniki z dwiema formami dla liczby
szyk elem entów składowych zdania syw ne
przymiotniki wskazujące 158nn, 426 pojedynczej i dwiema dla liczby mno
podrzędnie złożonego 436 wykrzykniki 326n
przypadki 96 giej 127
szyk elem entów slcladowych zdania pro w ypowiedzenie zob. zdanie
przypadła głębokie 96 rzeczow n ik złożone 84
stego 345, 434n w ypow iedź 17, 422
przyrostki zob. sufiksy
przysłówki 292nn, 400, 403, 404, 410, w yrazy dźw iękonaśladow cze (onomatope-
sa m o g lo sk 21, 22nn
środlci parajęzylcowe 47 je) 89n, 327
426 seksizm 108
pseudoprzedrostki zob. prefilcsoidy wyrazy pochodne 64, 76
semantyka 18
tekst 17 wyrazy sam oznaczące (autosemantyczne)
pseudoprzyrostki zob. sufiksoidy si passivan te 188, 215n, 220n, 227n, 408
temat słowotwórczy (podstawa słow o 18
składnia 18, 328nn
twórcza) 64 wyrazy w spółznaczące (synsemantyczne)
reduplikacja 301 skróty i skrótowce 63, 86nn
rekcja czasow nika 96, 335
transformacja (przekształcenie) 211, 227, 18
słowotwórstwo 18, 63
296, 346, 363, 367, 396, 404, 424n, wyrzutnia zob. elizja
rodzaj gramatyczny rzeczow ników 98nn spójniki 18, 317nn, 359n, 392, 393, 395,
429, 430nn, 436 wzory koniugacyjne 239nn
rodzaj i liczba przymiotników opisujących 397, 402, 405, 406, 407, 408, 409, 410,
trój głoski zob. tryftongi
142nn 414
tryb łączący 223, 235, 2 8 Inn, 377n, 381, zaim ki 18, 177nn, 416
rodzaj naturalny rzeczow ników 102n sp ójn ik podrzędności 3 2 Inn
387, 390n, 393, 395, 397n, 403, 4 0 5 ,407n, zaimki anaforyczne 179
rodzajnik cząstkowy 134 spójniki współrzędności 318nn
408, 409, 413, 414, 415nn, 42 ln , 425nn zaimki dzierżawcze 198n, 426
rodzajnik nieokreślony 132nn spółgłoski 21, 26nn
tryb oznajmujący 223, 232, 234, 272nn, zaimki grzecznościow e 192
rodzajnik określony 129nn spółgłoski podwójne (geminaty) 41
377n, 381, 387, 390, 393, 397, 401, zaimki kataforyczne 179
rodzajniki 128nn stopniowanie organiczne przymiotników
403, 405, 406, 407, 408, 413, 414, zaimlci nieokreślone 206nn, 402
rodzajnild ściągnięte (zespolone) 129, 305 150nn
415nn, 420nn, 425nn zaimlci osobow e 179nn, 350, 426
rodzaj w odm ianie czasow nika 226 stopniowanie organiczne przysłówków 300
tryb rozkazujący 43, 191, 223, 235, zaimlci osobow e w funkcji dopełnienia
rozziew (hiatus) 26, 4 0 stopniowanie przymiotników 144nn
284n, 416, 425, 427 183nn
444
445
zaimki osobow e w funkcji podmiotu zdania porównawcze 409nn
180nn zdania przeciwstawne 406n
zaimki podwójne 203 zdania przyczynow e 396nn
zaimki przymiotne 141 zdania przyzwalające 402nn
zaimki pytaj ne 205n zdania pytajne 3 3 Inn
zaimki wskazujące 195nn, 426 zdania pytajne zależne 383nn
zaimki w zględne 199nn, 387 zdania rozdzielone 436
zaimki zwrotne 180, 187n zdania rozkazująco-życzące 330n
zamiana liczby pojedynczej (rzeczow ni zdania skutkowe 400n
ków ) na liczbę mnogą 112nn zdania warunkowe 414nn
zamiana m ow y niezależnej na zależną zdania współrzędnie złożone 356,
424nn 357nn
zamiana rodzaju m ęskiego (rzeczow ni zdania wtrącone 3 6 Inn
ków) na rodzaj żeński 103nn zdania wyjaśniające 382n
zdania celow e 395n zdania wykluczające 409
zdania czasow e 389nn zdania wykrzyknikowe 331
zdania dopełnieniow e 286, 375, 378nn zdania w yłączające 408n
zdania głów ne (nadrzędne) 282, 363, 372, zdania w zględne 385nn
382, 414nn, 419nn, 425nn zdanie (w ypowiedzenie) 17, 328, 333n,
zdania naw iasow e 362n 437
zdania nieosobow e (równoważniki zdań) zdanie proste 328nn
305, 365nn, 429; zob. też poszczególn e zdanie złożone 356nn
rodzaje zdań zgodność czasów i trybów zob. następstwo
zdania nominalne 430 czasów i trybów
zdania ograniczające 407n zgodność orzeczenia z podmiotem 292,
zdania okolicznikow e 286, 290, 367, 375, 336, 339
388n zgodność przymiotnika z rzeczownikiem
zdania okolicznikow e sposobu 404nn łub zaim kiem 153n
zdania osobow e 305, 364nn; zob. też p o złożenia zob. kompozycja
szczególne rodzaje zdań znaki dyskursywne (wskaźniki naw iąza
zdania oznajmujące 329n nia) 91
zdania podm iotowe 371, 375nn znaki graficzne (grafemy, litery) 21, 23,
zdania podrzędne 2 8 ln, 288, 290, 363, 28nn, 47n
372, 419nn, 425nn znaki interpunkcyjne (interpunkcja, prze
zdania podrzędnie złożone 356, 363nn stankowanie) 56nn