Η φιλοσοφία της ιστορίας του Μπερντιάεφ

Ο Μπερντιάεφ επιζήτησε να προσδώσει στον

σοσιαλισμό ιδεαλιστική και ηθική βάση.

Οι αντιλήψεις του περί του νοήματος της ιστορίας («Το

νόημα της ιστορίας», 1925) εντάσσονται στον χώρο της
μεταφυσικής της ιστορίας ή στην θεολογία της ιστορίας
με βάση τον ορθόδοξο χριστιανισμό.

Η ανθρώπινη ιστορία λαμβάνει το νόημά της από την

τελική της έκβαση, η οποία θα πραγματοποιηθεί δια της
Δευτέρας Παρουσίας. Η ανθρώπινη ιστορία έχει ως
πλαίσιο πραγματοποίησή της τον εγκόσμιο χρόνο. Όταν
φθάσει στο τέρμα ο εγκόσμιος χρόνος θα εκλείψει για
τον διαδεχθεί η αιωνιότητα.

Ο Μπερντιάεφ απορρίπτει ως εξ ολοκλήρου ανεπαρκή

μια αντίληψη του ιστορικού χρόνου ως μια σειρά
γεγονότων, διότι θεωρεί ότι δεν προσδιορίζει την
βαθύτερη ουσία της ιστορικής ζωής, εφόσον δεν
προσδιορίζει την ποιότητα των γεγονότων που
απαρτίζουν το περιεχόμενο της ιστορικής ζωής.

Τα ιστορικά γεγονότα είναι πράξεις σημαντικές για την

ανθρώπινη μοίρα, τις οποίες πραγματοποιεί ο άνθρωπος
ως ελεύθερο ον, δυνάμενο να κάνει εκλογή των πράξεων
που θα πραγματοποιήσει. Η ελευθερία είναι απαραίτητη
για να χαρακτηρίσουμε μια ανθρώπινη πράξη ως
ιστορική και είναι χαρακτηριστικό που ανήκει στον
πνευματικό κόσμο, αφού στην φυσική πραγματικότητα
κυριαρχεί η απαράβατος μηχανική αναγκαιότητα. Στην
περιοχή της φυσικής πραγματικότητας δεν υπάρχει
περιθώριο ελευθερίας, γι’ αυτό η φύση δεν μετέχει ούτε
στην ελευθερία ούτε στην πνευματικότητα. Μόνο ο
άνθρωπος, δυνάμει της ελευθερίας του, μπορεί να
αναγνωρισθεί ως ύπαρξη πνευματική. Επομένως, ο
ιστορικός βίος του ανθρώπου, ο οποίος είναι το σύνολο
των πράξεων δια των οποίων εκδηλώνεται η ελευθερία
του, αποτελεί τον μοναδικό τομέα μέσα στο υλικό
σύμπαν.

Η ιστορική ζωή δεν μπορεί να μελετηθεί με τις μεθόδους

των φυσικών επιστημών, οι οποίες μελετούν τον κόσμο
των φαινομένων. Η ιστορική ζωή όμως, ως περιοχή της
ελευθερίας και της πνευματικότητας, δεν έχει τις ρίζες
της στον κόσμο των φαινομένων αλλά των νοουμένων,
στις έσχατες πηγές της πνευματικής ζωής. Γι’ αυτό η
ιστορία έχει ως θέμα της την ζώσα και συγκεκριμένη
ζωή στις πνευματικές της εκδηλώσεις.

Η ιστορικότητα δεν υπάρχει στην φύση αλλά έχει ως

πηγή της τον άνθρωπο. Η ιστορικότητα συγκροτείται
μέσα στην συνείδηση του ανθρώπου. Μόνον ο
άνθρωπος μπορεί να έχει ιστορία. Η ιστορικότητα είναι
οντολογικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου. Ο άνθρωπος
και η ιστορικότητα συναπαρτίζουν αδιάλυτη ταυτότητα.
Ο άνθρωπος μόνον ως ιστορικό ον μπορεί να φέρει σε
πλήρη ανάπτυξη την ουσία του. Η ιστορική μοίρα της
ανθρωπότητας είναι συγχρόνως και η προσωπική μοίρα
εκάστου ανθρώπου. Έτσι εξηγείται γιατί ο άνθρωπος ζει
με τόσο πάθος την ιστορία.

Η ιστορικότητα ως πνευματικό δεδομένο έχει

μεταφυσική σημασία. Οι βαθύτερες ρίζες της
ιστορικότητας βρίσκονται πέραν του αισθητού κόσμου
των φαινομένων και κείται στο βασίλειο του νοητού
κόσμου, όπου ενδιαιτάται το θείον.

Εφόσον η πνευματική αρχή του υπεραισθητού και του

θείου αποτελεί την βάση της πραγματικότητας στο
σύνολό της (στην οποία περιλαμβάνεται και η υλική
φύση), σύμφωνα με την χριστιανική οντολογία, η
ιστορικότητα προσλαμβάνει χαρακτήρα
παγκοσμιότητας. Καθίσταται σημαντική όχι μόνο για
την μοίρα της ανθρωπότητας αλλά και για την μοίρα
ολόκληρης της κτίσης. Με την πορεία του ιστορικού
βίου δεν θα επέλθει η τέλεια απελευθέρωση και
αποκατάσταση μόνον του ανθρώπου αλλά και συμπάσης
της κτίσεως (Απόστολος Παύλος, Προς Ρωμαίους 8, 21).

Αριστοτέλης: Ο χρόνος είναι αριθμός κινήσεως κατά το

ύστερον και το πρότερον, κίνησις εντός του ορίζοντος
του ύστερον και πρότερον. (Φυσικά, τέταρτο βιβλίο). Ο
χρόνος χαρακτηρίζεται ως αίτιο φθοράς (222β 19).
Κατά την χριστιανική εποχή ο χρόνος θεωρείται επίσης
ως φθαρτικός. Η χρονικότητα χαρακτηρίζεται ως
«χρόνος φθοράς», ως πρόσκαιρος και απατηλός αιών
κατά την διάρκεια του οποίου κυριαρχεί η αδικία και η
αμαρτία εν αντιθέσει προς την αιωνιότητα.

Αυγουστίνος (4ος αιώνας π.Χ., «Εξομολογήσεις»).

Σύμφωνα με τον Μπερντιάεφ ο χρόνος, αποκλειστικώς

θεωρούμενος υπό το πρίσμα της εγκοσμιότητας, είναι
μεν χρόνος της φθοράς, αλλά αυτή η θεώρηση του
χρόνου είναι αποκλειστικώς κοσμολογική και δεν
λαμβάνει υπ’ όψιν της τον χρόνο της ιστορίας. Η
χρονικότητα με την οποία μετράται η κίνησης της ύλης
είναι παρηκμασμένος χρόνος. Είναι ο εγκόσμιος χρόνος,
ο οποίος αποτελεί μια σειρά χρονικών στιγμών, οι οποίες
συνυπολογίζονται ως ποσότητες χωρίς να υπάρχει
μεταξύ τους καμία ποιοτική διαφορά. Ο κατ’ αυτόν τον
τρόπο νοούμενος εγκόσμιος χρόνος ίσταται σε
ολοκληρωτική αντίθεση προς την αιωνιότητα. Ενώ η
αιωνιότητα είναι αδιάσπαστη και ατελεύτητη διάρκεια, ο
εγκόσμιος χρόνος της φθοράς παρουσιάζει ως κύριο
χαρακτηριστικό την συνεχή διάσπαση και τον
διασκορπισμό της διάρκειας σε μεμονωμένες στιγμές.
Μεταξύ της αιωνιότητας και του εγκοσμίου χρόνου
μεσολαβεί, κατά τον Μπερντιάεφ, ο χρόνος της ιστορίας.
Η ιστορική χρονικότητα διαφέρει από την εγκόσμια,
διότι δεν εμφανίζει ως ομοειδής ποιοτικώς διαδρομή,
αλλά παρουσιάζει ποιοτικές ποικιλίες και βαδίζει προς
ένα τέλος, προς κάποιο «πλήρωμα». Ο χρόνος γίνεται
«καιρός». Προσλαμβάνει το χαρακτηριστικό της
καταλληλότητας για έναν σκοπό, της ωριμότητας που
αναγγέλλει την επέλευση του τέρματος.

Για τον εγκόσμιο χρόνο δεν υφίσταται τέρμα. Η

διάσπασή του σε στιγμές μπορεί να προχωρήσει επ’
άπειρον, ενώ για τον ιστορικό χρόνο υπάρχει ωρίμανση
και τέρμα, υπάρχει έσχατος σκοπός, ο οποίος συμπίπτει
με το τέρμα της ιστορικής προχωρήσεως. Ο εγκόσμιος
χρόνος εφόσον δεν έχει τέρμα, δεν δύναται να έχει και
νόημα. Ο ιστορικός χρόνος μόνον έχει νόημα, διότι έχει
τέρμα (πνευματική αποκατάσταση του ανθρώπου,
απελευθέρωση σύμπασας της φύσης από την δουλεία
της φθοράς).

Ο ιστορικός χρόνος έχει μετοχή στην αιωνιότητα, διότι

τείνει προς αυτήν, την θέτει ως έσχατο τέρμα της ροής
του. Μετέχει όμως και στον κόσμο της φθοράς, διότι η
μοίρα του είναι να φθαρεί, όχι δια της εκμηδενίσεως της
υποστάσεώς του αλλά δια της μεταμορφώσεώς του.

Σύμφωνα με την χριστιανική δογματική, η οποία

διδάσκει ότι θα επέλθει το τέρμα των καιρών, ο χρόνος
θα εκλείψει («χρόνος ουκέτι έσται», Αποκάλυψη 9, 6)
και στην θέση του θα έλθει η αιωνιότητα. Άρα, κατά τον
Μπερντιάεφ, ο ιστορικός χρόνος είναι προορισμένος να
ωριμάσει και να μεταστεί εις αιωνιότητα.

Καντ: Ο χρόνος αποτελεί μορφή της αισθησιακής

εμπειρίας, απλό προοπτικό σχήμα, με το οποίο
αντιλαμβάνεται τα αισθησιακά δεδομένα η ανθρώπινη
υποκειμενικότητα. Ο χρόνος, κατά τον Καντ, ουδεμία
συνάφεια μπορεί να έχει με την αιωνιότητα και με το
όντως ον.
Υπαρξιακή φιλοσοφία: Ο υπαρξιακός χρόνος
ανακηρύσσεται ως εξ ολοκλήρου διάφορος εν συγκρίσει
με τον κοσμολογικό χρόνο και εκτιμάται ως η αυθεντική
μορφή της χρονικότητας. Δεν υπάρχει πρόοδος προς
αιωνιότητα, αλλά δίδεται μόνον μια άχρονη στιγμή
θεώρηση της λάμψης που ακτινοβολείται από την
αιωνιότητα, για να επακολουθήσει έπειτα η παγερή σιγή
του μηδενός (υπαρξιστικός μηδενισμός).

Κατά τον Μπερντιάεφ ο χρόνος είναι ο πρόλογος ενός

δράματος του οποίου η κάθαρση πραγματοποιείται
στους κόλπους της αιωνιότητας. Η ιστορία έχει την αρχή
της στο γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι προικισμένος από
τον Θεό με αμφίπλευρη ελευθερία και προς το αγαθό και
προς το κακό. Η ελευθερία προς το κακό αποτελεί
απαραίτητη προϋπόθεση της ιστορίας. Εκδήλωση της
ελευθερίας αυτής είναι το προπατορικό αμάρτημα εκ του
οποίου προήλθε η πτώσις του ανθρώπου. Η όλη ιστορική
ζωή λαμβάνει νόημα μόνον όταν θεωρηθεί ως
προχώρηση από τον κόσμο της φθοράς προς τον κόσμο
της αιωνιότητας.

Η προχώρηση όμως αυτή, επειδή ο άνθρωπος είναι

προικισμένος με την ελευθερία, δεν επισυμβαίνει κατά
προκαθορισμένη αναγκαιότητα. Εμφανίζει αοριστία και
τραγικές περιπέτειες που προέρχονται από τον
ανταγωνισμό του αγαθού προς το κακό.

Ιστορική συνείδηση κατά τον Μπερντιάεφ είναι η

συνειδητοποίηση και έκφραση του βιώματος της
ιστορίας, δηλαδή η συνειδητοποίηση του παραπάνω
ανταγωνισμού μεταξύ αγαθού και καλού. Η
συνειδητοποίηση αυτού του γεγονότος αποτελεί την
μόνη μαρτυρία περί του εσωτερικού περιεχομένου και
του σημείου στο οποίο έχει φθάσει η ιστορική ζωή.
Αυτή η ιστορική συνείδηση καταδεικνύει την ένταση με
την οποία συναισθάνεται ο άνθρωπος την προσωπική
και ιστορική του μοίρα και καθορίζει την στάση την
οποία λαμβάνει έναντι των ιστορικών συμβάντων. Είναι
συγχρόνως το μόνον μέσον με το οποίο δυνάμεθα να
εμβαθύνουμε στο βαθύτερο στρώμα της ιστορικής ροής.
Η ύπαρξη έντονης ιστορικής συνείδησης σημαίνει ότι η
ανθρωπότητα τείνει να εξέλθει από τον χρόνο της
φθοράς κατευθυνόμενη προς το αιώνιο και το άχρονο,
ενώ η έλλειψη ιστορικής συνειδητοποίησης μαρτυρεί
την αγκίστρωση στον χρόνο της φθοράς.

Με κριτήριο την ένταση και τον εσωτερικό πλούτο της

ιστορικής συνείδησης προβαίνει ο Μπερντιάεφ στην
επισκόπηση διαφόρων περιόδων της παγκοσμίου
ιστορίας.

Η αρχαία ελληνική μεταφυσική, λόγω της κυκλικής

αντίληψης της ιστορίας, δεν αποκαλύπτει ουδεμία
δυνατότητα μετάβασης από την χρονικότητα στην
αιωνιότητα.

Η Εβραίοι κατά τον Μπερντιάεφ διαθέτουν μεν ιστορική

συνείδηση αλλά αυτή η συνείδηση είναι ελλειπτική,
διότι δεν κατορθώνει να συνδέσει τον χρόνο με την
αιωνιότητα, αφού το βασίλειο του Μεσσία, όπως το
αντιλαμβάνονται οι Εβραίοι, θα είναι ενδοκοσμικό, ως
κυριάρχηση του ιουδαϊκού λαού επί πάντων των άλλων
λαών.

Την επίζευξη του εγχρόνου προς το αιώνιο

πραγματοποίησε ο χριστιανισμός και εξέθρεψε γνήσια
ιστορική συνείδηση.

Με την αναγέννηση του μεσσιανικού προφητικού

πνεύματος εν όψει της Δευτέρας Παρουσίας πιστεύει ο
Μπερντιάεφ ότι η ανατολική ορθόδοξη εκκλησία θα
καταστεί η ψυχή της ιστορίας, ο φορέας της πνευματικής
κίνησης, η οποία θα αποκορυφωθεί με την πνευματική
των όλων αποκατάσταση.