శాతవాహనులు

ఆందర దేవ మహజకీమ చమితర ఱహతరహసన఼లతో నుహరయంబబంది. వీయు ఫరరసమణులు అభన఩఩టికీ

మహజకీమంగహ షభయథఴంతంగహ ఩మినుహలంచడబే కహఔుండా ఆమిథఔంగహ, వెహభాజిఔంగహ,

వెహంషకాతిఔంగహ ఆంధరదేవ ఓననతాయనికూ ఔాల఺ ఙేవెహయు

ఱహతరహసన఼ల చమితరన఼ ఩ునమినమిమంచడానికూ మండె యకహల ైన ఆధామహలు లన౅ష఼ునానభ.

1. ఩ుమహఴష఼ు ఆధామహలు

2. వెహఴితయ ఆధామహలు
఩ుమహఴష఼ు ఆధామహలు
అనేఔ ఱహషనాలు ఱహతరహసన఼ల మహజకీమ, వెహంషకాతిఔ చమితరన఼ విఴమిషు ఼నానభ. దేవి
నాగహనిఔ రేభంచిన నానాగాట్ ఱహషనం ఆబ బయు ముదటి ఱహతఔమిి విజమాలన఼
విఴమిషు ఼ంది. గౌతమీ ఫరలవౄీ రేభంచిన నాళ఺క్ ఱహషనం గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిి విజమాలన఼,
వివిధ నృయుద఼లన఼ తెలు఩ుతేంది. గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిి రేభంచిన కహమలే ఱహషనం, రహవృల఻ఠ ఩ుతర
఩ులోభావి/ మండో ఩ులోభావి రేభంచిన అభమహఴతి ఱహషనం, మజఞ వౄీ ఱహతఔమిి రేభంచిన
చినఖంజ ం ఱహషనం, భూడో ఩ులోభావి కహలంలో రేళ఺న భాయఔదో ని ఱహషనాలు
ఱహతరహసన఼ల చమితరన఼ విఴమిషు ఼నానభ. ఇరే కహఔుండా రహమి షభకహలీన నుహలఔుల
ఱహషనాలోే ఔ౅డా అనేఔ ఆధామహలు లన౅ష఼ునానభ. అఱోఔుడు 13ఴ వృలాఱహషనం, ఎయీఖుడు
ఱహషనాలు, కాయరేలుడు సతిఖుంనూహ ఱహషనం, చషు న఼డు అంథే ఱహషనం, యుదరదాభుని జునాఖఢ్
ఱహషనాలోే ఔ౅డా అనేఔ ఆధామహలు లన౅ష఼ునానభ.
ఱహతరహసన఼ల కహలంలో ళ఻షం-మహగితో
తమాయుఙేళ఺న నూో టేన్ నాణేలతోనుహటు అనేఔ మోభన్
నాణేలు, జోఖల్ తంనృ నాణేలు నాటి ఆమిథఔ, భత ఩మిళథ ఺తేలన఼
విఴమిషు ఼నానభ. ఱహదాాసణ వౄీభుక ఩ేయుతో ఉనన నాణేలు ఔమంనఖర్
జిలాేలోని కోటిలంగహల, భున఼లఖుటట ఩రదేఱహలోే లన౅ంఙాభ. నసనుహణుడుని ఒడుంచి
గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిి ఩ునయుమదిరంచిన జోఖల్ తంనృ నాణేలు భవేమహశట ర నుహరంతంలో లన౅ంఙాభ.
మండో ఩ులోభావి రేభంచిన ఒడ ఫొ భమ నాణేలు, మజఞ వౄీ ఱహతఔమిి
రేభంచిన తెయఙా఩ ఒడఫొ భమ నాణేలు నాటి నౌకహ రహణిజయ అన౅ఴాదిధ, ఆమిథఔ అన౅ఴాదిధని
తెలమజలషు ఼నానభ. ఱహతరహసన఼ల కహలంనాటి ఩రధాన ఫంగహయు నాణం ష఼ఴయిం కహగహ నాటి
రండు నాణం ఔమహా఩ణం.
 నాడె ఑ఔ ష఼ఴయిం 35 ఔమహా఩ణాలతో షభానభని
తెలువెోు ంది. ఱహతరహసన మహజు అ఩఻లఔుని నాణం
చత్తు సఖఢ్ నుహరంతంలో లన౅ంచింది. నాటి ఔటట డాలోే
భుకయబన అభమహఴతి, బటిటనుో ర లు, జఖగ మయ఩ేట,
ఱహలసృండం లాంటి షఽ
ు ఩, ఙెైతయ వివేమహలు ఱహతరహసన కహలం నాటి రహష఼ు, ఔయాయంగహల
అన౅ఴాదిధని తెలమజలషు ఼నానభ. కోటిలంగహల నుహరంతంలో ఫటిట ఇటుఔలతో నిమిమంచిన ఫరఴులు
ఫమల఩డునవి.
లఖిత/ రహఞ్మమ/ వెహఴితయ ఆధామహలు
ఱహతరహసన఼ల చమితరన఼ తెలమజలషు ఽ అనేఔ యచనలు రలుఴడాడభ. ఩ుమహణాలు, జైన,
ఫౌదధ వెహఴితయం, విదేవౄముల యచనలు అనేఔం ఱహతరహసన఼ల ఖుమించి
విఴమిషు ఼నానభ. భత్య఩ుమహణం 30 భంది ఱహతరహసన చఔీఴయుులు 400
షంఴత్మహలు ఆంధర దేఱహనిన నుహలంఙాయని విఴమిషు ఼ంది. నుహరఔాత ఫరశలో
వేలుడె యచించిన గహథాష఩ు వతి, ఖుణాఢెయడె యచించినఫాసత్ ఔథ,
ఱహతరహసన కహలంనాటి ఆమిథఔ, వెహంఘిఔ, వెహంషకాతిఔ, భత ఩మిళ఺థతేలన఼
విఴమిషు ఼నానభ. ఱహతరహసన఼ల వెహంఘిఔ, భత ఩మిళథ ఺తేలు
తెలుష఼కోఴడానికూ ఉనన ఩రధాన ఆధాయం గహథాష఩ు వతి, వయాఴయమ షంషకాత
ఫరశలో యచించిన కహతంతర రహయఔయణం, ఔుతూసలుడు యచన - లీలాఴతి ఩మిణమం,
వెో భదేఴషఽమి యచించిన ఔథా షమితా్ఖయం నాటి ఩రధాన వెహఴితయ ఆధామహలు. ఇరే కహఔుండా
విదేవౄములు, గఔ
ీ ు నావిఔులు, యచభతలు యచించిన ఖీంథాలు ఔ౅డా ఎంతో విలురైన
షభాఙామహనిన అందిషు ఼నానభ.఩఺ే నీ యచించిన నేచ఼యల్ ఴిషటమ, టరలమీ ఖీంథం జ ఖీప,఻ ఩ేయు
తెలమని గీఔు నావిఔుడె మహళ఺న ఩ెమి఩ేస ఆఫ్ ది ఎమితిరమన్ ళ఻ ఖీంథాలు ఔ౅డా ఎంతో
షభాఙామహనిన ఇష఼ునానభ.
ఱహతరహసన఼ల జనమషథ లం, మహజధాన఼ల఩ెై ఉనన న౅నానన౅నుహరమాలు
ఱహతరహసన఼ల జనమషథ లం, మహజధాన఼ల఩ెై చమితరకహయుల భధయ న౅నానన౅నుహరమాలు
ఉనానభ. ఱహషన, వెహఴితయ ఆధామహలన఼ అన఼షమించి ఱహతరహసన఼లు ఆంధ఼రలని అనేఔభంది
చమితరకహయులు ఙెనుహ఩యు. భుకయంగహ ళ఺మత్, మహ఩్న్; బండాయకర్, ఖుతిు రంఔటమహఴు, నేలటృమి
రంఔట మహభమయ, భలే ం఩లే వెో భఱేకయ వయమ... వీయంతా ఱహతరహసన఼లు ఆంధ఼రలు అనే
అన౅నుహరమానిన రలే డుంఙాయు. 'ఱహతరహసన఼లు ఆంధ఼రలఔు బాతేయలు' అని బండాయకర్
఩ేమకకనానడె. కహనీ, వౄీనిరహష అమయంగహర్, ఩ువెహలకర్ లాంటి చమితరకహయులు
ఱహతరహసన఼లు భవేమహశే
ట ర లు అని ఩ేమకకనానయు. ష఼కహుంఔర్ లాంటి చమితరకహయులు భాతరం
ఱహతరహసన఼లన఼ ఔననడుఖులు అనానయు. వి.వి.మిమహళ఺ అనే చమితరకహయుడె ఱహతరహసన఼ల
జనమషథ లం విదయభ అని తెలనుహడె. అభతే ఩ుమహఴష఼ు, వెహఴితయ ఆధామహలన఼ అన఼షమించి
ఙాలాభంది చమితరకహయుల అన౅నుహరమం ఩రకహయం ఱహతరహసన఼లు ఆంధ఼రలే. ఇఔ మహజధాని
విశమంలో ఔ౅డా అనేఔ న౅నానన౅నుహరమాలు ఴయఔు భమాయభ. ఫరమనట్, ఫమెస, ళ఺మత్ లాంటి
చమితరకహయులు ఱహతరహసన఼ల తొల మహజధాని ఔావ౅హిజిలాేలోని వౄీకహఔుళం అని ఩ేమకకనానయు.
ఆర్.జి.బండాయకర్ ధానయఔటకహనిన ఱహతరహసన఼ల మహజధాని అని విఴమింఙాడె. మహయ్ ఙౌదమి
఩రకహయం ఱహతరహసన఼ల మహజధాని విజమరహడ. కహనీ జైన రహఞ్మమం ఩రకహయం ఱహతరహసన఼ల
తొల మహజధాని ఩రతివ౅హఠన఩ుయం లేదా ఩ెైఠహన్. ఆధ఼నిఔ చమితరకహయులు క ందయు ఱహతరహసన఼ల
తొల మహజధాని కోటిలంగహల అని ఩ేమకకంటునానయు. ఈ న౅నానన౅నుహరమాలన఼ ఩మివౄలంచిన
తమహాత అతయధిఔులు ఱహతరహసన఼ల తొల మహజధాని నేటి
భవేమహశట ల
ర ోని ఩ెైఠహన్ లేదా ఩రతివ౅హఠన఩ుయం అని, భల
మహజధాని అభమహఴతి లేదా ధానయఔటఔం (ఖుంటృయు జిలాే, ఆంధర఩రదేశ్) అని
అంగఔమిషు ఼నానయు. ఱహతరహసన఼ల ఩మినుహలన నుహరయంబకహలం ఖుమించి ఔ౅డా న౅నన
అన౅నుహరమాలు ఴయఔు ం ఙేషు ఼నానయు. నృ.ఎస.ఎల్.సన఼భంతమహఴు వౄీభుక఼డు నుహలన
కీీ.఩ూ.271లో నుహరయంబబనటు
ే ఩ేమకకనగహ, ఫుసేర్, కండఴలే లక్ష్మమయంజనం లాంటి
చమితరకహయులు కీ.ీ వ.225లో నుహరయంబబనటు
ే గహ ఩ేమకకనానయు.

మహజకీమ చమితర
 ఱహతరహసన఼లు ఫరరసమణ ఔులానికూ ఙెందినరహయు. రైదిఔ భతష఼ులు. ఆంధర అనేది జ తి
వఫద ం కహగహ, ఱహతరహసన అనేది ఴంవ నాభం. ఱహతరహసన఼ల నుహలన వౄీభుక఼డుతో నుహరయంబం
కహగహ, చిఴమి ఱహతరహసన మహజు భూడో ఩ులోభావితో ఴంవం అంతమించింది.
వౄీభుక఼డె: ఱహతరహసన ఴంవ భూల఩ుయుశేడె వౄీభుక఼డె.
ఇతడునిఫరవేమండ ఩ుమహణం ళ఺ందరఔుడె అని, విశే
ి ఩ుమహణం ఫల఩ుచఛఔ
అని, భత్య఩ుమహణం ళ఺భఔుడె అని, 'ఫరఖఴత ఩ుమహణం' ఫల అని ఩ేమకకంటునానభ. ఇతడె
కీీ.఩ూ.271 న఼ంచి 248 ఴయఔు ఩మినుహలంచినటు
ే నౄఎసఎల్
సన఼భంతమహఴు ఩ేమకకనానయు. 23 షంఴత్మహలు నుహలన
ఙేఱహడె. తన ఔుభాయుడె ముదటి ఱహతఔమిికూ భవేయథి
తరణకైమో ఔుభాము నాగహనిఔతో విరహసం
జమి఩఺ంఙాడె. 'ఱహదాాసణ' ఩ేయుతో భుదిరంచిన నాణేలు ఔమంనఖర్ జిలాేలోని కోటిలంగహల,
బదక్ జిలాేలోని క ండా఩ూర్ నుహరంతాలోే లన౅ంఙాభ. వౄీభుక఼డె తొలుత జైనభతాన౅భాని.
క యవి గో఩మహజు యచించిన ళ఺ంవేషన దాాతరంవృఔ ఖీంథం వౄీభుక఼డె జైన఼డని ఩ేమకకంది.
వౄీభుక఼డు కహలంలో ఔుంద ఔుందాఙాయుయడె/క ండ ఔుందాఙాయుయడె దిఖంఫయ జైనానిన ఩రఙాయం
ఙేఱహడె.
ఔాశి (లేదా) ఔనహ (248 - 230 BC)
వౄీభుక఼డు అనంతయం అతడు వెో దయుడె ఔనహ మహజ యనికూ ఴఙాాడె. ఇతడె భౌయయ చఔీఴమిు
అఱోఔుడుకూ షభకహలఔుడె అని చమితరకహయులు ఩ేమకకంటరయు. ఔనహ నాళ఺క్లో వీభణులఔు
ఖువేలమాలు తవిాంఙాడె. ఔనేహమి ఖువేలమాలు నిమిమంఙాడె. భాయాాన఼ జభంచిన తొల
ఱహతరహసన చఔీఴమిు ఇతడే.

ముదటి ఱహతఔమిి
తొల ఱహతరహసన చఔీఴయుులోే గక఩఩రహడె ముదటి ఱహతఔమిి. ఇతడు విజమాలన఼
తెలు఩ుతూ ఇతడు ఫరయయ దేవి నాగహనిఔ నానాగాట్ ఱహషనానిన రేభంచింది. మండె అవాబేధ
మాగహలు, ఑ఔ మహజషఽమ మాఖం ఙేళ఺న ఱహతరహసన మహజు ఇతడే. ముదటి
ఱహతఔమిికూ దక్ష్ుణా఩థ఩తి, అ఩రతిసతచఔీనృయుద఼లునానభ. ఔళంఖ నుహలఔుడె కాయరేలుడె
ఇతడుని ఒడుంచినటు
ే సతిఖుంనూహ, ఖుంటు఩లే ఱహషనాలు ఩ేమకకంటునానభ. ముదటి ఱహతఔమిిని
఩ుశయమితర వుంఖునికూ షభకహలీన఼డుగహ ఩ేమకకంటరయు. వౄీభుక఼డె, ముదటి ఱహతఔమిి నాణేల఩ెై
ఉజె భని భుదర ఉంది. ముదటి ఱహతఔమిి తమహాత ఩ూమోితే్ంఖుడె అనే మహజు నుహలనఔు
ఴఙాాడె.
మండో ఱహతఔమిి
ఆంధరదేఱహనిన అతి ఎఔుకఴకహలం అంటే 56 షంఴత్మహలు
నుహలంచిన ఱహతరహసన చఔీఴమిు మండో ఱహతఔమిి. వఔ-ఱహతరహసన
గయాణలు ఇతడు కహలంలోనే నుహరయంబభమాయభ. ఇతడె
భఖధ఩ెై దండెతిు వెహంచీ షఽ
ు ఩ దక్ష్ుణ దాాయం఩ెై ఱహషనం
రేభంచినటు
ే గహ ముఖ఩ుమహణం ఩ేమకకంటుంది. ఇతడె నుహటలీ఩ుతారనిన ఆఔీమింఙాడె. విదివ,
ఔళంఖలన఼ ఒడుంఙాడె. ఇతడు కహలంనాటి వఔ-ఱహతరహసన గయాణల
ఖుమించి ఩ెమి఩ేస ఆఫ్ ఎమితిరమన్ ళ఻ ఖీంథం విఴమిషు ఼ంది. న౅లా్ ఱహషనంలో ఩ేమకకనన
ఱహతరహసనమహజు మండో ఱహతఔమలి.

ముదటి ఩ులోభావి
ఔణా చఔీఴమిు ష఼వయమన఼ చం఩఺ భఖధన఼ ఆఔీమించిన ఱహతారహసన మహజు ముదటి
఩ులోభావి. (కహనీ ఩ుమహణాల ఩రకహయం వౄీభుక఼డే ష఼వయమన఼ చం఩఺ భఖధన఼ ఆఔీమింఙాడె).
ముదటి ఩ులోభావినే ఔుంతల ఱహతఔమిి అని క ందయు చమితరకహయులు ఩ేమకకనానయు. అభతే
ఔుంతల ఱహతఔమిి తమహాత ముదటి ఩ులోభావి నుహలఔుడమాయడని భమిక ంతభంది
చమితరకహయుల అన౅నుహరమం.
ఔుంతల ఱహతఔమిి
ఔుంతల ఱహతఔమిిని 13ఴ ఱహతరహసన చఔీఴమిుగహ ఩ేమకకంటరయు. ఇతడు ఆవెహథనంలో
ఖుణాఢెయడె, వయాఴయమ అనే ఩ండుతేలు ఉండేరహయు. ఖుణాఢెయడె ఩ెైఱహచి నుహరఔాత
ఫరశలో ఫాసత్ఔథన఼ యచించగహ, వయాఴయమ షంషకాత ఫరశలో కహతంతర రహయఔయణం అనే
ఖీంథానిన యచింఙాడె. షంషకాత ఫరశఔు నుహరధానయం ఇచిాన తొల ఱహతరహసన చఔీఴమిు ఔుంతల
ఱహతఔమిి. ఇతడుకూ షంషకాత ఫరశ నేయ఩డానికల వయమఴయమ కహతంతర రహయఔయణంన఼ యచింఙాడె.
ఔుంతల ఱహతఔమిి ఔమియు అనే కహభకీీడ దాామహ ఫరయయ భయణానికూ కహయఔుడమాయడని ఏటుఔ౅మి
ఫలమహభభూమిు ఩ేమకకనానయు. కీీ.఩ూ.58లో వఔులన఼ ఒడుంచి ఉజె భనిని
జభంచి విఔీభ వఔంనుహరయంన౅ంచిన విఔీభాదితేయడే ఔుంతల ఱహతఔమిి
అని కహలకహఙాయయ ఔథానిఔ(జైన ఖీంథం) ఩ేమకకంటుంది.
వేలుడె
ఱహతరహసన 17ఴ చఔీఴమిు వేలుడె. ఇతడె నుహరఔాత ఫరశలో గహథాష఩ు వతి (షటట ళ఺) అనే
ఖీంథానిన యచింఙాడె. ఇతడుకూ ఔవిఴత్లుడె అనే నృయుద఼ ఉంది. వేలుడు విరహసం ళ఺ంసళ
మహఔుభామితో ష఩ు గోదాఴమి (దారక్ష్ామహభం)లో జమిగినటు
ే ఔుతూసలుడె
యచించిన లీలాఴతి ఩మిణమం ఖీంథం విఴమిషు ఼ంది. ఇతడె కీీ.వ.7 న఼ంచి 12 ఴయఔు (5
షంఴత్మహలు) నుహలన ఙేఱహడె. మహధన఼ ఖుమించి ఩రవెు హవించిన తొల రహజఞ మమం గహథాష఩ు వతి.
గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిి (కీీ.వ.75 - 110)
ఱహతరహసన చఔీఴయుులందమిలోకూ గక఩఩రహడె గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిి. ఇతడు విజమాలన఼
విఴమిషు ఽ తలే గౌతమీ ఫరలవౄీ నాళ఺కహాషనాలు రేభంచింది. ఫరలవౄీ నాళ఺క్ ఱహషనానిన తన
భన఼భడె రహళ఺ల఩ుతర
఻ఠ ఩ులోభావి 19ఴ నుహలనా షంత్యంలో రేభంచింది. ఈ ఱహషనంలో
గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిిని ఆఖభనిలమ, ఏఔఫరరసమణ, తిరషభుదరతోమ ఩఻తరహసన
(తిరషభుదరలోమ ఱహతరహసన), ఴమహివీభ ధమోమదాధయఔ, క్షతిరమ దయ఩భానభయథన లాంటి
నృయుద఼లతో ఩రవెు హవింఙాయు. క్షసమహట నుహలఔుడె (వఔమహజు) నసనుహణుడుని ఒడుంచి 'క్షసమహట
ఴంవ నియఴఱేశఔయ' నృయుద఼ ను ందాడె. నసనుహణుడు నాణేలన఼ ఩ునయుమదిరంఙాడె.
రహటినే జోఖలు ంనృ నాణేలు అంటరయు. నాళ఺క్ ఱహషనానిన వృఴవెహామి, భవేఖు఩ుులు యచింఙాయు.
గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిికూ ఫెనఔటఔ వెహామి అనే నృయుద఼ ఔ౅డా ఉంది. ఇతడు కహలంలోనే
మహజధానిని ఩రతివ౅హఠన఩ుమహనికూ భామహాయని తెలువెోు ంది. యుదరదాభుని ఙేతిలో గౌతమీ఩ుతర
ఱహతఔమిి ఒడునుో భనటు
ే గహ జునాఖఢ్ ఱహషనం ఩ేమకకంటుంది. తలే ఩ేయున఼ తన ఩ేయు భుంద఼
఩ెటట ుఔునన తొల ఱహతరహసన మహజు ఇతడే. ఇతడె 23ఴ ఱహతరహసన మహజు.
రహళ఺ల఩ుతర
఻ఠ ఩ులోభావి (మండో ఩ులోభావి)
గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిి తమహాత అతడు ఔుభాయుడె మండో ఩ులోభావి 24ఴ ఱహతరహసన
మహజుగహ ఴఙాాడె. నాళ఺క్ ఱహషనంలో
ఇతడుని దక్ష్ుణా ఩థేవాయుడెగహ ఩ేమకకనడబంది. నఴనఖయ వెహామి అనే నృయుద఼ ఔ౅డా ఉంది.
ఇతడె రేభంచిన అభమహఴతి ఱహషనంలోనే తొల తెలుఖు ఩దం నాఖఫు ఉంది. ఒడ ఖుయుు
ఉనన నాణేలన఼ భుదిరంచిన తొల ఱహతరహసన మహజు ఔ౅డా ఇతడే. ఇతడు 19ఴ నుహలనా
షంఴత్ంలోనే ఇతడు నానభమ గౌతమీ ఫరలావౄీ నాళ఺క్ ఱహషనానిన రేభంచింది. ఈ
ఱహషనానిన యచించినరహయు వృఴవెహామి, భవేఖు఩ుులు. చషు న఼డె అనే ఩వృాభ క్ష్ాతర఩ుమహజు
(వఔమహజు) మండో ఩ులోభావిని ఒడుంచి ఔథిమరహడ్ నుహరంతానిన
ఆఔీమించినటు
ే అంధే ఱహషనం తెలమజలషు ఼ంది.

యజ్ఞ శ్రీ శాతకర్ణి :

ఱహతరహసన఼లలో చిఴమి గక఩఩ మహజు ఇతడే. ఇతని ఆవెహథనంలోనే ఆఙాయయ నాగహయుెన఼డె

ఉండేరహడె. నాగహయుెన క ండ ఴదద నాగహయుెన఼ని కోషం నుహమహఴతి వివేమహనిన నిమిమంఙాడె.
ఫరణుడె తన సయా చమితరలో మజఞ వౄీ ఱహతఔమిిని “తిరషభుదారదీవాయుడె” అనే నృయుద఼తో
఩రవెు హవింఙాడె.

మజనవౄీని నుో వె ండ షతాున్ గహ ఴయఴసమింఙాయు

మజఞ వౄీ అభమహఴతి ష఼ునుహనిన నిమిమంచి చలుఴమహభతో ఫుద఼ధని విఖీవేనిన నిమిమంఙాడె

ఇతన఼ రేభంచిన చినఖంజ ం ఱహషనంలో మోటు఩లే మలఴు ఩రవెు హఴన ఴుంది

మూడో పులమావి:

ఇతన఼ చిఴమి ఱహతరహసన చఔీఴమిు

ఇతని కహలంలోనే భయఔదో ని ఱహషనం రేవెహయు

నుహలనాంఱహలు
ఱహతరహసన఼ల కహలంనాటి నుహలనా విఱేవ౅హలన఼ ఉనానగర్ ఱహషనం విఴమిషు ఼ంది. వీయు
ఎఔుకఴగహ భౌయుయల నుహలనా విధానాలనే అన఼షమింఙాయు.
కౌటిలుయని అయథఱహషు ంర , భన఼ధయమ ఱహవెహురల ఆధాయంగహ నుహలన
క నవెహగింఙాయు. షనుహుంఖ ళ఺దధ ాంతానిన అన఼షమింఙాయు. ఩఺తావెహామిఔ, ఴంవ నుహయం఩యయ మహచమిఔ
విధానానిన నుహటింఙాయు. ఱహతరహసన఼లు తభ మహజ యనిన ఆవేమహలు (మహవ౅హటరలు), విశమాలు
(జిలాేలు), గహీభాలుగహ విబజింఙాయు. వెహభంతమహజ యలు ఔ౅డా వీమి ఆధీనంలో ఉండేవి.
ఆవేమహనికూ అధి఩తి అభాతేయడె. కలందరంలో మహజుఔు నుహలనలో షవేమ఩డటరనికూ
భంతిరభండల, ఉదో యఖ ఫాందం ఉండేది. నాటి భంతిరభండలనిమహజోదో యఖులు అనేరహయు.
఩రతేయఔ కహయయనియాసణ కోషం నిమమితేల ైన భంతేరలన఼ భవేభాతేయలు అని, మహజు
షభక్షంలో ఩నిఙేషు ఽ మహజుఔు షలవేలఙేా భంతేరలన఼ మహజ భాతేయలు అని, అధికహయ,
అనధికహయ యసవెహయలన఼ కహనుహడే భంతేరలన఼ విఱహావెహభాతేయలని ఩఺లఙేరహయు. మహవ౅హటరలు/
ఆవేమహల నుహలఔులన఼ అభాతేయలు అనేరహయు. ఴష఼ుయౄ఩ంలో ఴఙేా ఆదామానిన బదర఩మిఙే
అధికహమిని బండాగహమిఔుడె అని, దరఴయయౄ఩ంలో ఴఙేా ఆదామానిన బదర఩మిఙే
అధికహమిని ఴేయణిఔుడె అని ఩఺లఙేరహయు. వీమల కహఔుండా ఩రబుతా మికహయుడలన఼ బదర఩మిఙే
కహమహయలమ ఉదో యఖులుగహ నిఫంధనకహయ అక్ష఩టలఔ (వీఴణాభాతేయలు) అనే ఉదో యఖులు
ఉండేరహయు. నాటి వెహభంత మహజ యల నుహలఔుల ఖుమించి కహమలే, ఔనేహమి ఱహషనాలు విఴమిషు ఼నానభ.
వెహభంత మహజులన఼ భవేయథి, భవేఫోజఔ లాంటి నృయుద఼లతో ఩రవెు హవింఙాయు. విశమం
(జిలాే) అధి఩తిని విశమ఩తి అని, గహీభ అధి఩తిని గహీమిక/ గహీభణి అని ఩఺లఙేరహయు. నఖయ
నుహలనఔు నిఖభషబలు ఉండేవి.
ఈ నిఖభషబలు ఩రభుక ఴయు ఔ కలందారలుగహ ఩నిఙేళేవి. నిఖభ షబ షబుయల ైన
఩ెదదలన఼ గహస఩తేలుఅనేరహయు. గహీభాలోే భత ఴయఴవేమహలు చఽళే
అధికహమిని భవే ఆయయఔ అని ఩఺లఙేరహయు. వెహభంత మహజ యలోే ఱహంతి బదరతలు కహనుహడే
ఴయకూుని భవేతలఴమి అనేరహయు. ఆవేయ నుహలఔుల ైన అభాతేయలఔు ఴంవనుహయం఩యయ సఔుకలు
లేఴు. రహయు ఫదిలీ అభయయరహయు. భాయఔదో ని ఱహషనంలో ఩ేమకకనన గౌలమఔ అనే ఩దం నాటి
బూవెహాభులు, వెహభంత మహజయ నుహలనాధికహయులన఼ షఽచిష఼ుంది.
ళెైనిఔ నుహలన
ఱహతరహసన఼ల ళెైనిఔ నుహలన ఖుమించి సతిఖుంనూహ ఱహషనం, అభమహఴతి వృల఩ పలకహలు,
విదేవౄ, దేవౄమ వెహఴితాయలు విఴమిషు ఼నానభ. సతిఖుంనూహ ఱహషనం నాటి చతేయంఖ ఫలగహల
ఖుమించి ఩ేమకకంటుంది. నాటి ముదధ ఴూయస యచనన఼ అభమహఴతి వృల఩ పలఔం విఴమిషు ఼ంది.
ముదధ షభమంలో ఩దాతిదయానికూ నుహయావ ఫరఖంలో అవా, ఖజ దయాలు; ఩ాశట ఫరఖంలో
ధన఼శక దళం ఉండేఴని తెలువెోు ంది. నాటి తాతాకలఔ ళెైనిఔ వృనృమహల (camps) న఼
షకంధాఴమహలు అని, ళెైనాయగహమహల (ఔంటోనమంటే )న఼ ఔటకహలు అని ఩఺లఙేరహయు. కాయరేలుడె
ఱహతరహసన మహజయం఩ెై దండెతిు ఴచిా ఩఺థ఼ండ నఖమహనిన ధాంషం ఙేళ఺నటు
ే సతిఖుంనూహ
ఱహషనం విఴమిషు ఼ంది.
ఆమిథఔ ఩మిళ఺థతేలు
ఱహతరహసన఼లు ఴయఴవెహమ, రహణిజయ ఩మివభ
ీ ల యంగహలన఼ షభనుహళే లో ఴాదిధ ఙేమడం
దాామహ మహజయ ఆమిథఔ వెౌశఠ రహనిన ఩ెంను ందింఙాయు. నాటి ఩రజల ఩రధాన ఴాతిు ఴయఴవెహమం.
మహజ యనికూ ఩రధాన ఆదామం బూమి వృష఼ు. ఩ంటలో 1/6ఴ ఴంతే బూమి వృష఼ు (ఫరఖ)గహ
ఴషఽలు ఙేళేరహయు. కహయుఔయ అనే ఴాతిు ఩న఼నన఼ ఴషఽలు ఙేళేరహయు.

సాాంఘిక పర్ణస్థితులు :

వీమి కహలంలో ఩఺తావెహామిఔ, ఉభమడు ఔుటుంఫ ఴయఴషథ ఴుండేది. వీమి కహలంలోనే ఆంధరదేవంలో
ఔులఴయఴషథ ఆవియభవించింది.

ఔులాలు, అవి షఽచింఙే ఩న఼లు

¤ మైతేలు - వేలఔ

¤ వెహల రహయు - కోలఔ

¤ ఔుభమమి - ఔులాయులు

¤ ఔంవెహలులు (ఔంచ఼ ఩నిఙేళేరహయు) - ఔషకహయులు

¤ షాయికహయులు - ష఼ఴనఔ

¤ నఽన త్తళేరహయు - తిల఩఺షఔులు

¤ ఴడరంఖులు - ఴధిఔ

¤ ధానయం రహయనుహయులు - ధభనిఔ

¤ ష఼ఖంధ దరరహయల తమామ, అభమఔం ఙేళేరహయు - ఖధిఔులు

¤ వృలు఩లు - ళెలఴుఖధ఼లు

¤ బేదయ ఩నిరహయు - ఩షకహయులు

¤ ఴష఼ుఴులఔు బయుఖు ఩ెటట ర

ే హయు - తెషకహయులు

ళ఻ు ల
ర ు షత్తషసఖభనం, ఫరలయవిరహవేలు, ఫసృఫరయయతాం, రేఱహయఴాతిు లాంటి వెహంఘిఔ

ద఼మహఙామహలన఼ ఎద఼మకకనన఩టికీ గౌయఴవెహథనానిన ను ందిన షంగటనలు ఴునానభ.

నాగహనిఔ, గౌతమీ ఫరలవౄీ లాంటి రహయు నుహలఔులుగహ ఩నిఙేవెహయు. ఆనాటి ఱహషనాలలో ళ఻ు ర

ధనం ఖుమించి ఩ేమకకనఫడుంది. అన఼లోభ, ఩రతిలోభ విరహవేలు అభలోే ఉండేవి. అన఼లోభ

విరహసం ఙేష఼ఔునన దం఩తేలఔు జనిమంచిన షంతానానిన ఉఖీ షంతానం అని ఩఺లఙేరహయు.

మత పర్ణస్థితులు
ఆనాటి కహలంలో రైదిఔ, జైన, ఫౌదధ భతాలన఼ నుహటింఙేరహయు. తొలతయం ఱహతరహసన఼లు జైన

భతానిన అఴలంనృంఙాయు. తోల ఱహతరహసన చఔీఴమిు ఐన వౄీభుక఼డె జైన఼డని క యవి

గో఩మహజు ళ఺ంవేషన దాాతరంవృఔ యచన దాామహ తెలుష఼ుంది.

క ండా ఔుండనాఙాయుయడె అనే జైన ఩ండుతేడె ఇతని కహలంలోనే జీవింఙాడె. ఇతన఼

అనంత఩ుయం జిలాేలోని క నఔండే ఴదద ఑ఔ ఆవీభానిన నడు఩఺ షభమవెహయ అనే ఖీంథానిన

యచింఙాడె. ఱహదాాద తాంతిరఔ షం఩రదామం ఩రఙాయం ఙేళ఺ ఱహదాాద ళ఺ంస నృయుద఼ ను ందాడె.

ముదటి ఱహతఔమిి అవాబేధ, మహజషఽమ మాగహలని నియాఴింఙాడె.

గౌతమీ఩ుతర ఱహతఔమిి ఆఖభనిలమ, ఏఔఫరరసమణ లాంటి నృయుద఼ల ధమింఙాడె

఩దమనంద బటరటయఔుడనే భమకఔ జైన భతాఙాయుయడె నాడె

జీవింఙాడె. కహలషఽమి ఩రఫంధం అనే ఖీంథం ఱహతరహసన఼ల కహలంనాటి జైనభతానిన ఖుమించి
విఴమిషు ఼ంది. ఆఙాయయ నాగహయుెన఼డె భాధయమిఔ, వూనయరహదాలన఼ ఩రఙాయం ఙేఱహడె (ఫౌదధ
భతం). వంఔయుడు భామారహదానికూ భాయగ దమిా ఆఙాయయ నాగహయుెన఼డే. ఈ విధంగహ
ఱహతరహసన఼ల కహలంలో జైన, ఫౌదధ , రైదిఔ భతాలన఼ ఆదమించి, ఩యభత షసనానిన
చఽనుహయు.
విదయ, వెహయషాతాల అన౅ఴాదిధ
ఱహతరహసన఼ల అధికహయ ఫరశ నుహరఔాతం. నాడె ఩రజలు భాటరేడేది దేవౄఫరశ. ఔుంతల
ఱహతఔమిి కహలం న఼ంచి షంషకాత ఫరశఔు నుహరధానయం లన౅ంచింది. భత్య఩ుమహణంన఼ మజఞ వౄీ
ఱహతఔమిి కహలంలో యచింఙాయని నుహమిటెర్ అనే ఩ండుతేడు అన౅నుహరమం. నాటి ఱహషనాలు నుహరఔాత
ఫరశలో, ఫరరఴీమల఩఺లో ఉనానభ. ఱహతరహసన఼ల కహలానిన నుహరఔాత ఫరశఔు షాయిముఖంగహ
ఴమిింఙాయు.
 ఱహతరహసన఼ల కహలంలోని యచనలు - యచభతలు

¤ గహథాష఩ు వతి (నుహరఔాత ఫరశలో) - వేలుడె

¤ ఫాసత్ ఔథ (఩ెైఱహచిఔ నుహరఔాత ఫరశలో) - ఖుణాఢెయడె

¤ లీలాఴతి (నుహరఔాత ఫరశలో) - ఔుతూసలుడె

¤ కహతంతర రహయఔయణం (షంషకాత ఫరశలో) - వయాఴయమ

¤ ష఼సాలేేక, యషళ఺దధ ాంతం/ యషభంజమి, ఩రజఞ నుహయమిత ఱహషు ,ర - ఆఙాయయనాగహయుెన఼
ఆమోఖయభంజమి, యతానఴళ మహజ఩మి ఔథ (షంషకాత ఫరశలో) డె

యతానఴళ మహజ఩మిఔథ ఖీంథంలో ఱేయో

ీ మహజయ ళ఺దధ ాంతానిన నాగహయుెన఼డె ఩రతినుహదింఙాడె.
ష఼సాలేేక ఖీంథానిన ఩రతి విదాయమిథ ఔంఠషు ం ఙేళేరహడని ఇతి్ంగ్ అనే ఙెైనా మాతిరఔుడె
఩ేమకకనానడె. ఇండుమన్ ఐన్ళ఻టన్గహ, ఫరయత్తమ తయకఱహవెహురనికూ ఩఺తాభసృడుగహ నాగహయుెన఼డె
఩ేయుగహంఙాడె. రహతా్మనకహభషఽతారలు ఱహతరహసన఼ల కహలంలోనే మహఱహయని చమితరకహయుల
అన౅నుహరమం. ఇంకహ నాటి ఖీంథాలోే వెో భదేఴుడు ఔథాషమితా్ఖయం,
ఫుదధ వెహామి ఫాసత్ ఔథాఱోేఔ షంఖీస, ఩రఴయళేన఼డు ళేతేఫంధం, జమఴలే బుడు రజె లఖగ
లాంటివి ఉనానభ. ఆఙాయయ నాగహయుెన఼డె రేదల అనే గహీభానికూ ఙెందినరహడని లంకహఴతాయ
షఽతర ఖీంథం తెలు఩ుతోంది. వెో భదేఴుడు ఔథాషమితా్ఖయం ఖీంథం ఆఙాయయ నాగహయుెన఼డె
ఱహతరహసన ముఴమహజు ఙేతిలో భయణించినటు
ే విఴమివెు ో ంది.
రహష఼ు, ఔయాయంగహల అన౅ఴాదిధ
ఱహతరహసన఼ల కహలంలో రహష఼ువృల఩ం, చితరలేకనం లాంటి ఔయాయంగహలు
ఎంతో అన౅ఴాదిధ ఙెందాభ. అనేఔ షఽ
ు ఩, ఙెైతయ, వివేమహలు, ఖువేలమాలు
నిమిమతభమాయభ. ఫుద఼ధడు ఱహమయఔ అఴఱేవ౅హల఩ెై నిమిమంచిన ను డరహటి
షు ంఫరనిన షఽ
ు ఩ం అంటరయు. షఽ
ు నుహలు భూడె యకహలు. అవి (1)
ధాతేఖమహభలు (2) ఉదేద వృఔ షఽ
ు నుహలు (3) నుహమిఫోజకహలు. ఫుద఼ధడు ఱహమయఔ అఴఱేవ౅హల఩ెై
నిమిమంచిన రహటిని ధాతేఖమహభలు అంటరయు. బటిటనుో ర లు, అభమహఴతి, జఖగ మయ఩ేట, గంటఱహల,
ఱహలసృండం లాంటివి ధాతేఖమహభలు. ఫుద఼ధడె ఉ఩యోగించిన ఴష఼ుఴుల఩ెై నిమిమంచిన
రహటిని నుహమిఫోజకహలు అంటరయు. ధాతేఴులు/ ఴష఼ుఴులు లేఔుండా నిమిమంఙేవి ఉదేద వృఔ
షఽ
ు నుహలు. లంగహలబటుట (విఱహక జిలాే), ఖుంటు఩లే (఩వృాభ గోదాఴమి జిలాే) ఉదేద వృఔ
షఽ
ు నుహలఔు ఉదాసయణ. అభమహఴతి షఽ
ు ఩ం఩ెై ఫుద఼ధడు జీవితానికూ ఙెందిన ఩ంచ ఔయాయణాలన఼
(జననం, భవేన౅నిశ్రభణం, షంఫో ధి, ధయమచఔీ ఩మిఴయు న, భవే఩మి నిమహయణం) చితిరంఙాయు.

ఫుద఼ధడు ఩రతిభలన఼ ఉంచి ఩ూజింఙే ఖావేనిన ఙెైతయం అంటరయు. ఆంధర఩రదేశ్లో అతి

నుహరచీన ఙెైతయం ఖుంటు఩లే . ఫౌదధ న౅క్షుఴుల విఱహీంతి ఖావేలన఼ వివేమహలు అంటరయు. షఽ
ు ఩ం,
ఙెైతయం, వివేయం ఑కలఙ ోట ఉంటే దానిన ఆమహభం అంటరయు. ఆంధర఩రదేశ్లోని ఩రళ఺దధ ఫౌదాధమహభం
నాగహయుెన క ండ. అఔకడ ఑ఔ షఽ
ు ఩ం, మండె ఙెైతాయలు, భూడె వివేమహలు ఉనానభ.
విఱహక఩టనం జిలాే వంఔయంలో ఫౌదధ ఖువేలమాలునానభ. ఆంధరదేవంలో 40
షంగామహభాలు ఉనానమని సృమాన్తా్ంగ్ (Huyantsang) ఩ేమకకనానడె.
మజఞ వౄీఱహతఔమిి నాగహయుెనక ండ఩ెై తొల఩఺ంచిన ఏడె అంతష఼ుల
వివేయంలో 1500 ఖద఼లునానమని నుహఴిమాన్ ఩ేమకకనానడె.
అజంతా ఖుసలోేని 9, 10, 12, 13 ఖుసలు వీమి కహలానికూ
ఙెందినవి. 8, 12, 13 ఖుసలు వివేమహలు కహగహ, 9, 10 ఖుస
చితారలు. ఱహతరహసన఼ల కహలంనాటి అభమహఴతి వృలా఩ల఩ెై ఩ెయగ ుషన్ అనే చమితరకహయుడె
఩మిఱోధనలు ఙేఱహడె. 1797లో ఔలనల్ బఔంజీ అనే ఆంగలేముడె అభమహఴతి షఽ
ు నుహనిన
ఔన఼ఔుకనానడె. ధానయఔటఔం తూయు఩న ఴజరనుహణి ఆలమం ఉందని సృమాన్తా్ంగ్
఩ేమకకనానడె. అజంతా 10ఴ ఖుసలో ఉనన ఱేాత ఖజ జ తఔ చితరం ఱహతరహసన఼ల కహలానిదే.
అభమహఴతి వృల఩ంలోనే నలగిమి ఏన఼ఖున఼ ఫుద఼ధడె ఱహంతిం఩జలషు ఼నన దావయం ఔని఩఺షు ఼ంది.
అభమహఴతి వృల఩ం నఖయ జీఴనానిన విఴమించగహ వెహంచి, ఫరయౄ఩త్ వృలా఩లు గహీమీణ
జీఴనవిధానిన విఴమిషు ఼నానభ. ళ఻ు ,ర ఩ుయుశేలదద యౄ జంటలుగహ నాటయం ఙేషు ఼నన 12 దాఱహయలు
కహమలే ఖుసలోే ఉనానభ. బదక్ జిలాేలోని క ండా఩ూర్లో ఱహతరహసన఼ల కహలంనాటి టంఔఱహల
ఫమల఩డుంది. ఫమహమలోని నుో ర ం షఽ
ు ఩ వృలా఩లు అభమహఴతి ఱైలని నుో ల ఉనానభ. జ రహలోని
ఫో మోఫుద఼యు ఫౌదధ షఽ
ు ఩ం షంఔయం/ లంగహలబటట (విఱహక జిలాే) నభూనాలో నిమిమంఙాయు.
ఱహతరహసన఼ల అధికహయ చిసనం ఩ంజ ఎతిు న ళ఺ంసం, షఽయుయడె.