Deney No: 3

Deneyin Adı: Katı ve Sıvıların Yoğunluğunun Tayini

Deney Hakkında Teorik Bilgi:

Eski bir bilmece vardır : “ Bir ton tuğla mı, bir ton pamuk mu daha ağırdır? ”

Her ikisi de aynı ağırlıktadır, diye yanıt verirseniz madde niteliğinin ölçümü olan kütleyi tam
olarak anladığınızı kanıtlamış olursunuz. Bir ton tuğla ile bir ton pamuğu göz önüne
getirirseniz, bir ton pamuğun bir ton tuğlaya göre çok daha büyük bir hacme sahip olduğunu
görürsünüz. Bu bize tuğlanın yoğunluğunun pamuğun yoğunluğundan daha büyük olduğunu
gösterir. Öyleyse yoğunluk kavramı kütle ile doğru, hacim ile ters orantılıdır.

Yoğunluk (d) = Kütle(m) / Hacim(V)

Katı, sıvı ve gazların yoğunluklarının birbirinden farklı olması bu maddeleri oluşturan molekül
veya atomların maddenin her halinde birbirlerine olan uzaklıkları ile ilgilidir. Yüzeysel olarak
katı sıvı ve gazlar arasındaki farklar şu şekilde sıralanabilir.

• Bir katı maddenin sabit bir şekli ve hacmi vardır. Yüksek basınç altında bile fark edilir bir
biçimde sıkıştırılamazlar.

• Sıvı bir maddenin belirli bir biçimi yoktur. Bulunduğu kabın şeklini alır. Ama kendine özgü
bir hacmi vardır. Yüksek basınçlarda az da olsa sıkıştırılabilir.

• Bir gazın kendi şekli yoktur. Bulunduğu kabın şeklini alır. Sabit bir hacmi yoktur.
Sıkıştırılabilir veya genişletilebilir. Bulunduğu kabın hacmi değişirse onunki de değişir.

Hem kütle hem de hacim kapasite özellikleridir. Kapasite özelliği gözlenen madde miktarına
bağlıdır. Bununla birlikte bir maddenin kütlesi hacmine oranlanırsa, bir şiddet özelliği olan
yoğunluğu elde edilir. Şiddet özelliği gözlenen madde miktarından bağımsızdır.

Sıcaklık değişimi ile kütle değişmezken hacim değişir, dolayısıyla yoğunluk sıcaklık ile değişir.
Maddenin hali, yoğunluğunu belirlemede bize fikir verir. Genele olarak katılar sıvılardan daha
yoğun, sıvılar da gazlara göre daha yoğundur.

Katılar ve sıvıların yoğunluklarındaki farklılıkların önemli bir sonucu, yoğunluğu düşük olan
sıvı ve katıların, yoğunluğu yüksek olan katı ve sıvıların üzerinde yüzmeleridir.

1
Deney No: 3 Deneyin Adı: Katı ve Sıvıların Yoğunluğunun Tayini

Tablo 1. Bazı maddelerin oda sıcaklığında

yoğunlukları
Madde Yoğunluk
(g/mL veya g/cm3) Tablo 2. Suyun farklı sıcaklıklardaki
Hidrojen,H2(gaz) 0,000084 yoğunlukları
KarbondioksitCO2(gaz) 0,0018 Sıcaklık(oC) Yoğunluk(g/mL)
Meşe odunu 0,71 3,98 0,99997
Etil alkol(C2H5OH) 0,79 10 0,99970
Su(H2O) 1,00 20 0,99820
Mutfak tuzu(NaCl) 2,16 30 0,99565
Aluminyum(Al) 2,70 40 0,99222
Altın(Au) 19,30 50 0,98805

Katıların Yoğunluğunun Belirlenmesi

1. Şekli Belli Olan Katılar

Yoğunluk tanımında verildiği gibi, şekli belli olan bir katının yoğunluğunu bulabilmek için
önce kütlesi ve hacmi belirlenir. Kütleyi belirlemek için teraziden yararlanılır. Hacim ise bazı
geometrik şekiller için verilmiş olan matematiksel bağıntılar kullanılarak hesaplanır.

Küp Küre Dikdörtgenler prizması

Kübün Hacmi : V=a3 ( a: kübün bir kenarı)

Kürenin Hacmi : 4/3πr3 (r: kürenin yarıçapı)
Dikdörtgenler Prizması : a x b x c (Taban Alanı x Yükseklik)

d = m/V
2. Şekli Belli Olmayan Katılar

Şekli gelişigüzel olan bir katının hacmi doğrudan ölçülemediği için, katı maddenin hacmi,
kapladığı su miktarından hesaplanabilir.

2
Deney No: 3 Deneyin Adı: Katı ve Sıvıların Yoğunluğunun Tayini

İçi su dolu bir mezüre, şekli belli olmayan bir katı bırakıldığı zaman, katının hacmine eşit
miktarda su mezürün içinde yükselir. Son ölçülen hacim değeri ile ilk ölçülen hacim değerinin
farkı, katının hacmini verir.

ΔV=V2-V1  d=m/ΔV
3. Sıvıların Yoğunluğunun Bulunması

Sıvıların yoğunluğunu belirlemek için yine d=m/V bağıntısından yararlanılır. Yoğunluk

maddenin karakteristik bir özelliğidir; sıcaklık ve basınç değişmedikçe sabit kalır.

Sıcaklıktaki değişme nispeten küçük bir değişme, sıvıların yoğunluğunu belirgin bir biçimde
etkileyebilir. Bu yüzden, ölçümün yapıldığı sıcaklık önemlidir.

Sıvıların yoğunluğu belirlenirken piknometre adı verilen malzemelerden yararlanılır.

Piknometreler, küçük, çok ağır olmayan ve genellikle camdan yapılmış malzemelerdir.
Laboratuarda sıkça kullanılan piknometreler sıvıların özgül ağırlığının bulunmasında rol
oynar. Piknometre ile aynı hacimdeki su ve sıvıların sabit derecedeki ağırlıkları doğrudan
tartılır.

Piknometre ile özgül ağırlık tayini yaparken aşağıdaki kurallara ve aşamalara dikkate
edilmelidir.

 Öncelikle piknometrenin etrafı ve içi güzelce temizlenmelidir. İçinde ve dışında nem

kalmamasına dikkat edilir. Daha sonra piknometrenin darası alınır. Sonra içine su
doldurularak kapağı kapatılır ve bir miktar suyun taşması sağlanır. Taşan su temizlenir
ve piknometre kurulanır. Ardından bir daha tartılır. Daha sonra suyla dolu olarak
tarttığımız değerden sadece piknometreyi tarttığımız değeri çıkartıp piknometrenin
hacmi bulunur.
 Sonraki aşamada yoğunluğu tayin edilecek olan sıvı piknometreye konulur ve birkaç
defa bu sıvıyla piknometreyi çalkalanır. Ardından yine sıvı çizgisini biraz geçecek
şekilde sıvı ile doldurulur ve temizlenerek kurulanır. Ardından piknometre tartılıp bir
önceki işlemde bulunan piknometrenin darasını çıkardıktan sonra sıvının kütlesi
hesaplanmış olur.

3
Deney No: 3 Deneyin Adı: Katı ve Sıvıların Yoğunluğunun Tayini

Deneyde Kullanılacak Madde ve Malzemeler

- Demir bilye - Küp tahta parçası - Mermer parçası - Saf su

- Ayçiçeği yağı - Etilalkol - Termometre - Hassas terazi
- Mezür - Piknometre - Cetvel

Deneyin Yapılışı

a) Katıların Yoğunluğunun Tayini

1- Belirli bir şekle sahip katılar için yoğunluk tayini aşağıdaki adımlar takip edilerek
gerçekleştirilir.

i. Katı maddenin(cisim) kütlesi bir hassas terazi yardımıyla ölçülür ve gram cinsinden
kaydedilir.
ii. Cismin hacmi; cismin şekline göre yukarıda ifade edilen metotlar kullanılarak cm3
cinsinden hesaplanır.

2- Bu katıların hacimleri belirli şekilleri olmadığından hassas hacim ölçümü yapılabilen

kaplar(mezür v.b.) yardımıyla yapılır. Belirli bir şekli olmayan katıların yoğunluk tayini
aşağıdaki adımlar takip edilerek gerçekleştirilir.
i. Katı maddenin(cisim) kütlesi bir hassas terazi yardımıyla ölçülür ve gram cinsinden
kaydedilir.
ii. Ölçüm için uygun hacimde bir mezür alınır ve içine bir miktar saf su konur ve suyun
hacmi belirlenir(V1). Mezürün içine daha sonra hacmi belirlenecek olan cisim(katı
madde) konur ve suyun içine tamamen batması sağlanır. Hava boşlukların bitmesi için
bir müddet beklenir ve mezürdeki sıvı seviyesi tekrar okunur(V2). Okunan iki hacim
arasındaki fark(V=V2-V1) katının hacmidir.
iii. Elde edilen veriler d=m/V formülünde yerine konularak g/cm3 cinsinden hesaplanır.
iv. Bulunan yoğunluk değerleri ile literatürdeki yoğunluk değerleri karşılaştırılarak
ölçümü yapılan numunenin cinsi tespit edilir.

b) Sıvıların Yoğunluğunun Tayini

i. Sıvıların yoğunluğunun tayininde piknometre adı verilen yararlanılacaktır. Sıvıların

yoğunluğunun belirlenmesi için öncelikle piknometrenin hacminin saf su
numunesi(veya yoğunluğu bilinen bir sıvı) yardımıyla bulunması gerekir. Bunu için boş
ve kurutulmuş piknometrenin kütlesi hassas terazi ile ölçülür, (m1). Daha sonra
yukarıda bahsedildiği şekilde saf su ile doldurulan piknometre hassas terazi ile
tartılarak kütlesi ölçülür (m2), ve V=(m2-m1)/d formülü yardımıyla piknometrenin
hacmi hesaplanır.
ii. Yoğunluğu ölçülecek olan her bir sıvı için aşağıdaki işlemler tekrarlanır. Öncelikle
piknometre yoğunluğu ölçülecek sıvı le en az üç defa çalkalanır. Çalkalamalar
yapıldıktan sonra piknometre sıvı ile doldurulur, kapağı kapatılır ve bir kâğıt havlu
veya bez ile taşan kısım dikkatli bir şekilde temizlenir. Temizlenen piknometrenin

4
Deney No: 3 Deneyin Adı: Katı ve Sıvıların Yoğunluğunun Tayini

kütlesi hassas terazi yardımıyla ölçülür ve ölçülen her bir sıvının yoğunluğu d=m/V
formülü yardımıyla hesaplanır.

NOT: Yoğunluğu ölçülen her bir sıvı numunesi için en az iki ölçüm(mümkünse daha fazla)
yapılmalı ve sıvının yoğunluğu bu değerlerin ortalaması olarak belirlenmesi analizin
doğruluğunun artmasına neden olur.

Deney Sonu Soruları:

1. Yapılan ölçümlerden ve hesaplamalardan elde edilen sonuçlar yardımıyla bir tablo

hazırlayınız.
2. Bütün maddelerin yoğunluğu sıcaklıkla ve basınç etkisiyle değişir. Neden?

Kaynaklar:

1. ZOR, Lale; “Laboratuvar Uygulamaları ve Fen Öğretiminde Güvenlik”, Ünite 13, T.C.
Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 1079; Açıköğretim Fakültesi Yayınları No:595; Eskişehir.
2. TANRISEVER, T., “Genel Kimya Laboratuvarı-I” Balıkesir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi,
Kimya Bölümü.

Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr.Murat TUNA