Hamdija Sarkinovic

Hamdija Sarkinovic

BOSNJACI
OD NACERTANIJA
DO MEMORANDUMS
BOSNJACI
OD NACERTANIJA
DO MEMORANDUMS
hdavac
Muslimansko nacionalno
vijece Sandzaka

Za izdavaca
dr Sulejman Ugljanin

Urednik
mr Ramiz Crnisanin

Lektor
Safet Sijaric

Priprema
"Studio MOUSE" - Podgorica MNVS
J

Stampa
"SLOG" - Podgorica

Tiraz 600

Podgorica 1997.

http://www.plbih.org
 PREDGOVOR

"Kad se Bosna IHercegovina izstoljetna sna prenula na zivot,

politicise Srbi i rekose bosnjacima "Amo k noma, vi ste Srbi!" kad to
opazise Hrvati, pohitase i oni rekose Bosnjacima: "Nek Srbima vec
k noma, vi ste Hrvati!".
Al Bosnjaci... kad vidjese "o cemu se radi" tad jednostavno,
logicno sasma logicno dodose do zakljucka: "ni amo hi tamo vec
svak za se".
Ild Bogdanov, Bosnjastvo, 1895

U ovoj knjizi se u najkracim crtama obraduju velikosrpski nacionalni i drzavni prograrai

i projekti, od "Nacertanija" Ilije Garasanina do "Memoranduma" Srpske akademije nauka i
umjetnosti. Kroz programe se "odslikava" istorija bosnjackog naroda, koja je bila stravicna,
uzasna i krvava, jer je jedino njemu u Evropi ospo- ravano sve sto je drugim narodima bilo
dozvoljeno - od prava na sopstvenu drzavu. prava na ime, kulturu i drugih prava - pocev - od
Osmanlija pa do danasnjih dana. Nad Bosnom ibosnjackim narodom su stalno drugi polagali
"istorijska prava".
Tako Srbi govore da je "Bosna vjekovima srpska zemlja", a Hrvati da je Bosna "oduvijek
njihova". Austrija i Madarska su bile zivotno zainteresovane da Bosnu i Hercegovinu, kao i
Sandzak zadrze u svom posjedu, a iste pretenzije je na teritor- ijama izvan Bosne pokazivala i
Albanija polazuci na njima kao i ostali "istorijska prava".
Svi navedeni "pretendenti" zaboravili su da su Bosnjaci autohton narod na
prostorima gdje oduvijek postoje sa svojom etnogenezom, svijescu o pripadnosti, sa
svojim pismom, kulturom, umjetnoscu. obicajima i idr. Iako jos nemaju "ni jedno
sinteticko djelo o svojoj etnogenezi, nemaju uradenu politicku historiju, nemaju
historiju knjizevnosti, historiju novinarstva. historiju drustvene misli, historiju
umjetnosti, historiju slikarstva, nije jos obradenjezik, mitologija, folklor. arhitek-
tura..."»)
U jugoslovenskoj literaturi se zastupa teza da su Bosnjaci u Bosni i Hercegovi-
1. Alija Isakovic, "O nacionaliziranju Mustimana", Globus, Zagreb, 1990., St. 12
5

http://www.plbih.org
ni i na drugim podrucjima Jugoslavije islamizirani Srbi, i da je proces islamizacije
izvrsen krajera XVII vijeka. Ove teze polaze od toga da nastanak Bosnjaka uglavn-
om svode na pojavu izbjeglickog stanovnistva iz okolnih zemalja krajem XVII i u
XVIII vijeku, sto ne odgovara istini, jer je medu tim doseljenicima bilo dosta onih ciji
su se preci iselili iz Bosne pocetkom tridesetih godina XV I vijeka.
Ovakve teze su lansirane na osnovu radova koje je iznio prota Milan Kara-
novic, koji je za svoje argumente uzeo predanje da su svi Bosnjaci porijeklom iz
Anadolije.ato potkrepljuje"cinjenicomdajeprateciihumasikadaizlazeizdzamije da
svi imaju mongolijanski izgled: "... velikih jabucica... preplanula lica i nesto razrokih
ociju. Ponajvise ih je cosavih, cekinjave i retke brade, krupnih konjastih zuba..." Ovi:)
teoreticari koji pokusavaju da ospore bilo kakvuvezu Bosne sabogu- milstvom
imaju za cilj da Bosnjacima ospore slovensko porijeklo da bi ih i dalje svojatali i kao
"svoj" narod brze istrijebili i asimilirali. Isti je slucaj i sa bosnjackim
narodomuSandzakuin a drugim prostorima Jugoslavije gdjepreovladujenenaucno
misljenje da svi Bosnjaci "u Crnoj Gori osim nekolikekuce porijeklom iz Azije, vode
porijeklo od pravoslavnih Srba, odnosno Crnogoraca" , te da ih je narod nazivao
3)
opstim imenom Turci.
Bosnjaci u Bosni i Hercegovini i u zapadnoj Crnoj Gori vode porijeklo od
bogumila-krstjana sto se sa sigurnoscu moze provjeriti iz deftera, u kojima se tre-
tiraju odvojen o od krscana , pravoslavni h i katolika . Krstjani se nigd e ne
poistovjecuju sa katolickim i s pravoslavnim stanovnistvom izuzev u nekim
slucajevima sa "gebrima" i "kafirima" i to iskljucivo kada se daje zbir nemusliman- skih
poreskih obveznika. Termin "krstjanin" u defterima nije isto sto i katolik i
pravoslavac, jer se pod pojmom krstjanin u defterima podrazumijeva predstavnik
bosanske crkve i posebno su se biljezili u turskim katastarskim defterima i posebno su
oporezivani za razliku od pravoslavnih i katolika i uvijek se javljaju kao vlasnici
odredenog zemljista.
Prema defterima moze se zakljuciti da su bogumili presli na islam u XIV i XV
vijeku, u vrijeme dok je bosanska crkva pokrivala skoro citavo podrucje Bosne i
Hercegovine sve do 1463. godine. Masovna islamizacija bogumila je izvrsena u XV i
dijelom u XV I vijeku i djelimicno u XVI I vijeku, kada su na islam prelazili pored
bogumila i pravoslavni i katolici sve do kraja XVII vijeka. Proces hriscanizacije
Slovena u Bosni pod uticajem slovenskih ucitelja Cirila i Metohija je u Bosni je izvrsen
u IX i X vijeku.
"Medutim,... bilo je to jako povrsno i nedovoljno jer je stanovnistvo nastavilo
2. Pounje u Bosanskoj Krajini. Naselja 20, str. 331-332.
3. Dr. Jovan Bojovic, 0porijeklu Muslimana u Crnoj Gori, Mostovihr. 138. Podgorica, 1996,
str. 76.
6 7
http://www.plbih.org
sa ranijim vjerskim ili kucnim paganskim obicajima. pa hriscanstvo... nije moglo da
uhvati korjene. U ovome treba traziti pojave vjere bosanske, kojoj su od njihovih
suparnika hriscana davata razlicita imena: patareni, bogumili, katari, bugari, babu- ni
i slicno. U XII vijeku se u Bosni formirala autokefalna Vjera bosanska kako bi se
4)
narod rijesio stalnog uplitanja Rim a i madarskih vlada u unutrasnje stvari Bosne i to
u periodu poslije sto godina od kako se hriscanstvo podijelilo na istocnu i zapadnu
crkvu. Na ovaj nacin se Kulin Ban nasao izmedu Vukana Nemanjica, Kneza Duklje
(Crne Gore) i ugarskog kralja Emerika, jer se bosanska vjera sirila uprkos svemu.
Vjernici Vjere bosanske "krstjani" su se nazivali "dobri krscani", "dobri ljudi",
smatrajuci svoju vjeru jedinom pravom vjerom. Drugi su ih nazivali Patareni (kao u
Italiji gdje su bili Patareni ili Pathariste, u Francuskoj Cathari ili Albigenezi, ili u
Bugarskoj Bogumili..." Vjera bosanska je bila stalno proganjana, ali bez veceg
5)
uspjeha jer ju je narod prozvao svojom vjerom koja je bila snazno uporiste bosanske
vlastele kako u obezbjedivanju njihovih feudalnih interesa, tako i u odbrani zemlje
od pokusaja ugarskih kraljeva da porob e Bosnu. No, koliko god je vrsen pritisak,
Vjera bosanska je sve vise dobijala pristalica pa su u XI V vijeku neki "heretici"
sjeverne Italije dolazili u Bosnu "da savrseno i potpuno nauce vjersko ucenje od ljudi
koji tamo borave". 6)
Do sukoba pravoslavne crkve sa Vjerom bosanskom dolazi 1326.godine osva-
janjem Huma , jer su za srpsku crkvu bosanski jeretici bili neprijatelji krsta. Pravo-
slavna crkva nije imala nikakav uticaj na bosanskom dvoru, a ni pravoslavna ni
katolicka crkva nijesu imale svoje predstavnike prilikom krunisanja bosanskih vla-
dara zbog velikog uticaja Vjere bosanske. Kada je izumrla dinastija Nemanjica 1371.
godine kralj Tvrtko je zauzeo dio srpske teritorije i 1377. godine se krunisao za kralja
"Srbljen i Bosnom", a 1390. godine i kraljem "Dalmacije i Hrvatske". 7)
Primanje islama se smatralo izdajom narodnih ideja, zbog toga sto je napustana
starareligija-hriscanstvoi da to predstavljahuljenje"pradjedovske vjere". Medutim, sto se tice
Bosnj aka Bosne i Hercegovine oni su na islam presli od bogumila, progon- jenih i od
zapadne i od istocne crkve.
Ali, jos niko nije okvalifikovao "izdajstvom" napustanje stare slovenske religije i
primanje hriscanstva, jer je i primanje hriscanstva bilo po ovoj istoj logici izdaja
"narodnihideala",postojeprimanjehriscanstvapodrazumije valodrzavno-politicko
podjarmljivanje od stran e nosioca hriscanstva. Povezanost izmedu primanja
4. Fadil Ekmecic, Bosna, Kratka popidama povijest .sa prilozima, Libraire Ecmecic, Pariz,
1993. str. 18.
5. Isto, st. 25.
6. Isto, st. 25.
7. Isto, st. 28.
hriscanstva i priznavanje vizantijske vlasti dovoljno je poznata iz najranije istorije
Juznih Slovena o kojoj Konstantm Porfirogenet pise "priznavanje vizantijske vlasti od
strane juznoslovenskih plemena je bilo praceno kristijanizacijom." On prop- ovijeda
da se za vladanje Mihajla II (880-829), osnivaca amorijske dinastije, drzavni poslovi
isli vrlo lose, tako da je diiava bila dovedena do ruba propasti." 8)
Po ovoj teoriji proizilazilo bi da su 1 Srbi, Crnogorci, i drugi narodi izdali
"pradjedovsku vjeru". Naime, lozu Nemanjica zapoceo je raski zupan, izbjeglica iz
Zahumlja Bijela l.'ros' . koji je imao dva sina Cedomila i Tjehomira. Tjehomir je imao
cetiri sina: Zavida, Stracimira, Pravoslava i Nemanju. Nemanja je preuzeo vlat od
oca Tjehomir a i vlada o od 1168-1195. i "novorode n je krste n u rimokatolickoj
10)
vjeri". u)
Prema tome, nem a sustinske razlike izmedu primanja hriscanstva povezanog sa
priznanjem vizantijske vlasti sa primanjem islama i turske drzavne ideje. Zanim- ljivo
je da su prilikom definitivne hriscanizacije kao i islamizacije trazene i dobijane
odredene koncesije politicise prirode: kod hriscanizacije da car postavlja arhonte iz
sredina pokorenih plemena, a prilikom islamizacije da se pute m skolovanja o
drzavnom trosku Bosnjaci osposobljavaju u upravljanju drzavom i uopce njihovu
afirmaciju u javnom zivotu turske drzave". 12)
Na podrucju Sandzaka su se od srednjeg vijeka odvijale dvije etnogeneze, i to na
srpskom dijelu etnogeneza Rascana, a na crnogorskom dijelu Dukljana (Zecana)
Crnogoraca. Raska je naziv za srednjovjekovnu Srbiju koji oznacava Rasku kao
podloznicku zemlju pod vrhovnom vlascu Bugara, Makedonaca, Dukljana i Vizan-
tinaca, te ce se u skladu sa njom formirati ime S(e)erbi "zavisni ljudi, podloznici" na
granici izmedu robova i kmetova >, a Konstantin Porforigent tvrdi da "Srbi na
13
jeziku Romeja (Vizantinaca) znace robovi" ) Crnogorci su od 1042. pa do kraja XV
14
vijeka bili formirani kao narod. Srbija je 1459. godme, a Crna Gora 1499. potpala pod
tursku vlast, kada dolazi do postepene islamizacije Ilira, Srba i Crngoraca, koji sebe
nijesu nikada nazivali Turcima vec Bosnjacima.
Prvi islamizirani Crnogorci su bill iz plemickih porodica i ovaj proces se vezuje za sina
Ivana Crnojevica , Stanisu, koji je "obraz ocrnio " i "pohulio vjeru
8. Muhamed Hadzijahic, Porijeklo bosanskih Muslimana, Bosna, Sarajevo, 1970. st. 113.
9. Vladimir Corovic, Istorija Jugoslavije, Prosvjeta. Beograd, 1989. st. 40-92.
10. Is to, st. 96.
11. Vladimir Corovic, Velika Srbija, KIZ Kultura, Beograd, 1990. st.3.
12. hto. 114.
13. Vpjislav Nikcevic, Porijeklo iznacaj iinena Hrvati Srbin. Dubrovnik, br.6 Dubrovnik
1987.
14.BozidarFerjancoc, Vizantijskiizvoriza istoriju naroda Jugoslavije, Tom II, Srpska aka-
demija nauka, Beograd 1995, slr.30
8 9
http://www.plbih.org
pradedovsku", otisao 1485. godine u Tursku gdje je primio islam i dobio ime Skend-
er-beg i vlast nad sandzackim sandzakatom. Kasnije je Sultan dao Crnu Gor u Sk-
ender-begu naupravu,kojomj e vladao do 1528. godine, kada jeumro . Sjediste mu
je bilo u staroj ocevoj prijestonici Zabljaku i potpisivao se "Sandzak crnogorski i
primorski i svoj dioklicijanskoj zemlji gospodin". Njegov stariji sin Dura d zavrsio je
kao spahija u Anadoliji a ostavio je poruku zeni Venecijanki da srednjeg sina
Konstantina preda francuskom kralju, a mladeg "Solomona posalje svom stricu
Skender-begu na Portu" ' Najistaknutije bosnjacke porodice, Busatlije i Mahmu -
1 5
tbegovici potomci su Crnojevica i iz ovih porodica su imenovani skadarske pase i
veziri, a "Petrovici koji su sebe smatrali nasljednicima Crnojevica, pocetkom XV
vijeka, svojatali su se sa begovima iz Peci i Plava, koji su po tradiciji bili potomci
Crnojevica presli na islam." O prelasku na islam Vuk Karadzic je zapisao:"... ele
16)
se vidi da se jeda n sin Ivanov sa podosta Crnogoraca poturcio, a jos je istinitije, da su
oni poturceni Crnogorci dosli u Crnu Gor u i svaki na svojoj bastini ostali da zive u
turskoj vjeri." '
17
No, prelazak na islam nije bio specifican po tome sto je na njega prelazila samo
vlastela jer je upored o prelazio sirok krug i srednjeg staleza, na sta ukazuju i popisi iz
XV i XV I vijeka gdje se u pljevaljskoj regiji, tada nahija Kukolj, u naseljima Babici i
Bahova pominju Bosnjaci, a kasnije u 110 naselja ovog kraja prema popisu iz 1585
godine zivjelo je 82% , a u Priboju (tada Poblace ) 84 % bosnjackog stanovnistva. ) 18
Stanovnistvo ove dvije regije vodi porijeklo od krstjana (bogumila) kao i bosansko-
hercegovacko stanovnistvo i nemaju nikakve veze sa drugim islam- iziranim
Crnogorcima. Prem a popisu iz 1571. godine u nahiji Bihor zivjelo je 1.106 Bosnjaka,
sto je cinilo, ukupn o 9% stanovnistva, au Rozajama (Trgoviste) do XVI I vijeka su
zivjeli samo Srbi. ) U Podgorici je 1522. godine bio neznata n broj bosnjackog
19
stanovnistva da bi ovaj grad pocetkom XVI I vijeka brojao blizu 6000 zitelja od kojih
je vecina bilo bosnjacko. 20)
Bosnjacko stanovnistvo Plavsko-gusinjske oblasti, Bihora, Rozaja, Sjenice,
Tutina i novopazarske oblasti vodi porijeklo od plemena Klimenti i Kuca koji su
islamizirani zajedno sa drugim maliroskim plemenima Hota, Gruda, Salje i Skrijel- ja
pocetkom XVII I vijeka. Malisorsko pleme Klimenti je bilo jedn o od najbrojnijih
plemena u Skadarskofn pasaluku koje je stalno vodilo borbu sa Turcima pa su 1700
15. Vladimir Corovic, Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd, str. 262.
16. Istorija Cine Gore I, Titograd 1967. st. 34
17. VukS. Karadzic, O Crnoj Gori, raznizapisi, Beograd, 1972.140-141.
18. EnesPeledija iBehija Zlatar, Pljevlja iokolina u prvim stoljecima tursko-osmanske vlksti,
Pljevlja, 1988. str. 36-46
19. HadziKalfa, OBalkanskompoluostrvu, SpomenikWill, SKA 1892.52
20. Istorijskizapisi. 3-4, 1973. str, 255-270. \

godine 274 klimentske porodice napustile za uvijek svoj zavicaj-Epaju i naselili oblasti od
Gusinja do Pestera, "pa su danasnji stanovnici ovog kraja u velikom broju njihovi potomci". '
Sa izvrsenom islamizacijom ova plemena su postepeno izgubila svoj jezik, obicaje, pa se sada
najveci njihovbroj osjecaju Bosnjacima.
Pleme Kuci su u XVIII vijeku naseljavali iste predjele zajedno sa Kelmendima i
vecina njih je primila islam, dok je neznatan broj ostao u pravoslavnoj vjeri. U
strukturi plavsko-gusinjske oblasti je znatan broj plemena koji vode porijeklo od
plemena Kuca, kao i u rozajskom kraju, a Ejup Musovic tvrdi "da je u strukturi
muslimanskog stanovnistva Gusinja i Plava oko 7 5 % poto mak a Kuca." 22)
Kada se postavlja pitanje porijekla jednog naroda znacajni udio imaju i mi-
gracije stanovnistva, posebno u XVII I vijeku kada su u pitanju Bosnjaci. Tak o je broj
bosnjackog stanovnistva u ovom periodu bio skoncentrisan posebno prem a
granicama oko Kanjize, Sigeta, Bobece, Pecuha, Vesprima, Visegrada, Ostrogena,
Stolnoga, Biograda, u cijelom Podunavlju i Potisju i Banatu. Za ove stanovnike Evlija
Celebija "govori da su bijele boje i da su Bosnjaci. Za stanovnike Kanjize isto tako
navodi da su Bosnjaci i da znaju nekoliko jezika, izmedu kojih je na prvom mjestu
bosanski" ) Bosnjaci koji su se doseljavali u Bosni iz Srbije 1862. godine
23
kolonizirani su u Kozluk, Brezovo polje, Brcko Orasje, Bosanski Samac, Orahovo na
Savi i u Kostajnicu., a izbjeglice su naseljavane p re m a austrijskoj granici. '
Brojna su bosnjacka naselja u Bokokotorskom zalivu iz kojih se poslije 1687.
godine,nakon zauzimanja ovog dijela od strane Mletaka, bosnjacko stanovnistvo
iselilo u Trebinje i Niksic, a od Berlinskog kongresa u Bosnu. U Staroj Crnoj Gori
Bosnjaka je bilo i u Cetinju, jer na samom cetinjskom polju su postojale tri dzamije, a
ukupno sedam dzamija. 25)
Budenje nacionalne svijesti bosnjackog naroda pocelo je upored o sa ostalim
juznoslovenskim narodima i to, u pocetku bunam a protiv lokalne vlasti i sudstva
(kadija, muteselima, vojvoda) zbog opterecenja raznim dazbina ma ', kad a je 26
pocetkom XVII I vijeka posebnim sultanovim naredbama obavezano svo bosansko
seljastvo da u vidu tzv. mirnodopske pomoci (imdad-i hazarije) izdrzava bosanskog
vezira, njegovu pratnju i lokalne vojno-upravne funkcionere. Otpor bosnjackih
seljaka prerasta u bunu sirokih razmjera pedesetih godina XVII I vijeka, kada u buni
ucestvuju i spahije, neki slojevi gradskog stanovnistva i nize muslimansko
21. IdentitetBosnjaka-Muslimana, Centarza kulturuPlav, 1985. str.70.
22. Isto, str. 71
23. Muhamed Hadzijahic, citiranirad, str. 119.
24. Isto, str. 123.
25. Isto, str. 134.
26. AvdoSuceska, SeljackebuneuBosniuXVIIiXVIIIstoljecu, Godisnjakdnislva istoricara
I u BiH, XVII, Sarajevo 1969. str. 166-172.
10
svestenstvo, kada j e buna prerasla u klasni rat nizih slojeva bosnj ackog stanovnistva
protiv vladajucih slojeva,na celu sa bosanskim vezirom. Ova bun a je po svemu bila
21
slicna bunam a u nekim Evropskim zemlj ama u srednjem vjeku. O ozbiljnosti ove
2 7 )
bun e govori cinjenica sto u jedno m pismu sultana bosanskom veziru Mehmed-pasi
Kukavici, koji je ugusio ovu bunu, stoji da je Bosna ponovo oslobodena. > Inicija-
28
toribun e su radili na stvaranju domace vojne organizacije koja bi preuzela odbranu
zemlj eu svoj e rukekro z formiranje seljacko-gardijske vojske po ugledu na tadasnju
janicarsku organizaciju gdje bi bili obuhvaceni svi vojni rodovi u Bosni, ukljucujuci i
posade u kapetanijama i njihove komandante-kapetane. Ovom bunom bosnjacki
narod u Bosni je pokazao odredenu svijest o mogucnosti vlastite samoodbrane
stanovnistva.
No, na sasvim drukcijoj osnovi je bila buna Husein-kapetana Gradascevica gdje
su se bosanski ajani pocetko m cetvrte decenije XI X vijeka digli protiv zavodenja
reformi u vojsci i administraciji koje su bile uperen e protiv njihovih privilegija ' kada 29
su "vrseci ajansku funkciju postali neosporni gospodari u kadilu- cima i prakticno
silno organicavali vlast sultanovog predstavnika u Bosni, bosan• skog vezia.- w )
Bosanski ajani su zahtijevali da im sultan garantuje ranije stecena prava, na
nasljedno vrse vlast u kadilucima i da im konstituise novo pravo da na celu Bosne kao
24 bosanskog vezira postavlja jednog od njihovih staleskih drugova iz Bosne. Na ovaj 31)
nacin bosanski plemicki krugovi su zeljeli da se Bosni prizna autonomni status u
okviru Osmanskog carstva. Medutim zbog nesloge medu ajan- ima, posebn o zbog
razdor a sa hercegovackim ajanima na celu sa Ali-ago m Rizvanbegovicem-
Stocevicem pokret je bio u krvi ugusen. Iako je Stocevic zbog pomoci sultanu
nagraden vezirskim dostojanstvom i bio postavljen za gospodara Hercegovine on je
bio samo obicni vazal sultana iako je dobio titulu pase i njega je cekala likvidacija kao
i Husein-kapetana Gradascevica sto se desilo u odlucnom pohodu O m er-pase Latasa
nabosansko-hercegovacke ajane 1851. godine. O m e r pasa Latas je u ovoj akciji
32 )
koja je trajala godinu dana ' skrsio moc muslimanskog
33
27. Avdo Suceska, Elementi koji su uticali na posebnost Bosne u doba osmanlisko-turske
vladavine, Godisnjakpravnog fakulteta Sarajevo, XXIV, 1976. str.310.
28. Isto.
29. Hamdija Kresevljakovic, Husejin kapetan Gradasevic Zmaj od Bosne, Sarajevo 1931.
30. Avdo Suceska, Ajani, str. 183-222.
31. Avdo Suceska, Polozaj bosanskih Muslimana u Osmanskoj drzavi, Pregled, Sarajevo,
1974. str. 483-509.
32. Hajnidin Curie, Ali-pasaRizvanbegovic-Stocevic, GodisnjicaN.Cupica, knj. XLVI, Beo-
gradl937.
33. Safvet-beg Basagic, (Mirza Safvet) Kratka uputa u proslost Bosne i Hercegovine, od g.
1463-1850, Matica Bosnjaka Cirih, YildizlarA.S. Istambul, str. 166-174.
11
http://www.plbih.org
 politickog zivota u Bosni i Hercegovini. ^
3

bosanskog plemstva i zadao odlucujuci udarac drzavotvornim snagama u Bosni i

U prvoj jugoslovenskoj dr/.avi terrain Bosnjak je izbrisan, pa su se jedino Bosnjaci
Hercegovini koje su bile predvodnice u borbi za svojevrsnu autonomiju Bosne i Osmanskom
morali osjecati Srbima, Hrvatima ili Jugoslovenima, a u ovom vremenu najtragicniji je bio za
carstvu. "Taj zakleti dusmanin musliraana s velikom radosti prihvati ponudu i ode u
njih dogovor izmedu Srba i Hrvata - Sporazum Cvetkovic - Macek gdje su Bosnjaci
Carigrad, da primi nuzne upute kako da Bosnu uredi... kako Bosnu treba upropastiti". '
34

teritorijalno podijeljeni izmedu ova dva naroda.

Za vrijeme Habsburske Monarhije od 1878. godine kada je okupirana Bosna i
Stav Komunisticke partije Jugoslavije je u pogledu Bosnjaka bio isti, kao u
Hercegovina i njene aneksije 1908. godine Bosna je imala specifican polozaj. Austo-
Kraljevini Jugoslaviji, jer su isti smatrali da Bosnjaci mogu biti Srbi ili Hrvati uz
Ugarska je ulagala napore da se kod svih stanovnika Bosne i Hercegovine, bez obzira
mogucnost da budu neopredijeljeni. U torn cilju su komunisti izmislili novu naciju s
na vjeroispovijest, razvije osjecaj zajednicke bosanske domovinske pri- padnosti, kroz
a velikim "M". Zbo g nacionalno g imen a Muslima n desaval e s u s e takv e
bosnjastvo kao nacionalni vid te politike kao jeda n interkonfesion- alni, etnicki i
protivrjecnosti da ih niko u svijetu nije moga o razumjeti. Tako , na primjer bilo je
jezicki pojam. Zastupnik ove politike je bio Benjamin Kally - ministar finansija i
slucajeva da prilikom popunjavanja formulara u rubrici nacionalnost napisete da ste
vrhovni administrator Bosne i Hercegovine, koji je na ovaj nacin zelio da iz Bosne
Musliman, a u rubrici za vjeroispovijest da ste ateista. Milovan Dilas to objasnjava
odstrani srpsku i hrvatsku nacionalnu ideju o podjeli Bosne. Insistiranje na
ovako: "Naziv Musliman bez sumnje je apsurdan: stvorio je konfuziju koju niko nije
bosnjastvu znacilo je pokusaj da se insistira na cjelovitosti i nedjeljivosti Bosne i
mogao razmotati, a iskoristili su ga nacionalisti za negiranje nacio- nalnosti
Hercegovine kao istorijske pokrajine i zemlje. U torn cilju je uvedena bosanska
muslimana, pa je i sada vazno, kljucno, prihvatanje naziva Bosnjak. Ne slucajno,
zastava i bosanski grb radi uspostavljanja bosanske nacije, pri cemu su Bosnjaci
nacionalisti - cak i oni umereniji, ako takvih ima izbegavaju i usmeravaju taj naziv. No
trebali da bud u glavni nosioci bosanske nacionalne ideje. Nosilac propagand e
uprkos toj konfuziji u kojoj jedn o veliko slovo odreduje narodnost - ipak je takav
bosnjacke ideologije je bio list "Bosnjak", pokrenut od strane bosnjacke inteligen-
stav - to komunisticko M, bilo korak u prizivanju etnicke posebnosti muslimana". ) 36

cije, ciji je urednikbi o Mehme d -beg Kapetanovic Ljubusak. Ovaj list je bio na liniji
Isti autor dalje nastavlja: "Meni je naziv Bosnjaci blizak, jer znam
Kallyjeve bosanske politike i svojim bosnjastvom na specifican nacin je izrazavao
dajetradicionalanvecodSrednjegveka: muslimanikojesamjapoznavaouBijelo m
posebnost Bosnjaka i izdvajao ih iz tokova srpske i hrvatske nacionalne ideologije.
Polju i druzio se s njima, uvek su govorili da su Bosnjaci. U mojoj porodici je bio sluga
Znacajnu ulogu u cilju uspostavljanja autonomije za Bosnu i Hercegovinu je odi- gralo
musliman, Becir Zulevic iz okoline Rozaj a. Bio je nepismen - ja sam ga naucio
i kulturno-prosvjetno drustvo Bosnjaka "Gajret", osnovano u Sarajevu 1903. godine
pismenosti, sto nije bilo tesko, jer je on bio vrlo bistar. On prost da prostije ne moz e
koje je imalo zadatak da pomaze skolovanje i propagiranje novih ideja med u
biti, uvek je govorio da je Bosnjak... No , razum e se, muslimanima, odnosn o
Bosnjacima.
Bosnjacima, ne moze niko pameta n i cestit osporavati da se zovu kako oni zele i kako
Poslije Kallyjeve smrti 1903. godine politika nacionalno g bosnjastva je
oni smatraju da je njihovo pravo ime". Zbog ovakvog stava Komunisticke partije
3 7 )

odbacena od vecine stanovnistva Bosne i Hercegovine, koja postepeno i zvanicno

Jugoslavije jedino su Bosnjaci u Jugoslaviji ostali bez svoje akademije nau- ka,
biva napustena, ali se od koncepta cjelovitosti i nedjeljivosti Bosne i Hercegovine
kulture, pisane istorije i dr., sto je imalo za cilj asimiliranje cjelokupnog bosnjackog
nikad nije odstupilo. Koncept nedjeljivosti Bosne i Hercegovin e se zadrza o
naroda.
donosenjem prvog "Zemaljskog statuta" za Bosnu i Hercegovinu" 1910. godine kroz
Tek nakon 112. godina marginalizovanja i vise od pola vijeka bez prava na sopstveno
posebno drzavljanstvo stanovnika Bosne i Hercegovine, izrazeno u formuli
ime, Bosnjacki sabor je 28. septembra 1993. godine odlucio, a dan kasnije i Skupstina Bosne i
"zemaljskog pripadnistva". Zemaljskim statutom iz 1910. godine princip proporcio-
Hercegovine potvrdila tradicionalno i nacionalno ime Bosnjaci. Prem a tome, Bosnjake nije
nalne zastupljenosti je dobio snagu ustavnog nacela gdje su od 72. izborna
niko izmislio niti ih stvorio, a jedino je njima bilo uskraceno osnovno pravo da kazu svoje
zastupnicka mjesta u Bosanskom saboru pravoslavnima pripadali 31. mandat, mus-
ime, da kazu da su Bosnjaci, kako su se u
limanima 24, katolicima 16. i Jevrejima 1 mandat, a slicno je bilo i u ostalim insti-
tucijama gdje je primijenjen kljuc "devet, 4 pravoslavca, 2 muslimana, 2 katolika". Na 35. Mustafa Imamovii, Pravnipolozaji unutrasnjipoliticki razvitakBosne iHercegovine od
ovaj nacin Austo-Ugarska je dala osnovni institucionalni okvir autonomnog 1878. do 1914. Svjetlost, Sarajevo, 1976, str. 69-80.
36. Bosnjak, Add Zufirkapasic, Bosnjacki institut Cirih, 1993. str.113.
34. Isto, str. 166.
37. Isto, str. 113.
12

http://www.plbih.org
 istoriji nazivali stanovnici Bosne, Sandzaka i u djelovima Crne Gore i Srbije, na sta
ukazuje bezbroj dokumenata.
Medutim, pojedini "naucnici" iz redova bosnjackog naroda pokusavaju na sve
nacine da negiraju nacionalno ime Bosnjak i u stilu ideologije Komunisticke partije
Jugoslavije smatraju da treba da se ime Musliman i dalje zadrzi. U tome prednjaci
Dr. Avdul Kurpejovic, koj i svoje "naucne" i "strucne" argumente zasniva na cinjenici
da je termin Bosnjak geopoliticki pojam i da van republike Bosne i Hercegovine
nema Bosnjaka vec Muslimana. Ovakvo misljenje zastupaju i mnogi Srbi i Crnogor•
ci. U tekstu "Montaza za Aliju" koje su objavile "Vecernje novosti" autora Duska
38
Jolica kritikuje se pojam Bosnjak i isti se zalaze za vracanje termina musliman. )
Reagujuci na navedeni tekst Alija Isakovic izmedu ostalog kaze: "Cetnici su lukavi
i pokusavaju nas svijet u Srbiji i Crnoj Gori ponovo prevesti zedne preko vode: Niste
vi Bosnjaci - vi ste muslimani. Dakle muslimani, a ne Muslimani! Sitna, mala "pra-
vopisna" podvala, svojstvena duhu i oruzju onih koji su planirali i povjeravali da ce
nas nestati, sad ili nikad! Znaju oni da Muslimani nisu "preinaceni u Bosnjake po
receptu Alije Izetbegovica". Znaju oni da je Musliman bilo podvala. Ti primitivci su
toliko zaslijepljeni mrznom prema nama da i rijec Bosnjak pisu malim slovom."
Dalje nastavlja: "Njima je rijec Bosnjak" "odrednica koja ima geopoliticki znacaj".
I to im je bauk! A odrednica Hrvat u Janjevu na Kosovu "...znaju oni dobro da nase
tradicionalno nacionalno ime Bosnjak ima jacu tradiciju u Sandzaku nego u Bosni,
jacu u Plavu nego u Sarajevu... Nacionalno se moze biti Crnogorac u Sarajevu, ali ne
moze Bosnjak u Plavu; moze se biti "geopoliticki Srbin" u Benkovcu i Drnisu, a ne
moze Bosnjak u Novom Pazaru. Gluposti! Stari srpsko-crnogorski sovinisticki
folovi: ono sto je meni dozvoljeno, tebi nije dozvoljeno. Mi odredujemo vas zivot
i vasu smrt i odredujemo ime pod kojim ce te zivotariti".
Izjednacavanje nacije i jezika, specificno za prostor bivse Jugoslavije je prese-
dan u svijetu, pri cemu se jedan jezik proglasava za "nacionalni", poistovjecuju se
nacija i jezik. Jednim ezikom moze govoriti vise nacija, sto predstavlja samo dio
kulture jednog naroda, pri cemu ni jedna narod ne gubi od svojeg nacionaliteta, a i
jezik nije nicija privatna ni nacionalna svojina. Skender Kulenovic objasnjava da:
"Mi nikad necemo nikoga zapitati: Cijim jezikom govorite?... nego: koje jezike
govorite? U nasem poimanju jezici su postali samostalne egzistencije, mi svaki jezik
percipiramo u prvom redu kao taj i taj, a ne kao toga i toga naroda jezik, nacionalna
39)
pripadnost jezika otisla je pri tome u zasjenak..."
Teorija o postojanju nacionalnog jezika je posluzila Srbima u sirenju etnickih
granica, a Bosnjacima je bilo onemoguceno da izvrse institucionalizaciju jezika, sto
38. Vecernje novosti od22. i 23. V. 1995. str. 5.
39. Skender Kulenovic, "Ime jezika", IzabraniesejilV, "VeselinMaslesa", Sarajevo 1971, str. 303.
14
http://www.plbih.org
je slucaj i sa Crnogorcima, koji kao i Bosnjaci nijesu bili u mogucnosti da svoj jezik
imenuju nacionalnim imenom.
Teorije o istorijskim i neistorijskim narodima, drzavotvornim i nedrza-
votvornim, revolucionarnim i nerevolucionarnim, autohtonim i neautothonim,
velikim i malim, ustavotvornim i neustavotvornim narodima su takode neodrzive.
Naime, nema ni jednog naroda van istorije, u kojoj je on, objekt ili subjekt, jer je
prirodno pravo svakog naroda na samoopredjeljenje, pa samim tim i istoriju. Pod-
jela naroda na drzavotvorne i nedrzavotvorne podrazumjeva poistovjecivanje nar•
oda sa drzavom, gdje se nacija pojavljuje "kao narod jedne drzave", sto je slucaj u
ustavu Republike srbije gdje je poistovjecena nacionalna i drzavna pripadnost iako
nacije postoje bez drzave. Ovo misljenje propovijedala je i crkva, po kojem bi "svaka
nacija morala imati zaebnu drzavu, a ako ne bi imala svoje zasebne drzave da ne
40
zasluzuje naziv nacije" ). Ovo se odnosi i na podjelu na revolucionarne i nerevolu-
cionarne narode, jer narodi nastaju i nestaju revolucijom i evolucijom u datim
istorijskim prilikama, koje su za svaki narod specificne. Zastupnici teze o au•
tohtonim i neautohtonim narodima vrse predimenzioniranje istorije jednog naro•
da, suprostavljajuci je danasnosti i buducnosti drugog naroda, negirajuci mu pravo
na opstanak. Oni ne polaze od cinjenice da je svaki narod na svome, da nema
suvisnih i prekobrojnih naroda. Na kraju, teorije o velikim i malim narodima vrse
predimenzionalizaciju brojeanosti jednog naroda u nacionalnim odnosima, pri
cemu poseban akcenat daju na odgovornost velikih naroda u odnosu na male.
Savremena nacija je prvenstveno subjektivna kategorija a "pripadnost naciji
ukljucuje subjektivno osjecanje pripadnosti toj naciji tj. ukljucuje element vec
uobicajene nacionalne svijesti, cime se vrsi nacionalna identifikacija, tj. subjektivno
poistovj ecianj a poj edinaca i uzih grupa kojima pripada sa sirom nacionalnom zajed-
nicom. Preko nacije se ostvaruje proces subjektivnog poistovjecivanja pojedinaca
sa pojedinom globalnom zajednicom, pri cemu je nacionalna identifikacija zadobi-
la odlucujuci uticaj. To subjektivno poistovjecivanje pojedinaca sa sirom zajedni•
com, tj. nacijom kao dominantnim objektom preko koga se odvija proces socijalne
identifikacije koja je svjesna i spontana, racionalno emotivna, vrsi se preko nacio•
nalne ideologije. Oblikovanje nacionalne svijesti, formiranje predstava pripadnika
nacije o sopstvenom nacionalnom identitetu je vrlo slozen ideoloski proces, pri
cemu posebnu ulogu imaju licnosti, kao sto je to bilo u ovom zadnjem ratu prilikom
agresije Srbije na Bosnu i Hercegovinu gdje je od citavog bosnjackog naroda sa
prostora bivse SFRJ prihvacen nacionalni interes kao najvisi, sa apsolutnim prior-
itetom i gradenje nacionalnog jedinstva oko tog interesa, koji se pokazao kao vrlo
efikasan, cime su zanemareni parcijalni interesi, izbjegnute nacionalne podjele u
40. Radosav Stojanovic, Delo, br2, Beograd 1971, str. 173.
I
okviru bosnjackog naroda. Bosnjastvo je prihvaceno kao nacionalna identifikacija svih
Bosnjaka sa prostora bivse Jugoslavije, kao okvir u kojem se mogu postupno identifikovati
nacionalni, politicki i kulturni ciljevi. U torn cilju "Mi trazimo da se konacno digne zavjesa
iznad nase proslosti, da nasa djeca uce bosnjacku povijest, knjizevnost i da se odgajaju u
nasoj kulturnoj tradiciji, da imamo konacno svoje naucne institucije,gdje ce novi narastaji
izucavati vlastitu proslost, da kao i drugi imamo izvjesne nezavisne vjerske institucije i da se
prekine sa brutalnim tutorstvom nad vjerskom zajednicom". ' 41

Jedino tada Bosnjaci nece dozivjeti sudbinu Emina trgovca iz romana "Gusin-
jska godina": "Dodem u Stambol i pitaju me: ko sam? Rece m da sam Turcin, a oni
zanjisu glavom: E, nijesi, ti si Arnaut . Dode m u Skadar kao Arnautin, a oni ce: Jok
more, ti si Bosnjak. Dode m u Sarajevo, a pitaju me ljudi oklen sam i ko sam. Kazem:
Bosnjak. A Bosnjaci ce: Hajd, bolan, otkud? Ti si Crnogorac, samo ti je vjera nasa. A
jeda n iz Podgorice ne priznaje ni to, no veli: "Turcin si sta drugo. E hajd se ti sad
snadi, nadi u tome. Ko sam i sto sam?" 42)

Dusanovo carstvo iz XIV vijeka. "Nasljednici" zahtijevaju ne samo njegovo

obnavljanje vece i dalje prosirenje i nova osvajanja.

41. Adil Zulfikarpasic, Bosnjastvo nasa nacionalna identifikacija, Bosna, Librair Ekmecic
Paris, 1993, str. 161.
42. Zuvdija Hodzic, Gusinjska godina, NIP, "Pobjeda", Tiiograd, 1975. str. J66.
16 17

http://www.plbih.org
 ILIJA GARASANIN

NACERTANIJE

Ilija Garasanin (1812 -1874), politicar - ministar unutra-

snjih i spoljnihposlova, znacajna licnost upolitickom zivo-
tu Srbije u vrijeme Ustavobranitelja. Veza sa srpskom vla-
dom pocinje 1837. godine imenovanjem za komandanta
srpske vojske. Ucestvuje u smjenjivanju kneza Mihaila
Obrenovica i dovodenja na prijesto Aleksandra Kara-
dordevica. Od 1843. -1852. je ministar unutrasnjih dela i
predsjednik srpske vlade.

I.

Raspadom turske imperije u Evropi, u zemljama zapadne Evrope, posebno u

Francuskoj,preovladalo je stanoviste da je najbolji nacin rjesavanja Istocnog pi- tanja
stvaranjem uslova svim balkanskim narodima da na rusevinama turskog carst- va u
Evropi formiraju svoje nacionalne drzave.
Dobijanjem polozaj a autonomn e knezevine 1830. godine Srbija pocinje poste- peno da
se oslobada protektorata Rusije i da spoljnu politiku usmjeri ka zemljama zapadne Evrope,
oslanjajci se prvenstveno na Francusku i Englesku i u sklopu ovih okolnosti stvorice se prvi
nacionalni program drzavne Srbije "Nacertanije" u cilju rjesavanja nacionalnog pitanja
srpskog naroda.
Ilija Garasanin je Nacertanije - osnovni dokument srpske istorije XI X vijeka, pisao pod
velikim uticajem poljske emigracije, a posebno Adam a J.Cartorijskog (1770 -1861), poljskog
politicara i knjizevnika koji je u evropskim krugovima uzivao glas vodeceg eksperta za
istocno pitanje. Politicku karijeru zapoceo je kao mladi poljski knez, stupajuci u rusku sluzbu,
gde je za vrijeme cara Aleksandra bio i ministar spoljnih poslova od 1803 - 1806. godine. Za
potreb e ruskog cara je 1804. godine sacinio Memorandu m u kojem je iznio plan buduceg
uredenja Balkana. U Memorandum u je predlozio da se na rusevinama turskog carstva
formira Federaci-
19

http://www.plbih.org
ja balkanskih drzava koja ce biti pod pokroviteljstvom Rusije."
Posto je dosao u susret sa Pruskom strujom povlaci se iz politike i za vrijeme
Poljskogustanka 1830.-1831. godinebiojepredsjednikprovizornevladeuVarsavi. Napusta
Poljsku poslije neuspjelog ustanka i odlazi u Francusku sa mnogim pol- jskim emingrantima i
u Parizu postaje voda poljske emigracione vlade gde vrsi propagandu protiv Rusije, Austrije i
Pruske koje su podijelile Poljsku.
Uocivsi kraj turske imperije na Balkanu, osniva svoju agenciju u Carigradu, gde
salje Cajkovskog, svog najpoznatijeg agenta koji je uspostavio vezu izmedu Poljaka i
Srba. Svoju politicku aktivnost je zapoceo u Beogradu 1842. preko agen- ture
Leonara Cverkovskog, a godinu dana kasnije i u Zagrebu, preko Franje Zah a koji je
zamenio Cverkovskog u agenturi u Beogradu.
II.
Cartorijski je "Savjete" Srbiji napisao pocetkom 1843. godine i poslao ih Le-
onardu Cverkvskom u Beograd i sa sadrzajem istih upoznao Ustavobranitelja i licno
Iliju Garasanina, a zatim su predati Aleksandru Karadordevicu.
Sustina politike koju je zastupao Cartorijski je da jugoslovenski narodi traze oslonac za
formiranje nacionalnih drzava kod zapadnih zemalja, prvenstveno kod Francuske i da se
oslobode protektorata Rusije. Da bi se ostvario ovaj cilj Cartor• ijski predlaze Srbiji da se
pridrzava sljedecih principal
1. Da "Srbija ne moze stajati duze u svom sadasnjem stanju, ona se mora truditi
da svoje polozenije poboljsa ili mora iscekivati skoru propast i konac svoga savre-
menog bitija" '2
U torn cilju Srbija mora da radi na svom uvecanju, propascu turskog carstva, s tim sto
nece izazivati sukob, vec ostajuci i dalje "pod sjenkom Porte" koja joj je neophodna protiv
sila koje su u mogucnosti ugroziti njenu nezavisnost, kad bi "sebe ostavljena bila". Ovakvom
politikom Srbija se mora zauzeti, "da pridobije opet sto je izgubila, i tako postepeno vecii
veci dobitak da trazi, napredujuci polagano, a nikad neustupajuci". ) Od Porte traziti da se
3
mirnim putem obezbijedi pravo nasleda za svog kneza, uklanjanjem Turaka iz gradova,
prosirenje zemlje, a potom ujedinjenje sa Crnom Gorom. ' 4
Usamomuvo d u Savjeta Catorijskog utvrdena su osnovna nacelabuduce spol-
1.1. H. Batovski, Jedan poljski preteca Balkanske unije, KnezA. Cartorijski, Knjiga o Bal•
kanu, II, Beograd 1937, Balkanski institut.
2. D. Stranjakovic, Kako je postalo Garasaninovo "Nacertanije", Spomenik SANXCI, Beo•
grad, 1939., st. 105.
3. Isto, si. 104.
4. Isto, st. 104 - 105.
20
http://www.plbih.org
jn e politike prema Turskoj, a to iz prostog razloga sto je Srbija bila pod teritori- jalnim
suverenitetom Turske, pa se u Savjetima posebno naglasava da prema Tur• skoj "kao
gospodujucoj vlasti" Srbija treba pokazati "prizrenije, blagovolenije i odanost"
5)
2. U odnosu prema Rusiji, Srbiji se savjetuje obazriva politika. Srbija treba da
se dalje drzi od carske Rusije uz njeno postovanje kao zastitnice, ali bez trazenja
zastite od nje, posto se zastitnik u medunarodno j politici Iako pretvara u gospodara.
U torn cilju Srbija treba da izbjegava otvoreni sukob, "nikako ne vrijedati Rus e koji su
braca po rasi, koji jednog dana mogu postati saveznici svih Slovena protiv svog
vlastitog despotizma". f,)
Srbija treba da prema Austriji bude oprezna, nepovjerljiva i savjetuje "Njen interes
je taj, da protivu dejstvuje narodnosti slavijanskoj; jer ako taj narod u skupi dodc
udvizenije i o njemu se bude radilo, onda je zdanje monarhije Austrougarske u
opasnosti" ', jer Austrija ima zelju da pripoji pored Srbije i ostale balkanske zemlje i
7
/.eljela bi da "Srbija padne ponovo pod Turski jaram: njene darove i ulagivanja valja
prim il i kao od loseg i pretvorenog neprijatelja, s kojim ce se nekad boriti morati" 8)
4. Zbog zategnutosti odnosa sa Rusijom i Austrijom, kojei su planirale da
proSire svoje drzave na rusevinama turskog carstva Cartorijski savjetuje Srbiji da
11 eba svoju buducu spoljnu politiku osloniti na Francusku i Englesku jer je Fran-
euska spremna raditi za interese Srbije dajuci joj svoje "savjete i upotrebljavajuci
svoje agente" ', s tim da spoljna politika Srbije bud e usmjerena protiv Rusije. Rad i
9
OStvarivanja saradnje sa Francuskom Cartorijski savjetuje uspostavljanje trgovin- skih
veza Srbije i Francuske kao i skolovanje srpske omladine u Parizu, jer je interes I ia
ncuske da se na rusevinama turskog carstva formira drzava koja ce biti saveznica
Francuske, a isto se odnosi sa Engleskom, je r je cilj ovih drzava bio vodenje anti-
turskc politike.
5. Cartorijski savjetuje Srbiji da mor a da ima dobre odnose sa susjednim
zemljama, pod turskom vlascu, ukljucujuci i Bugare na nacin sto ce u ovim krajevi-
ma siriti prosvjetu, a one sto su pod Habzburskom Monarhijom "cerez budenja
cuvstva (...) bratskog interesa". 10)
6. Savjete Cartorijski zavrsava zakljuckom da se njegovi savjeti mogu ostvariti
bez "ikakvog naklenja" i da ce za sve trebati pun o posla i vremena.
5. Isto, st. 105.
6. Isto, st. 104. -115.
7. Isto, st. 107.
8. Isto, st. 107. -108.
9. D.Stranjakovic, Kakojepostalo Garasinovo "Nacertanije", SpomenikSAN,XCI, Beograd,
1939. st. 108.
10. Isto, st. 111.
21
 prema Turskoj i Austriji, etnicki su mijesane srpsko-hrvatske oblasti, povezanih
III.
preko pravoslavnih sa Srbijom, preko katolika sa Hrvatskom, pa bi morali biti
13
"hrvatski i srpski upliv jedan pored drugih uvijek u harmoniji i zadrzati" '
Franjo Zah (1807. -1872.) porijeklom Ceh, bio je agent Cartorijskog u Beo-
gradu. U Srbiji je potom bio duze vrijeme upravnik Artiljerijske skole, zatim vojne
akademije, bio clan tajnog odbora za vodenje propagande i sef Generalstaba srpske
IV.
vojske. U Beogradu je 1843. godine osnovao panslavisticko drustvo s ciljem da
Srbija bude srediste svih Juznih Slovena od turskih i austrijskih pokrajina. Glavni
Savjeti Cartorijskog su bili od velikog znacaja za sastavljanje Nacertanija, ali
cilj mu je bio da srpsku politiku oslobodi svetosavskih naslaga i usmjeri je na
je Plan F. Zaha posluzio Iliji Garasaninu kao osnova za izradu Programa spoljne i
zajednicki rad sa svim Juznim Slovenima u cilju stvaranja jedinstvene drzave svih
nacionalne politike Srbije na kraju 1844. godine.
juznoslovenskih naroda
11
Da bi se bolje uocile razlike izmedu ova dva dokurnenta u ovom dijelu teksta
Franjo Zah je uradio svoj "plan" u Beogradu po porudzbi Ilije Garasanina ), a
i vi no ih uporedno analizirati, jer smo u prethodnom tekstu iznijeli samo nacela iz
posto je neko vrijeme radio u Zagrebu dobro je poznavao i srpsko - hrvatske odnose,
plana F. Zaha. Ovo cinimo iskljucivo iz razloga da bi se sto bolje shvatio programski
te ce njegovi prijedlozi srpskoj vladi biti korisniji od preporuka - Sayjeta
sadi/.aj Nacertanija, obzirom dajospreovladava misljenje kodvecinc pisacadaje
Cartorijskog. 1
(rarasmovo Nacertanije program Jugoslovenske, a ne veliksrpske koncepcije."'
Osnovna nacela Plana F.Zaha su sljedeca:
Sustinske razlike izmedu Plana F. Zaha i Nacertanija I.Garasanina se uocavaju
1. Srbija mora imati "Plan za svoju buducnost".
ii i/boru konacog cilja, jer Garasanin odbacuje zajednicku Jugoslovensku drzavoi i
2. Da ce u Evropi biti velika previranja raspadom Turske imperije i da postoji zalaze se za obnovu srpskog carstva na osnovu drzavnog i istorijskog prava stare
snazan pokret slovenskih naroda i na njih se Srbija mora oslanjati i zbog toga i si cdnjovjekovne srpske drzave, do uskrsnuca Dusanova carstva.
12)
osnovna "certa i temelj srpske politike da ona mora biti Juznoslavenska" .
U uvodu Plana i Nacertanija polazi se od istih nacela (da je Srbija mala, da
3. Zapadne sile ne zele da se na rusevinama Turskog carstva prosire Rusija i mora isplanirati svoju buducnost, da mora upoznati" dvizenje i talasanje medu
Austrija ali "moze biti" da se nebi prosirile "da se Tursko carstvo u nezavisnu i Slovenima", da mora biti svjesna okruzenja naroda da bi dosla do konacnog cilja,
samostalnu Slovensku drzavu promijeni". U torn cilju Srbija bi trebalo da bude koji su potpuno razliciti:
srediste oko koga bi se izradila slovenska drzava, jer "kad nebi u ovom knjazevstvu
F. Zah: "Iz ovoga poznanja proistice kao osnovna certa i temelj srpske politike,
klica buduceg Jugoslavenskog carstva lezala", svijet se nebi mogao baviti Srbijom,
da ona mora biti juzno slavenska".
a da bi se ovo ostvarilo i rijesilo pitanje jugoslovenskih naroda potrebno je "samo
13)
I. Garasanin:" Iz ovog poznanija proistice certa i temelj srpske politike, da se
crez oruzje i rat rijesiti i okoncati moci".
ona ne ogranicava na sadasnje njene granice, no da tezi sebi priljubiti sve narode
4. Srbija treba da suzbije uticaj Rusije na Bugarsku, a glavni pravac sirenja srpske koji ju okruzuju". 17)

Srbije treba da budu Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Sjeverna Albanija i da se

Garasanin u cjelosti odbacuje Juzne Slovene kao etnicke zajednice za razliku
izvrsi postepeno njihovo ujedinjenje pod dinastijom Karadordevica, jer "bez ovoga
od Zaha i za njega postoji jedinstvo srpskog naroda, odbacujuci istorijske, kulturne i
nacela jedinstva u najvisem drzavnom dostojanstvu nemoze se stalni i postojani
14
tradicionalne razlike i u torn cilju je prvi srpski politicar - tvorac ideologije tzv.
drzavni sojuz medu Srbijom i ostalim Juznim Slovenima ni pomisliti". '
srbocentralizma, jer vecu naslovu prvogpoglavlja Nacertanija Garasanin odbacuje
5. Bosna i Hercegovina treba da budu postepeno podijeljene kroz prelazne odrednicu "Slavenske".
oblasti izmedu Srbije i Hrvatske, jer ove zemlje sluze Srbiji i Hrvatskoj kao oslonac
F. Zah: "Slavenska politika Srbije" I. Garasanin: "Politika Srbije"
U.Isto,si. 75-104.
15. Most. 105.
12. Is to,
16.Vasilije Krestic, Srpsko-hrvatski odnosi i Jugoslovensku ideja u drugojpolovini XIX veka
13. /.sto ,
Beograd 1988, st. 291.
14. D. Stranjakovic, Kako jepostalo Garasinovo Nacertanije, Spomenik SANXCI, Beograd,
17. D. Strunjakovic,Citirano djelo, st. 104 - 105.
st. 104.
23
22

http://www.plbih.org
 Garasanin je u Nacertaniju izostavio citav podnaslov iz Zahovog teksta "kako bi
se od turskog carstva Slavensko sazidati moglo" a umjesto rijeci "slavenska drzava" on
upotrebljava "hristijanska", sto se moze utvrditi iz sljedeceg primjera:
F. Zah " (...) Da se tursko carstvo u nezavisnu i samostalnu slavensku drzavu promeni"
I. Garasanin " (...) Da se tursko carstvo u jednu novu nezavisnu hristijansku drzavu
promeni (...)." i8)
O buduci m odnosim a Srbije i Tursk e takod e postoj e razlike u Plan u i Nacertaniju.
F. Zah: " Serbija naprotiv toga mor a zeleti, da od zdanija turske drzave samo
kamen za kameno m odcepi i uzme, kako bi od ovog dobrog materijala na stalnom i
tvrdom temelju starog carstva srpskog , opet veliku novu slavensku drzavu sagra- diti
i podignuti mogla."
I. Garasanin: "U kratko da reknem: Srbija mor a nastojavati da od zdanija turske drzave
samo kamen po kame n odcepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i
dobrom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu srpsku drzavu sagraditi i
podignuti mogla ". 19 )
OdnosimaSrbijeiBugarskeNacertanijeposvecujeposebnupaznju. Garasanin
prihvata misljenje Zah a oko interesa Srbije i Rusije na pretenzije prem a Bugarskoj.
Zbo g strah a od formiranja nov e Bugarsk e drzave svoj uticaj Srbija prem a
Garasaninu, treba da ima na Bugarsku prijemom mladih Bugara u skolae u Srbiji i
davanja stipendija; prijemom mladih Bugara u srpske bogoslovije; stampanjem
brosura i crkvenih knjiga radi zaustavljanja ruskog uticaja na Bugarsku i preko tajnih
propagatora govoriti da ce Srbija Bugarima priteci u pomo c i "za njihovu srecu
starati se".20)
Medutim, "Kad su Bugari 1885. godine proglasili sjedinjenje Istocne Rumelije s
knezevinom Bugarskom, Srbija im navijesti rat, koji je svrsio sramotnim porazom po
Srbe. Propale su nade u ostvarenju Dusanovog carstva i stvorio se jos veci jaz izmedu
Srba i Bugara.". ' 21
Za Srbiju su Bosna i Hercegovina predstavljale glavne oblasti interesovanja, pa
je u Nacertaniju istaknuto da su ove dvije pokrajine sa Crnom Goro m i Albani- jom
"Ona cast carstvo Turskog na koju Srbija najveci upliv imati moze" ' 22
Garasaninje u Nacertaniju izvrsio najvece izmjene iz plana Zah a oko Bosnjaka koji
pretpostavlja mogucnost da oni ne prihvate dinastiju Karadordevica, sto bi
18. Dragan Stranjakovic, Citirano delo, st. 77.
19. Isto, st. 84.
20. Isto, st. 85. - 86.
ll.PetarSimunic, "Nacertanije". Tajnispis srpske nacionalne ivanjskepolitike, Zagreb 1944.
24
http://www.plbih.org
il< ivelo do cijepanja Juznih Slovena na knjezevstva, dok Garasanin smatra da bi u torn
slucaju doslo do "raskomadavanja" Srba.
F. Zah " (...) Da knjazesko dostojinstvo bud e nasljedstveno u familiji
Karadorda. Bez ovoga nacelajedinstvau najvisem drzavnom dostojinstvu, nemoze it Stalni
i postojani drzavni sojuz medu Serbijom i ostalim juznim Slavenima ni pomisliti.
A ko Bosnj aci nebi ga primili, to bi od tuda sigurno raskomadanj e juzni Slavena
1 1; i provincijalna mala knjazevstva pod osobitim vladajucim familijama sljedovalo."
I. Garasanin " (...) Da knjazevsko dostojinstvo mor a biti nasledstveno. Bez
I IVI iga nacela, koje sacinjava jedinstvo u najvisem drzavnom dostojanstvu nemoz e
86 Stalan i postojani drzavni sojuz med u Srbijom i ostalim susjedima Srbima ni pomisliti.
Ako Bosnjaci nebi ovo primili, to bi otuda kao sigurno sledovalo raskomadanje
Si ha na provincijalnamalaknjazevstva pod osobitim vladajucim familijama (...) ," 23)
Garasanin predlaze asimilaciju Bosnjaka u Bosni i Hercegovini kako bi se prikljucili
Srbiji, te u torn cilju zahtijeva otvaranje granica na Drini i uspostavljanja vise granicnih
prelaza, jer se Srbija "kod ovih svojih sunarodnika u Turskoj kao
nekim kineskim zidom odelila". 241
Da bi pridobio Bosnjake u Bosni preko povjerenika zahtijeva se i stampanje crkvenih i
drugih knjiga, kao za Bugarsku, s tim sto se za Bosnu planira i pisanje "narodne istorije" koja
bi bila "u duhu narodnog jedinstva Srba i Bosnjaka", te je polrebno izvrsiti "crez coveka vrlo
sposobnog i duboko pronicavajuceg".
Radi otvaranja Srbije i njenog prosirivanja na susjedne drzave neophodn o je, po
Garasaninu, srpsku trgovinu orjentisati na luku Ulcinj, a koji put bi vodio preko
Skadra. U torn cilju u Crnoj Gori treba suzbiti svaki uticaj Rusije i dati joj finan- sijsku
pomoc, jer bi Srbija "za malu cenu imati prijateljstvo zemlje koja najmanje lo.ooo
vojnika postrojiti moze". 25 )
Za razliku od Zahovog Plana u Garasaninovom Nacertaniju su izostavljena dva
dijela "o savezu sa ceskim Slovenima" i cetvrto poglavlje "O odnosima Srbije prema
Hrvatskoj". '26
22. D. Stranjakovic, Citirano djelo, st. 86..
23. Isto, st. 87.
24. Dragan Stranjakovic, Citirano djelo, st. 86.
25. Isto, st. 92.
26. Isto, st. 77
25
 V pi imao uz penziju mjesecno po 25 dukata, sve do 1872. godine kada je definitivno
Realizacija ideje me mo r andu m a se odvijala u dva pravca. Prvo , kro z
oslobadanje Bosne i Hercegovine, koja je predstavljala centralnu oblast intereso-
vanja za Srbiju sve de Berlinskog kongresa i u knjazevini Srbiji gde je cilj srpske vlade
bio protjerivanje svih Bosnjaka - Muslimana sa teritorije Srbije, pa su i sarnim tim i
metodi ostvarivanja ovih ciljeva bili razliciti.
1. Ra d Srbije na oslobadanju Bosne i Hercegovine.
Organizovani rad u Bosni i Hercegovini se odvijao kroz politicku propagandu i
zapoceo je 1844. godine i sa prekidima se nastavio sve do 1858. Propagandom je
2 7)
direktno rukovodio Ilija Garasanin, sve dok nije bid smijenjen sa polozaja pred-
sjednika vlade i ministra spoljnih poslova - 1867. godine.
Glavni propagator za Bosnu i Hercegovinu je bio Atanasije Nikolic ciji se rad
mozepodijelitinasluzbenujavnu delatnost, politicku delatnost, aposebn o tajnirad na
politickoj propagandi i spremanju ustanka radi oslobadanja srpskog naroda. On se
ogledao na mnogim delatnostima, tako da je osnivanjem Liceja u Kragujevcu 1838.
godine predavao pored matematike i Nacertanije i bio u prvoj godini i rektor, kada je
i napisao knjigu "Skola Nacertanija "
Zatim je bio clan Drustva srpske slovesnoti, ciji je bio i tvorac Ustava. Takode,
bio je pokretac osnivanja vise skole za narodno i strucno obrazovanje. -
Za vrijeme Krimskog rata bio je vrlo aktivan, jer je Srbiji prijetila opasnost od upada
austrijskih trupa, sve dok se one nijesu povuklel804. godine prema Erdelju. Pored redovnog
posla, uz prosvjetnu, drustvenu i politicku delatnost Nikolic je svo vrijeme radio na politickoj
propagandi med u balkanskim narodima, koji su bili pod vlascu Turske, pa je jos od
"Nacertanija" bio ukljucen u Garasaninove tajne orga- nizacije koje su spremale ustanak
pravoslavaca u borbi protiv turske vlasti i nacio• nalno oslobodenje Srba.
Na poslovima politicke propagand e Garasanin je najduze i najvise radio sa Atanasijem
Nikolicem, koji je bio nacelnik Odeljenja u njegovom ministarstvu, a zatim Garasaninov
zamjenik. Povratkom Garasanina na vlast, prije nego sto se prihvatio polozaja ministra
inostranih poslova, u razgovoru sa Knezom Mihailom pokazao mu je "Nacertanije" i izjavio
da bi se primio ako bi se drzali politike nje- govog "Nacertanija", a koji je plan, Knez i
usvojio.28 )
Od 1861. godine Garasanin je Atanasiju Nikolicu povjerio operativno i tehnicko
rukovodenje mrezom agenata iako je bio penzionisan te je za svoj rad
27. Dragan Stranjakovic, Citirano djelo, "Politicka propaganda Srbije uJugoslovenskimpro-
pagandama 1804 - 1858. godine, Beograd 1936.
28. M. D. Milicevic, Pomenik, 96.
26
http://www.plbih.org
odstranjen sa ovih poslova. ' 29
Po nalogu Garasanina sacinio je program oslobadanja Bosne i u torn cilju Iiii-
illn/.io obrazovanje Odbor a (komiteta), radi relizacije ovog projekta. Po odo - bi
iiiju Kneza, u odbor su usli drzavni savjetnik Lazar Arsenijevic, koji je ujedno i I HI
i i predsjednik, Franjo Za h i Atanasije Nikolic, a citavim radom Odbora rukovo• dio
jc Garasanin.
Rad je bio tako organizovan da se sa manjim agentima nije nikada opstilo ni'pi
isredno pa isti nisu znali ko su im vode, a Nikolic je slao instrukcije povjerenici- ma,
prikupljao izvjestaje, sifrovao i desifrovao pismai dostavljao ih licno Garasaninu ili
Knczu. Znao je prava imena agenata i njihove pseudonime, lozinke za vezu,
isplacivao povjerenike, imao mnogo licnih poznanstava i dr. Nikolic je budn o pra- I
K i, poistovjecujuci se sa Garasaninom, da nijedna akcija ne izade iz okvira vladinih i
ui m j era i planova, jer je sve trebalo da se odvij a u okviru sluzbene kontrole. Licno je
30)
sastavljao planove priprema ustanka u redovnim i vanrednim prilikama, pisao je
mcmoare i izvjestaje , kako za Garasanina tako i za Kneza Mihaila. Nikolic je i
adio sve do udaljivanja Garasanina od drzavnih poslova novembra 1867. godine, tj.
do pogibije Kneza Mihaila, maja sljedece godine.
U svojoj biografiji on rezimira postignute rezultate: " Ovaj komitet imao je svoje
agente u Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, u Hrvatskoj, u Slavoniji, u Bugarskoj, u
Macedoniji i u Bukurestu. Oni su opet imali svoje podkomitete sa posebnim
agentima, i tako je vec iduce godine razgranata bila savrsena mreza opstega spora-
zumljenja. ' Nikolic je koristio svaku priliku na pridobijanju novih ljudi za srpske
31
povjerenike u cilju zbacivanja turske vlasti.
Kao i Garasanin i Nikolic je bio nezadovoljan stalnim odlaganjem dizanja ustanka
balkanskih naroda, a za glavnog krivca je smatrao Milivoja Blaznavca, ministra vojnih
poslova.
Nako n izvrsenog drzavnog udara pomocu vojske, na celu Srbije se nasao
tadasnji vojni ministar Milivoje Blaznavac, koji je na srpski prijesto doveo malol-
jetnog Kneza Milana, i u zajednici sa Jovanom Risticem i Jovanom Gavrilovicem se
uzvisio na polozaj namjesnika, te su na taj nacin Blaznavac i Ristic postali stvarni
rukovodioci unutrasnje i spoljne politike Srbije za vise od cetiri godine.
Risticev glavni savjetodavac i propagator za Bosnu i Hercegovinu postao je
29. Vaso Vojvodic, Rad Srbije.na politickoj propagandi u Bosni i Hercegovini (1868-1873.),
lstorijski glasnik, 3-4, Beograd l96o, st. 21.
30. Andrij Radenjic, Dokumentacija tajnog nacionalnog i oslobodilackog komiteta u Be
gradu, Godisnjak grada Beograda XIV, 1967.
31. Nikolic, Opisradnje, III.AIISAN, Ostavstina M.Bana, XVI/] br. 2.
27
arhimandrit Nićifor Dučić, koji je i ujedno bio predsjednik Odbora za učitelje i škole
u staroj Srbiji, Makedoniji i Bosni. On je za svo vrijeme namjesništva uživao veliko
povjerenje i imao velikog uticaja u donošenju odluka koje su se odnosile na pomenut e
oblasti. Kao ogorčeni protivnik crnogorskog kneza Nikole koristio je svaku
mogućnost da istisne crnogorski uticaj na hercegovačka plemena. U tom e mu je
pomagao i Mića Ljubibratić, sekretar LukeVukajlovića . On je još za vrijeme Kneza
Mihaila radio na pripremi ustanka u Hercegovini sa nekim tamošnjim gla- varima.
Pored navedenih lica isticali su se i Luka Petković, Spaso Asanović i Dam- jan Parijez,
potom Po p Bogdan Zimonjić, Aleksa Jakšić i dr., koji su održavali veze sa srpskom
vladom, koja im je redovno davala platu 3 2 ) .
Ristić je takođe zadržao i pojedine agente iz doba Garašanina u pograničnim mjestima
Srbije i Bosne, a posebno se istakao Ilija Marković u Uzicu , koji je bio i izvjestitelj za Bosnu
i Hercegovinu.
Ipak, glavni propagator i povjerenik za Bosnu u doba Namjesništva bio je Nika
Jovanović - Okan, trgovac koji je prebjegao u Srbiju 1859. godine, nakon sloma
seljačkog ustanka u Bosni, gđe su ostali da mu žive roditelji i brat, održavajući sa njima
stalne veze i aktivno učestvujući u organizovanju ustanka u Bosni 1860. - 1862.
godine. 3 3 ' Na k o n što se nastanio u Grodskoj je bio upotrebljavan od strane
Mihailove vlade za "bosanske stvari", pa će 1867. godine po želji Nikole Hristića,
ministra unutrašnjih đela, čiji je bio povjerenik sačiniti i predati mu projekt orga-
nizacije ustanka u Bosni". 3 4 )
Po ovom projektu oslobađanje Bosne se ne može izvršiti sopstvenim snagama tamošnjeg
naroda zbog nedostatka vođa i oružja i konfesionalne pocijepanosti Bosanaca koji se
nemogu složiti zbog nerazvijene nacionalne svijesti ,35 ' već jedino uz punu podršku Srbije,
koja bi pritekla u pomoć.
Predviđa se oslobađanje u dvije faze. U prvoj bi se izazvao ustanak na više tačaka
širom Bosne i Hercegovine čiji bi bio cilj da se rasture turske snage, gđe bi poslije toga
Srbija i Crna Gora sa svojom redovnom vojskom zauzele ove pokrajine. Ustanak bi
trebao da počne u Hercegovini, na đurđevdan, upado m jakih četa obra- zovanih od
crnogorsko-hercegovskih plemena, koj e bi osvojile sela i varošice i dizali narod na
ustanak, te bi se Hercegovina pobunila za mjesec dana, da bi se za 2-3 mjeseca končno
oslobodila. U daljim operacijama bi se pridružili Vasojevići sa oko
20.000 boraca, kako bi bili osvojeni Klek i Sutorina isturavanjem jakih snaga prem a
32. AIISAN, XVIIIl, br, 303.
33. Ekmečić, Pokušaj organizovanja ustanka u Bosni 1860. -1862. godine. Godišnjak IX,
157., Sarajevo, 1958, 73/106.
34. AIISAN, XIII5, br. 565.
35. AIISAN, XIII3, br. 28,
28
http://www.plbih.org
Bosni, na liniji od Kupresa do Jahorine radi davanja podrške ustanicima na ovom području.
Pd projektu Jovana Ristića, ustanak u Bosni bi trebao da počne osam dana
kasnije no u Hercegovini, i to u sljedećim nahijama: Livanjska, Bihaćka, Prijedor- ska,
Kozaračka, Dubička, Derventska, Tešanjska, Modrička, Maglajska, Gračani- ika .
Bijeljinska, Zvornička, Srebrenička, Vlasenička, Višegradska, Glasinačka, Pl- jevaljska
i Novovaroška, gđe prema Okanovom proračunu ima 32.500 pravoslavna doma,
13.150 bošnjačkih i 8.000 katoličkih.
Po Okanu, Livanjska nahija bi se pobunila upado m jedn e čete od 5o - loo dalmatinskih
Srba - dobrovoljaca, pod vodstvom Cica Miovića iz Drniša, Spira Sabljića iz Knina i Krste
Kulisa iz Vrljike u zajednici sa vladinim povjerenikom.
Bihaćka i Prijedorska nahijabi se mogle podići organizovanjem manjih četa na
nekoliko mjesta pomoć u 5 - 6krajišnika i to Milete Damjanića, Jovana Samardžije,
Mirka Babica, Goluba Babica, Jevta Todića i Rista Tešića, 3 6 ' a u svim ostalim
nahijama ustanak bi se izveo slanjem jakih četa formiranih u Srbiji od dobrovoljaca pod
ko man dom srpskih oficira, a zašta je p ot re b n o sakupiti 3.500 četnika, 3 7 ) pri Čemu
treba pridobiti nekadašnje izbjegle bosanske četnike i četovođe koji žive u Srbiji:
Marka Arsića, Jovana Panića, Novaka Kormanoša, Nika Mandića, Jefta Todića,
Krsta Nestorovića i dr, koje treba dobro naoružati i opremiti i iskrcati duž desne stran
e obal e Save. Čitavo ovo prikupljanje dobrovoljaca, te njihovo odašiljanje treba
izvršiti u što većoj mogućnoj tajnosti, da bi dejstvo ubačenih četa moglo istovremeno
početi. Oficirima koji komanduju treba pridobiti putovođe koji imaju uticaja na
naro d i koji poznaju pr ed e o u ko me će čete operisati. 3 S )
U Dubičku i Kozaračku nahiju iskrcalo bi se 300 vojnika, koji bi preko Kozare osvojili
Kozarac i Dubicu i na taj način onemogućili saobraćaj između Gradiške i Banja Luke. Za
Derventsku i Tešanjsku nahiju predviđa se 600 vojnika koji bi
< isvojili Doboj a zatim jedn a četa Tešanjsku nahiju, koji bi poto m zaposjeli Vranduk
i dalje se probili prem a Sarajevu ili preko Prnjavora ka Bosanskoj krajini. Bijeljin- ska
nahija bi se osvojila upado m na dva mjesta sa 200 borac a a Zvornička, Srebrenička i
Vlasenička nahija bi se podigle upado m jedn e čete od 200 ljudi od Loznice, čime bi se
presjekao put prem a Zvorniku. Kod Bajine Bašte bi se prebacila četa od 200, a kod
Mokr e od 600 ljudi gde bi polovina prešla Drinu ispod Višegrada i prodrla preko
Rogatice do Sarajeva, a druga polovina prešla Lim i uzbunila Pl- jevaljsku i Čajničku
nahiju da bi se osvojilo Goražde, zatim sjedinili sa Hercegovci- ma i preko Prače
uputili ka Sarajevu.
36. AIISAN, XIII3, br. 28.
37. AIISAN, XIII5, br. 583.
38. Isto,
29

U Novovaroškoj nahiji planirano je prebaciti 200 momak a preko Javora da krstari i
napada komoru na drumu od Novog Pazara ka Sjenici.
Centralna tačka napada po Okanovom planu je Sarajevo, koji bi se mogao osvojiti za lo
-15 dana sa 25.000 ljudi: od toga bi bilo 12.000 redovne vojske, 8.000 bosanskih i 5.000
hercegovačkih ustanika. Padom Sarajeva manje snage se šalju na Travnik, a svi ostali borci ka
Sjenici i Novom Pazaru, na kojem području od ranije dejstvuje vojska od 10.000 ljudi
prebačenih preko Javora i Raške, što bi činilo završne operacije i čime bi se otvorio put za
oslobađanje Bugarske.
Po Okanovom planu treba poseban stav zauzeti prem a muslimanima u Bosni.
Osmanlije treba razoružavati i kao zarobljenike slati u Srbiju, a "s domaćim Turci­ ma
i rimokatolicima da se uljudno ko s rođenom braćom postupa". Pored dobro-
voljnosti u stupanju u ustaške čete postavljati muslimane za opštinske i nahijske
starješine gđe ih ima koliko i hrišćana, ne razoružavati ih ako ne pružaju otpor i sve im
l) tom cilju su sprovedene planske akcije etničkog čišćenja kako bi se iselili svi I
lošnjaci sa teritorije Srbije, a koji se proces okončao odstranjivanjem svih "nenar-
odnih" elemenata krajem XIX vijeka. Ovaj proces je tekao postepeno od 1739.
gbditie, kada je sklopljen Beogradski mir i utvrđene nove granice između Turske i
Austrije, kada su se Bošnjaci povukli južno od Save i Dunava, gđe je bila utvrđena
granica između navedene dvije države i naseljavali se u Srbiji na svojim imanjima, ii
svojim domovima, dok su se Turci vraćali u Tursku.
Broj Turaka u odnosu na Bošnjake je bio vrlo mali, a što se vidi iz ruskih izvora Iz
sredine XIX vijeka, na primjeru Bosne, gđe se Bošnjaci odvajaju kao autohto n narod, i
navodi se da je u Bosni pred bosansko-hercegovački ustanak bilo oko 5.000 Turaka, a
486.400 Bošnjaka, dok ih je u Srbiji bilo znatno manje.
Međutim, sadašnji istoričari koji se bave pitanjem etnogeneze Bošnjaka u Srbiji
i dalje zastupaju mišljenja Jovana Cvijića da "najveći broj Muslimana Srbije su
potomci islamiziranih Srba" ', što je pogrešna tvrdnja jer su Bošnjaci koji su
41

plaćati u gotovu pri uzimanju hrane i vojske. Treba im garantovati poštovanje vjere,
živjeli u Srbiji uglavnom porijeklom iz Bosne, koji su kao bogoumili primili islam i
običaje i imanja a posebnu pažnju pokloniti begovima - srpskim prijateljima.
islamizirani Albanci. Ovo se potvrđuje nizom akata a kao ilustrativni primjer
Ovo je u najkraćim crtama sadržaj projekta i predloga Okan a koji je podnio Ristiću
navodimo Sporazum koji je postignut između Miloša sa Marašli Ali Pašom u kom e je
1868/9 godine, a koji je Ristić prihvatio kao zvanični dokument '. Na osno- vu ovog
39

bilo definisano "da se obustavi doseljavanje Bošnjaka i Arnaut a u gradove Sr- bije". '
42

dokumenta je trebalo izvršiti navodno oslobađanje poslije, a ovaj plan je poslužio u zadnjem
Bošnjački naro d u Srbiji je uglavno m živio u gradovim a dok je srpsko
ratu 1991. godine kao osnova za uništenje bošnjačkog naroda uBiH .
stanovništvo živjelo po selima, a što je opisao i Vuk Karadžić "Narod Srpski nem a
Međutim, Bošnjaci nijesu pristali na propagandne ideje što najbolje ilustruje
drugih ljudi osim seljaka", a Matija Nenadović opisuje cjelokupno muslimansko
pismo Ristića upućeno Okanu "ako ćemo mi Bošnjake potkupljivati dukatima za
stanovništvo: "Od njih zakona Turskog (mislim na Bošnjake i Turk e - HS) vrlo malo
njihov patriotizam i njihovo oslobođenje - onda na čast V a m ta Bosna '. Pos e bn o
40

ima seljaka, nego su najviše varošani međ u kojima ima i težaka. Uz ovijeh uz njih idu
je Ilija Garašanin shvatio potrebu rada na izmirenju Bošnjaka i hrišćana, pa je
zanatlije i trgovci, po tome age i begovi; tako međ u njima ima "viša klasa" naroda, ali
preporučio Ljubibratiću takođe da radi na njihovom međusobno m zbližavanju.
jedno za to što se njihova viša klasa ne razlikuje nikakvom naukom ili osobitim
Međutim, srpska vlada nije uspjela pridobiti Bošnjake jer se ona obraćala begovi- ma, 43
znanjem, nego samo bogastvom i gospodarstvom". '
koji su bili nosioci nazadnog feudalnog poretka a ni obični građani nijesu imali
U ukupnoj zastupljenosti stanovništva u Srbiji Bošnjaci su bili u većini, tako da
povjerenja u begove, niti u Srbe, pa iz tih razloga nijesu htjeli da se bore protiv Turaka.
su u Beogradskom pašaluku činili 58% , u Pomoravlju 65% , a slično stanje je bilo i u
ostalim gradovima Srbije, "koji početkom XI X vijeka nijesu ulazili u Beogradski
pašaluk, naprimjer jugoistočna Srbija ili novopazarski Sandžak".45
VI
Tako je u Beogradu početkom XI X vijeka bilo ukupn o 25.000 stanovnika od kojih
20.000 Bošnjaka i dosta sakralnih objekata, od kojih su posebno značajni
U skladu sa jednim od osnovnih načela iz Načertanija da Srbiju treba "očistiti" od
svih nehristijanskih naroda srpska vlada je počela sa realizacijom ove ideje početkom 41. Ejup Mušović, Muslimansko stanovništvo Srbije od pada Despotovine (1459) i njegova
XI X vijeka. sudbina, Slovo, Kraljevo 1992. st. 124.
42. Vladimir Stojančević, Politički uzroci promjena stanovništva Beograda i okoline u vreme
39. AIISAN, XXVIII10, br. 367.
40. AIISAN, XII 13, br.28. Prvog srpskog ustanka, Godišnjak grada Beograda, XX/1973. st. 101.
43. P.N.Nenadović, Memoari, Beograd 1951, st. 35.
31
30

http://www.plbih.org
džamije: Hadži Mebmedova, Jahjina pašina, Rejsulkutubova, Bajram - begova, Darus -
Seda - agina, sultan Mustafina, sultan Mehmeda , Ali - pašina, Velikog vezira, Hadži
Mehmedova, Hasan pašina, Atih Zadeova , Kamil Ahmet - pašina, Husein Ćehaina idr.
44 )

Bošnjaci su kao većinsko stanovništvo bili u svim gradovima Srbije, ali ih je

najveći procenat bio u Uzicu, gđe su činili 96,7% od ukupnog broja stanovništva. Za NACERTANIJE
sve vrijeme vladavine Knez Miloš Obrenović je pregovarao sa Turcima oko iseljavanja
bošnjačkog stanovništva. Tako je u Hatišerifu od 183o. godine bilo pred- viđeno da
"Svi Turci (pod ovim pojmom se podrazumijevaju svi pripadnici islama - H.S.) (PROGRAM SPOLJAŠNJEI NA CIONALNE
ostavši izvan gradova imali su se iseliti, a oni iz varoši Beograda za godinu dana". Pošto POLITIKE SRBIJE
ovaj rok nije ispoštovan, Hatišerifom iz 1803 godine rokza iseljenje je produžen za još
pet godina kada je Knez Miloš zabranio Bošnjacima da ne smiju više raditi svoja
NA KONCU 1844. GODINE)
imanja, "a da zemlju mogu prodavati ili na neki drugi način ustupati Srbima". '
45

Isplaniranu politiku iseljavanja Bošnjaka iz Srbije nastavio je poslije Kneza i

Srbija se mora i u tom smotreniju u red ostalih evropejskih država postaviti,
Mihailo, što se vidi i iz izvještaja Vasa Popovića, kneza Požečke nahije, iz 1831.
stvorivši jedn plan za svoju budućnost, ili tako reći da se sastavi sebi jednu domaću
godine o iseljavanju iz Čačka: "Ovdašnji Turci su se iselili u Uzice" a u izvještaju iz
politiku po kojim glavnim načelima treba Srbija kroz više vremena stalno da se svlada
1842. stoji da u Valjevu nema više Bošnjaka. Broj Bošnjaka se smanjio u Beogradu gdje
i sve svoje poslove po njima postojano da upravlja.
ih je "1834. godine bilo osam hiljada, dok je Srba bilo deset hiljada, da bi 1857. Srba
bilo ukupn o 17.097",. ' a ukupni broj Bošnjaka u Srbiji je bilo 40%.
46 Dviženije i talasanje među Slavenima počelo je već, i zaista nikad prestati neće.
Srbija mora ovo dviženije a i rolu ili zadatak, koji će ona u tom dviženiju za izvršenje
Prelomni događaji oko konačnog iseljavanja Bošnjaka iz Srbije su se desili 1862.
imali, vrlo dobro upoznati.
godine, kada se iz Beograda iselilo oko 8.000 potpisivanjem konvencije između Amir
Ako Srbija dobroprojesapi šta je ona sad? u kakvom sepoloženiju nalazi? i kakvi
- paše i Milutina Garašanina, zatim iz Uzica koje je bilo posljednje stjecište Bošnjaka,
koji su migrirali prema Bosni i Sandžaku. nju narodi okružavaju? to se ona mora uveriti o tome, da je ona mala, da ona u ovom
stanju ostati ne srne, i da ona samo u sojuzu sa ostalim okružavajućim je narodima
Srpska vlada je 1872. godine "očistila sve Bošnjake iz Srbije, a 1867. godine su
47 za postići svoju budućnost svoj zadatak imati mora.
uklonjeni i turski garnizoni" kada je izbrisan i poslednji trag turskog gospodarstva u Srbiji",
'da bi ih 1874. godine bilo 140 porodica koje su živjele u Malom Zvorniku i Sakaru.
4S ) Iz ovogpoznanja proističe čerta i temelj srpske politike, da se ona neograničava
na sadašnje njene granice no da teži sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okružavaju.
Za nestanakbošnjačkog naroda iz Srbije najviše "zasluga" imao je Miloš Obren-
Ako Srbija ovu politiku krjepko ne bude sledovala, i što je gore, ako je odbaci te
ović, koji nije birao sredstva za ostvarivanje ovog cilja. Sa nestankom jednog naroda
ne sočini ovom zadatku dobro razmišljen plan, to će ona od inostranih bura kao mala
porušeno je sve što je činilo njegovu kulturu i posebna obilježja, te su u Srbiji porušene
sve džamije i poravnata groblja. lađa ovamo i onamo bacana biti, dok najposle na kakav golem kamen ne nameti, na
kome će se sva razdrobiti.

44. BogumilHrabak, Uzice između sepskih ustanika i bosanskih osmanlija, Užički zbornik 14
1985. st. 37-38, 50,56. POLITIKA SRBIJE
45. Turski izvori o srpskoj revoluciji knjiga I, Beograd 1956., 93 -94.
46. Gojko Skoro, Iseljavanje Muslimana izzapadne Srbije, Užički zbornik 11/1982. st. 116. Tursko carstvo mora se raspadati, i to raspadanje može se samo na dva načina
47. Državni arhiv Srbije, Grada knj. III Beograd 1953, st. 291. dogoditi.
48. V . Cubririlović, Politički uzroci seobe n a Balkanu o d 1860. -1867 Beograd 1983 s t 5 ? 6
1, Ili će carstvo to bili razdeljeno; ili
32
2. Biće ono na novo sazidano od svojih hristijanskih žitelja.
33

http://www.plbih.org
 PRIMJECANIJA O RA Z DIJELJENJU CARSTVA Ovaj temelj i ove osnove zidanja carstva sipskog valja dakle sad od razvalina i
nasutina sve većma čistiti i osloboditi, na vidit izneti i tako na ovako tverdom i stalnom
isloričejskom fundamentu novo zidanje opet predmeti i nastaviti. Crez to će ovo pred-
0 slučaju ovom nećemo opširno govorti, no samo to primetiti moramo da bi pri
prijatije u očima sviju naroda a i samih kabineta, neiskazanu važnost i visoku vrednost
ovom događaju Rusija i Austrija glavne rok igrati morale, jer su one susedne igraničeće
\adobitijjer ćemo onda mi Srbi pred svet izići kao pravi naslednici velikih naših otaca
sile.
koji ništa novo ne čine no svoju dedovinuponavljaju. Naša dakle sadašnjost neće biti
Ove dve sile lako bi se mogle pogoditi i složiti, koje će zemlje ipređeli kojoj pripasti.
ht'. sojuza sa prošlošću, nego će ova činiti jedno zaviseće, sustavno i ustrojeno ceh, i
Austrija samo za pritjažavanjem zapadnih, a Rusija za osvojenjem istočnih zemalja
zato srpstvo, njegova narodnost i njegov državni život stoji pod zaštitom svetog prava
težiti može i po tome može biti da bi prava linija od Vidina do Salonika povučena,
i siDričeškog. Našem teženju nemože se prebaciti, da je ono nešto novo, neosnovano,
mogla ovo pitanje na zadovoljstvo obadveju strana tješiti.
da je ono revolucija i prevrat, nego svaki mora priznati daje ono politički potrebno, da
Tako dakle u slučaju razdeljenja, svi Srbi samo Austriji pali bi u djel.
te u prastarom vremenu osnovano i da koren svoj upređašnjem državnom i narodnom
Austrija i Rusija znadu to odveć dobro da tursko carstvo kao takvo, dugu
•notu Srba ima, koji koren samo nove grane tera i na novoprocvetatipočinje.
budućnost neće imati. Obe dižave ovu priliku upotrebljavljuju da učine svoje granice
Ako se novopreporođenje srpskog carstva s ove tačke smatra, onda čedu i ostali
što skorije raširiti. Oba dve one na tome rade svakojako, da preduprede iprepreče da
hi ni Sloveni ideju ovu vrlo lako razumeti a i s radostiju primiti, jer valjda ni u jednoj
se na mesto turskog drugo hristijansko carstvo izrodi; jer bi onda za Rusiju izčezla lepa
evropejslcoj zemlji ne živi tako spomen istončejske prošlosti kod naroda, kao kod
nadežda i prijatan izgled, da će Carigrad uzeti i držati, koje je njen najmiliji plan od
Slavenu turskih, kod kojih je živo i vjerno opominjanje sviju skoro slavnih muževa i
Petra Velikoga; a za Austriju porodila bi se otuda grozeća opasnost da će Južne Slovene
,l< )Sađaja istorije njihove još i danas. I zato se može sigurno računati da će posao ovaj
svoje izgubiti.
u narodu dragovoljno primljen biti i nisu potrebna desetoljetna dejstvovanja u narodu
Austrija dakle mora pod svima opstojateljstvima biti neprestano neprijatelj srpske
da bi oni samo korist ipolzu ovog smostalnog vladanja razumeti mogao.
države; sporazumjenije dakle i sloga sa Austrijom jeste za Srbiju politička nemogućnost;
Srbi su se među svima Slavenima u Turskoj prvi sopstvenim sredstvima i snagom
jer bi ona sama sebi uže na vrat bacila.
.u svoju slobodu borili; sljedovatelno oni imaju prvi i puno pravo k tome da ovaj posao
Samo Austrija i Rusija mogu raditi o propasti i razdeljenju turskog carstva. One
i Julie upravljaju. Već sada na mnogim mestima i u nekim kabinetima predvide islute
se o tome brinu. Rusija ovo stanje već odmnogo godina prepravlja ipriugotovljava. Sad
to: da Srbima velika budućnost predstoji i to je ono što je pozornost cele Evrope na
već i Austrija nemože inače, nego mora i ona pomagati i za sebe gledati kao stoje i pri
Srbiju navuklo. Kad mi nebi dalje mislili nego samo na knjaževstvo kao što je sad, i kad
razdeljenju Poljske činila.
nebi u ovom knjaževstvu klica budućeg srpskog carsfra ležala, onda nebi se svet više
Prirodno je da se sve ostale sile podpredvoditeljstvom Francuske i Engleske ovom
i duže sa Srbijom zanimao nego što je sa Moldavskim i Vlaškim knjaževstvima činio,
raširavanju i povećanju Rusije i Austrije protive. One će može biti smatratiza najbolje
u kojima nema samostalno načelo života i koji se dakle samo kao privjesci Rusije
sredstvo, kojim bi se ovo razdeljenje preduprediti moglo, da se tursko carstvo u jednu
smatraju.
novu nezavisnu hristijansku državu promeni, jer ovako bi se prazno mesto posle pro-
Nova srpska država na jugu podavala bi Evropi sve garancije da će ona biti vrsna
pasti Turske ispunilo i tako bi se samo moglo ravnovjesje evropejsko u celosti zadržati.
i k rijepka država i koja će se moći među Austrijom i Rusijom održati. Geografičeskoje
Osim toga druge pomoći nema.
položenije zemlje, površina zemaljska, bogastvo na prirodne proizvode i vojeni duh
Srpska država koja je već srećno počela, no koja se rasprostirati i ojačati mora, ima
Ulelja, dalje uzvišeno i vatreno čuvstvo narodnosti, jednako poreklo, jedan jezik - sve
svoj osnov i temelj tvrdi u carstvu srpskom 13-ga i 14-ga stoljetija i u bogatoj i slavnoj srpskoj
to pokazuje na njenu stalnost i veliku budućnost.
istoriji. Po istoriji ovoj zna se da su srpski carevi počeli bili grčkom- carstvu mah otimati
i skoro bi mu konac učinili te bi tako na mestopropadšeg istočno-rimskog carstva srpsko-
slavenska carstvo postavili i ovo naknadili. Car Dušan silni primio je već grb carstva
fi'čkog. Dolazak Turaka prekinuo je ovu promenu ipreprečio je ovaj posao za dugo vreme,
no sad, pošto je sila turska slomljena i uništena takoreći, treba da počne isti onaj duh
dejstvovati, prava svoja na novo tražiti, i prekinuti posao na novo nastaviti.
34 35

http://www.plbih.org
 O SREDSTVIMA, KOJIMA BI SE CJELI
SRBSKA POSTIĆI MOGLA
Kad se sa opređelenošću zna šta se hoće i kad se stalno i krijepko hoće, onda čedu
se sredstva za postiženje naznačene cjeli potrebna kod jednog sposobnog praviteljstva
i lako i skoro naći, jer narod je srpski tako dobar, da se s njim sve, no samo razumno
postići može.
1. Uvodna sredstva
Da bi se opređeliti moglo šta se učiniti može i kako se u poslu postupiti ima, mora
praviteljstvo znati u kakvom se položeniju svagdar nalaze narodi raznih provincija
Srbiju okružavajućih. Ovo je glavno uslovije tačnog opredelenija sredstva. Za ovu cijel
treba pre svega oštroumne, od predponjatija ne zauzete i praviteljstvu veme ljude kao
ispitatelje stanja ovih naroda i zemalja poslati i ovi bi morali posle svogpovratka tačno
pismeno izvestije o stvari dati. Naročito se treba izvestiti o Bosni i Hercegovini, Crnoj
Gori i Sevemoj Albaniji. U isto vreme nužno je da se tačno poznaje i stanje Slavonije,
Hrvatske i Dalmacije a razume se da u ovo spadaju i narodi Srema, Banata i Bačke.
Ovim agentima nužno je dati nastavlenije kojim će načinom ove zemlje obići i
proputovati. Izmeđupročeg treba im naznačiti koja mesta i koja lica treba naročito da
upoznadu i da izvide. Pored materijalnih instrukcija treba im dati ijednu obštu, glavnu
instrukciju, u kojoj ćedu biti sledujuće tačke. Opredjeljene koje će ti ispitatelji ispuniti
morati.
1- vo. Rasuždavaćedu političesko stanje zemlje, osobitopartaje u njoj nalazeće se;
kupićedu beleške po kojima bi se narod bolje upoznati i čuvstva srca njegovog, dakle
tajne želje njegove saznati mogle; no pre svega naznačićedu ono što se kao pripoznata
i već javno izrečena narodna potreba smatrati mora .
2- go. Naročito treba paziti na vojeno stanje naroda i zemlje: kao na ratni duh,
naoružanost naroda, posle čislo i raspoloženje pravilne vojske; gde se nalaze ratni
magazini i arsenali; gde se u zemlji proizvode ratne potrebe kao džebana i oružje; ili
otkud se dobij uju i u zemlju unose i.t.d.
3-će. Sočmićedu opisanije ili karakteristiku i spisak od najvažniji i najveći upliv
imajući muževa, ne izuzimajući iz toga ni one koji bi protivnici Srbije bili.
4-to. Sta se u kojoj provinciji o Srbiji misli, šta narod od Srbije očekuje, i šta li ljudi
od nje žele i čega se od nje boje.
Naravno se još ovom nastavleniju i to dodati mora šta svaki izaslanik o srpskoj
politiki za sad kazati i saopštiti srne i može; koje i kakve nadeždeprobuditi srne i našto
pozornost i vnimanije osobito ondašnji prijatelja Srbije obratiti mu valja.
36
http://www.plbih.org
NAJPRE DA OZNAČIMO NAŠA OTNOŠENIJA
SPREMA BUGARSKE
Bugarska je između sviju slovenski zemalja najbliža slavnom gradu carstva tur-
IA, n;, najveća čast ove zemlje lako je pristupna; ovde se nalaze najvažnije vojne pozicije
I tu o k a i veća polovina njiove vojske. Ni u kojoj drugoj evropskoj zemlji ne drži se
l i m in da je tako siguran i još sad gospodar kao u ovoj; osim toga su Bugari skoro svi
, ' i u /u lišeni, i naučili su već slušati i raditi, pokornost i posao ušli su kod njih u običaj.
No ova primječanija ne treba da nas poremete da pravu vrednostBugara ne pripozna-
ni, i, ili što je još gore da ih prezremo. Istina je to po nesreći, da Bugari prem da su
najveća grana slavenskog naroda u Turskoj, skoro nikako nemaju poverenja u svoju
li )pstvenu snagu i samo na spoljašna i stranih zemalja (Rusija) dolazećapodstrekanija
usuđuju se oni upuštati se upokušenija osloboditi se. Rusiju oni smatraju svagdar kao
silu koja najviše za njihovo izbavljenje i oslobođenje učiniti može i hoće, osim što bi
Rusija sama za sebe radila i Bugarima u mesto turskog svoj jaram mnogo rapaviji
•UIIHH ila, no ona se ni inače, kao što se je pokazalo, ne srne usuditi neposredstveno sa
fVOJom vojskom Bugarima u pomoć priteći, jer je Evropa već upoznala pravu narav
, >mli tobož blagorodnih namjera ruskih u smotreniju Turske, i zaista bi se osobito
rnopejski rat izrodio kako bi Rusija još jedanput preko Dunava preći htjela. Iz tog
Uzroka Rusija se stara da posredstvom drugih dejstvuje i to proizvede što sama nep-
OSm I st veno nemože. Tako je bio knjaz Mihailo u ovom poslu njihovo bezvoljno orudije,
II >im i c zaista želeti da se povrati onom planu, koji je sredstvom knjaza Mihaila u đelo
:
pHvoditi počela bila.
No, budući da praviteljstvo knjaza Aleksandra ne pritjažava povjerenje Rusije, jer
se ono ne da ko slepo orudije njeno upotrebiti, to se dakle Rusija vidi primorana da na
prevratu sadanjeg praviteljstva radi, kako bi posle njegovogpadenija jedno praviteljstvo
u svoje planove ustanoviti mogla.
Sva pokušenija za prevariti Rusiju i nju o tom uveriti da će sadanje praviteljstvo
stolovati njenim planovima bila bi posve bezuspješna. Kad sama Rusija primeti da se
u Srbiji samostalni narodni duh probuđuje, ondaj neće verovati nikakvim
piedloženijama koja bi joj se činila, jer Rusija je mnogo lukavija nego da bi se dala u
jednu zamku uplesti, koja je protivna njenim namerenijama. Sta više i to se još daje
misliti da bi Rusija sve težnje Srbije za stupiti u tešnji sojuz i sporazumlenje sa ostalim
turskim Slavenima, ako bi ih samo saznala, samo na to upotrebila, da one ljude, koji
bi ovaj posao upravljali u Turskoj, Austriji i ostalim vlađenijama izdade, kako bi črez
to Evropu uverila da to nije Rusija nego buntovna knjojprotiveća se Srbija koja ovakva
prevratna teženja podpomaže. No pored svega toga Rusija će se rado o ovim spora-
umjenijama izvestiti dati, da bi tako trag i tečaj njihov poznati i ove malo po malo za
37
 sebe uzeti i upotrebiti mogla.
I koliko god se Srbija samostalnije upravljala bude, to će sve manje povjerenje kod
Rusije imati, i ako Rusiji nikako za rukom ne ispadne da stanje u Srbijipromeni i takvu
samostalnu politiku Srbije uničtoži, ona će se tada jamačno truditi da sve turske
Slavene od Srbije odvrati, da njih sve između sebe razdvoji i u neslogi zadrži, a sama
će sa svakom pojedinom granom po osob u otnošenje i sporazumljenje stupiti. Ako se
dakle Srbija pri ovom uticanju ne pokaže đejatelnija i revnosnija nego Rusija, to će
nju ova pobjediti i preteći.
Pri ovom delu treba se obmana čuvati. Rusija se nikad pred Srbijom poniziti neće,
a ako ona vidi da Srbija neće njoj sa svim odano i bez uslovija služiti, to će ona sva
uslovija gordo i sa prezrenjem odbaciti. Ta ona je zaista i mudre sovjete sobstvenih
svojih diplomata, kao jednog Livena, žestoko odbacila, upravo zato što su ovi sami
privremeno popuštanje predlagali; može li se dakle misliti da će se ona prema stranim
povodljivija pokazati nego prema svojim sobstvenim i vernim služiteljem ? No najposle
kad se u Srbiji ne bi niko nalazio, koji bi se Rusiji bezuslovno predati hteo, i kad bi
Rusija primorana bila sa onima raditi, koji joj samo pod uslovijama služiti žele, onda
se ona ne bi zatezala i sa ovim sojuziti se i raditi, jer ona najpposle ne bi mogla nikad
Srbiju sa svim ostaviti, no dokle god ona nalazi ljudi u Srbiji koji se njoj bezuslovno
povinjju i nju slušaju; to će ona svagdar takve Srbe predpostavljati onim pravim patr-
ijotima.
Rusija ne da sebi od tako male države, kao stoje Srbija uslovija propisivati; ona
zahteva da se njeni sovjeti kao zapovesti bezuslovno slušaju, i oni koji njoj služiti žele
moraju se njoj sa svim i predati. Istina ona se podekada čini da prima sve da joj služe,
ali ona ih ni ušto ne upotrebljava, jer jedni ne pritjažavaju njeno povjerenje, i tako, črez
ovakav njen način postupanja, svaka prilika izčezava za moći nju prevariti.
Ako Srbija želi iz sadašnjeg podčinjenog stanja izvući se i cela, prava država
postati, mora će se truditi da malo po malo političesku moć Turske uničtožavajući, sebi
je prisvoji; jer upravo ovo je ona tačka, u kojoj se srbska i ruska politika sukobljavaju,
pošto i Rusija na oslabljenje političeske sile carstva turskog radi. No iz ovog soglasiju
ipak nikako ne sleduje da su cjel i nameta obadveju ona ista, i da po tome njihova
politika u harmoniji i soglasiju biti mora. Ukratko da reknem: Srbija mora nastojavati
da od zdanija turske države samo kamen po kamen ocepljuje i prima kako bi od ovog
dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu
srpsku državu sagraditi i podignuti mogla. - Još sad dok je Srbija pod turskom vladom,
daje se ovo sazidanje priugotoviti i pripraviti, jer se ovakvi poslovi ne mogu u posled-
njem magnoveniju preduzimati i svršiti.
Govoreno je ovde o naravi ruske i srbske politike obšimije, a to upravo za to što
je Bugarska ona zemlja, u kojoj se ruski i sipski upliv najpre i najviše susresti mora.
http://www.plbih.org
Mi smo ovde mnogo o tom govorili i dokazivali iz kog uzroka srbska politika ne
HI, i e se soglasiti sa onom ruskom; no mi u isto vreme i to kažemo, da Srbija ni s kim
Lik sr ne bi mogla svoju cjel postići no u soglasiju s Rusijom, ali to samo onda kad bi
Rusija savršeno i potpuno primila i uslovija Srbije, koja bi prednavedenu numeru tj.
I mdm uost njenu u prostranom smislu osiguravala. Jedan sojuz između Srbije i Rusije
hn i bi -dista najprirodniji, no da se taj učini od same Rusije zavisi, i Srbija treba da ga
prima s raširenim rukama, ali svagdar pošto se uvjeri da Rusija svesrdno i iskreno
pm Hale, koje će samo onda moći biti, ako ona od dosadanje svoje sisteme odstupi tj.
ukotl, drži da je za prirodniji sojuz sa Srbijom, makar malo, nego sa Austrijom, za koju
• ' / M upadne Slavene i čuva. Premda se ja ne nadam da će se Rusija ikada hteti Srbiji
Iskreno prikloniti, ipak nužno je to ovde spomenuti od kak\ e bitopolzeza Srbiju bilo
:
i da takovo pojavlenije trebalo bi odma upotrebiti, jer i ako je tako mnogo govoreno
protiv Rusije nije to iz mrzosti činjeno koliko iz nužde na koju nas je sama Rusija
i. 'lik im svojim postupcima nagnala.
li >s nekoliko reći o Bugarskoj pa ćemo dalje preći. Ako smo mi raspoloženje duha
I umdnog u Bugarskoj dobro poznali, i ako nismo ona rodoljubiva sredstva koja ona
pritja ara oiveć malo uvažavali, onda moramo kazati da ovde veća usiljavanja za
. \llohodenje otačestva od turskog jarma još su daleko. I opet Rusija glavna svoja
•i IH ovamo upravlja, jerbo je ova zemlja uprav pred vratima Carigrada ina njenom
l 'i u u k ovom položena; no i otnošeniju k Srbiji, Bugarska isto to položenije i značenje
ima koje i za Rusiju. Ako Rusija samo još nekoliko godina ovako u Bugarskoj dejstvuje,
l uf \to /c do sad radila i ako za ovo vreme Srbija ostavi da Rusija radi tamo bez da i
Srbija sto čini, zaista će međutim Rusija toliko uspjeti, da neće ni malo više trebati
irj)skog upliva u Bugarskoj. Neka ovo za Srbiju bude znak i opomena i neka ona ne
ni 'i »uvi da samo ondaj političesko prijateljstvo očekivati može, ako smo ljubav našli
prema prijatelju već od pre posvedočili i dokazali. Srbija mora za Bugarsku nešto
IH mili, pošto ljubav i pomoć mora biti vzajmna .
Pošto smo dakle položenje za današnju Bugarsku i njenu veliku znamenitost za
Srbiju ukratko označili i pošto smo ruski upliv koji tamo vlada nešto spomenuli, prela-
in 10 k tome da načertamo nekoliko uvodnih sredstava za to kako valja srpski upliv u
Bllgai skoj 11 temeljiti.
1. Bugari nemaju vaspitajuća i učevna zavedenija, za to bi trebalo da Srbija
svoje škole Bugarima otvori, i osobito da nekoliko blagođejanija za Bugare
mlade, u Srbiji učeće se naredi.
2. Bugarsko sveštenstvo ponajviše je grčko, a ne narodno bugarsko; za to bi
vrlo poželatelno, ipolezno bilo da bi neko čislo mladi Bugara bogosloviju u
Srbiji svršilo, pa kao sveštenici u njihovo otečestvo medu svoj rod se vratili.
39
 3. Valjalo bi štampati bugarske molitvene i druge crkvene knjige i bugarska
đela
u Srbiji; Ovo važno sredstvo Rusija već odavno upotrebljava, i Srbija mora
gledati da Rusiju u tome preteče.
4. Potrebno je da pouzdani i sposobni ljudi putuju po Bugarskoj, koji bi
pozornost bugarskog naroda na Srbiju obratili i u njemu prijateljska čuvstva
prema Srbiji i srpskompraviteljstvu probudili, i zajedno i nadeždu oživljavali
da će Srbija zaista Bugarima za njihovo izbavljenje u pomoć priteći i za
njihovu sreću starati se.
O POLITIKI SRBIJE U SMOTRENIJU BOSNE,
ERCEGOVINE,CRNE GORE
I SJEVERNE ALBA NIJE
Kad mi površinu i geografsko položenije ovi zemalja, ratni duh njihovi žitelja, i
ono mnenije i način mišljenja njihov u bliže rasmotrenije uzmemo, mi ćemo lako na
tu misao doći da je ovo ona čast turskog carstva, na koju Srbija najveći upliv imati
može. Stalno opredjeljenje i uređenje ovoga upliva čini nam se daje sad (1844) glavni
zadatak srbske politike u Turskoj.
1. Kad dva susedna naroda među sobom uži i tešnji sojuz zaključiti žele to sepre
svega granica koliko je bolje moguće otvoriti mora, da bi se neprestano saobraćanje što
je više možno olakšalo i živim učinilo. No Srbija se od ovih svojih sunarodnika u
Turskoj kao nekim kineskim zidom odelila, i saobraštenije je na toliko samo malo
mesta dozvolila, da ima kuća u većim varošima, koje više vrata imaju za ulazak i
izlazak neželi knjaževstvo srbsko. Zato neka straže na granicama istina ne umale, no
da se mesta sastanaka, izlaska i ulaska na srpskoj granici umnoži sprama Bosne. A
zašto ne i Bugarske?
Uvedeni sastav ođeljenja mogao je u svoje vreme povezan biti; no tu sistemu i sad
još zadržati značilo bi toliko koliko Srbiju usamljivati i zatvarati, a to je njenoj
budućnosti i njenom napretku sa svim protivno.
2. Treba na to ići da se dva naroda, istočno pravoslavni i rimokatoličeski među-
sobom u svojoj narodnoj politiki razumedu i slože, jer samo tako može se sa dobrim
uspjehom ova politika sledovati.
Srbije je dužnost da glavne osnove ove politike oba dvema častima naroda
ondašnjih predloži, jer ona u ovom đelu može sa važnošću postupati, koje ona po pravu
40
http://www.plbih.org
diplomatičeskih priznati ipo mnogogodišnjem iskushm činiti je dužna. Jedna od glavnih
osnova naznačava se: načelo pune vjerozakonske slobode. Ovo načelo moraće svima
liristijanima, a ko zna da po vremenu i nekim muhamedancima dopasti se i zadovoljiće
ih. No kao najglavniji i osnovni zakon državni mora se predstaviti i utvrditi u tome, da
knjaževsko dostojinstvo mora biti nasledstveno. Bez ovoga načela, koje sačinjava je­
dinstvo u najvišem državnom dostojinstm ne može se stalan i postojani državni sojuz
medu Srbijom i ostalim susjedima Srbima ni pomisliti.
Ako Bošnjaci ne bi ovo primili, to bi otuda kao sigurno sledovao raskomadanje
Srba na provincijalna mala knjaževstva pod osobitim vladajućim familijama koje bi
se. nepremjeno tuđem i stranom uplivu predale; jer bi one međusobom sarevnovale i
jedna drugoj zavidile. Ove familije nikad se ne bi dale više do toga dovesti da interes
svoje koristi kakvoj drugoj familiji na žertvu prinesu, pa baš ni onda kad bi od takvog
pt'žrtvovanja napredak sviju ovi naroda zavisio.
Iz ovih osnovopoloženija sleduje, da, ako bi se pre ovog opšteg sojedinjenja Srp-
ttva što osobito u Bosni preobražavati počelo, da se to preobraženje tako čini kako bi
, mo samo služilo kao priugotovlenije za ono opšte sojedinjenje sviju Srba i provincija
Ujedno, kojim jedinim načinom može se računati na postiženje one velike cijeli i onog
interesa koji je svima ovim Srbima jednak. Jer ovde Srbiju samo zato napred stavljam
s/(' ona jedina može tu stvar priugotovljavati i dužna je neprestavno negovati do
171 imena koje će doneti izvršenje ovog plana ikoje vreme da bi sazrela Srbija će na tome
iiulili.
Ko god dakle ovom narodu dobro želi ona ne srne Bošnjacima nasledstveno
I uju i'vsko dostojinstvo preporučivati. U takvom slučaju neka bi se međutim izbirali
najvažniji ljudi iz celog naroda i to ne za celi život, no na izvjestno vreme, koji bi kao
i uli sovjet obrazovali. Sa ovakvom makar provincijalnom i odeljenom vlastju, ostao
bi otvoren put za napredak; lako bi se onda Srbija u svoje vreme sa Bosnom tješnje
fOJUZiti i skopčati mogla, jer onda ostaće ovaj sojuz mogućan i vjerojatan.
7 'reče osnovno načelo ove politike jest: jedinstvo narodnosti, kojeg diplomatičeski
Zastupnik treba daje pravlenije knjaževstva Srbije. K ovome treba dakle učiniti da se
li, 'Mlinci i ostali Slaveni obrate i kod ovog treba zaštitu i svaku pomoć da nađu kadgod
se oloin radilo bude ovog načela vrednost pokazati. Srbija u ovom smotreniju mora
se oloin uvjeriti daje ona prirodna pokroviteljica sviju turskih Slavena i da čedu samo
onda kad ona dužnost ovu na sebe uzme, ostali Slaveni njoj pravo to ustupiti da ona
u imenu njihovom nešto kaže i čini. Ako bi Srbija svojim- sosjedima taj nesrećni i zli
I>iiin jer davala da ona samo na sebe misli, a za nevolju i napredak ostali ne bi marila,
nego bi io ravnodušno smatrala, to bi onda jamačno i ovi samo njenom primjeru
sledovali, ne bije slušali, i tako bi umesto sloge i jedinstva nastupilo nepovjerenije,
avist i nesreća.
41
 3. Ujedno nužno je i to, da se ne samo svi osnovni zakoni, Ustav i sva ustrojenija
glavna knjaževstva Srbije u Bosnu i Hercegovinu medu narodom rasprostranjavaju,
nego još i to da se za vremena nekoliko mladih Bošnjaka u srpsku službu državnu
prima da bi se ovi praktično u političeskoj i financijalnoj struci pravlenija, u pravosudi-
ju i javnom nastavleniju obučavali i za takove činovnike pripravljali koji bi ono što su
u Srbiji naučili posle u svom otečestvu u đelo privesti mogli. Ovde je naročito nužno to
primijetiti: da ove mlade ljude pored ostalih treba osobito nadzirivati i vaspitavati tako
da njihovim radom sa svim ovlada ona spasitelna ideja opšteg sojedinjenja i velikog
napretka. Ova dužnost ne može se dovoljno preporučiti.
4. Da bi se narod Katoličeskog ispovedanija od Austrije i njenog upliva odvraćah
i Srbiji većina priljubili nužno je na to osibito vnimanje obraćati. Ovo bi se najbolje
postići moglo posredstvom fratera ovdašnjih, između kojih najglavnije trebalo bi za
ideju sojedinjenja Bosne sa Srbijom zadobiti. U ovoj celji nužno bi bilo narediti da se
pogdi koja knjiga molitvena ipesme duhovne u beogradskoj tipografiji štampaju;posle
toga i molitvene knjige za pravoslavne Hristijane, zbirku narodnih pesama koja bi na
jednoj strani sa latinskim a na drugoj sa kirilskim pismenima štampana bila; osim toga
mogla bi se kao treći stepen štampati kratka i obšta narodna istorija Bosne u kojoj ne
bi se smela izostaviti slava i imena nekih muhamedanskoj veri prešavši Bošnjaka. Po
sebi sepredpostavlja da bi ova istorija morala biti spisana u duhu slavenske narodnosti
i sa svim u duhu narodnog jedinstva Srba i Bošnjaka. Cerez štampanja ovih i ovim
podobnihpatriotičeskih djela, kao i črez ostala nužna djejstva, koja bi trebala razumno
opredjeliti i nabljudavati oslobodila bi se Bosna od upliva austrijskog i obratila bi se ova
zemlja više k Srbiji. Na ovaj način bi ujedno Dalmacija i Hrvatska dobile u ruke đela,
kojih štampanje je u Austriji nemoguće, i tim bi sledovalo tešnje skopčanije ovih zem­
alja sa Srbijom i Bosnom. Na ovo đelo treba osobito vnimanije obratiti i istoriju o kojoj
je gore reč dati napisati črez čoveka vrlo sposobnog i duboko pronicavajućeg.
S.Cjela sj)oljašnja trgovina Srbije nalazi se u rukama Austrije (Ovo je jedno zlo
protiv kog točnija opređeljenija ostavljam ljudima izfinansije da razčlene, a ja ću samo
nešto o tom navesti koliko to mora u ovaj plan ući te da njegovu važnost dopuni). Preko
Zemuna sa stranim državama u neppsredstveni trgovački sojuz stupiti, ostaće svagdar
stvar vrlo mučna. Zbog toga se Srbija pobrinuti mora za nov trgovački put, koji bi Srbiju
na more doveo i za nju tamo pristanište stvorio. Ovakav put samo je onaj za sada
mogućan koji preko Skadra u Dulcinj vodi. Ovde bi našao srbski trgovac sa svojim
prirodnim proizvodima u dalmatinskim prirodnim brodarima i trgovcima svoje jedno-
plemenike a pri tom vrlo veste i sposobne ljude koji bi ih pri kupovanju stranih espapa
dobro i pošteno poslužili i na ruci bili. Onde bi dakle nužno bilo srbsku trgovačku
agenciju podići i pod odbranu i zaštitu ove prodaju srpskih proizvoda i kupnju fran­
cuskih i engleskih espapa staviti.
42
http://www.plbih.org
Pri ovom poslu jMiviteljstvo bi moralo prvi korak u tome učiniti s tim da izradi i
netmenuje jednog trgovačkog agenta u Dulcinju, koji će odande srbskom trgovcu kao
I •/1 \$h >DI pokazati kud treba da ide. Chmj agent stupivši u saopštenja s našim zemaljskim
u vt M < ima, imao bi zdravo proštudirati način kako bi se onamo spolzom naša trgovina
l •/'/11 ni i imala i kad se praviteljst\ o osigura o polzama ovim onda može črez novina dati
:
Obja\ ijivuiije polze, koje bi s te strane dolazile našoj trgovini, a to bi značilo upućivati naše
//i;< TI r ovom jvobitačnom mestu. Ako bi samo nekim trgovcima ispalo za nikom te bi
i, mio dobro i probitačno poslove svršili, to bi drugi brzo njihovom primjeni sledovao i
mulo po malo otvorio bi se taj put trgovine bez da bi praviteljstvo neprestavno o tom
hum ilo; jer trgovci bi sami sebi posle put otvorili, a praviteljstveni agent pazio bi samo da
iiuM trgovci ne. trpe tamo nikakva ugnjetanija. - Iz ovog naređenja bi sledovalo da bi cena
proi iv»Iti srbskih na Jugu iznošenihpodizala se na Seveni, a cena espapa donosećih se
u vhijiisti Severa padala bi konkurencijom unosećih se espapa sa Juga. Jednimslovom
Ukratko rečeno Srbin bi ovim načinom skuplje prodavao ajevtinije kujiovao.
11 političeskom obzini imalo bi ovo sredstx-o ne manju važnost, jerbo će se nov
flgent srbski nalaziti među žiteljstvom srbskim i ova prilika prinela bi jače upliv Srbije
ii.i \\everne Arbaneze ina Crnu Goru, a ovo su upravo oni narodi koji imadu ključeve
. i| / 1 1 u ta Bosne i Hercegovine i od samoga moraAdrijatičeskog. Postavljanje ove agen-
i •//!' srbske i utemeljene njeno onamo mi smo uvereni kaopolitičeskipostupak Srbije
smulriiii bi bio od neobične važnosti među onim narodima i tešnji sojuz ovi žitelja sa
Srbijom postigao bi se vrlo lako.
Francuska i Engleska ne samo što se ne bi tome protivile, nego bi to još podpomagale,
u l\ trta lakođe ne bi protivna bila, jers time bi njeno jedno pristanište na novo procvetalo.
(>. Na istočno veroispovedanija Bošnjake veći upliv imati neće biti za Srbiju težak
ihluliik. Više predostrožnosti i vnimanija na protiv toga iziskuje to, da se katolički
Bošnjaci zadobijedu. Na čelu ovih stoje franjevački fratri.
I'oredgore pomenutog štampanja knjiga ne bi li dobro i sovjetno bilo da se jedan
od ovih bosanskih fratera pri beogradskom liceumu kao profesor latinskog jezika i još
kakve nauke postavi. Ovaj profesr morao bi služiti kao posredstvenik između Srbije i
I u loli ka u Bosni, jer s tim bi mi prvi poveritelan korak učinili i s tim dali bi na doka-
Ittteljstvo tolerancije. Zar ne bi mogao ovaj istifrater ustanoviti ovde jednu katoličesku
kapelu za ovde živeće katolike, s čime bi se izbeglo podizanje jedne kapele pod uplivom
iiiislriskim koje će ranije ili docnije sledovati morati. Ovu kapelu mogli bi staviti pod
pokroviteljstvo ovde stanujućeg konzula francuskog. Ovo bi dalo povoda i priliku
francuskom praviteljstvu da se u toj stvari živo zauzme i s tim bi se Srbija oslobodila
opasnosti od jedne katoličeske crkve, koja bi pod uplivom Austrije u Beogradu bila.
7. Karađorđe je bio vojeni predvoditelj od prirode bogato obdaren i vrlo iskusan;
ou nije mogao predvideti onu preveliku vojnu važnost koju Crna Gora za Srbiju ima
43
i koju će svagdar imati kad god se o tome stane raditi da se Bosna i Hercegovina od
Turske odijele i Srbiji prisajedine. Pohod ovog vojvode na Sjenicu i Novi Pazar još svi
Srbi dobro pamte i nije potrebno da mi sledujući predlog novim dovodima podkrepl-
jujemo. Neka Srbija i u Crnoj Gori primjer Rusije sleduje i neka dade vladiki pravilnu
svakogodišnju podporu u novcu. - Srbija će na ovaj način za malu cenu imati prijatel-
jstvo zemlje, koja najmanje 10.000 brdnih vojnika postaviti može.
Ovde moramo još to primetiti, da odlaganje ove potpore na poslednje magno-
venje neće imati poželani uspjeh i sledstvo: budući da će Rusija pravedno moći na
svoju mlogogodišnju i stalnu podporu pozivati se, a srpski novi predlog moći će kao
samo iz nužde učinjeni ocrniti i u podozrenije dovesti; i Crnogorci bi onda rekli: Srbi
nisu nama pomagali kad smo u nuždi bili, što je dokazateljstvo da nam nisu prijatelji,
nego nas samo za sad upotrebiti žele.

SREM, BAČKA I BANAT

Na pivi pogled moralo bi se misliti da Srbija sa ovim pređelima u najprijatel-
jskijem sojuzu stoji; budući da su njina porekla, jezik, vjera, prava i običaji jedni i isti
sa srpskima u Srbiji. Ako to nije tako ondaj pričina toga bar od časti samo na Srbiju
spada; jer se ova nije dovoljno trudila o tom da prijateljstvo ovih Srba zadobije. No
nadati se treba da će pokraj sveg neprijateljskog upliva Austrije ovo pogrešno otnošenje
s vremenom prestati i popravljeno biti i to u onoj meti u kojoj knjaževstvo Srbije sve više
i više kao dobro uređena i izobražena država pokaže se.
Za sada ako ništa više trebalo bi bar upoznati se s važnijim ljudima ovi provincija,
i jedne srbske važne novine onamo ustanoviti koje bi pod konstitucijom Mađarske
mogle polezno dejstvovati u interesu srbskom i koje bi imale biti uređivane črez vrlo
iskrenog čoveka kao naprimerg. Hadžića ili njemu podobnog.

O SOJUZU SA ČEŠKIM SLAVJANIMA

0 ovim Slavenima nećemo ovom prilikom mnogo govoriti ne samo što oni ne bi
spadali u ovaj plan, nego zato što bi se to mnogima u početku kao jedna nepraktičnost
učinila. Zato mi prelazeći to ukratko, i ostavljajući da se interesi koji bi se od ovog
sojuza imali, upoznadu u izvršeniju samog ovog plana, mi za sad samo toliko
preponičujemo, da je nužno početi upoznavati Srbiju sa Slovenima Ceske, Moravije
i Slovačke i to na jedan vrlo predostrožan i odveć mudar način kako to ne bi moglo
Austriji u oči pasti.
44 45

http://www.plbih.org
VUK STEFAN0V1Ć KARADŽIĆI BOŠNJACI

Mada je još Dositej Obradović (1739-1811) pokušavao da u srpsku književnost

uvede narodni jezik, taj posao je uspješno završio tek Vuk Karadžić (1787-1864). lako
je crkvenoslavenski, odnosno slavenosrpski bio nerazumljiv ogromnoj većini
stanovništva, a uz to pisao komplikovanom azbukom, Vuku Karadžiću je predsto-
ji I a duga i uporn a borba za sprovođenj e reforme j ezika. Otpo r da se "prostački jezik
govedara i svinjara pretvori u književni" pružali su mnogi, naročito vladajući crkve- ni,
klasni i književni slojevi, smatrajući da kultura nije za prost svijet već za "odab- i
ane". Vukovu reformu - uvođenje narodnog jezika u književnost, pojednostavljen- je
pravipisa, uvođenje za svaki glas po jedn o slovo i pravila "piši kao što govoriš, i Čitaj
kao što piše", odlučno su podržali Branko Radičević, Đur a Daničić i drugi napredni
književnici, kulturni radnici i filozofi. Njegova pobjeda je pored književno- filološke
imala i dublje, socijalno i demokratsko značenje - da se srpski narod, poslije
oslobođenja od feudalne turske vlasti, dovede i do pobjede na području kulture, da
književnost i po duhu i sadržini i po jeziku, postane narodna i da služi narodu. Da bi u
tom e uspio, Vuk je prethodn o morao dokazati daj e narodni jezik I po leksičkom
blagu i po drugim osobinama bolji do starocrkvenog. Putovao je po mnogim krajevima
- Dalmaciji, Sremu, Slavoniji, Crnoj Gori, Srbiji, Bosnii Herce- govini, Hrvatskoj,
skupljajući narodn e pjesme i pripovijetke, poslovice i druge umotvorine, objavljujući
ih na našem narodno m jeziku ali i na stranim jezicima, Upoznajući sa njima Evropu,
izazivajući divljenje njenih najvećih umova.
Osim rada na reformi srpskog jezika i književnosti (u Hrvatskoj, Crnoj Gori i
Bosni je vjekovima ranije narodni jezik bio i književni). Vuk je značajan i kao
[storičar. No, mad a izuzetno zaslužan za afirmaciju kulture naših naroda, ni on se,
naročito u početku, nije mogao osloboditi nekih "istorijskih" zabluda. Tako je u S\
i mi spisu "Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona", u tekstu "Srbi svi i
svuda" (koji donosim o u cjelini) tvrdio da je stanovništvo na čitavom
|UŽnoslovenskom podružju srpsko, izuzev kajkavaca i čakavaca. Isto tako, pod srpskim
imenom objavio je sve što je bilo umjetnički vrijedno, bez obzira gdje je nastalo. Tako
objavljuje "Srpske narodne pjesme", "Srpski rječnik" itd. Zanimljivo
|e da se leritorija koju Vuk označava srpskom, gotovo u svemu poklapa sa kartama
47

http://www.plbih.org
današnje Velike Srbije, naročito sa "njenim" zapadnim granicama. Po Vuku, Srbi,
Hrvati, Makedonci, Crnogorci i Muslimani čine jedan narod - srpski, samo od "tri
zakona - vjere". "Zaista se zna - počinje Vuk Karadžić svoj tekst - da Srbi sad žive u
današnjoj Srbiji... u Metohiji... u Bosni i Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u
Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju od više Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji,
u Hrvatskoj (i Turskoj i Austrijskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatičkom
primorju gotovo od Trsta do Bojane"... a zatim i: "U pomenutijem ovdje mjestima
biće najmanje oko pet miliona duša naroda koji govori jednijem jezikom, ali se po
zakonu (religiji) dijeli natroje: može se otprilike uzeti da ih oko tri miliona ima
zakona grčkoga, i to: jedan milion u cijeloj Srbiji (s Metohijom), jedan milion u
austrijskijem državama... a jedan milion u Bosni, Hercegovini, Zeti i Crnoj Gori; od
ostala dva miliona može biti da bi se moglo uzeti da su dvije trećine zakona turskoga... a
jedna trećina rimskoga... Samo prva tri miliona zovu se Srbi ili Srbiji a ostali ovoga
imena neće da prime, nego oni zakona turskoga misle da su pravi Turci, i tako se
zovu... a oni zakona rimskoga sami sebe ili zovu po mjestima u kojima žive npr.
Slavonci, Bosanci, Dalmatinci, Dobrovčani... ili... bog zna čijim imenom." Dalje, u
tekstu, Vuk se čudi: "kako se... ovi Srbi... neće Srbi da zovu" i si.
Mada je neke svoje stavove kasnije "ublažio", pa i "ispustio", njegov tekst, "Srbi
svi i svuda" predstavlja kariku u lancu velikosrpskih pretenzija i aspiracija na druge
teritorije i narode, te ga kao takvog treba i shvatiti. Na njega su se, uostalom, pozivali
i mnogi zagovornici i akteri velikosrpske ekspanzionističke i hegemo- nističke
politike.
48
http://www.plbih.org
SRBI SVI I SVUDA
Ovo je pisano još 1836. godine da se štampa pred Crnom Gorom i
Bokom Kotorskom, kao što će se viđeti na mnogo mjesta, pa kad se
dosad onako ne naštampa, evo ga sad samo ovako.
Zaista se zna da Srbi sad žive u današnjoj Srbiji (između Drine i Timoka, i Između
Dunava i Stare planine), u Metohiji (od Kosova prek o Stare planine, gđe je I
)ušanova stolica Prizren, srpska patrijaršija Peć, i manastir Dečani), u Bosni, u
I Icicegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Po-
dunavlju od više Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji, u Hrvatskoj (i Turskoj i Aus- II
i jskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatičkom primorju gotovo od Trsta do I!(>ja
ne. Zat o u početku rekohzaista se zna, jer se upravo još ne zna dokle Srba ima u
Arnautskoj i u Maćedoniji. Ja sam se na Cetinju (u Crnoj Gori) razgovarao s dvojicom
ljudi iz Dibre, koji su mi kazivali da onamo ima mnog o "srpskijeh" sela, po
kojima se govori srpski onako kao i oni što su govorili, tj. između srpskoga i bugar-
ikoga, ali opet bliže k srpskom nego k pravome bugarskome. 1 '
I) pomenutijem ovđe mjetima biće najmanje oko pet miliona duša naroda koji
govori jednijem jezikom, ali se po zakonu (religiji) dijeli natroje: može se otprilike uzeli
da ih oko tri miliona ima zakona grčkoga, i to: jeda n milion u cijeloj Srbiji (s
Metohijom), jedan milion u austrijskijem državama (u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u
desnom Podunavlju, u Slavoniji, Hrvatskoj, Dalmaciji i Boci), a jedan milion u Bosni,
Hercegovini, Zeti i Crnoj Gori; od ostala dva miliona može biti da bi se moglo uzeti
da su dvije trećine zakona turskoga (u Bosni, Hercegovini i nahiji barskoj). Samo prva
tri miliona zovu se Srbi ili Srbiji, a ostali ovoga imena neće da prime, nego oni zakona
turskoga misle da su pravi Turci, i tako se zovu, premd a ni 0(3 stotine jedan ne zna
turski; a oni zakona rimskogasamj sebe ili zovu po mjestima u kojima žive npr.
Slavonci, Bosanci (ili Bošnjaci), Dalmatinci, Dubrovčani itd., ili, kao što osobito čine
književnici, starinskijem ali bog zna čijim imenom .Iliri ilillirci; oni pak prvi zovu ih u
Bačkoj Bunjevcima, u Srijemu, u Slavoniji i u Hrvatskoj
/. Otkako sam počeo kupiti naše narodnosti, jednako sam željeo da obiđem ove jugoistočne
krajeve naroda našega, i Bosnu i Hercegovinu, ali se do danas nikako ne dade, i po svoj
prilici ću ovu zelju odnijeti sa sobom na oni svijet.
49
 Šokcima, a oko Dubrovnika i po Boci Latinima. Bunjevci može biti da se zovu od
Hercegovačke rijeke Bune, od koje su se, kao'što se pripovijeda, negda amo doselili;
a Šokci može biti da su prozvani podsmijeha radi (od Italijanske riječi sciocco), ali
danas i oni sami reku npr.: "ja sam Šokac", "ja sam Šokica", kao i Bunjevac, Bunjev-
ka. Kako god što oni zakona grčkoga ove zakona rimskoga zovu Bunjevcima i
Šokcima, tako isto i ovi zakona rimskoga i oni zakona turskoga njih zovu vlasima,
a osim toga još oni zakona rimskoga u Dalmaciji oko Spljeta i Sinja i rkaćima (ili
hrkaćima). A u prijateljskome razgovoru oni zakona grčkoga zovu ove zakona
rimskoga/crećanz'ma, a oni ri]\hhrišćanima. Kad čovjek pomisli npr. da Madžara ima
i rimskoga i kalvinskoga zakona, pa se svi zovu Madžari; ili: da Nijemaca ima i
rimskoga i lutoranskoga i kalvinskoga zakona, pa se opet svi zovu Nijemci; mora se
čuditi kako se barem ovi Srbi zakona rimskoga mćeSrbi da zovu. Arnauti su u ovoj
stvari za nas još bliži ipriličniji primjer nego i Madžari i Nijemci: njih (Arnauta) ima
i rimskoga (a može biti gđešto i grčkoga) zakona, pa se svi zovu Arnauti, i da rečemo
da se između sebe malo mrze, ali prema drugijem narodima žive kao i braća, kao da
su svi jednoga zakona, i jedan bi od njih turskoga zakona ubio deset pravijeh Turaka
za j ednoga Arnautina makar koga hrišćanskog zakona, kao što bi i Arnautin
rumskoga zakona ubio deset Talijanaca za jednoga Arnautina turskoga zakona.2)
Ja ću ogledati eda li bi se mogli naći uzroci, zašto je kod nas mimo ostale narode
(a osobito mimo Arnaute) mogla u ovome događaju postati ovaka mrzost, da narod
i na ime svoje omrzne.
Dubrovčani, a može biti i druge gđekoje primorske srpske opštine koje su se
same upravljale, još od starine bojali su se srpskijeh kraljeva iz Hercegovine, da ih
ne bi pokorili i slobodu im oduzeli: zato su im često i danak plaćali, a i obranu protiv
njih u drugijeh vladalaca tražili. Ko se koga boji, on na njega i mrzi. U narodu se
našemu još misli da se svi ratovi vode samo oko zakona; ali u istoriji ima dosta
primjera da su u ovakijem događajima države jednoga naroda i zakona bivale najveći
neprijatelji između sebe (npr. Sparta i Atina). Kad se crkve razdijele i postane
glavna briga i posao ko će s kime ostati, Srbi se nađu u srijedi između Rima i
2. Godine 1813. skrive nešto u Srbiji na Karavlaškojgranici dva čovjeka, pa uteku u Karavlašku i
otidu u Kraljevo. Obojica ovi bili su Srbi, ali rodom jedan iz užičke nahije, a drugi čak od Peći,
i ovaj je znao arnautski, kao i srpski. Srpska vlast piše u Kraljevo kajmakanu da se ovi ljudi
pohvataju i pošalju u Srbiju. Kajmakan pošalje pandure, te ih nadu i pohvataju, ali kad ih
povedu k dvoru kajmakanovu udare pored nekoliko Turaka Anrauta, koji su ondje bili bešlije
(turski vojnici koji su po ugovorima između Rusa i Turaka sjedili u Vlaškoj te pazili da Turci
u Vlaškoj ne bi kakovo zlo učinili), onda onaj Srbin odPećipoviće arnautski da ga ne dadu, na
to Arnauti skoče i otmu ga od pandura govoreći da on nije Srbin, nego Arnautin, njihov brat, i
da nema posla u Srbiji kad sam neće da ide, a ako je onamo kome što kriv ili dužan neka dođe
ondje da ga traži.
50
http://www.plbih.org
i lirigrada. Glavni dio naroda, koji je bliže ili naručnije Carigradu, ostane s Grcima,
• i primorci se prilijepe Rimljanima. Gotovo se drukčije nije ni moglo činiti nego
Svako ; a još kad uzmemo da su primorci ne samo na jaču i silniju braću svoju preko
brda mrzili nego i da su, kao primorci i susjedi talijanski, mogli imati uzroka i
pO m isiti se od nje (osobito Dubrovčani), i da onda ljudi, ostavivši naskoro svoj stari
I l k o n , u hrišćanskome još ovako nijesu bili utvrđeni kao danas, može se reći da su
i u n ovo vrijeme jedva dočekali da se od njih sasvijem odvoje, i tako da bi to stoje
moguće više učinili, ne samo malo-pomalo prime i latinska slova nego i samo nar-
iidno ime ostave njima. Kod onijeh turskoga zakona još je lakše naći uzrok. Ar-
nautski je narod i prema srpskome'mali, a kao brdski narod mogao je svagda biti
u većoj slobodi ijednakosti između sebe, a uz tojoš ne imajući svoga pisma ni knjiga
[ia svome jeziku, ni hrišćanski se zakon nikad među njima nije bio ukorijenio; tako
je lasno moglo biti da njihovi poturčenici ostanu bez ikakve razlike od ostale braće
Hvoje, i da svi više gledaju na svoj jezik i na običaje, nego na zakon, za koji i današnji
dan slabo mari ijedan od njih. U Bosni je moralo biti sve drukčije. Srbi su s pomoću
knjiga, popova i kaluđera, crkava i manastira bili i onda mnogo pobožniji od Arnau-
la, a po svoj prilici imali su i više gospode koja se dosta razlikovala od prostoga
naroda. Iz istorije znamo i vidimo da su se u Bosni iznajprije isturčila najviše gos­
poda, od koje su gđekoji i do danas stara prezimena svoja sačuvali, kao npr. Kultni, I
Majici, Ljubovići, Brankovići, Todorovići, Filipovići itd. Kad su se gospoda prije
razlikovala od svoga prostoga naroda, s kojim su u jednu crkvu išla i iz jedne se čaše
pričešćivala, šta je prirodnije nego da se sad, primivši i zakon ne samo sasvijem
drukčiji od njihovoga nego i na drugome jeziku i s drugijem pismom, postaraju još
VBĆma razlikovati se. Tako oni dojakošnje svoje ime Srbi, koje je sa zakonom
hrišćanskijem i s pređašnjijem životom njihovijem vrlo skopčano bilo, ne samo
i >< Ibace nego im žao budne i raja njihova da se njime diči, i nazovu je vlasima. Kao
Što su ovi poturčenici prije u hrišćanskome zakonu bili pobožni, tako isto postanu i
u t urskome, i danas može biti da u cijelome zakonu Muhamedovu nema pobožnijih
ljudi od Bošnjaka: to pokazuje i današnja njihova nepokornost Sultan-Mahmutu i
mrzost na nj i na njegove nove uredbe i premjene.
Ovako ja, otprilike, mislim da su rimski i turski Srbi izgubili svoje narodno ime.
Ali bilo to kako mu drago, sad je mrzost ova popustila. Svi pametni ljudi i od
grčkijeh i od rimskijeh Srba priznaju da su jedan narod i trude se da bi mrzost zbog
zakona ili sasvijem iskorijenili ili barem umalili što se više može, samo je onima
rimskoga zakona još teško Srbima nazvati se, ali će se po svoj prilici i tome malo-
ppmalo naviknuti; jer ako neće da su Srbi, oni nemaju nikakvoga narodnoga ime-
na.1' Da reku da su jedni Slavonci, drugi Dalmatinci, treći Dubrovčani, to su sve
imena od mjesta u kojima žive i ne pokazuju nikakvoga naroda. Da reku da su
51
Slaveni, to su i Rusi i Poljaci i Česi i svi ostali slavenski narodi. Da reku da su Hrvati,
ja bih rekao da ovo ime po pravdi pripada najprije samo čakavcima, koji su po svoj
prilici ostaci Porfirogenitovijeh Hrvata i kojijeh sejezikmalo razlikuje od srpskoga,
ali je opet bliži srpskome nego i jednome slavenskom narječju; 4' a po tom
današnjijemi/raztima u zagrepskoj, varaždinskoj i križevačkoj varmeđi, kojijeh se
domovina prozvala Hrvatskom poslije muhačkoga boja, koji je bio godine 1526. (a
donde se zvalagom/a Slavonija), i kojijeh je jezik kao prijelaz iz kranjskoga u srpski;
ali ne znam kako bi se tijem imenom mogla nazvati ona braća naša zakona rimskoga
koja žive npr. u Banatu, ili u Bačkoj, ili u Srijemu i Slavoniji, ili u Bosni i Hercegovi-
ni, ili u Dubrovniku, i govore onakijem istijem jezikom kao i Srbi.5) Ako bi ko rekao
da se od njih gđe koji mogu nazvati Hrvati po tome što na onijem mjestima gđe je u
slavenskome jeziku (t ) govori i, npr. dite, vira, sime itd.; ali kako će Dubrovčani,
Konavljani, Peraštani, Dobroćani i ostali koji ni te razlike nemaju? A osim toga, kad
bi ova razlika u govoru mogla biti dovoljan uzrok da se oni koji govorene, vira, sime
ne mogu zvati Srbi, kako bi se onda čakavci (koji govore dite, vira, sime) i kekavci
(koji govore dete, vera iseme) i malo prije spomenuti štokavci (koji govore dijete,
vjera, sjeme) i svi zajedno mogli zvati/frraft? Da reku da sulliri, Ilirci, tol/je mrtvo
i tamno ime, koje danas ne znači ništa; jer sad svi znatniji istorici dokazuju da stari
Iliri nijesu bili Slaveni, i tako bi se oni tijem imenom samo zato nazivali što žive u
zemlji koj a se negda zvalallirik, po čemu bi se i ostali svi narodi koji u starome Iliriku
danas žive (npr.Bugari, Arnauti, Cincari itd.) isto tako zvati mogli. Ja ne znam kako
je u austrijske kancelarije prije sto i nekoliko godina ušlo ovo imeIllyrier, illyrisch,
ali se vidi da ono pokazuje samo Srbe zakona grčkoga, koji žive u Madžarskoj. Osobiti
spomen i pohvalu ovđe zaslužuju Madžari: oni zovui^crc (odRascianus odRaške iz
Rusije) svakoga onoga koji srpskijem jezikom govori, a ako doznadu da je takovi
rimskoga zakona, i ako bi htjeli to da pokažu, onda vele da je papišta Rac.
Od onijeh pak turskoga zakona ne može se još ni iskati da misle što o ovome
srodstvu; ali kako se među njima škole podignu, makar i na turskome jeziku, i oni
će odmah doznati i priznati da nijesu Turci nego Srbi.
Ko posla ovoga na rezumije, mogao bi reći da je i ime Srbi od današnje Srbije,
kao npr. Slavonac od Slavonije, Hercegovac od Hercegovine, Crnogorac od Crne
3. Da nije ove razlike bilo u imenu, nego da su se Srbi zvali i oni rimskoga zakona, onda bi
narod naš u Carstvu Austrijskome bio mnogo jači, jer bi imao svojijeh barona, grofova
knezova, a ovako kako je koji primio rimskizakon, ne imajući nikakvoga narodnog imena,
idmah je gledao što prije da se pomiješa među Nijemce ili medu Madžare; ali bi za zakon
naš bila to velika šteta, jer bi onda lakše bilo naše ljude obraćati u rimski zakon.
4. Gledaj na kraju ovoga članka pod brojem 1.
5. Gledaj na kraju ovoga članka pod brojem 2.
52
http://www.plbih.org
I tore itd.; ali koji štogod od slavenske istorije upravo poznaje onaj mora znati da
\n Srbi s tijem imenom u naše zemlje došli, i zemlja se od njih tako prozvala. Gđe (e
današnje Srbije južni&ra/ (Kosovo i Metohija) onđe je stare bihsrijeda, a krajevi
|U joj dopirali od Dunava do Arhipelaga, i od Adrijatičkoga mora do u Maćedoniju. I
|.i mislim da je ovo ime Srbija postalo u novija vremena, pošto je srpsko carstvo
propalo ; jer ne znam bi li se gđe moglo naći da se koji od našijeh kraljeva ili careva
gVBO kralj ilicarodSr&i/e, nego5rW/em.Dobrovski i Šafarik dokazali su dasu se Srbi
negda zvali svi slavenski narodi, i da je ime Srbi starije nego i Slaveni ili Sloveni.
Srbi su po stanju političkome još različniji nego po zakonu. U Crnoj Gori
..H'iivali su svoju slobodu do današnjega dana, kao što ćemo poslije viđeti; u Carstvu
A i isl rijskome jedni su graničari i vojnici bez prestanka, te čuvaju granicu od Carstva
Turskoga; jedni uživaju sasvijem prava madžarska, a jedni se (kao u Dalmaciji)
Upravljaju po načinu austrijskome. U Carstvu Turskome žive opet na različne
Ilafiine: u dvije trećine današnje Srbije (od Drine do Timoka, i od Dunava do blizu
Novoga Pazara) u naše vrijeme oteli su se s pomoću Rusa od Turaka, te između sebe
•..Mi n sude i upravljaju, a Sultanu plaćaju osjekom (oko pedeset hiljada dukata na
jOdinu); u ostaloj Srbiji, u Bosni, Hercegovini i Zeti, svi su raja turska, samo što oni
I il n ('i ne Gore žive malo slobodnije nego drugi, kao što će se poslije viđeti, a oni
UB( >sni gore nego igđe, jer ih najviše nemaju ni kuća svojijeh, već žive po turskijem
i IM am a kao zakupnici.
()vo sam ja sve napomenuo najviše zato da bi i meni i čitateljima lakše bilo kad
|G '.lane govoriti o Crnoj Gori; toga radi ću se opet povratiti da rečem još nekoliko
riječi o zakonu s druge strane.
Srpska je crkva još od starine bila pod patrijarom carigradskijem. U prvoj
polovini XIV vijeka srpski car Stefan Silni (Dušan) postavi svoga mitropolitapatr-
ijarom srpskijem. Grci se na to vrlo rasrde, ali poslije duge srdnje i (po običaju
Ondašnjega vremena) anatema priznadu srpskoga patrijara, kojega stolica ostane
II i 'ni , a vlada nad Grčkom crkvom u svemu starome Iliriku. Kad Turci ovladaju
Kpskijem carstvom i narodom, patrijarai oni ostave u pređašnjoj vlasti, tako da se i
po d njima zvao i potpisivao:
„KoX(|l e MHAacTIlO fltMKOr.tOKHklii 4|l)[lftlHCK0ll& IIiKCKlil li
K c k. n s Gp&Kitirt.ii* i l li .i kfj pc/>m . l i o. « o (ili o , JL,tAA\iT'wt t i o n i i i ,
wr.onhila.t l l i li 'l . ur o l.in,<hKJ i M T v l j p g l " ,
i
i sve je ove zemlje obilazio i po njima vladike i mitropolite postavljao, a njega
i! ni što se pripovijeda) postavljali su mitropoliti, koji su u patrijaršijikao sinod
r.uvijali. Godine 1690. patrijar Čaraojević, Arsenije III na pozivanje ćesara Le-
Opolda I pobuni narod srpski protiv Turaka i prevede u Madžarsku 37.000 familija;
53

a godine 1737. patrijar Arsenije IV na pozivanje ćesara Karla VI podigne opet narod
da bježi pod austrijsku vladu, ali Turci nekako opaze zarana, i bog zna koliko hiljada
naroda pogube, a on samo s malinom jedva uteče. Turci se po pravdi na to vrlo
rasrde, a Grci u Carigradu to jedva dočekaju i godine 1765. zakupe sprsku
patrijaršiju (kao što svjedoči Rajić u knj. XI. gl. XIV, §17, za 40 kesa karagroša. ' U
6 /nadu, i nijedan se odnjih ni odijelom ni življenjem nitiikakijem osobitijem pravom
tom je mjesto Arsenija IV za patrijara u Peći bio postavljenVasilije Brkić, koji kad
čuje daje njegova patrijaršij a zakupljena, i daje njemu određeno negđe zatočenije,
on pobjegne u Crnu Goru, a odande 15 oktomvrija 1779. godine sa ruskijem kne-
7)
zom J.B. Dolgorukijem naveze se u Grblju na more i otide put Rusije . I tako Srbi
izgube i ovo svešteničko gospodstvo, koje je poslije carske krune najvažnije bilo; i
od toga vremena stanu se iz Carigrada slati vladike i mitropoliti po svoj turskoj
Evropi.
Jezgra ovoga naroda gotovo su sve sami seljaci i težaci.
Od onijeh zakona turskoga vrlo malo ima seljaka, nego su najviše varošani,
među kojima ima i težaka. Iza ovijeh u njih idu zanatlije i trgovci, potom age i
spahije, pa onda begovi; tako među njima ima "viša klasa" naroda, ali jedno zato što
se njihova viša klasa od prostote ne razlikuje nikakvom naukom ili osobitijem
znanjem, nego samo bogatstvom i gospostvom, a drugo što njihov i najprostiji seljak
i težak, samo ako ima otkuda, može nositi haljine i oružje, jahati konja, načiniti sebi
kuću i življeti kao i najveći aga ili beg, i s pomoću junaštva i razuma, osobito rječitosti,
postati najveći gospodin; zato njihova viša klasa gotovo nigđe nije sasvijem odvoje-
na od prostote.
U Dubrovniku za vremena Republike prva gospoda koja su upravljala zeml-
jom i narodom bila su vlastela; ne samo što su se oni i pravima i gospostvom vrlo
razlikovali od svega njima područnoga naroda, nego su i među varošanima bili
pučani (kao die Biirger), koji su se razlikovali od manjijeh varošana i od seljaka i
težaka. Nalik na dubrovačku vlastelu bilo je u stara vremena gospode naše zakona
rimskoga i u Kotoru, a i u drugijem gđekojijem primorskijem gradovima; ali je malo-
pomalo to sve iščiljelo još prije nego u Dubrovniku, i sad su mjesto njih samo carski
činovnici i gđekoji potalijanjenik.
I današnji Hrvati (u varmeđi zagrepskoj, varaždinskoj i križevačkoj) imaju
svoju gospodu, koja se od naroda prostoga, a i od varošana koji nijesu plemići, vrlo
razlikuje.
Ali u onijeh koji su grčkoga zakona, i koji se upravo Srbi zovu, jezgra je samo
seljak i težak.
6. Ako karagroš ovdje znači turski groš, onda ovo iznosi 20.000forinti u srebru; ako li znači
španjolski talijer, onda dvaput toliko.
7. Vrijedno bi bilo doznati da lije došao do Rusije ili je umro gdje u putu, i gdje mu je grob.
54
http://www.plbih.org
U Crnoj Gori niti ima grada ni varoši, i zato se ne može ni misliti da ima kakijeh
drugijeh ljudi osim seljaka i težaka. Među prvijem starješinama npr. serdarima,
vojvodama,knezovima, kojima starješinstva ova ostaju od oca sinu, kao i među
OStalijem glavarima i kučićima mnogo ih više ima koji ne znadu čitati nego koji
ne razlikuje od ostalijeh Crnogoraca, a njihova braća i sinovi čuvaju ovce kao što se
pjeva i pripovijeda da ih je čuvao trojanskoga kralja sin Pariš i Dušanov nećak Miloš
Vojinović. I sami sveštenici njihovi ne razlikuju se od ostaloga naroda nikakom
drugom naukom niti znanjem (kao ni odijelom ni življenjem) osim što znadu kojeka-
ko čitati i što zapisati. Zapadni susjedi crnogorski po selima su kao i Crnogorci, a
i varošani njihovi slabo se čim drugim od njih razlikuju osim odijela, kuća i boljega
i ljepšeg življenja, i od njih se nimalo ne ponose. Ovaki su otprilike Srbi i u Dal-
maciji.
U Hercegovini i u Bosni otprilike je tako kao i u Crnoj Gori. Ono malo varošana
i građana sjede među Turcima, drukčije se od naroda nose i žive, i s njim se ne
i n i ješaju ni u kakijem narodnijem poslovima; zato se među narod gotovo i ne broje.
U Srbiji je do našega vremena bilo kao što rekoh daje u Bosni i u Hercegovim.
Sad se tek varoši počinju naseljavati i varošani kao narod umnožavati; ali su seljaci,
jedno zato što su oni najviše današnju slobodu zemlji pridobili, a drugo što ih je
najviše i što najviše plaćaju i u svakom događaju najviše učiniti mogu, u zemlji
najpretežniji.
Samo u Carstvu Austrijskome, osobito u Madžarskoj, Srbi imaju višu klasu ili
svoju gospodu, koja se razlikuje ne samo od seljaka i od težaka nego i između sebe.
Najveća su im gospoda vladike, koje su se dosad po zakonima madžarskima slabo
bojale i cara. Poslije vladika su spahije i plemići, koji su po zakonima madžarskima
od ostaloga naroda daleko, štono se u nas rekne, kao nebo od zemlje. Među
građanima i varošanima imaju "purgri" (die Biirger), koji se ne samo od seljaka i
težaka nego i od ostalijeh građana i varošana razlikuju kao što su se razlikovali
dubrovački pučani. Između plemića su i ovijeh građana doktori, advokati, sveštenici,
učitelji i seoskijeh opština pisari (nataroši).
Viša klasa u narodu valjalo bi svoj jezik ljepše i čistije da govori, da je od naroda
učenija, mudrija, uljudnija, skladnija i rodoljubivija (jer ona plemenita i čista ili
prava ljubav k narodu, po kojoj čovjek voli narod i njegovu korist i slavu nego sebe
i svoj život, i od koje su Grci i Rimljani ostavili primjere, ne rađa se s čovjekom, nego
se dobiva kroz nauku i odgojenje); ali u naše je više klase to sve naopako.Istina da
su mnogi od gospode naše učili i znadu neke nauke kojijeh narod prosti ne zna; ali
su to oni ponajviše učili kao kake zanate, koji su mnogima razumu i srcu učinili više
štete nego koristi; u ostalome pak oni su se pored Nijemaca i Madžara ponijeli i kao
55
potuđili od svoga naroda i od njegovijeh običaja; pored tuđijeh jezika na kojima
nauke slušaju, kojima poslove službene rade i u društvima se razgovaraju, zabo­
ravili su srpski i misliti, i njihov narodni jezik, kojega silu i sladost i bogastvo oni već
i ne poznaju, čini im se prost i siromašan, zato su ga iskvarili i jednako ga kvare. Što
su pak oni koji velikijeh škola i nauka nijesu učili s gospodom zajedno pali u ovake
grijehe protiv naroda svojega, uzrok će biti što su se poveli po gospodi, i razum svoj
kao davši gospodi pod zakup više gledaju ko što radi i govori nego i kako radi i
govori.
Našijem oficirima po granici lakše se može oprostiti što su za narod svoj slabo
marili, jer su oni carske sluge, koji su danas ovde a sjutra bog zna gđe, a uz to još
opažali su da im kasto smeta napretku što su Srbi; zato su gđekoji vičući na svoju
područnu braću gledali da se udvore Nijemcima, te je toga radi bivalo da su ljudi
naši u mjestu svome voljeli oficira makar od koga drugog naroda nego Srbina.
Ja ne velim da su svi od naše gospode i varošana ovaki, nego priznajem da ih
ima i onakijeh koji misle kao što treba, ali tako malo da se prema onima drugima
slabo smiju i pokazati. Ovo se slobodno može reći: što je koji bogatiji i od naroda
po gospostvu svome različniji, onaj je i u ostalome svemu od naroda dalje; tako su
od sviju ovijeh majstori i trgovci (osobito manji) najbliže k narodu i najviše mare za
njega i za njegovu korist i slavu. Začudo je što i oni od gospode naše koji su narod
ljubili i željeli mu dobro činiti ponajviše nijesu znali kako će, nego su radili protiv
svoje želje i namjerenja! Ja mislim da ovome nije drugi uzrok nego što im nauka nije
pricijepljena na zdravi narodni razum, nego su ovaj naukom zabunili i ostavili ga, a
prave nauke nijesu prisvojili. Zato se umotvorinama naroda našega sva učena
Evropa čudi i divi, i njih radi narod naš slavi i hvali, a umotvorine su našijeh učenijeh
ljudi ponajviše takove da im se svak ko ih pozna mora smij ati i žaliti narod što prema
sebi nema učenijeh ljudi. Pa još pored svega ovoga naša viša klasa misli i govori da
je ona prema evropskijem narodima upravo kao što treba, a narod prosti da je
zaostao i da ne valja i da ga je ona bogzna kakom mudrošću nadvisila! Tako npr.
Lukijan Mušicki u 'Tjiacy Hapo/fOJiioĆifa" godine 1819 kaže:
OA-ria x»a.AM »MIMSIJJ KASCCV itaraer" poAa,
AA n a npocTf &mm cpaMi >
Na ovo sam mu ja još onda pisao ': "Ovo je po našoj misli upravo naopako
8 \) Mjesto đ i /)' govore j, npr.:preja, meja, posteja, zernja, skupje itd.
8. U recenziji o "FjiacyHapo/foinođi(a" koja još nije štampana, nego sam je njemu poslao u rukopisu
i pisao sam mu, ako misli on da ima pravo, ja ću recenziju na svoju sramotu i u svoj
odgovor štampati, ako li misli da ja imam pravo i da bi se on osramotio, neću je štampati, ali
on valja da otpjeva, tj. da poreče ono. Na to mije on otpisao da će otpjevati,
56
http://www.plbih.org
rečeno (i istinito). Prosta klasa naroda našega (tj. ona klasa koja u današnje vrijeme
ii.ii od sastavlja) ne ustupa nijednome od 5 ili 6 sebi obližnjijeh naroda ni u razum«
n i u poštenju, niti i u kakvoj drugoj dobrodjetelji; a Bbimma KJiacca onakova je kao
StO se othranjuje i u kakvom stanju živi. Ako prostoj ne čini sramote, časti suviše ne i
mi ftigđe".
Da je narod naš barem od pedeset godina amo unapredak imao prema sebi
ljudi za upravu po današnjemu vremenu, on bi već davno bio sam svoj, i taj mu je
nedostatak i danas najveća smetnja i nesreća, koja je za nas s tijem veća što je u
Uređenoj i gotovoj kući lakše upravljati nego je iznova načiniti i urediti.
1.
Po svjedočanstu grčkoga cara i spisatelja K. Porfirogenita (koji je umro 959.
g| »dine u 54. godini svojega zivotajHrvati su se u naše krajeve doselili odnekuda iza
1. .i 11 mtskijeh gora u prvoj polovini sedmoga vijeka (kad i Srbi u Maćedoniju i Ilirik).
! loiavši amo oni su se razdijelili nadvoje, pa se jedni namjestili u današnjoj Hr-
vatskoj granici i u turskoj Hrvatskoj i u Dalmaciji, a drugi ostali u Panoniji između
I )rave i Save. Granice ovijeh prvijeh (dalmatinskijeh) Hrvata naznačuju se: pored
mora k jugu rijeka Cetina, k Hercegovini Imoski, a k Bosni Lijevno, rijeka Vrbas
i grad Jajce, a stolice njihovijeh vladalaca bile su Biograd kod Zadra i Bihać više
11 1 igira; za Panonske pak zna se da im je stolica bila u Sisku, ali granice oblasti
njihove teže je naznačiti nego onijeh prvijeh.
11 Dalmaciji na suhoj zemlji (osim samoga primorja i ostrva), gđe je bilo srce
111 vala, danas nema nikakoga naroda koji bi se po jeziku razlikovao od Srba, ali na
I il i vima i u primorskijem mjestima, iz kojijeh su se ljudi slabo miješali s onima sa
lUhe zemlje (kao npr. u Trogiru i u Omišu), govori se jezikom malo drukčijim od
11 iskoga, i ja mislim da su ovi primorci i ostrvlj ani ostaci ili potomci starijeh Hrvata.
i.I ČU se ovde potruditi ukratko da naznačim glavne sadašnje razlike njihovoga
|l ,ik; i od srpskoga.
1) M jestošfo ilišta oni govoreča, prema slovačkomeeo (po čemu ih naši onuda
/uvu rukavcima), a po varošima ca (prema češkome i poljskome co).
2) Na kraju riječi izgovaraju / mjesto o, npr.: kotal, pekal, molil itd.
već recenzije da ne štampam. Dr. Đorđije Mušicki, sinovac Lukijana Mušickoga, kazivao mi
je tla mu je stric govorio da će stihove one po mojoj recenziji popraviti i da je nešto popra
vljao, ali koliko ih je i kako popravio ja upravo ne znam, jernijesam imao kadporediti ili s
onima što su poslije štampam.
57
 4) Na mnogo mjesta gđe je u nas ć (od t) oni govore tj. npr.: bratja, prutje itd.
Po tome se i u Bosni može čutibratja, kao što ima i u prvoj knjizi narodnijeh pjesama
u pjesmi 510, a po svoj prilici ovamo ide i ono što sam ja u Hrvatskoj slušao od
našijeh ljudi netjak mjesto nećak, a po nekijem mjestima i tja umjesto ća.
5) Gdje god miš izgovaramo.št, oni govore.«:, npr.:prišć, ognišće, šćap itd. (ali
pošten, gdje je š postalo od č, i oni tako govore).
6) Svuda izgovaraju h upravo kao Nijemci eh.
7) U rod. mn. kažu npr.gradov, žen; a u skaz.gradovih, ženah itd. otkuda se po
svoj prilici i u Srijemu govori: po kuća, po livada, po seli, na koli itd.
8) Koje se riječi muškoga roda u slavenskome jeziku svršuju n a t , u onijeh oni
u rod. mn. imaju na kraju ih, npr.-.golubih, prstenih, putih itd. Može biti da je i u nas
otuda: crvi, mravi, i - u Srijemu i u Bačkoj - puti.
9) Kao što u nas glagoli mogu i hoću, a i velju i vidu, imaju nakraju u mjesto em
i im, tako se u njih u svima glagolima govori i jedno i drugo (kao i u nas velju i velim,
vidu i vidim) ali opet više na u.
10) Nakl. neopr. kod sviju glagola govore bez i na kraju,npr.:pisat, molit, vuć
itd.
11) Kod glagola koji se u nas u sad, vr. svršuju naem iim, u trećem licu, mn.br.
(toga istog vremena) imaju nakraju du, npr.:pišedu, govoridu, hoćedu, molidu itd.
I ovo je po svoj prilici iskvareno u novija vremena, kao što su i naši gđekoji ili od njih
primili ili sami iskvarili.
12) Mjesto koji govore i ki, mjesto koje ke, mjesto moja ma itd.
13) Na kraju slogamjestom svagda izgovaraju« (kao što jakazano zaPaštroviće
u predgovoru k Srpskijem poslovicama, 1836. na strani XXXI) npr. Vidilsanga sto
putih.
14) Mjestojez/fconi govore ijazik(od čega je po svoj prilici i oko Rijeke postalo
zaik); tako govore i:jat,prijat, ujat,jamat,jamanje,jamatva, koje bi riječi po južnome
slavenskom narječiju morale imatie mjestoa, kao što se dalje k jugu i govori/emarf
(brati npr. vinograd), jemanje i jematva.
15) Mjesto grob govore greb, mjesto rastem restem, mjesto vrabac vrebac. Sve
tri ove riječi ja sam ovamo slušao i u Dubrovniku. Može biti da je po njihovome
govoru i lastovica mjesto lastavica, koje se govori ne samo u svemu primorju (i kod
štokavaca) nejgo i u samoj Crnoj Gori.
16) Gđe je god u slavenskome jeziku "b, oni govore i (kao i Rusini a gđešto i
Česi i Slovaci) npr.: vira, dite, did, nisam itd. Po ovome sad možemo znati kako je
došlo te se u nas gdješto (po sjeverozapadnijem krajevima) govori: nisam (mjesto
nijesam, ili nesam), gdi, ovdi, ondi, gnjizdo (mjesto gnijezdo ili gnezdo),prid kućom,
priko Dunava, niki ljudi itd.
58
http://www.plbih.org
I 7) ()sim ovijeh razlika imaju oni mnogo i riječi kojijeh mi nemamo: takova je
u |. i [kruh, koja je i u nas poznata; takojei&n'ž, otkuda i mi kažemo kriška i križati;
11 mislim da je njihova riječ i žudim, poludim i požuda, od čega sam ja i u Tršiću
I h . . M I kidan [gladan.
Svak može vidjeti da su ove razlike, kad se govori o dva različna jezika i naroda,
i |o malene; a još kad se uzme da ih je najviše moglo i moralo postati u našijem i
i bJI \ini a (pošto su se Srbi i Hrvati amo doselili) za hiljadu i dvjesta godina: tako vilo
lasno može biti da su Srbi i Hrvati, kad su se amo doselili, bili jedan narod pod
< i i i .i/ličita imena, kao npr. sad gđekoji što govore i pišu: Srbi i Bošnjaci, ili: Srbi
i • i nngorci, ili: Srbi i Dalmatinci, ili: Serbien undRaizen itd.
I »a bi se još lakše viđeti moglo da jezik ovijeh Hrvata nije bliži nikakome
irugome Slavenskom od srpskoga, dodaću ovđe što iz knjige njihovoga spisatelja
II U L I [vaniševića, koja se zovefite cvitja razlikova (Kita cvitya razlikova), i koja je ii
i Itampana u Mlecima 1 6 4 2 .
a)
"GOSP. PETRU DUJMU." (Kao posveta)
"()na želja velika, kojom (virni i stanoviti prijatelju moj) vazda goraše, i goriš
9)
|1 ploditi u kriposti, ponuka tebe većekrat da me upitaš: kako sam se nauči ) peti
10 III
Spominjem se da sam tebi odgovoridjubeći; jere umiti peti kripost je, akripost 11
.i od ljubavi ishodi; i kako govore mudraci stari drugo kripost nije u životu
i ivomu, negoli ljubiti ča se ima ljubiti. Bog se ima ljubiti, dakle ljubiti Boga kripost
|l iskrnji se ima ljubiti, dakle ljubiti iskrnjega kripost je; neprijatelj se ima ljubiti,
dlkle ljubiti neprijatelja kripost je; dobro svako ima se ljubiti, dakle ljubiti dobro
kuposl je. Meu ostalimi dobri uminje aliti mudrost dobro je veliko, dakle ljubiti
11 osi kripost je; a tko ljubi mudrost trudi se svakojako za dostignuti ju, kakono
,i\.u koju išće, koju želi, koju ljubi, i koju za to išće, za to želi, jer ljubi; jer ono ča
11 ne ljubi niti se želi, niti se išće; i tako ne gubeći ' se upušća ča se ljubeći dotiče.
12
0
/' i I današnjemu čakavačkom govom valjalo bi da je ieja, i ja upravo ne znam ili su njihovi
spisatelji ovako pisali po Dubrovčanima, ili su onda i čakavci svi ovako govorili, pa poslije, Ijna
j promijenili. Tako valja misliti iza ploditi m.plodit itd.
10.Nauči mjesto naučil, i poslije odgovori mjesto odgovorit itd. ja ne znam da U se je kad
govorilo i da li se i sad govori. Ivaniševič ima u ovakijem događajima io mjesto l, u čemu
se on po svoj prilici poveo po srpskome, osobito po dubrovačkijem knjigama; a ima il, kao
upi: u jednoj strofi stvorio i htil.
11. Peti mjesto piti i poslije petje m. pitje (i na drugome mjestu petnik m. pitnik) jamačno će
bili po dubrovačkijem knjigama.
59
Ne znam jeli ovi moj odgovor bio zadovoljan razboru tvojemu, za to želeći zgoditi A ti mi ga iskoreni,
13
tebi darijem kriposti tvojoj i prikazujem cvit ovi, koji mise ' naukom kako sam se Nesrićnici oboj meni!
nauči peti. Primi ga veselo za zlamen i svidočastvo vikovito moje s tobom stanovite
ljubavi, držeći ga prid očima bez pristanka, za doći (ljubeći nauk) na kripost od Cvit mladosti i isto cvitje
petja, po putu od bdinja, truda i znoja, u kojoj želim da učiniš oni plod kako si učini Od lipote u njem biše,
u zakon s poštenjem velikim ne samo tvojim, da i mojim i sve tvoje kuće poštene i Dićaše se premalitje,
grada istoga. Bog s tobom. I usrid zime njime cvatiše,
Ivan Ivanišević." A ti mi ga iskoreni
Nesrićnici oboj meni!

b) Ča mi iz srca srce iskide,

"PLAC GOSPOJE KATE ZENE GOSP. NIKULE VUSIĆA Ča mi iz duše dušu izmače?
U SMRT SINA SVOGA JAČINTA." Svi uzdišu ki me vide,
Lebut cvili, slavlju plače,
"Može Ubiti da zeleni Jer mi sinka iskoreni!
I mlad javor cvatuć vene? Nesrićnici oboj meni!"
Može biti, oboj meni!
Jer mahnu sada u mene, Od velike bi koristi i potrebe bilo kad bi se skupilo u čakavačkom jeziku sve ono
I sad mi se iskoreni, Ito danas nije srpsko. Onda bi se moglo suditi koje se od ovijeh razlika slažu s
Nesrićnici oboj meni! lezikom njihovijeh zapadnijeh susjeda Kranjaca, koje li su same njihove, i ove s
knjijem se od slavenskijeh narječija slažu. A uz ovo bismo mi dobili silu čistijeh
Smrti otrovna i nemila, llavenskijeh riječi koje se danas u nas ne govore.
Radi griha na svit dana, Ja rekoh malo prije da sela ni opština ljudi koji ovijem jezikom govore nema
l4>
Ca s'mi sinka umorila, danas u Dalmaciji na suhoj zemlji, a po svoj prilici neće ih biti ni u Bosni; ali ih ima
Prem u istok lipih dana? u I li vatskoj vojničkoj krajini kako se prijeđe Velebit, i u zapadnoj Madžarskoj i u
Izae mi ga iskoreni? Austriji gotovo do samoga Beča! Kako ih je nestalo u Dalmaciji? Ja mislim da su
Nesrićnici oboj meni! se od Srba i od Turaka razbjegli, a koji su onđe ostali oni se posrbili zadržavši samo
/ na onijem mjestima gđe je u starome slavenskom (1i) . Oni pak koji sad žive u
l5)

Njega nebo, zemlja i more, zapadnoj Madžarskoj i po susjednoj Austriji, i koje Nijemci zovu Vaser-Kroboten,
Sva gospoda, ljudi i vile, |amaČno će biti potomci panonskijeh Hrvata, ali otkud ovako daleko k sjeveru: ili
Njega polja, njega gore MM Porfirogenit mjesta vlade nije dobro naznačio, ili su i oni u novija vremena
Ljubile su i grlile, pobjegli od Turaka.
Iz svega ovoga što je ovde kazano vidi se da se Južni Slaveni svi osim Bugara
12. Gubechi da nije štamparska pogrješka mjesto gliubechi. / "i . (Itljekoji naši ljudi misle i govore da su braću našu zakona rimskoga na ovo izgovaranje
13. Miše da nije štamparska pogrješka mjesto miriše? i nagovorili i natjerali njihovi sveštenici, da bi ih od nas bolje odvojili. Ovo će slabo ko za
14.U ovoj knjizi koju ja imam na mnogo je mjesta izmiješanoc (if) i ($), osobito mjesto velikoga C istinu primiti; ali svatko mora priznati da su potomci mnogijeh našijeh ljudi koji su zakon
najviše je C. Ja sam kazao da varošani govore ica mjesto ča, a slušao sam u Senju gdje se govori ninski primilinavalice ostavili pređašnji svojgovoriprimili ovaj da bi se odpređašnje braće
iseničamjestošenica; alištosu ova slova ovdje izmiješana, ja mislim da će najviše biti štamparske svoje još više razlikovali a medu novu još lakše umiješali. O tom bi se moglo pokazati
pogrješke. primjera i iz našega vremena.
60 61

http://www.plbih.org
po jeziku dijele natroje: prvi su Srbi, koji govore što ili šta (i po čemu se prema
čakavcima i kekavcima mogu nazvati štokavci) i na kraju slogova imaju o mjesto /;
drugi suHrvati, koji mjestošfo Hišta govoreča (po čemu se zovu ičakavci) i na kraju ovo je preštampao ovako:
slogova ne promjenjuju / na o, a u ostalome se vrlo malo razlikuju od Srba; treći su
Slovenci, ili kao što ih mi zovemoKranjci, koji mjestošrogovore/«y'(po čemu ih naši
i kekavcima zovu), koji se i od Srba i od Hrvata po jeziku mnogo više razlikuju nego
Srbi i Hrvati između sebe, ali su opet njima bliži nego ijednome drugome slaven- ()vo je upravo kao što neki današnji naši književnici (još i u Srbiji!) pišu Uzica
skom narodu. Među Slovence idu i današnji Hrvati u varmeđi zagrepskoj, Bljesto Užice\ I opet se naši književnici srde kad im se reče da kvare jezik!
varaždinskoj i križevačkoj, kojijeh je jezik kao prijalez iz kranjskoga u srpski; ali je Osim ova dva pomenuta dva spisatelja dodaću ovđe još nekoliko stihova iz
začudo otkud oni onđe gđe su sad? Ako je istina što Porfirogenit kaže da su Pan­ Ri mlie Antuna Konislicha, koja je štampana u Beču 1780. godine (dakle opet tri
onski Hrvati bili između Drave i Save, i da im je stolica bila u Sisku, onda bi valjalo godine prije prve knjige Dositejeva). Evo:
da su onđe čakavci a ne kekavci! "
Sto se tiče broja ovijeh Južnijeh Slavena između sebe, ja bih rekao da će štoka - Za tim ja zazivah zoru,kako rekoh,
vaca biti najmanje triputa onoliko koliko i kekavaca i čakavaca zajedno, a kekavaca Jer još ne prosiva budući daleko.
opet biće mnogo više od čakavaca. Sini zoro, sini; kad me biži sanak,
Ti mi mrak izmini vodeć bili danak.
Tako ti sunašca i danka, o zoro!
2. Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro. Jeda
te san tavni, da na nižaV) spava, On
Mnogi stariji spisatelji ove braće naše zakona rimskoga pisali su srpski čistije moj zlotvor glavni, jošter zadržava?
od našijeh ne samo svojega vremena nego od mnogijeh i današnjega. Evo na to Tako ti sunašca i danka, o zoro!
nekoliko pnm.)&m\SatirReljkovića, koji je prvi put naštampan (latinskijem slovima) Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro.
u Drezdenu 1761, a ovaj što ga ja imam u Osijeku 1779 (oboje prije prve knjige Jeda se odivaš i kitiš za gorom,
našega Dositeja), i Došenova aždaja sedmoglava preštampane su i slovenskijem Ili se umivaš rumenime morom?
slovima, prva 1793. godine, a druga 1803. ali po običaju našijeh spisatelja obje su Sto mi se umivaš? lipa si i čista,
iskvarene i nagrđene, npr. u Satiru prvi i drugi stih u originalu ovako stoji: Sto mi ne prosivaš? o lipoto ista!
Tako ti sunašca i danka, o zoro!
Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro.
Slavonijo zemljo plemenita,
Ah! ustani gori, i za svitlost tanku
Vele ti si1® lipo uzorita
Jutrnja otvori vraća malom danku.
a našijem je slovima preštampano ovako:
Tako ti sunašca,otvori, o zoro!
Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro.
O .U80H U SMlA * <MIAItl'l|T < ] |

Ova su sva tri spomenuta spisatelja Slavonci; evo ću još dodati posljednju
pjesmu (ikoni majke božije u Sinju) dalmatinskoga fratra Petra Kneževića iz nje-
Takovijeh i još gorijeh pogrješaka pune su ove obje knjige, ali ću ja samo
gove knjige: "Pisme duhovne razlike", koja je naštampana u Mlecima 1765 (dakle
napomenuti još što Reljković u početku drugoga dijelakaže "Baron Ljubibratich od
Opel prije prve knjige našega Dositeja). Evo te pjesme:
Tribinja" a Stefan Rajić, kojijem je, kao što on veli, Satir
16. U ovoj knjizi stoje u mene mjesto si stoji se, koje će jamačno biti štamparska pogrješka. 17, Ovako upravo bez h.

62 63

http://www.plbih.org
"Uresu Sinjski, i majko čudesa,
Kraljice zemlje i sviju nebesa,
Primi trud ovi, koga dug moj novi
Poklanja tebi.

Svu pomnju moju stavio sam bio,

NIKOLA IPETROVICI BOŠNJACI
Potpuno da bi tebe pofalio,
I da sva tvoja kaže slabost moja
Izvrsna čuda. i

A tko će čuda sva skazati tvoja, ('ma Gora je do početka XIX vijeka bila plemenska država nad kojima su
Kad su tolika da im nije broja? \ kidali mitropoliti s Cetinja, koji su pripadali lozi Petrovića iz bratstva Herakovića, i
Svak dan se čuju, i svud proglasuju | ilemenaNjeguša. To područje se sastojalo od četiri nahije-Katunske.Lješanjske,
Milosti nove. Riječke i Crmničke.
11 Crnoj Gori su Petrovići oblikovali ideologiju crnogorske zasluge koja je
Neka ji kažu koji bolje znaju veličala elemente crnogorske samouprave i isticali vezu Crne Gore sa crkvom i
I nek ti dužne pofalnosti daju, narodom. Tako je mitropolit Danilo koji je obavljao ovu funkciju od 1700 -1735.
Jer moje znanje i slabo slaganje
godine, preuzeo sve mjere za istrebljenje Bošnjaka, koje je prema tradiciji počelo
Zadosta nije.
118 I(adnjevečel709. godine, da bi je 1847. godine sa još većom žestinom zastupao
n " ( I n i s k o m vijencu" vladika Petar II Petrović Njegoš. Ideologija "Gorskog vijenca"
A i ja paka,kad bi mdost krio,
Koju mi dade, neharan bi bio, prodrla je u svijest svakog Crnogorca koje je crkva neprekidno podsticala da ne
Jer slip budući, a tebe zovući, (aborave slavu države Nemanjića, a crnogorski vladari smatrali su da oni treba da
Evo sad vidim. budu predvodnici obnove srednjovekovnog srpskog carstva. U tom cilju mitropolit
ivi.u I (1782 - 1830.) je pokušao da nagovori ministra spoljnih poslova Rusije
Zadosti vidim, i jalu ti dajem, I I'.I H II HI ga da stvori novo Slavensko srpsko carstvo koje bi pored Crne Gore obu-
kolik mogu, falit ne pristajem, 11\. 11; i li i i Boku Kotorsku, Dubrovnik, Dalmaciju i Hercegovinu. Njegoš se posebno
A ti mi prosti, aktebe dosti divio kaiađorđu, više nego bilo kojem heroju s početka XIX vijeka zato stoje "heroj
Rekao nisam. topolski" vratio život narodu koji nije navikao na junaštvo, a knjaz Nikola ni
uvijajući Njegoševo djelo pripremao se da ponovo osvoji Kosovo, pjevajući o
Molim te da trud ovi blagosoviš, i .u '.kim zamcima koji leže u razvalinama iza crnogorskih brda:
I svrhu mene blagoslov ponoviš,
Da sina tvoga spasitelja moga
Iz srca ljubim. "Onamo, onamo... za brda ona,
Gdje nebo plavi savija svod;
Da ga povoljno nigda ne vridim, Na srpska polja, na polja bojna.
A posli smrti da g' u raju vidim, Onamo, braćo, spremajmo hod!
Gdi šnjim pribivaš, i sideć uživaš
Raskošja vičnja Onamo, onamo... za brda ona,
Milošev, kažu prebiva grob ! ...

65

http://www.plbih.org
 Onamo! - pokoj dobiću duši.
Kad Srbin više ne bude rob"1'
Za razliku od drugih Petrovića, Nikola je bio prvi crnogorski vladar sa for-
malnim obrazovanjem, školujući se u Trstu i Parizu. Želio je da bude prihvaćen na
evropskim dvorovima preko udaje većine svojih kćeri, od kojih su dvije bile udate za
dva kneza iz dinastije Romanovih. Kćerka Ana je bila udata za jednog Batten-
berga,a.IclenazaVittoriaEmmanuelalll. kralja Ita lije, a najstarija, ZorkazaPetra
Karađordevića. Na ovaj načinje Nikola Petrović htio sebi da pribavi ugled Pijemon-
ta u svesrpstvu, stoje izbijalo iz srpske tradicije u Crnoj Gori. Petrova deca - princ
dorde i budući kralj Aleksandar rođeni su na Cetinju, ali ih Petrovići nijesu smatrali
Crnogorcima. Tako je poslije jedne prepirke o tome, knjaz Nikola objasnio mladom
unuku đorđu "Dođi - rekao je. -Pričaću ti o Srbima i Srbiji. Bićeš radostan što si
Srbin, baš kao da si pravi Crnogorac. 2' Poslije 1903. godine nakon odlaska Petra i
njegove đece sa Cetinja, poslije smrti princeze Zorke, oni su postali kraljevska
porodica koja se posvetila otvorenim ekspanzionističkim ciljevima i bili protiv Crne
Gore i dinastije Petrovića.
Uporedo sa objavljivanjem Ustava Rusije od strane ruskog cara Nikole I, Kralj
Nikola Petrović je 1905. godine objavio Ustav Crne Gore3 ', kojem je učvrstio svoj
položaj. On je postao "poglavar države" i "kao takav ima sva prava državne vlasti "a
njegova je ličnost neprikosnovena".
Nikola I Petrović je pokušao sve da proširi Crnu Goru na susjedne zemlje,
posebno na cijelu Hercegovinu, jugoistočnu Bosnu, Jadransko primorje ođ ušća
Neretve i ušća Drima (s Dubrovnikom i Bokom kotorskom), i na veći dio sjeverne
Albanije sa Skadrom.
II
Odlukama Berlinskog kongresa 4 ' Crna Gora se teritorijalno proširila sa 4.400
kvadratnih kilometara na 9.475 km. 5' Članom 26. Ugovora, zaključenog u Berlinu
13. jula 1878. godine bilo jepredviđeno da "Crnoj Gori pored Visoke Porte priznaju
nezavisnost i sve ugovorne strane koje to dosad nijesu učinile". Porta se obavezala
1. Nikola I. Petrović Njegoš, Pjesme, Cetinje, 1969. str. 45-46
2. Karađordević, istina, str. 50.
3. DragošJevtić i Mirko Mirković, Državno pravna istorija Jugoslavije, Suvremena adminis­
tracija,Beograd, 1986. godine.
4. Srbija 1878. Dokumenti. Beograd, 1978, 565-569.
5. Zapisi, knj. XVIII, 76.
66
http://www.plbih.org
.l.i će ustupiti Crnoj Gori pored drugih teritorija Podgoricu, Spuž, Kolašin, Plav i
(nisinjc. Berlinskim ugovorom Crnoj Gori je priznata nezavisnost, uz određena
I igi mučenja suvereniteta. Tako je članom 29. bilo predviđeno da Crna Gora neće
moć i da ima ratne brodove a "luka Bar i sve vode Crne Gore biće zatvorene za ratne
1111 u love svih država". Odredbama člana 27. Crna Gora je imala obavezu da obezbije-
.li ravnopravnost različitih vjeroispovijesti uz garanciju da će "sloboda i javno i,,
snje svih crkvenih obreda" biti "osigurani ... i strancima", ali "to nijepredstav- l|.ilo
uslov da ona ne dobije nezavisnost".
Članom 30. Berlinskog ugovora je propisano: "Muslimani i drugi posjednici
nekretnina u oblastima pripojenim Crnoj Gori, koji odluče da žive izvan granica
Kneževine, moći se da zadrže svoje posjede tako što će ih dati u zakup ili će njima
upravljati preko trećih lica. Nijednom licu neće biti oduzeta imanja, izuzev sudskim
putem u državnom interesu i sa plaćanjem prethodnog obeštećenja. Tursko - crnogor-
Ska komisija biće zadužena da za račun Visoke Porte, u roku od 3 godine, rješi sva
pitanja u vezi sa otuđenjem, korišćenjem i upotrebom državnih imanja i vjerskih
.idu/bina (vakufa) kao i druga pitanja koja se odnose na interese pojedinca ".6)
I ako je Crna Gorabila ograničena u rješavanju agrarnog pitanja shodno odred -
bamačlana30.Berlinskogugovora, onaje upotrijebila sva sredstva za neizvršavanje
ove obaveze.
Nakon oslobađanja Nikšića najveći dio bošnjačkog stanovništva je emigrirao
iz Crne Gore u Tursku, a njihovu zemlju su razdijelili knjaz i crnogorska vlada
izmeđ u ranijih stanovnika ovih krajeva i crnogorskih novodoseljenika. Crna Gora
ge formalno obavezala na poštovanje prava emigrantima na njihovu nepokretnu
imovinu ali nikad nije izvršila svoju obavezu. Tako se, ugovorom u Virpazaru od 29.
|.umara 1879. godine, Crna Gora obavezala da da olakšice stanovnicima
novooslobođenih oblasti koji bi htjeli da se isele iz Crne Gore u roku od 3 godine,
kako u pogledu otuđenja njihovih dobara, tako i u pogledu njihovog iseljavanja.7'
[Ste godine je u Kunji zaključena Konvencija između Crne Gore i Turske, kojom je
fSgulisano pitanje imovine turskih emigranata koja im je ostala u Crnoj Gori kao
II ilaćanje dohotka sa te imovine. Obzirom daje imovina čiji suvlasnici bili Bošnjaci
bila konfiskovana to su odredbe pomenutih konvencija ostali samo na papiru. No,
da bi se opravdao pred Velikim silama, knjaz Nikola je 18. XI 1980. godine izdao
proglas svim Bošnjacima koji su emigrirali iz Crne Gore, kojima je dao "punu i
Cjelokupnu amnestiju svijema onijem među njima, koji su bili kompromitovani ili su
bi I i okrivljeni zarad zločina političkijeh: veleizdajstva i dosluha s neprijateljem".8'
u. Isto,
' Zapisi, knj. XIX, 5o.
| Zbornik sudskih zakona, knj. II. Cetinje 1912, 95.
67
Međutim, u pitanju jebio samo politički potez knjaza Nikolejer se stanje u pogledu
svojine Bošnjaka nije uopšte izmijenilo.
U ponovnoj knjaževoj proklamaciji "Iseljenijem muslimanima crnogorskijem"
od 13. jula 1881. godine knjaz je pozvao Bošnjake "sve bez izuzetka da se povrate
svojim kućama u roku od 6 mjeseci od dana izdavanja proklamacije i obećao im
garantovanje svih prava koje im "daje ugovor Berlinski i Zakoni Knjaževine". Ni ova
proklamacija nije imala dejstva jer se niko od emigranata nije vratio, a iseljavali su
se i oni koji su se bili zadržali do tada u Crnoj Gori..
Poslije oslobođenja Nikšića gotovo svi Bošnjaci su se iselili u Bosnu i Albaniju.
Do 14. aprila 1878. godine iselilo se samo u Albaniju 283 porodice 9 ' Krajem 1881.
godine bilo je ukupno iseljenih bošnjačkih porodica iz Nikšića oko 60010', a ostalo
ih je ukupno svega 30 domova, od kojih se docnije postepeno većina iselila, tako
daje krajem 1910. godinebilo u Nikšićkoj oblasti svega 162. muslimanska stanovni-
ka (u Nikšiću 85, Trebješkoj 5, Planino-pivskoj 71 i Jezersko-šaranskoj kapetaniji
l). l l ) Bošnjaci koji se ovđe pominju nijesu bili starosjedioci već doseljenici iz raznih
krajeva Crne Gore. Emigriranjem Bošnjaka njihova zemlja i kuće ostale su
napuštene i na njima su došli pravoslavci, što je od samog početka osnov agrarne
politike koju su vodili Knjaz Nikola i Vlada Crne Gore. Tako je, formalno priznato
pravo Bošnjacima da mogu slobodno raspolagati svojom zemljom, bilo izigrano, a
Bošnjaci lišeni svih prava svojine na nepokretnostima.
Oslobađanjem Kolašina 1886. godine sve bošnjačke porodice emigrirale su u
Tursku a njihovu zemlju je Knjaz darovao ustanicima iz ovih i dragih susjednih
krajeva, koji su sve do ove godine bili sklonjeni zajedno sa stokom u planinu Sin-
jajevinu.12'
U Vasojevićima je zemlja bila uglavnom u svojini plavsko -gusinjskih begova
i većinu stanovništva činili su pravoslavci. Age i begovi su živjeli samo u Plavu i
Gusinju, te u ovim krajevima nije bilo emigracije. Agrarna politika crnogorske
vlade se nije razlikovala od one koju je sprovela u nikšićkoj oblasti.
Poslije oslobađanja Podgorice, Zete, Spuža, Žabljaka nastala je kao i u ostalim
pripojenim krajevima, masovna emigracija bošnjačkog stanovništva. Iseljavanje je
naročito uzelo maha sa uvođenjem obaveznog vršenja vojne dužnosti svih musli-
manskih vojnih obveznika i obaveznog školovanja muslimanske djece.13' Većina
bošnjačkog stanovništva je odselila u Tursku. Samo u selima: Vranju, Vladnima i
Matagužima, koja su se nalazila u najneposrednijoj blizini crnogorske granice, bilo
9. DAC, MUD, f. III, april 1879.
10. P. Šobajić, Nikšić, 121.
11. DAC, MUD, f. decembar 1910, br. 11536.
12. Sreten Vukosavljević, Istorija seljačkogdruštva, I, SAN, Beograd 1953. 247-250.
13. DAC, MIDf. 1879. br. 93.
68
http://www.plbih.org
|e 1893. godine 133. muslimanske porodice koje su emigrirale iz Zete i Podgorice. 14'
1/ Spuža su emigrirale uglavnom sve bošnjačke porodice većinom u Skadar.1-1' Iz
svili navedenih mjesta je emigriralo mnogo više Bošnjaka nego što ih je ostalo u
( i noj Gori. Ovo se može utvrditi iz podataka o broju Bošnjaka 1911. godine. Tako
|e u Podgorici, u gradu bilo 1.736 bošnjačkih porodica, u podgoričkoj kapetaniji 20,
i i zetskoj kapetaniji 123, u donjokučkoj kapetaniji 83. u spuškoj kapetaniji 10 i
đonjoceklinskoj 2. što je ukupno 1.974.16' Na osnovu ovih podataka u Podgorici,
Zeti, Spužu i Žabljaku ostalo je najviše 200 bošnjačkih porodica koje su živjele u
Ha d u .
Poslije zauzimanja Bara, Ulcinja i Krajine od strane crnogorske vojske u ovim
krajevima nije došlo do masovne emigracije bošnjačkog stanovništva. Emigrirale MI
uglavnom porodice iz varoši Ulcinja i Bara koje su se bavile pomorstvom i nekoliko
porodica koje su živjele na selu. Iz Bara su se iseljavali uglavnom u Skadar, koje su se
ponovo vratile, što se može utvrditi iz jednog protokola barskih emigra- nata od 26. V
1879. godine iz kojeg se vidi da se povratilo 198 porodica barskih muslimana, dok je
onih koji se još do tada nijesu bili povratili bilo svega 83 porod- uv."»
Nakon što je uvedeno obavezno školovanje i vojna obaveza za Bošnjake 1880
I S S I . godine ponovo je otpočelo masovno iseljavanje barskih i ulcinjskih Bošnjaka,
lom prilikom se odselilo "oko 200 domova", čije je zanimanje bilo pomorstvo.
Iseljavanje bošnjaka iz Ulcinja je ponovo počelo 19o6. godine nakon popisa vojnih
I ibveznika od strane vojne komisije kada je iseljeno oko stotinu bošnjačkih porod- ii .i,
"većinom pomoraca".18)
Vlada je preuzela sve mjere kako bi prisilila Bošnjake da emigriraju iz Crne
< tore i u tom cilju ih prinuđavala da rasprodadnu sva svoja dobra i potpišu izjavu
d.i lo pravo ostavljaju lokalnim vlastima. No, i pored velike emigracije ulcinjsku i
barsku oblast su naseljavali Bošnjaci iz drugih krajeva, tako da je početkom 1911.
godine u pomorskoj oblasti bilo 8.432 muslimanska i 3.306 rimokatolička stanovni-
ka , šio je predstavljalo najveći dio cjelokupnog stanovništva.191
/ / DAC, MIDJ. IV, 1893, br. 1952.
15. Petar Subajić, Bjelopavliči i Pješivci, Srpski etnografski zbornik, knj. XXVII, Beograd, 1923,174.
16. DAC, MUDJ. januar 1911., br. 339.
17. DAC, MUDJ.pov, 5, januar 1879, br. 130.
IS DAC, MUDJ. jul 1906. br. 4100.
I'). DAC, MUD, f. 19U.br. 235.
69
 11 .me crnogorske vojske prilikom zauzimanja Nikšića, Podgorice, Spuža i drgih kra-
Ili
|tVH, kada je gotovo čitavo bošnjačko stanovništvo moralo da napusti vjekovna ognjišta
i pored raznih proklamacija i drugih obećanja od strane Knjaza Nikole Petrovića.
Crna Gora je očekivala od dobijanja Plava i Gusinja da će naseliti crnogorske
Komitet je sve do 10. juna 1878. godine imao samostalnu organizaciju, kada je pris-
porodice, jer su suša i nerodica 1879. godine tjerale mnogu crnogorsku sirotinju da
iii|>iu l'iizrenskoj ligi. Prema podacima Jovana Cvijića iz 1908. godine, o etničkoj
traže preseljenje u Srbiju. Vlada Crne Gore je odbijala davanje pasoša i
Itrukturi stanovništva Plava i Gusinja, a koji se bitno nijesu izmijenili u odnosu na one
preporučivala Crnogorcima da pričekaju dok se -" otvori preseljenje u bogatiji Plav i
' 18 78. godine ukupan broj domaćinstava u Plavu i Gusinju je bio 1.785, od čega
G u sinje i uz Polimlje, u slobodnu knjaževu zemlju". 2f,) Međutim, većina
Bošnjaka 1.174, Albanaca 401 i pravoslavaca 210.
stanovništva Plava i Gusinja nije prihvatila odluke Berlinskog kongresa o pripajan-
ju Plava i Gusinja Crnoj Gori pa je u Gusinju 1879. godine formiran Gusinjski Po nalogu Visoke Porte 19. avgusta 1878. godine, a pod pritiskom Velikih sila,
Komitet Nacionalnog Spasa.21' potpisnica Berlinskog ugovora, krenuo je prema Gusinju Mehmed Ali-paša da
preda Plav i Gusinje Knjaževini Crnoj Gori. Na sastanku 26.avgusta Glavni odbor
Komitet Nacionalnog Spasa je formiran u Gusinju u jesen 1879. godine. Na
I i I/ I cnske lige nije prihvatio predlog Mehmed - Ali-paše a i stanovnici đakovice su
čelu Komiteta je bio Ali-beg Sabanagić, a članovi Ahmet Zenjeli, Eme Hadžalin,
10 protivili njegovim planovima. O namjerama Mehmed Ali-paše se saznalo u I
Halil Kolin, Ferat Nikočaj, Smail Bajraktari, Adem Kočinaj, Adem Omeragaj, Gano
I i v u i Gusinju, čiji su stanovnici odlučili đa mu onemoguće dolazak i da ga spriječe
Smajlmujaj, Mehmed Ćori, Huso Hadžijaljaj, Sadri Murselji i dr. U Plavu je bio
pi ij e nego krene iz đakovice. Zajedno sa dobrovoljcima iz Đakovačke Malesije i
pododbor na čelu sa Jakup Ferijem, a članovi Mula Jaho, Rustem Isa, Husen
Okoli ne koje su predvodili Sulejman Vokši i bajraktar Bajram Curi odlučili su da mu
Redžepagaj, Ajdin Kurti, Alji Mulimusa, Frec Sadiku, Malić Redžepagaj, Sali Ja-
I |l i d u u susret u Đakovicu. Zajedno sa Plavljanima pošli su i Ali - Paša Sabanagić
haj i dr.
i Jakup Ferović, koji su sa Mic Sokoljom iz Gaša, komandantom vojske Prizrenske
Komitet je formirao Vojni štab na čijem je čelu bio Ali-beg Sabanagić .Članovi
lige "upali u konak Abdulj - Paše u Dakovici gđe je bio smješten Mehmed Ali-Paša
Vojnog štaba su bili Jakup Feri, Mula Jaho, Ali Ibra, Sali Jaha, Man Avdija, Ahmet
, ubili ga, izbacili ga kroz prozor u Bistricu".23'
Zejnjeli, Hadži Zeka, Bećir Bajraktari, Mustafa Bajraktari, Jusuf Sokolji, Seliman
Zbog straha da će Mehmed Ali - paša ipak stići u Gusinje sa 6 četa turske
Vokši i Bajraktar Podgore.22'
vojske i jednom četom Albanaca, Ali - paša Sabanagić je naredio da se kopaju
Nakon konstituisanja Komiteta i Vojnog štaba plavski prvaci su stupili u kon­
11 ivovi za odbranu Plava i Gusinja kod njegovog dvorca "Kršle", prema vodopadu
takt sa plemenskim prvacima i bajraktarima od Gaša i Krasnica do Drenice i Rug­
na G rij i, prema Grnčaru, Vjeterniku i Vrmoši jer se predpostavljalo da će Crnogor-
ove i postigli dogovor sa Man Avdijom, Is Krasnićem, sa Ali Ibrom iz Gaša, Mus-
ci napasti sa vojskom Gusinje iz Velipolja preko Vrmoše, jer je postojalo saznanje
tafom Bajraktarom iz Dukađina, Hadži Zekom iz Peći, Bećir Bajraktarom iz
da su Klementi ponudili Kucima svoju teritoriju.24'
Drenice, Rizahom Saidbegovićem iz đakovice, Salih-agom, Kadri Bajramom i Čelj
Pitanje predaje Plava i Gusinja je bilo aktuelno i maja 1879. godine kada su
Šabanom iz Rugove, kako Plav i Gusinje nebi predali Crnoj Gori, pa su doveli na
('rnogorci zahtijevali od Međunarodne komisije za razgraničenja između Crne
teren Plava i Gusinja od 8.000 -12.000 plemenske vojske okupljene u 12 bataljona.
Vojska je bila raspoređena u kućama stanovnika Plava i Gusinja koji su im Gore i Turske, da im se bezuslovno predadnu Plav i Gusinje, ali je i to ostalo
I H/uspješno. Predstavnici turske vlasti su izjavili daje njihova vlada povukla vojsku
obezbeđivali smještaj i ishranu.
i sav materijal iz Plava i Gusinja te da Crnogorci mogu slobodno da zauzmu ova dva
Zadatak Komiteta je bio odbrana "vatana" zbog straha da će dolaskom crnogor-
mjesta. Međunarodnoj komisiji za razgraničenje je i Gusinjski Komitet Nacional-
ske vojske biti fizički likvidirani, da im se neće dozvoliti vršenje vjerskih obreda, da će
nog spasa poslao pismo kojim je upozorio Međunarodnu komisiju da narod Plava i
im biti oduzeta zemlja i da će biti u situaciji da moraju da napuste svoje domove. Na
(iusinja nikada neće izvršiti odredbe Berlinskog ugovora o pripajanju Plava i
ove činjenice stanovništvo Plava i Gusinja su upućivali događaji koji su se desili od
(iusinja Crnoj Gori, te da nijesu saglasni da Komisija prilikom razgraničenja Plav
i (iusinje pripoji Crnoj Gori.
20. Arhiv Crne Gore Cetinje, Fond Ministarstva vojnog, vojvoda Ilija Plamenac - vojvodi Marku
Mdjanovu, f. 2,24.1X16. X1879, dok 536.
23. Cedo Culafić, Prokletijski meterizi - neobjavljeni rukopis, st. 55.
21. Daul Deda,Kosova, br. 1, Tirana, 1995, str. 3-7
24. Isto,
22. Isto,
71
70

http://www.plbih.org
 Knjaz Nikola je septembra 1879. godine donio odluku da Plav i Gusinjezauzme
silom. U pismu koje je uputio Iliji Plamencu kaže:"... Turci nam ga moraju predati i
mi nećemo zato poharčiti nijednog čojka ni fišeka... trebaće nam s oružjem to pitanje
svršiti pa pošto - potom bilo, no počem ta krajna nužda skopčana je s velikim žrtvama i
mukam a ali i u isto sa čašću našeg oružja, treba je dobro i vješto ukriti. Evo kako ja
mislim, a Jovo će ti podrobnije o t om e govoriti ..." 2 5 )
Marko Miljanov je krajem oktobra 1979. godine zauzeo karaulu iznad sela
Pepića, a početkom novembra drugu karaulu kod sela Ržanice. U novembru prema
Plavu je stiglo još 6 bataljona kombinovanih od po 250 vojnika iz svakog bataljona
tako daje odred pod ko ma n d o m Mar k a Miljanova brojao 6.000 vojnika. 2 6 'Vojvoda
Božo Petrović je 29. novembra 1979. godine poslat sa Cetinja u Andrijevicu da
preuzme vrhovnu komand u nad crnogorskom vojskom po nalogu Knjaza Nikole i
potom da preuzm e vlast u Plavu i Gusinju. I dalje stanovnici Plava i Gusinja nijesu bili
voljni da sprovedu odluku Berlinskog kongresa.
Da bi se predaja Plava i Gusinja izvršila mirnim putem, ministar
poslova Turske, Safet-paša je preuzimao niz mjera preko tadašnjeg valije Kos- ovskog
vilajeta Nasuf - paše pa je 3. septembra 1879. godine Vojvoda Radonjić, na osnovu
dogovora sa Safet - pašom javio prizrenskom paši daj e naređeno da se Plav i Gusinje
predaju Crnoj Gori, jer "to je volja sultanova", 2 7 ' azbogp održ a vanj a plavo- gusinjskog
narod a smijenjen je Husein paša, - skadarski begler-beg. Krajem istog mjeseca u
Gusinje je Visoka Porta poslala komandanta Rumelije Muktar - pašu sa 11 bataljona
regularne vojske. U Prizrenu je objavio Proklamaciju kojom poziva stanovništvo na
pokornost ali se plašio sudbine Mehme d Ali-paše. Proklamacija je upućena Ali - paši
Sabanagiću, pa je 3. decembra 1879. godine u Gusinju održana skupština prvak a
Plava i Gusinja na kojoj je ponov o donijeta odluk a da se stanovništvo Plava i Gusinja
suprostavi primjeni odlukama Berlinskog ugovora i odbijen poziv Visoke Porte za
polaganje oružja.
Kako nijesu pomogli ni apeli, ni proklamacije, ni fermani, ni intervencije, ni
protesti evropskih sila, 4. decembra 1879. godine dogodio se poznati boj na Nokšiću.
Početak bitke opisuje Čedo Culafić: "Borbu na sektoru Nokšića tursko - albanske
vojskovođe nijesu očekivali, nego na izvjesno drugim sektorima, pa se u tom pravcu i
nije preduzelo ništa. ...Marko Miljanov, upao je s vojskom u Nokšiće izab o bajrak u
selo ... Uša o je u neku arnautsku kulu, izuo jedn u čizmu i počeo da pije kafu. U kuli
su bile samo snaha i svekrva. Svekrva je neprimjetno napustila kulu i uputila se u
pravcu Plava da izvijesti o napadu vojske u Nokšiće.
25. Nikola I, pisma, knj. VI, str. 241 - pismo Iliji Plamencu.
26. DMCAO, Memoari G.Vuković,
27. ADSIPPO, c/4,f.4, Radonjić - Vrbici, 26. novembar 1879. godine.
72
Za to vrijeme Mark o Miljanov, potcjenivši neprijateljsku snagu, naredio je
11 bačko - šekularskom, veličkom i kraljskom bataljonu da na p us te prvobitne
položaje. Starješine su se suprostavljale takvoj naredbi, a kada je i po treći pu t
11 11 |ei lila pismena naredba kraljevskom bataljonu, njegov komandan t Božina đolev i
l I u, stavivši sablju u korice, uzviknuo je: "Ja sad vidim koliko je sati. Bitka je
Izgubljena". Tada je njegov bataljon napustio položaj na Kodri. Snaha -domaćica u I
!|n | se kući nalazi Mark o Miljanov, obrati se vojvodi riječima: "Stari obuj čizmu,
pošto računam da nećeš poslije imati vremena"...
Bio je petak - svetac i pazarni dan u Plavu. Čuvši o upad u Marka Miljanova - I
luli (Kunjaši), njih oko 50, koji su se zatekli u džamiji na molitvi, razviše bajrak i
krenuše. Jakup Fer o (Ferović)im reče: "Čekajte, ljudi, još ni Gusinje o ovome ne
/na ništa. Imaćemovremenadasebijemoidaginemo" . "Ne vjerujemo mi više vama
pi v.iiima nego odosmo", odgovorišc Kunjaši i zapjevaše: "Puška eHoti t - nima e
/ulil" (Ilotska puška - božja pomoć)...
spoljnih Nevrijeme je postalo najopasniji neprijatelj Crnogorcima, rijeke su oko Gus- inja
nadošle i poplavile skoro sve puteve. Poplava je otežavala koncentraciju i pokrete
"bijele vojske", tako da je jedan njen dio došao do blizu Plava a oko 50-toro ili iv od po
15 godina bi upućeno kao izvidnica na obale jezera da prati situaciju i blagovremeno
izvještava o pokretima crnogorskih trupa. I tako Gusinjani nijesu Uzeli učešća u bici na
Nokšiću, jer je glavnina stigla tek poslije završene bitke.
Počeo je frontalni napad u pravcu Nokšića i Turci ubijaju prvo crnogorske
itražare i izvidnice. Stiže i Jakup Fer o sa njegovima. Čelj Saban je nađaha o I
i nogorce od Čakora s Rugovcima. Dok se bran e prilazi Plavu, borba uzima sve
\ IM ' razmjere, Ogolićen je lijevi bok Kucima, što će i odlučiti ishod ove bitke. Sa drugog
kraja, od Brezojevičkog polja začu se poklič Todorove trube, sina Miljana Vukova,
komandanta Ljevorečkog bataljona. Njegovi pokušaše prelaz preko Lima kako bi se sastali sa
vojvodom Markom Miljanovim... Od Meteh a udaraju u bok Kucima, koji su nalijetali vodeći
borbu prsa u prsa i povačili se. Rugovce predvodi barjaktar Čelj Saban, koji takođe gine. Pod
frontalnom i bočnom vatrom Kuči se i ikiljc povlače pred brojnim neprijateljem sa velikim
gubicima.
Nevrijeme je bjesnilo u svoj svojoj pomami... A jedn a tek dovdena mlada iz Kuća,
gledajući bitku i Lim koji nosi Crnogorce, sva izgrebana cvili i nariče: "Kuku mene, izgibe
mi pleme"...
"Lim se muti, vojvoda se ljuti, što mu nosi mrke Crnogorce" - a glave i dalje
padaju.Rugovci navaljuju od Čakora i dalje i na Cikušama rješavaju bitku.
Todor Miljanov i Savo Perov, videvši poraz Kuča i Bratonožića, naređuju napad
na Turke. Gazeći nadošli Lim, pucali su u izmiješane vojske. U borbi i u lalasima
Lima izgubilo je živote oko četiristotine Kuča i Bratonožića, a ostatak je
73
http://www.plbih.org
bio konačno spašen".2S )
Dr. R. Vešović u doktorskoj disertaciji "Pleme Vasojevića" opisuje ovako ovu bitku:
"Crna Gora je imala tada da sama okupira Plav i Gusinje. Pored Vasojevića,
koji su tu čekali, ona je poslala za taj posao svega šest bataljona. Knjaz je odredio vojvodu
Boža Petrovića i vojvodu Vrbicu da vode stvari, i oni su došli u Andrijevicu. Komand a je bila
data vojvodi Marku Miljanovu, a vojvoda Miljan Vukov bud e uklonjen. Vojvoda Kuča svratio
je bio na prolazu kod vojvode Miljana Vukova. Zapaženo je iz razgovora dvojice vojvoda da se
Marko Miljanov jako oduševljavao svojom vojskom od dva najjača plemena Crne Gor e i Brda
i krenuo s punim uvjer­ enjem da će kazniti Ali - bega Gusinjskog i Plavljane. Na to mu je
vojvoda Miljan, predviđajući neuspjeh, primijetio: "Idi Marko, ali pazi da Ali - beg ovoga put a
ne postane paša": I to se na posljetku i dogodilo. 29 1
Albanski istoričari tvrde da su "Crnogorci ostavili na bojište oko 3.000 mrtvih
ranjenih, dok Knjaz Nikola u Memoarim a piše da je na suprotnoj (plavskoj strani)
poginulo "više od 1.000 a najviše Plavljana, Rugovaca i Pecana", te da je "veliku radost
izazvala ova pobjeda u Crnoj Gori". 3 0 '
U memoarim a Gavra Vukova stoji daj e cijeloj Crnoj Gori teško palo pitanje Plava
i Gusinja, jer se očekivalo "da od Crne Gor e treba stvoriti jednu snažnu državu na
Balkanu".
Crnogorska vlada je poslije boja na Nokšiću shvatila da Plav i Gusinje ne mogu
zauzeti silom, pa je Mašo Vrbica obavijestio o tome crnogorsko poslanstvo u Istan-
bulu, a 26. decembra 1879. godine Vlada Crne Gor e je uputila Memorandu m
evropskim silama optužujući osmanlijsku vlast. Pošto ni vojna ni diplomatska akcija
u vezi predaje Plava i Gusinja nije uspjela, "Glas Crnogorca " je objavio članak u
kojem je istaknuto "da trenutni neuspjeh nikako ne znači odstupanje od cilja... da se
pitanje mor a rješavati krvavim načinom. 3 1 '
IV
Kralj Nikola je 1896.godine italijanskom predstavniku u Crnoj Gori saopštio pretenzije
Crne Gor e na Novopazarski sandžak, sjevernu Albaniju, basen Skadar­ skog jezera i dio
kosovskog vilajeta uključujući i Metohiju 32 ', a njegove aspiracije su
28. Čedo Culafić, citirano djelo, st. 70 - 72.
W:R.V.Vešović, Pleme Vasojevići, str. 313, 314.
30. Nikola L. Petrović Njegoš, Autobiografija, Memoari -putopisi, Cetinje
31. "Glas Crnogorca", br. 47. od 2o. decembar 1879.
32. DrDimo Vujović,Crna Gora i Francuska 1860 1914, Titograd, 1971,300.
74
dosezale do Prizrena,čak i dalje. Na tajnim pregovorima sa Srbijom, u Lucernu
leptembra 1912.godine, pripremljena je i karta za razgraničenje Crne Gor e i Srbije,na
kojoj su Metohija i Prizren prikazani kao crnogorski,a Kralj Nikola je
.i 111 jcvao i sjevernu Albaniju do rijeke Mati. 33 '
Crna Gora je u prvom balkanskom ratu zauzela beransku, bjelopoljsku, pl-
(evaljsku, rožajsku, plavo-gusinjsku, pećku i đakovačku oblast i posjela Bojansku i
Skadarsku krajinu 34 ', i proširila se za oko 7.000 km2 novih teritorija sa oko 240.000
Itanovnika, od kojih Muslimana i Albanaca - muslimana oko 160.000, Albanaca - I
atolika 20-25 hiljada i pravoslavnog življa oko 50-60 hiljada. 35 '
Kralj Nikola je 8. novembra 1913. godine izdao Proklamaciju o aneksiji 36 ' i
ojorn je proklamovao priključenje novih krajeva Crnoj Gori. Aktom o aneksiji
i Oilobođene teritorije su i formalno ušle u sastav crnogorske države, a tamošnji liteljisu
postali crnogorski državljani, kojima je proklamovana sloboda vjere i lična i
imovinska bezbjednost..
Zauzimanjem pomenuti h oblasti uspostavljena je i nova crnogorska vlast: ko-
mandant vojnog okruga, oblasna uprava, upravno-policijski organi, oblasni, kapet-
iii,ki i opštinski sudovi kojeje postavio komandan t Istočnog odreda. Organizovane
u tei itorijalno-upravne jedinice ovim redom: bjelopoljska - 28. septembra, beran- I
.i i. oktobra, plavsko-gusinjska 9. oktobra, rožajska - 14. oktobra, pecka - 21.
Oktobra i đakovačka - 25. oktobra 1912. godine. 3 7 ' Pošto su teritorije pljevaljske i
đaki ivačke oblasti privremenim sporazumom vojnih komandi, podijeljene između
Srbije i Crn e Gor e (ove varoši su definitivno pripale Crnoj Gori novembra 1913.
godine), to se u njima nije formirala crnogorska vlast. Tuzi sa bližom okolinom su
poi i ikom oktobra 1912. godine organizovane kao posebno područje, a teritorija
|U! no od Skadarskog jezera i prema rijeci Bojani nijesu imale organizovanu vlast. S,i
i isvajanjem novih oblasti i formiranjem ove uprave obrazovani su vojni sudovi, i u
38
Pljevljima odredni sud. ' U okviru oblasnih uprava formirane su kapetanije, i Imenovani
kapetani, kao policijsko-sudski organi.
IJ beranskoj oblasti je formirano 6 kapetanija, u rožajskoj oblasti 7 kapetanija, 1 1 1
nrkoj oblasti 5 kapetanija, uplavo-gusinjskoj 5 kapetanija iubjelopoljskoj oblas- II I
kapetanije.39 ' U novooslobođenim varošima su ustanovljene varoške opštine, s
predsjednikom na čelu i formirane su komand e mjesta sa žandamerijom, kao or-
11 Mitar Đurišić,Prvi balkanski rat 1912 - 1913, Beograd, 1960, 55
14, ASRCG, 1912,f. 67.87,91,93.
1969. str. 563. 15, ASRCG, MUD, UO, statistički odsjek 1912-1914, f.174.
16, "< tlas Crnogorca", 1913, 52.
I ASR( G, MUD, UO, 1913, f. 132, 31, 43, i 92.
ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 132. 31, 43, 94.
19 ASRCG. MUD, UO, 1913, f. 132, 205.
75
http://www.plbih.org
gani vojno upravne oblasti u oblastima, kapetanijama i varošima. Ovakva teritor­ ijalno i islratović, u Peći Jovan Plamenac i u đakovici Jevrem Bakić. 4 5 1 U Tuzima je I
upravna organizacija je ostala do kraja 1912 i početkom 1913.godine. iblusna upravna vlast bila povjerena Dušan u Đuraškoviću, a u Pljevljima je obra- 1
Početkom 1913.godine je izvršena nova teritorijalna organizacija vlasti u Crnoj 1 \ ana privremena uprava na čelu sa Sekulom Karadžićem, a vojno-upravnu vlast
Gori.Bjelopoljsku oblast su sačinjavale 3 kapetanije: bjelopoljska sa 5 opština i 87 sela, I
I Pljevljima je imao komandir Nikola Pejović, odnosno komandi r Periša To-
brodarevska sa 4 opštine i 35 sela i šahovićka sa 5 opština i 39 sela; svega 14 opština, liianović.4f>)
161 selo, 1416 pravoslavnih i 5.275 muslimanskih domova, stoj e ukupno iznosilo Međutim, Ustav i Zako n Crne Gore nisu se primjenjivali na novoosvojene
6.691 doma. 4 0 ) U beranskoj oblasti su formirane: beranska kapetanija sa 4 opštine i
47)
1.1 RJeve.
20 sela i polička sa 4 opštine i 3o sela, a u rožajskoj oblasti rožajska kapetanija sa 4 I iporedo sa formiranjem upravnih organa u novoosvojenim oblastima formi- I
opštine i 52. sela. Dakle, svega 12 opština sa 102 sela i 798 pravo- slavnih, kao i 2.568 I I II MIOblasni sudovi u Bijelom Polju, Beranama, Gusinju, Rožajama, Peći i i l . i k o v i i i
muslimanskih domova. Ukupno 5.366 domova. 4 0
Pljevaljsku oblast činila je samo . Predsjednici ovih sudova su bili: u Bijelom Polju kapetan Sava Anđelić, u
pljevaljska kapetanija sa 4 opštine, 61 selom, sa 124 pravo- slavnih i loo3 muslimanskih Beranama pop Josif Bojović, u Gusinju učitelj Aleksa Cukić, u Rožajama pi i
kuća, svega 2.127 domova. Plavsko-gusinjska oblast je obrazovana kao jedna ilosinđel Prokopije Veković, u Peći Sefedin - beg Mahmudbegović, u Đakovici 11
kapetanija sa 3 seoske i dvije varoške opštine, sa 30 sela i imandir Bogdan Popović, a u Pljevljimaje imenovan Odredni sud čiju je funkciju i lio
2.202 kuća. 4 2 ' brigadir M. Božović.
U pećkoj oblasti formirana je pecka kapetanija sa 5 seoskih opština od 101 sela i ()rganizacija državne uprave u Crnoj Gori je zaokružena donošenjem "Ure­
varoška opština - 5.545 domova, a u đakovačkoj oblasti obrazovana je đakovačka dbe 0 nputstvima,sudskim i finansijskim vlastima u novooslobođeni m oblastima", 4 8 1
kapetanija sa 4 seoske opštine od 37 sela i varoškom opštinom, sa ukupno 4.341 kuća. 4 3 ! ejom je izvršena nova upravna organizacija, gđe su novi krajevi podijeljeni na
' Oblasti, a ove na kapetanije, a kapetanija na opštine. Ustanovljene su četiri oblasti:
Krajem 1913. godine izvršenje prvi popis stanovništva u novooslobođenim krajevima, te i - < I .i , beranska, bjelopoljska i pljevaljska (čl. 2. Uredbe) . Članom 15. Uredb e
je utvrđeno daje u njima živjelo 224.000 stanovnika, bez tuške kapet­ anije i Krajine gđe se pećku oblast su sačinjavale kapetanije - pecka, đakovačka i istočka i varoši Peć i 'lil
nije uspjelo sa popisom.44 1 ' ivica, beransku oblast - beranska, budimska i rožajska kapetanija sa varošom Hn
Upravnu i policijsku vlast je preuzelo Ministarstvo unutrašnjih đela a sudsku vlast ane , a u sastavbjelopoljske oblasti su bile bjelopoljska i brzavska kapetanija sa
Ministarstvo pravde. Novi krajevi nijesu bili organizovani kao jedinstvena teritorija i • ,I I OŠOmBijelo Polje. Pljevaljska oblast je bila sastavljena od pljevaljske i ćehotin-
sa jedinstvenom administracijom. Najviša upravna vlast je bila u oblas- nim 11 kapetanije sa varošom Pljevlja. Plavsko - gusinjska kapetanija sa varošima Plav
upravama, kojima su bili podređeni policijski organi formirani u svim oblasti- ma. i (rusinje su pripojeni beranskoj oblasti, a Tuzi zetsko-brdskoj oblasti (Podgorica).
Postavljanje oblasnih upravitelj a se vršilo naredbamabrigadiraJankaVukotića, izuzev i u I ,i i bojačka kapetanija su ušle u sastav crmničko-pomorske oblasti, ka oi Kr a -
u Pljevljima gde je postavljanje privremenih organa vršeno po naredbi brig- adira |ina . 11 pravnu vlast su prem a članu 38. Uredb e vršile oblasne uprave kapetanstva,
Mašana Božovića. Prvi oblasni upravitelji bili su: u Bijelom Polju -Milo Dožić, u Opštinske uprave i seoski kmetovi, a sudsku vlast (čl. 40. Uredbe ) oblasni sudovi, l
Beranama - Milan Cemović, u Gusinju Milutin Radonjić, u Rožajama Simo ipetanski i opštinsko-varoški sudovi i predsjednici seoskih opština. Uredbo m je bilo
predviđeno (član 59.) organizacija carinskih uprava, a carinarnice su bile u Pljevljima,
40. ASRCG, MUD, UO, 193. f, 132, 292.
Bijelom Polju, Beranama, Peći, đakovici i Gusinju. Ovaka organizacija
41. Isto,
|l ostala do prvog svjetskog rata.
42. Isto,
43. Za plavsko-gusinjsku, pećku i đakovačku kapetaniju nema podataka o nacionalnoj st- rukturi Slo se tiče nacionalnog sastava novoformiranih državnih organa zapaža se da u ,\
stanovništva a prema nepotpunim podacima u plavo-gusinjskoj kapetaniji bilo je 12.517žitelja, od ega trojica Bošnjaka zauzimala položaj plemenskih kapetana i isti broj pred- ijednika
kojih muslimana 10.312, pravoslavnih 1.847 a katolika 358, u pećkoj oblasti bilo je 33.985 varoških opština i oblasnih sudija, a jedan predsjednik suda. Tako je Mu-
stanovnika odkojih 26.736 muslimanske, 5.105 pravoslavne i 2.146 katoličke vjeroispovijesti a u
/ - \SRCG, MUD, UO, 1913, 497.
Đakovačkoj kapetaniji je bilo 4.341 kuća i oko 28.640 stanovnika - ASRCG, MUD, UO, 1913, f.
132, 238, 522 i 292. lf ISRCG, MUD, UO, 1912. f. 130, 2723.
I • ISRCG, MUD, UO, 1913. f. 136, 2108.
44. ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 136. 1953.

76 77

http://www.plbih.org
 III il H i'"' Odmetnici su ubijali i ranjavali crnogorske vojnike, vršili prepade na putevi-
harem Osmanagić bio član Oblasnog suda u Gusinju. Ahme t i Musa Ganić, pred­
in. i upadali u sela i pojedine kuće, palili kuće i sijena, sve zbog terora koje je vršila I1
sjednik opštine, odnosno plemenski kap etan u Rožajama, 4 9 ' Murat Selmanović;
[logorska vlast u novooslobođenim krajevima.
predsjednikvaroške opštineu Pljevljimai Buto Hebović, predsjednik tuške opštine. Na
I 'oslije uspostavljanja crnogorske vlasti u novooslobođenim krajevima, pojed- i
visokim funkcijama su bili Nailbeg Ganić, član oblasnog suda u Rožajama, Mehme d -
n u i/ Berana, Gusinja, Donje Ržanice i Peći su zahtijevali od vlasti da se vrate u
beg Sokolović, član oblasnog suda u Peći i Rifki - beg Šahfnagić oblasni ljekar u Bijelom
50 )
pravoslavlje.57' Krajem 1912. i početkom 1913. godine molbe za prelazak u pravo-
Polju.
slavlje su odbijane, s obrazloženjem da još nije nastupilo vrijeme. Oblasne uprave
ii obavijestile o molbama za pomilovanje Ministarstvo unutrašnjih đela, a ono -
\ Imisiarstvo prosvjete i crkvenih poslova kako bi se upoznala Mitropolija na Cet- in
V.
i 11 koja je odobrila pokrštavanje, pod uslovom da se to obavi po crkvenim zakon-
i ma . Postoje Mitropolija dozvolila pokrštavanje, Ministarstvo unutrašnjih đela je i
Poslije zauzimanja Sandžaka pristupilo se razoružanju bošnjačkog stano-
dalo naredbu oblasnim upravama da se molioci "upute nadležnom svešteniku, koji Će
vništva, prvo u Bijelom Polju, pa Pešteri, a zatim i rožajskom kraju 5 1 ' i istovremeno
izvršiti svoju dužnost" 5 8 ', pa je jan u ar a 1913. godine izvršeno pokrštavanje prve
se naoružavalo pravoslavno stanovništvo koje je stupilo u dobrovoljačke odrede i koji
grupe u Gusinju i Beranama, a poto m u Peći i Andrijevici. Prevođenje u novu
su potom održavali red i mir i razoružavali Bošnjake. U plavsko-gusinjskoj oblasti
\ |em je vršeno na osnovu molbi, uz vođenje zapisnika uz prisustvo popa, lokalnih lasti
formiranje bataljon od mjesnog pravoslavnog stanovništva pod komando m Nika
i muftije. 59 ' U B e r a n a m a i Andrijevici je deset porodica pokršteno početkom Biarta
Vučelića, koji je naoružan od oduzetih 2.200 pušaka. U Peći je od pravo- slavnog
1913. godine, dok je 68 porodica iz Gornje Ržanice čekalo odobrenje za
stanovništva formirana Pecka brigada, a isto je bilo i u đakovici.
11| il. i štavanje. U Rožajama su pokrštene dvije porodice a za Pljevlja nema podataka
Upored o sa razoružanjem Bošnjaka i Albanaca, crnogorska vlast je počela sa
*' pokrštavanju.
odvođenjem talaca Bošnjaka, pa je u početku u Crnoj Gori bilo pokupljeno 323 taoca,
Pokrštavanje jekarakteristično za plavsko-gusinjsku, pećku i đakovačku oblast. II
od kojih je 112 bilo iz Plava, koji su internirani u Nikšić 5 2 ) , a u Podgorici je
plavsko-gusinjskoj oblasti se pokrštavanje veže dolaskom Donjo-Vasoje-
početkom mar t a 1913. godine dopremljeno 233 taoca iz đakovice. 5 3 ' Taoci su bili
ii ke brigade pod k o ma n d o m brigadira Avra Cemovića koja je vršila neviđeni ti
uglavnom bošnjački i albanski prvaci, barjaktari, age, trgovci, bogati seljaci. Bili su
i ni nad Bošnjacima ovog kraja. Prvo je naredi o obavezno nošenje crnogorskih I
zadržavani po nekoliko mjeseci u zatvoru , a početkom aprila 1913. godine su
.ipa""> a potom svojom "zauzimljivošću i rado m brigadir Cemović učinio je te danas u
uglavnom svi pomilovani od kralja Nikole. Nakon puštanja većina je prebjegla u
Plavu i Gusinju nem a nijednog Turčina po spoljašnošću nego su svi Srbi
Albaniju, posebno taoci iz Gusinja, Peći i Đakovice.
?| Najprije je jedn o 240 Turak a mušketano , pa ostatak pokršteno , pošto nije imao kud da
Zbog ubistava, oduzimanja naoružanja, zemlje, pokrštavanja, velik broja
bježi, ali sada svakoga dana bježe pokršten e familije pu t Valjbone".61 ' Prema izjavi
Bošnjaka i Albanaca u martu i aprilu 1913. godine se odmetnu o u kačake u sjever- noj
prot e Đorđ a Sekularca, koji je obavljao kršćenje, dato dopisniku "Politike" Vuku
Albaniji. U Krasnićima, Curanima i Gašu, u maju 1913 godine se nalazilo oko 1000
Dragović u pokršćen o je 12.000 pripadnik a islamske vjer-
odmetnika iz Peći, đakovice i Plavsko-gusinjske oblasti, 54 ' a samo iz Gusinjske
kapetanije je bilo 795 emigranata. 5 5 ' 56. "Vjesnik", 1913. 85.

U Skadru je bilo llooo prebjeglog stanovništva iz Crne Gor e i Srbije a u Tirani 5 ' \SRCG,MUD, UO, 1913, f. 132,116, M.Radonjić-Ministru unutrašnjih djela u Gusinju
II. I. 1913. - dostavlja ponovljenu molbu Beča Osmanova Otaševića za pokrštavanje; a SR(
48. "Glac Crnogorca" 1913, 58.
'G, MV,K, 1913, f. 7,136, izvještajA.Cemovića-Ministru vojnom, Berane 17.11913. (o
49. ASRCG, MV, 1913. f. 154. 1649. pokrštavanju 4 Đukića i l Adrovića).
50. "Glas Crnogorca", 1913, 53.
<•'< \SRCG, MUD, UO, 1912, f. 131, 3095, pov. naredba od 21. XII1912.
51. ASRCG, MUD, Komisija II. f. II.
•"> ISR( G, MUD, UO, 1913. f. 132, 116, 120, 181, Izvještaj Oblasne uprave u Gusinju 14,
52. ASRCG, MV, K. 1913. f. 7,110.
15,21.11913.
53. ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 133,
60 ASRC 'G, MUD, UO, Izvještaj Oblasnog upravitelja, M. Radonjića, br. 428, II195.
54. ASRCG, MUD, UO, 1913. f. 134, 1355
u I ISRCG, MUD, Komisija,/. II
55. ASRCG, MV, K. 1913. f. 8. 1259.
79
78

http://www.plbih.org
 oispovijesti. 6 2 ' Crkva je za izvršene usluge pokrštavanja ispostavila račun državi. ''•'' |in i Bajram Cuka Vusanjin.67 ' Procesi suđenja i strijeljanja su nastavljeni sve do maja
Pokrštavanje u plavsko-gusinjskoj oblasti je prestalo 5. maja 1913. godine, kada je 1913. godine pa se pretpostavlja daj e u ovom vremenu strijeljano oko 550 - S00 Plavljana i
Mašan Božović postavljen za Oblasnog upravitelja i kada je na narodnom zboru u Gusinjana, a strijeljanje je uglavnom vršeno u mjestu Previja.68 '
Gusinju pročitao Proklamaciju kralja Nikole o slobodi vjeroispovijesti saopštivši da svako
ima pravo da ispovijeda vjeru koju želi, i da svi pokršteni mogu da se vrate na islam.
Pošto je dao hodžama ključeve od džamija gotovo su se svi prisutni nakon kupanja u
Grnčaru vratili da klanjaju, pa svi nijesu mogli da stanu u tri džamije u Gusinju.
"Pričalo se, pored ostalog, kako bi oni čim bi se krstili, trčali na kakvu rijeku ili potok, te
trljali ona mjesta na tijelu, gđe su bili pomazani i trljali
ih pijeskom dotle, dok bi im krv potekla. 6 4 1
Masovno pokrštavanje Bošnjaka i Albanaca plavsko-gusinjske oblasti se pokla- pa
sa presudama Kraljevskog vojnog suda u Plavu, čiji je predsjednik bio Balša Balšić
(prije pokrštavanja Mula -Hajro Bašić). Prvo su osuđeni 5. marta 1913. godine i
strijeljani: mula Sado Musić, Dem o Marković, Osma n - aga Šehović, Bećo
- ali Mulić, Hajro i Junuz (braća), Omeragići, Ago i Emin (braća) Ferović, Mazo i
Hak o Hadžimušovići i Šećo Ferović. Istoga dana su strijeljane još dvije grupe od po
osam građana. 6 5 '
Drugom presudom od 9. III 1913 godine osđena su i strijeljana sljedeća lica:
Ffadži Haso Radončić, Hadžija Bećov Radončić, mula Šećo Omeragić, Hak o Aljov,
Began Sarković, Nuco Jakupov, Jup o Rečkov, Malja hadži Sejdov Nikočević, Ibra-
•fjtt S^f&S
him Radončić, Halil Radončić, Mujaga Taljev Omeragić, Murat Hadžin Radončić,
Ram o Zećirov Kolenović, Has o Aljkov Kolenović, Ram o Šujak, Seljo Matkov 41 Mr jL&jt %4*4
Laličić, Hak o Alitov Čekić, Jakup Arifov Pepić, Hako Smajljov Balić, Čelj Saban, Me 4g d**^f SS^« ^
h Saban, Avudlj Zeka, Šaban Hasan, Malja Ibišev, Ram o (nije naznačeno ni prezime
ni ime oca). 6 6 ' Presudom kraljevskog suda br. 2. od 9. III 1913. godine osuđeni 4f . -tu Su*L*.
su i strijeljani: Hasan Bajrov Nikočević, Bajro Zećirov Nikočević, Ade m Bašin
Nikočević, Avdo Osmanagin Omeragić, Ibro Ahmetagin Omeragić i mula Emin,
mula Hus o Ethemov, Ade m Šećov Radončić, Du n Talev Radončić, Mujko Ahmetov 4f vStt* .
Deljanin, Ram o Nurov Sujković, Hasan Smajljev Kolenović, Šok Sokolj Vusanjin,
Ibrahim Rustemov, Suljo Ustrefov, Hadži Šaban Nikočević, Nuro Hasov Mrkulić,
Arslan Jakupov Ferhatović, Buto Hasanov Čekić, Čeil Balidemaj, Muj Galeb, Hasan
Đekić, Bajram Hadžija Balidemić, Halil Sejdov Dervišević, Alija Frca, Taša
Nikočević, hadži Jupo Laličić, Adem Zeka Vusanjin, Hulj Sokolj Vusan-

62. Mustafa Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Kultura, Beograd 1979. str. 208. Policijski kapetan Milivoje Dragović izvještava o strijeljanju dvadeset pet
63. ASRCG, MUD, UO, 1914. 1790, Janko Drakulović, 4884, 29. IV1914. Gusinjana.
64. ASRCG, MUD, 1913. Komisija I, f, I,
65. ASRCG, MUD, UO,Komisija 1913, fasc. II. 67 Isto,
66. "Hnatski dnevnik" 2. ožujka, 1941. 68 Mustafa Memić, citiano djelo, struna 206.

80 81

http://www.plbih.org
i^/^d^U, t^J*'-&»**«^.* ^tf^w4^

4 ^ "
Izvještaj Josifa Soškića o strijeljanju dvadeset šest Bošnjaka na Previji,
koje je doveo Mula-Hajro Balšić (Bašić)

http://www.plbih.org
 U presudama Kraljevskog vojnog suda se navodi da su osuđena lica sarađivala sa IH .I i iseljenika Crnogorcima. Ova pitanja su riješena Zako no m o naseljavanju
kačacima na način što su "letećom poštom slali izvještaje u Čerene" "kao veleizda- jnici flOVOdobijenih pređela, čime su stvoreni uslovi za efikasno oduzimanje zemlje
lolnjacim a i Albancima i ista je davana Crnogorcima. Tak o je Agrarna komisija do
jataka kačačkih i zbog prikrivanja oružja".
feb] ii.ii a 1914. godine izdvojila 26000 rala zemlje za naseljavanje 500 porodica, a
Ovo je apsolutno netačno, jer su sva navedena lica strijeljana zbog toga što nijesu
|i dnoj porodici je davano 15-30 rala obradive zemlje uz okućnicu, ali je nekim d.iv.Ho
htjela da se pokrste i da nose crnogorske kape. Od svih pokrštenih porodica ostalo je u
i preko 30 i 40 rala 7 3 ' Najviše molbi za dođelu zemlje je bilo iz Pive, Dr ob - HJBka,
Plavu samo pet, pa o dobrovoljnom pokrštavanju ne može biti riječi, kako to želi da
Nikšićke oblasti, Banjana, Kolašinskih polja, Morače, Kuča, Bjelopavlića, a dijelom i
prikaže većina crnogorskih istoričara, jer molbe koje su pisane vlastima za prelazak
iz Katunske nahije, pa je do 19. jun a 1914.godine podneseno 10.019 molbi.74' U
u pravoslavnu vjeru imale su isključivi cilj da se sačuva život i imovina. Daj e
plavsko-gusinjskoj kapetaniji za naseljavanje su bili predviđeni Vusanje i I loli. U
pokrštavanje izvršeno nasilno ističe i Vladimir Dedijer, u radu "Božja kazna": "kralj
aprilu 1914. godine u Vusanju su se naselile 54 kučke i bratonozičke liiniilije, dok u
Nikola i neki pravoslavni sveštenici na kraju balkanskog rata su izvršili bru- talno
H o t e u početku niko nije smio da pođe. 7 5 1 U đakovačkoj kapetaniji l< naseljeno 150
pokrštavanje muslimanskog stanovništva. Ko nije pristajao bio je smjesta strijeljan".
porodica iz Stare Crne Gore .
U Pećkoj oblasti su prelazili u pravoslavlje stanovnici Brestovnika, Novog Sela,
Trebovića, Dubova, Drenice, Loćana, Crnobrega, Kritčine, Lješanja, Jagode, Petrića, Bošnjaci u novooslobođenim krajevima Crne Gor e su se masovno iseljavali. I'o
Zajmova, Prilepa, Jablanice, Kruševa, Svrke, Istinića, Streoca, Raušića, Glodana i i laci Ministarstva unutrašnjih đela govore da se u periodu april - ju n 1914. godine
drugih, gđe se prijavilo više stotina porodica islamske vjeroispovijesti. 69 ' Proces lielilo preko Bara za Tursk u 12.302 muslimanska žitelja. 76 ' Me đuti m, taj broj je i
pokrštavanja u Peći je bio privremen o obustavljen prilikom obilaska crnogorsko- I , I i no veći, jer po izvještajima austrijskog vicekonzula iz Bara samo od početka 1 1 1 , 1 1
austrijske komisije u đakovici, da bi bilo nastavljeno krajem marta i u aprilu 1913. a 1914. godine iselilo se 8ooo lica, od kojih 2.500 prek o Bara za Carigrad, 3.500 ( ' V.
godine, aliu manjem obimu. 7 0 ' U Peći je bilo obrazovano tajno društvo pod nazivom 1914. godine) za Siriju a oko 2.000 otputovalo je u neka druga mjesta Turske, l ni isteći
"liga za pokrštavanje" kojeg su činili mjesni trgovci, 7 1 ' koji su propa- girali novčanu pomo ć za troškove 7 7 'a u periodu od maja do j un aj e emigriralo
pokrštavanje. Članovi ovog društva su objašnjavali pojedincima -musliman- ima "da 170 lica, a od aprila do jula 1914. godine se iselilo ukupn o 16.570 lica.78 ' Prilikom
su njihovi stari bili vjere pravoslavne, da su gradili Dečane, Patrijaršiju" i da treba da osvajanja novih krajeva crnogorska vojska je u zapadno m dijelu
budu srećni što su oslobođeni i što se slobodno mogu vratiti u pravo- slavlje Sandžaka vršila brojne zločine nad nedužnim bošnjačkim stanovništvom.
"prađedovsku vjeru koju su napustili usled azijatskog zuluma". 7 2 ' Propagi- ranje 11 Donjem Kolašinu crnogorska vojska je zapalia 140 kuća u selima Lisci,
pokrštavanja je u Peći vršio i Sefedin beg Mahmudbegović, koji je postavljen za Obodu, a u selu Drpljanima, kod Šahovića je zapaljena 41 kuća uz saglasnost Kralja
predsjednika oblasnog suda u Peći, pa je i sam pošao na Cetinje da se pokrsti i tom Nikole, a u paljenju su se isticali novonaimenovani kapetani i predsjednici opština
prilikom mu je Kralj Nikola dodijelio najviše priznanje "senatski grb". Isti je slučaj je S,iInivići i Suti v a na. 7 9 ' Za Ro ž aje ne m a "službenih" p o d at a k a obroj u poginulih iako
bio i sa islamskim stanovnicima u Đakovici. jt p< ulnešena 61 prijava, a nem a ni podataka za Bijelo Polje, gdje su na zloupotrebe 1
U novooslobođenim oblastima 1912. godine napuštene kuće i imanja Bošnjaka i 1 I M igorske vojske podnijete 354 prijave. I z jedn e prijave i z Bijelog Polja utvrđuje I
Albanaca naseljavali su dobrovoljci, njihove porodice i pravoslavno stanvništvo da su ubijeni Hasan Međedović sa bratom Ahmetom , bratanićem Ibrahimom i i' 1 I n
u dijete u kolijevci. U Plavu je u selu Mete h, Ilija Otašević iz Gornje Ržanice
doseljeno iz Stare Crne Gore. Crnogorska vlada je zabranjivala prodaju zemlje izmđu
Bošnjaka i Srba, a poništeni su svi kupoprodajni ugovori koji su bili ovjera- vani kod I ASRCG, MUD, Glavni odbor, 1914, f. 2. 745, 12. 06.1914,
nadležnih sudova. Prva mjera vlade Crne Gor e u novooslobođenim oblas- tima u 'I ASRCG, Glavni odbor za naseljavanje, 1914, f. 20, 9103-9500
dijelu agrarnih odnosa je bila ustupanje imovine odmetnika, ratnih izbjeg- I ISRCG, MUD, UO, 1914, f. 148, 25o5, G.Protić-Ministarstvo unutrašnjih djelaAndr-
ijevica, 29. III 1914.
69. ASRCG, MUD, UO, 1913, Izvještaj Oblasne uprave u Peći, 6, 9, 10,17. III 1913.
'6 I HSSIP, PO, 1914J.IV/14 pov. 2386, izvještajM. Gavrilović, Cetinje 12.VI 1914.
70. ASRCG, MUD, UO, 1913. f. 133. 637, 649, 653, 660, 668, 691, 699 - Izvještaj oblasne
ISRCG, AUP, 1914. f. 78, 31/p-c, Olo-Berhtoldu, Cetinje 13. V. 1914.
uprave u Peći.
78. Isto,
71. ASRCG, MUD, 1913, Komisija I.f. I, referat: Peć, B-pokrštavanje
Žarko Šćepanović, Pregled prošlosti
1
' /);. Bijelog Polja i okoline do 1918.godine, Bijelo
72. Isto,
Polje - Beograd, 1987, 24.
84
85

http://www.plbih.org
 Što te ruže? — Još da nije
ubio porodicu svojega kuma Bekteša Šaljunovića sa 12 članova porodice, a na Previji roda moga spram te bilo,
je streljano 550, a od džandamerijskih i vojnih patrola 250 Plavljana. U Beranam a je more tvoje, silno more,
bilo zatočeno 38 talaca koje je trebalo sprovesti u logor u Nikšiću, ali je pratnja na krst ustrašen bi splavilo!
putu od Trešnjevika do Mateševa poubijala 25 talaca, od kojih 16 Ramusovića, sa
Duljkom Smajlagićem na čelu, 2. Garčevića, po 1. Mandžuka, Bošnjak, Kolašina, Sto te ruže, o viteže?
Đukiać i Turkovića, a za dvojicu ne postoje podaci. '
80
Sto te ruže, bojni grome?
Kao primjer demagoškog odnosa Kralja Nikole prem a Bošnjacima, može da posluži i A pregnuća kavge — car si;
njegova "mnogo hvaljena" pjesma "Turčinu", koja je kako u zabilješkama piše "nastala po ti stravični krunolome !
oslobođenju Bara od Turaka". Pjesmu donosimo u cjelini:
'"Otoma n je strašljivica"
— i to ti se još govori —
Turčinu a ni Grci, ni Rimljani
par ti n'jesu, gdje se bori!
... Et moije ne croispas
Qu'il soit digne du peuple en qui Dieu se reflete Tebi, lave, to se zbori: a
De joindre au bras qui tue une main qui soufflete. Evropa sva zadrhta,
Victor Hugo kad odjaha seratlijski
s pratnjom malom tvoga hata
Sto te ruže, lave stari,
istočnoga care sv'jeta, na prag grčke imperije,
orle, koji sred zapada ni da rečeš:"Dobro veče!"
u pohod e nam dol'jeta? ispred tebe zabunjeno,
poplašeno, sve uteče !
Što te ruže? — A da n'jesi
laka krila umorio Pošto sjede domaćinski
niz državu Lazarevu, u Jedren u i Stambolu,
dokle si je pokorio, — krunu lomeć' Lazarevu,
vidje Budim na pomolu!
krik tvoj stari bi se čuja'
čak do mor a sjevernoga; I u njemu i Prizrenu
a Latinin rob tvoj bi ti zausopke smjelo sjede,
hata voda' golemoga; otoleii te mah junački pod
bijeli Beč povede !

kaldrmama drevnog Rima

Zelenu ti vidje čalmu i
i poljima Italije; —
Veron a i Linc ravni; s
nazvat' ćaše:'Dobro jutro! '
Minćija se vode napi
vjereniku od Adrije!
tvoj konjanik odabrani!
80. ASRCG, MUD, Komisija. UJU. ref. II, štab VIII.

86

http://www.plbih.org
 Latinku si i Njemicu sjeda i/, ovih krajeva.82', dok se iz Podgorice digla sirotinja, čime je ispoljen "praktičan duh"
za se na terćije; njihov Podgoričana, koji su svoje trgovačke interese stavili ispred religijskog zanosa. Prema
narod strašio im klepetom odredbam a člana 30. Berlinskog ugovora crnogorska vlast je bila u
ti bakračlije!
I 'I 'a vezi da osnuje posebne škole za bošnjačku djecu i u tom cilju je trebalo u Nikšiću
prvo da se izvrši popis djece od 7-12. godine radi upisa u školu. Naredn e godine j e
Od zaliva aravijskog do
II N i kšiću upisano samo 13 učenika - Bošnjaka, dok su u Podgorici vršene pripreme
obale Hindustana,
18 otvaranje škola koje bi pohađala bošnjačka djeca, u kojima je trebalo da se predaje
što ti harač ne donosi, bi
li bega, bi li hana? vjeronauka, k a k o bi se poštovala vjerska ravno pra vno s t u nastavi. 8 3 ' Međutim,
omogućeno je bilo "svakom roditelju da i prije isteka tri godine od laključenja
Pa ža' mi je, što te ruže, Berlinskog ugovora može ispisati dijete iz škole i poći u Tursku, samo
premda si mi krvnik stari, .ikomu se učini daj e u pogledu njihovog školovanja postupljeno drugačije nego što
pitam: u boj ko to može i. trebalo". 8 4 '
da se s tobo m barabari — IJ Baru su 1884/1885 godine počeli sa radom mektebi - privatne vjerske škole n
kojima se učila vjeronauka, koje su naredbom Ministarstva unutrašnjih djela
do nas šaka siromaha!? Ukinute 1891. godine. U Podgorici 1895. godine počeo je sa izgradnjom mekteb koji
Pa sad, kad se dobro znamo, |( finansirao turski poslanik na Cetinju. Mektebi su otvarani i poslije balkanskih i
ostaje nam jeda n drugom
.ilova u novoosvojenim krajevima u Brodarevu, Ivanju i Grnčarevu, a počele su da i
da junačku poštu damo.
ide i javne škole u kojima je školovanje bilo obavezno.
Broj bošnjačke djece koja su pohađala školu prem a statistici od 1878 - 1912. line
A narodi umoren i
da počinu, da odahnu; nek je iskazan na sljedećoj tabeli:
im rad a i nauke Pregled školovanja muslimanske djece
blagodatni dni osvanu!
Sk.godina Podgorica Bar Ulcinj Nikšić Mrkojevići Spuž
Borba strašna i velika 1878/1879 1 4 - 13
nastane li iznovice; I 879/ 1880
zadime li bojnom maglom 26 - - -
naša brda i ravnice; IK80/1881 2 31 - 4 - -
IH81/I882 3 34 - 4 5
kroz tu maglu zasjaju li 1882/1883 19 2
sabalja nam bistri zraci... 12 -
1883/1884
mi ćemo se iza toga 56
opet štovat' ka' junaci. 1884/1885
1885/1886 54 -
I HM/1887 64 -
IK87/1888 40 -
Ukupa n broj stanovnika u Crnoj Gori je 1898. godine iznosio 191.475. odkojih
IH88/1889 31 -
pravoslavnih 173.420, muslimana 12.492 i katolika 5.541. 81 ', masovan proces isel-
H • Isto, str. 305.
javanja Bošnjaka iz Nikšića i Kolašina je počeo odmah, kada su se svi Bošnjaci iselili
DrĐ.D. Pejović, Razvitak prosvjete i kulture u Crnoj Gori 1852-1916, Istorijski institut u
81. PavelA. Rovinjski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV, Izdavački centar" Cetinje" TitOgradu, Cetinje 1971, str. 54
Cetinje, 1994, str. 174. H4 Isto.

88 89

http://www.plbih.org
 1889/1890 40 21 18 40
1890/1891 42 20 1 38
1891/1892 57 22 1 22
1892/1893 - 24 2 36
31
1893/1894 -
-
27 -
1 37
"UJEDINJENJE ILI SMRT
1894/1895 24
1895/1896 - - - 28
1896/1897 - 5 - 24
1897/1898 - 8 - 23
1898/1899 29 - - - DRAGUTIN T. DIMITRIJEVIĆ APIS
1899/1900 28 12 - - (1876-1917)
1900/1901 29 - * -
1901/1902 16 8 2 21
1902/1903 28 11 - - Srpski generaUtabni oficir i narodni revolucionar. Voda tajne
1908/1909 - - - sipske nacionalističke oiganizacije" Ujedinjenje ili srrirf, u nar­
1910/1911 30 - - - odu poznate kao "Crna nika". Značajna je ličnost usrpskojpoliti­
1911/1912 22 - - - ci od 1901-1917 godine. Bio je voda majskog puča 1903. godine,
kada su ubijeni kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga. Na
Zbog heterogenog etničkog sastava stanovništva u novoosvojenim krajevima Crne Gor e sudskom pocesu u Solunu osuđen na smrt, a potom i strijeljan.
školstvo je imalo drugačiju organizaciju obzirom na nacionalne ciljeve koje je trebalo Rehabilitovan od strane Vrhovnog suda Srbije 1953.godine.
sprovesti u ovim krajevima. Na ovo ukazuju i odredbe člana 1. Zakona o osnovnim školama
gdje je bilo propisano: "Zadatak je narodnijema škola­ ma da vaspitavaju djecu u narodnom i
religijskom duhu i da ih spremaju za građanski život, a naročito da šire prosvjetu i srpsku I.
85
pismenost u narodu". '
U tom cilju je u plavo-gusinjskoj oblasti i Metohiji vlada imala prvenstveni (Irganizacija "Ujedinjenje ili smrt", poznata u javnosti kao "Crna ruka" tajna
zadatak da otvori što više škola, pa je prosvetarska funkcija u ovim oblastima pri- pala |l teroristička organizacija, koja je zajedno sa četničkom organizacijom odigrala
andrijevačkim učiteljima. Zadata k učitelja je bio da pravoslavno stanovništvo uči u li ujnu ulogu u borbi protiv sloboda i prava nesrpskih naroda.
pismenosti prek o analfabetskih kurseva, a bošnjačko stanovništvo je trebalo dovesti u 1 'i eteča organizacije "Ujedinjenje ili smrt" je "Crna ruka" osnovana 29.5.1903
priliku da "kapitulira pred obrazovanjem" kako je to bilo zacrtano u programu o line, od grupe srpskih oficira koji su učestvovali u zavjeri 29. 5.1903.godine,na n
vođenju politike prosvjećivanja u novoosvojenim krajevima. "Držalo se da će s i poručnikom Dragutinom Dimitrijevićem Apisom kada s u ubili kralja Ale-
asimilovanjem ići lakše u oblastima Plava i Gusinja, Berana, Bijelog Polja i Pljevalja i n u l u i kraljicu Dragu , svrgli s vlasti dinastiju Obrenović i ustoličili Kara-
čije je stanovništvo velikim dijelom iz Crne Gor e i govore srpskohr- vatskim jezikom
86
dordeviće. Članovi organizacije "Crna ruka" su djelovali preko kluba "Slovenski i
'. U tom cilju je predviđeno i otvaranje škola u svakom selu, a učitelji su primali ni'", koji je osnovan u Beogradu 1903.godine, čiji je vođa bio Jaša Nenadović, bliski
više plate u odnosu na druge krajeve u Crnoj Gori, ka o i posebnu nagradu od po 200 • i u ii l kralja Petra. Važnu ulogu su imali Aleksandar Srp, prijatelj princa đorđa,
perpera ukoliko bi bošnjačku djecu naučili čitanju i pisanju. Mirko Naumović,potpukovnik,DušanOptrikić, kapetan i Rad e Mihailović, ure-
• 11111 lista "Slovenski jug". Princ Đorđ e je bio pokrovitej kluba , a veliki prijatelj u
11 koj akademiji nauka i umjetnosti im je bio Jovan Cvijić , čije će ideje kasnije i
85. M.Kostić, Škole u Crnoj Gori, Pančevo 1806, str. 60-64. 1
11 Srpska samostalna stranka braće Pribićević.
86. DrĐ.Pejović, citirano djelo, str. 109.

90 91

http://www.plbih.org
 II,
Aneksijom Bosne i Hercegovine 6. oktobra 1908. godine, od strane Austro-
ugarske, Srbija je izgubila svaku nadu da će joj se Bosna priključiti pa se pristupilo
stvaranju Narodne odbrane, masovne organizacije s ciljem da se odupru Austro-
ugarskoj. Narodna odbrana se zalagala da se svi Srbi ujedine putem militarističke
nacionalne politike, uključujući i rat. Austrija je Narodnu odbranu smatrala opas­
nom organizacijom jer je, po njenom mišljenju, "to bila prvoklasna revolucionarna
organizacija, koju su podržavali svi protivnici aneksije. Mladi dobrovoljci iz raznih
đelova zemlje okupili su se u Ćupriji, u istočnoj Srbiji, da ih Voja Tanasković obuči
četničkom ratovanju. Prekaljeni četnici iz Makedonije prešli su bosansku granicu.
Srbi u Bosni i Hercegovini bili su ubijeđeni da će za četnicima nastupiti i regularna
srpska vojska".!)
I pored revolucionarne aktivnosti u početku svoga rada, Narodna odbrana je na
zahtjev Austrije postala kulturno društvo,čime su se razočarali Srbi jer "Po našem
mišljenju", rekao je kasnije Apis, "Narodna odbrana nije uradila dovoljno niti,pak
ono što smo smatrali daje potrebno da se uradi ".2)
Zbog zatišja u nacionalnim aktivnostima i obeshrabrenja u narodu, zbog nep-
omaganja četnika u Makedoniji kojima su Bugari oteli sve što su osvojili srpski nacio-
nalni radnici, u Makedoniji su donijeli odluku o formiranju tajne militarističke orga­
nizacije. U tom pravcu će se stare četničke vođe na čelu sa Bogdanom Radenkovićem,
na konferenciji u Skoplju, odlučiti za revolucionarnu borbu protiv Bugara i Mladot-
uraka, a pomoć za ovaku operaciju će zatražiti u Beogradu. Svoju ideju Radenković
je saopštio u Beogradu Voju Tankosiću, četničkom vojvodi, kapetanu Velimiru
Vemiću i Ljubomiru Jovanoviću Čupi, koji su odlučili da osnuju organzaciju za rev-
olucionarno djelovanje izvan Srbije, koja će dobiti ime "Ujedinjenje ili smrt". Apis je
saznao da se priprema osnivanje tajne organizacije i pristao da se pridruži inicijatori­
ma, a kada su ga u Solunu pitali da li je pomagao u izradi Statuta "Crne ruke"
odgovorio je: "Ja nisam bio ni određen za taj posao, niti bio među onima koji su statut
sastavljali, niti sam se bio primio toga za izradu projekta... pok. Ljuba (Jovanović
Čupa) je to izradio i ja se sećam da je dao i nacrt zakletve. Pored Ljube radio je na
projektu i g. Bogdan. Na tom prvom skupu sva su gospoda gore naznačena uzela na
sebe da izrade projekat Ustava i kad je projekat po partijama bio gotov, onda se na
skupovima već držanim u stanu Vemićevom donosilo i tad je čitana svaka partija pred
svima i na taj način može se smatrati i utvrđenje definitivne njegove redakcije. Pri
1. Čedomir Popović, "Orgnaizacija Ujedinjenje ili smrt", Nova Evropa, XV, bi; 12, 1927. s st.398-
399.
2. Ljubo Bratić, Mlada Bosna, st. 34 i 35.
92
http://www.plbih.org
tome nije bilo velikih diskusij a i nije se ulazilo u one misterioznosti svih odredaba. Kad
je pretresanje bilo svršeno i odredbe konačno primljene, onda ga je neko uzeo i
prepisao ipodneo nam ga je na potpis, čini mi se u kancelariji pok. Ilije Radivojevića".3'
Apis je ušao u Vrhovnu centralnu upravu organizacije "Ujedinjenje ili smrt"
kao običan član a pošto je imao lične veze sa istaknutim činovnicima i vojnicima, on
će sve te veze staviti u službi organizacije "Ujedinjenje ili smrt" i postati glavna
ličnost organizacije, koja se u običnom govoru naziva njegovom iako je uprava za
predsjednika izabrala Iliju Radivojevića , a Velimira Vemića za sekretara. 4'
U vrhovnu komandu su izabrani Ilija Jovanović Pčinski, vođa makedonskih
četnika, major Milan Vasić, sekretar Narodne odbrane i generalštabni pukovnik i
M. Milovanović Pivac.5)
Razloge zbog kojih je ušao u organizaciju "Ujedinjenje ili smrt" Apis objašnjava
ovako: "Ovamo gore pozitivan gubitak Bosne i Hercegovine i svih naroda za
Srpstvo... a dole,na jugu istrebljenje Srpstva koje je u novom režimu Turskom imalo
da bude sasvim dovršeno, činilo je na mene utisak najočajnijeg vremena za Srpstvo.
U tom momentu dolazi jedan iz ovih krajeva, naš ugledni nacionalni radnik, g.
Bogdan Radenković... predstavlja potrebu za ovako društvo, jer se njemu činilo da
se u Srbiji malo vodi računa (o tome), kao u slobodnom Pijemontu Srpstva, a uveren
da treba Srbija da pristupi rešenju ovog makedonskog pitanja, iznosi da treba ovu
ideju potpomoći ovakvim tajnim komitetima (u Makedoniji), pa se nisam plašio
pred tim stoje društvo tajno da o tome razmišljam, pa sam pred ova dva nacionalna
radnika, g.Bogdana i pok.Ljube i ušao u organizaciju, a naročito zbog Bogdana". 6'
Organizacija "Ujedinjenje ili smrt" je bila najaktivnija u prvoj godini postojanja
.Njena Vrhovna centralna uprava često se sastajala i raspravljala o planovima da se
ubiju bugarski kralj Ferdinand i crnogorski knez Nikola, kao glavni protivnici ujed-
injenja Srba .7) U Beogradu su vođe "Ujedinjenje ili smrt" uvodili nove članove u
organizaciju, posebno mlade oficire.Obično bi bilo dovoljno da takav čovjek samo
spomene da je "Crna ruka" rodoljubiva organizacija koja se zalaže za ujedinjenje
Srba ili "radi za naše nacionalne ciljeve" i da navede imena nekoliko vođa i oficiri bi
ulazili u organizaciju ne postavljajući više nikakva pitanja.8'
Osnivači oganizacije "Ujedinjenje ili smrt" su bili "pod uticajem procesa ujed-
3. Zivan Zivanović, "Iskazi i odbrana Apisa" st. 177-180.
4. Isto,
5. Cedomir Popović, "Organizacija "Ujedinjenje ili smrt-Uzroci i način postanka", NovaEvro-
pa,XV,st. 401-405
6. Zivan Zivanović, "Organizacija Ujedinjenje ili smrt - Iskazi i odbrana", Nova Evropa XV, s
st. 410-415.
7. Cedomir Popović, Citirani rad, st. 400-403.
8. Ljubo Bratić, Mlada Bosna, st. 37.
93
 III.
injenja Italije kao i Njemačke u XIX vijeku a posebno pod uticajem ideja, postupa­
ka i akcija karbonara i programa" Mlade Italije", Đuzepa Macinija, stoje došlo do
Apisovu organizaciju "Ujedinjenje ili smrt" stvorio je srpski militarizam. Nju
izražaja u Ustavu i Poslovniku organizacije, s mnogim elementima romantike, mis­
su uglavnom sačinjavali elitni srpski oficiri. 0 ovoj organizaciji" Radničke novine" u
tike i simbolike".9'
broju 244 od 29. oktobra 1911. godine, u članku "Crna ruka ili žuljevita ruka" pišu: "
Kada je saznao za osnivanje organizacije M. Milovanović, predsjednik Vlade
Srbija nije samo zemlja skandaloznih afera: ona je zemlja lepih šala... Dobili
i ministar spoljnih poslova Kraljevine Srbije je prihvatio saradnju sa pukovnikom
smo i Crnu ruku! To je jedna misteriozna, jezovita organizacija srpskih patriota..
Apisom i radio na stvaranju srpsko-bugarskog saveza i u tom cilju vlada je odobrila
Jedne grupe oficira i intelektualaca,sa patriotskom a možda i šovinističkom
četničke akcije u Makedoniji, a organizacija uz saglasnost vlade otvorila "dobrovol-
ideologijom. Sam naziv već je strašan...Pristup imaju samo izabrani. Na koji način
jnu četničku školu u Prokuplju za obuku dobrovoljaca i njihovu pripremu za ger-
se biraju ? To je tajna. Kako se organizuju?Još veća! Gde su i koji su? Najveća! Sta
ilsku vojnu. Do rata 1912. u balkanskim ratovima i, najzad, u prvom svetskom ratu,
hoće?... Sad imamo Vladu koja se održava pomoću sudova i policije, pomoću reak­
svi komandanti dobrovoljačkih odreda bez izuzetaka bili su članovi ove organiza­
cionarnih paragrafa i apsandžijskih žila. Vi ste protiv Vlade- zato što ne ide dovol­
cije.10'
jno udesno; a protiv opozicije, i to još više, što bi ona htela u levo.I ako vi pobedite,
Posebno je bila aktivna u Bosni i Hercegovini gđe je major Vasić preko pov­ onda ćemo imati Vladu u kojoj bi se pored reakcionalnih paragrafa i kandžija
jerenika "Narodne odbrane" radio na revolucionisanju narodnih masa, a uspostav- pridružili još i vojnički bajoneti. Ovo je policijska vlada., a ono bi bila militaristička
ljena je veza organizacije sa jugoslovnskom nacionalno-revolucionarnom omladi- vlada !.13»
nom i nacionalnim i političkim prvacima u jugoslovenskim zemljama pod Austro­
Koliki je uticaj imala organizacija "Ujedinjenje ili smrt" na ukupni društveni i
ugarskom. Tom vezom rukovodio je Apis.
javni život, posebno na generala Radomira Putnika, govori njegovo ismijavanje
Organizacija je proširivala i učvršćivala veze sa političkim prvacima hrvatsko-
opozicionih poslanika i svih drugih kada su u skupštnskoj raspravi juna 1912. go­
srpske koalicije u Zagrebu a za to je najzaslužniji Oskar Tartalja koji se sastao sa
dine, poslanici napadali predlog kredita od 21.miliona dinara predviđen za potrebe
rukovodstvom organizacije "Ujedinjenje ili smrt" prilikom posjete srpske i hrvatske
vojske, a o čemu su iste novine pisale:"... Gospodin Putnik nebi mogao niti smeo ni
studentske omladine iz Zagreba u Beograd aprila 1912. godine, koga je posebno
izbliza zauzeti onakvo držanje prema Parlamentu da nije delegat... jedne oficirske
impresionirao Apis za kojeg je pisao s divljenjem:" Aktivan i smio kakav je bio, on
organizacije, koja prezire Parlament, koja mrzi parlamentarizam i koja smatra da sve
igra vidnu i značajnu ulogu u svim većim događajima predratne Srbije ne tražeći za
zlo otuda potiče. A da takva organizacija postoji, to je ne sumnjiva stvar.
sebe ni časti ni hvale: on je duša i vođa, organizator nacionalno-revolucionarnog
... držanje gospodina Putnika na preksinoćnoj sednici jeste jedan jak, doduše
pokreta, koji ima stalno na umu, ne samo svoju Srbiju, već i ostale krajeve u kojima
indirektan, ali vrlo jak dokaz o tome da zbilja postoji jedna čvrsta, formirana oficirska
živi naš narod, a koji se nalazio u tuđem ropstvu... Apis je prvi među svima. On je
organizacija sa određenim ciljevima i planovima, svesna svoje moći i spremna da
vojnik i političar, u isto vrijeme Garibaldi i Mazzini, jugoslovenskog rata za
prvom zgodnom prilikom uhvati za gušu Parlament i parlamentarizam!. 14'
oslobođenje. " n )
Stav organizacije "Ujedinjenje ili smrt" kao uopšte i srpske oficirske kaste je
Kasnije je Tartalja odveden u redakciju dnevnog lista organizacije "Ujedinjen-
bio o nacionalnom pitanju velikosrpski i nacionalno - šovinistički, a što se može
je ili smrt" "Pijemont" za koga je ulog od 20.000 dinara dao prestolonaslednik
utvrditi i iz Ustava te organizacije. Naime, u članu 1. Ustava Organizacije "Ujed­
Aleksandar i "postao prvi katolik i Hrvat član organizacije".12'
injenje ili smrt" stoji: "u cilju ostvarivanja narodnih ideja-ujedinjenja srpstva - stvara
se organizacija čiji član može biti svaki Srbin, bez obzira na pol, veru i mesto
rođenja, kao i svaki onaj koji bude služio iskreno svojoj ideji"15' U članu 2. istog
Ustava stoji da je tajna za širok krug, a u članu 4. da organizacija utiče na sve

9. Politička enciklopedija, "Suvremena administracija", Beograd 1977, st. 1096. 13. Vladimir Dedijer i Branko Pavićević, "Nova Misao", br. 7, 1953, st. 120.
10. Isto, 14. Isto,
11. Oskar Tartalja, "Veleizdajnik", Split, 1928, st. 26-28. 15. Oskar Tartalja, "Veleizdajnici" (brošura) st. 36-45, Zagreb-Split, 1928.
12. Isto st. 24-26 95
94

http://www.plbih.org
službene faktore u Srbiji , kao Pijemontu, na sve društvene slojeve i cjelokupni
društveni život, sprovodi revolucionarnu organizaciju na teritorijama gđe žive Srbi
i bori se svim sredstvima protiv svojih neprijatelja ove ideje van granica, i održava
prijateljske veze sa svim ličnostima i državama i narodima koji su prijatelji srpskog
plemena i pomaže svima narodima koji se bore za oslobođenje i ujedinjenje.
Vrhovna Centralna uprava, sa sjedištem u Beogradu, najviši je organ orga-
nizacije (čl.5.) u čiji sastav pored članova iz Kraljevine Srbije je i po jedan delegat
iz Srpskih pokrajina: Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Stare Srbije i Makedonije,
Hrvatske, Slavonije i Srema, Vojvodine i Primorja. Iz sadržaja ovog člana jasno
proizilazi za kakvu državu i u kojim granicama i oblastima treba da se prostire
Srbija, jer je očito da Apis kad kod je govorio o "jugoslovenstvu" to je uvijek bilo
neodređeno. Do sukoba između Nikole Pašića i Dragutina Dimitrijevića Apisa je
došlo baš zbog različitog shvatanja srpskog nacionalnog pitanja, jer je Nikola Pašić
zastupao maksimalističko stanovište, koje je kasnije potvrđeno Krfskom deklaraci-
jom i ostalim ustavnim dokumentima, dok je Apis zastupao minimalističko, kako je
to bilo određeno i u Ustavu organizacije, a pobijedilo je prvo. 16)
Poslije optužbe rukovodstva organizacije "Ujedinjenje ili smrt" zbogneslagan-
ja u vezi srpskih nacionalnih interesa, Vlada Srbije će uz saglasnost regenta Ale­
ksandra, smijeniti načelnika štaba vojske Srbije, vojvodu Putnika, i ministra za
vojsku Rada Brajevića, a članove organizacije "Ujedinjenje ili smrt" 28. XII1917.
godine uhapsiti. U montiranom sudskom procesu u Solunu Apis sa majorom
Ljubomirom Vulovićem i Radom Malobabićem biće streljani.17'
Po uzoru na ranije nacionalističke organizacije u Evropi, organizacija "Ujed-
injenje ili smrt" je svim sredstvima pokušavala da postigne ujedinjenje u Veliku
Srbiju. U njen sastav su bili okupljeni idealisti i beskrupulozni teroristi, civili i
oficiri. Rukovodstvo organizacije je željelo da stvori mrežu revolucionarnih orga­
nizacija među južnoslovenskim narodima u inostranstvu. Apis je bio glavna figura
organizacije ipokretač mnogih akcija.On je isplanirao i organizovao ubistvo Franca
Ferdinanda što je priznao u pismu upućenom princu Aleksandru 30. V 1917.
godine, u kojem stoji:" Jednom sam vam već kazao da sam možda pogrešio što sam
u onom pismu i na saslušanjima rekao da sam planirao atentat u Sarajevu. Sada bih
rekao da je to glavni uzrok moje smrti ".18)
O tome najbolje govore članci u "Pijemontu", listu organizacije "Ujedinjenje
ili smrt". Poslije poraza Bugarske jula 1913.godine, "Pijemont" je isticao srpske
16. Vasa Krizmanović, "Nikola Pašić i njegovo doba" 1845-1926, knjiga II "Nova Evropa", Beograd,
1990, str 251-264.
17. Velizar Najman "Zlo u novoj istoriji Srba 1804-1994", KIZ, Kultura, 1996, Beograd, st.
120.
18. Cedomir Popović, "Organizacija, "Nova Evropa", XVst. 405-410.
96
http://www.plbih.org
nacionalne i imperijalističke zahtjeve: " Oba rata koja je vodila Srbija imala su
nacionalno oslobodilačko obeležje: preko njih je konačno potvrđeno naše suvereno
pravo na staru Srbiju i na Makedoniju... Makedonija je puna sva srpskog
stanovništva; praktično sve stanovništvo Makedonije odlikuje se čisto srpskim
rasnim odlikama i običajima ...!19'
Odbacujući postojanje makedonske nacije "Pijemont" slavi "civilizatorsku
ulogu Srbije..
"... Odmah se mora zavesti strogi i sigurni režim u novo pripojenim
područjima. Naši državnici ne smeju se zadržavati zbog predrasuda. Nikakvi
demokratski ili liberalni obziri koji bi podrazumevali da se isti sistem uvede tamo...
Zato što u tim novim područjima postoje raznovrsni elementi i interesi, ne sme se
razmatrati mogućnost da im se daju politička prava."20'
U vezi činovničkog aparata u novopripojenim krajevima "Pijemont" piše:
" Srpska uprava u toj oblasti, bila je sramotno loša, jer su radikali na vlast
postavili neobrazovane i podmitljive budale". 21 '
U vezi rada Vlade u novopripojenim krajevima "Pijemont" je pisao:
" Vlada je banda državnih anarhista. U Makedoniji Protićeva policij a pljačka
narod". 22'
Ovakav stav i odnos organizacije "Ujedinjenje ili smrt" je bio prema svim
narodima koje je Srbija trebala da "oslobodi" od tuđinske vlasti i ista se zalagala za
vojnu upravu kao oblik vladavine i bila protiv prava i sloboda svih nesrpskih naroda
koji bi trebali da žive pod vojnom diktaturom. O kakvoj se organizaciji radi najbolje
pokazuje odgovor Apisa na sudskom procesu u Solunu,kada je na pitanje:" Zašto ste
za simbole organizacije uzeli lobanju, ukrštene kosti, nož, bombu i otrov, i šta svaki
od tih simbola znači", odgovorio:
"Za mene kao intelegentnog čoveka ovi amblemi nemaju ovako zaoštravajući
i odvratni izgled... Ja sam i ranije bio u ovakvim komitetima. U prvi komitet u koji sam
ušao i kad sam počeo da radim na ovim stvarima najednom većem sastanku došao
je među nas dr. Slobodan Jovanović, vrlo uvaženi profesor univerziteta, koji nam je
ovim recima predstavio potrebu za najočajniju borbu u Makedoniji, "da se Srpstvo
može spasiti bombom, nožem i puškom". Ovo je moje prvo nacionalno kršćenje. U
docnijem radu na terenu otrov je bio upotrebljavan i svi su ga četnici nosili i kao
napadno sredstvo da se spase čovek ako padne neprijatelju u ruke. Eto, zbog toga..."23'
19. Pijemont, "Crna ruka i Nacionalno pitanje" od 28. juli 1913.godine.
20. Pijemont, "Kakav režim u Novoj Srbiji", 1. septembar 1913.
21. Pijemont, "Vlada i Kruna" 6. maj 1914.
22. Pijemont" 5. V1914.
23. Zivan Zivanović, "Organizacija Ujedinjenje ili smrt-Iskaz i odbrana"st. 415-416
97
 Jedina knjiga koja je do sada izašla, a koja pruža nešto podataka o radu "Crne
ruke" je knjiga "Finale" Đorđa Nastića koju je objavio 1908. godine u Budimpešti
, a razlog objavljivanja je odluka beogradskih dvorskih krugova da se ubije crnogor-
ski kralj Nikola, stoje rezultiralo cetinjskim bombaškim skandalom, tj. pokušajem
atentata na kralja Nikolu, gđe je Vaso Ćulafić osuđen na smrt zbog veleizdaje.
Značajno mjesto u "Organizaciji ujedinjenje ili smrt"su zauzimali Mehmed
Mehmedbašić, Mustafa Golubić i Nezir Hadži Nalić,koji su bili u štabu Apisa, koje
je on nazivao"alpskim cvećem", a Bošnjake Srbi-muslimani,kojih je u njegovoj je-
dinici 1911 godine bilo skoro jedan bataljon "jer je hteo da i oni učestvuju u borbi za
24
ujedinjenje sa Srbijom" '

Obredni krst organizacije "Ujedinjenje ili smrt" (prva i zadnja strana)

24. Milan Živanović,PukovnikApis,Savremana administracija, Beograd, 1955, st 272.

98

http://www.plbih.org
 USTAV ORGANIZACIJE
"UJEDINJENJE ILI SMRT"

I. CILJ I NAZIV

a. i.
U cilju ostvarenja narodnih ideala - ujedinjenja Srpstva -stvara se organizacija,
čiji član može biti svaki Srbin, bez obzira na pol, veru, mesto redenja, kao i svaki onaj
koji bude iskreno služio ovoj ideji.

Čl. 2.
Organizacija pretpostavlja revolucijonu borbu kulturnoj, stoga joj je institucija
apsolutno tajna za širi krug.

Čl.3.
Organizacija nosi naziv "Ujedinjenje ili Smrt".

Čl.4.
Za ispunjenje svoga zadatka, organizacija:
1) Prema karakteru svoga bića utiče na sve službene faktore u Srbiji kao Pijemon-
tu, i na sve društvene slojeve i celokupni dmštveni život u njoj;
2) Sprovodi revolucijonu organizaciju po svima teritorijama na kojima Srbi žive:
3) Van granica, bori se svima sredstvima protivu sviju neprijatelja ove ideje;
4) Održava prijateljske veze sa svima onim državama, narodima, organizacija­
ma, i pojedinim ličnostima, koji su prijateljski raspoloženi prema Srbiji i srpskome
plemenu;
5) Ukazuje svaku pomoć onim narodima i organizacijama, koji se bore za svoje
nacijonalno oslobođenje i ujedinjenje.

101
100

http://www.plbih.org
 //. NADLEŠTVA ORGANIZACIJE. Cl. 13.
Zvanje predsednika i blagajnika je besplatno.
Čl.5.
Najstarija vlast organizacije jeste Vrhovna Centralna Uprava, sa sedištem u Beo- Čl. 14.
gradu. Ona se brine o izvršenju zaključaka. Odluke po svima poslovima organizacije donose se, na sednicama Vrh. C. Up-
rave, većinom glasova.
Čl. 6.
Broj članova Vrh. C. Uprave neograničen je, - principijelno što manje. Čl. 15.
Pri izvršenju odluka putem organizacije, apsolutna vlast pripada predsedniku i
ČL 7. sekretaru.
Vrh. C. Upravu sastavljaju, pored članova iz Kraljevine Srbije, i jedan
opunomoćeni delegat organizacija svih srpskih pokrajina: Čl. 16.
1) Bosne i Hercegovine, U izuzetnim hitnim i manje važnim slučajevima, presedniksa sekretarom donose
2) Crne Gore, odluku, i staraju se o njenom izvršenju, referišući o tome na prrvoj sednici Vrh. C.
3) Stare Srbije i Makedonije, Upravi.
4) Hrvatske, Slavonije, i Srema,
5) Vojvodine, Čl. 17.
6) Primorja. Za što pravilnije otpravljanje poslova, Vrh. C. Uprava deli se na sekcije prema
prirodi posla.
Čl. 8.
Sprovođenje organizacije u Srbiji spada neposredno u zadatak Vrh. C. Upravi. Čl. 18.
Vrh. C. Uprava održava vezu sa pokrajinskim upravama preko opunomoćenih
ČL 9. delegata tih organizacija, koji su ujedno i članovi Vrh. C. Uprave: u izuzetnim
Sprovođenje organizacije u pokrajinama srpskim van granice Kraljevine Srbije slučajevima preko naročitih izaslanika.
spada u dužnost svakoj pokrajinskoj upravi za njenu pokrajinu.
Pokrajinska uprava je najstarija organizacijona vlast u svojoj pokrajini. ČL 19.
Pokrajinskim upravama ostavlja se sloboda rada. Jedino izvođenje širih revolu­
Čl. 10. cionarnih pokreta zavisiće od odoborenja Vr. C. Uprave.
Podela organizacije na okružne i ostale uprave regulisaće se poslovnikom orga-
nizacije, koji će izraditi, a prema potrebama u toku vremena menjati i dopunjavati, Čl, 20.
Vrh. C. Uprava. Vr. C. Uprava regidisaće sve potrebne znake za čuvanje tajnog karaktera organiza-
cije.
Čl. 11.
Svaka uprava iz svoje sredine bira sebi predsednika, sekretara i blagajnika. Čl. 21.
Vr. C. Uprava dužna je da blagovremeno obaveštava sve članove organizacije,
Čl. 12. nadležnim putem, o svima važnijim pitanjima koja se tiču organizacije.
Sekretar, po samoj prirodi poslova, može zamenjivati predsednika. Njemu se u
Vrh. C. Upravi osigurava egzistencija tako, da se sav preda organizacijonom poslu.
102 103

http://www.plbih.org
 Čl. 22. za svoje lične, klasne, ili partijske interese, kazniće se smrću.
Vr. C. Uprava s vremena na vreme kontroliše rad svojih uprava. Analogno tome
postupaju i ostale uprave. Čl. 31.
Ko jednom stupi u organizaciju, iz nje ne može više izaći, niti mu ko može uvažiti
ostavku.
III. ČLANOVI ORGANIZACIJE.
Čl. 32.
Čl. 23. Svaki član potpomagaće organizaciju nedeljnim uplatama.
Kao princip pri sprovođenju organizacije u detalju ima važiti pravilo: saobraćaj Organizacija, prema potrebi, može novac nabavljati i prinudnim putem. Odo-
i opštenje vrštiti samo preko naročito određenih i legitimisanih lica. brenje za ovakve postupke izdaje Vr. C. Uprava uzemlji, ili pokrajinska uprava u svojim
pokrajinama.
Čl. 24.
Dužnost je svakoga člana da vrbuje nove članove, pri čemu on svojim životom Čl. 33.
jamči, za one koje uvodi u organizaciju. Pri izricanju smrtne kazne, Vr. C. Uprava rukovodiće se jedino time da ona bude
pouzdano izvršena, bez obzira na sredstvo koje će se pri tome upotrebiti.
Čl. 25.
Članovi organizacije među sobom lično se ne poznaju. Samo članovi uprave
poznaju se lično. IV PEČAT I ZAKLETVA.
Čl. 26. Čl. 34.
U organizaciji, članovi se vode po brojevima. Ali Vr. C. Uprava treba da ih zna Organizacija ima ovakav pečat: U sredini pečata snažna savijena ruka drži raz­
poimence. vijenu zastavu, a na njoj (kao grb) mrtvačka glava sa ukrštenim kostima; pored zastave
nož, bomba, i otrov. Okolo je natpis s leva u desno: "Ujedinjenje ili smrt", a ozdo: "V.C.
Čl. 27. Uprava".
Članovi organizacije moraju se bezuslovno pokoravati svima naređenjima svojih
uprava, kao i samo uprave neposredno višim upravama. Čl. 35.

Čl. 28. Pri stupanju u organizaciju polaže se zakletva, koja glasi:

Svaki je član dužan da nadležnim putem dostavlja sve ono što dozna, kako pri­
vatno tako i u svojoj službenoj funkciji, a što ima interesa za organizaciju.
Čl. 29.
Interes organizacije stoji nad svim ostalim interesima.
Čl. 30.
Pri stupanju u organizaciju, - svaki član treba da zna da stupanjem u organizaciju
gubi svoju ličnost: on ne može da očekuje nikakve slave, nikakve lične koristi, bilo
materijalne bilo moralne. Prema tome, ko od članova pokuša da iskoiisti organizaciju
104
"Ja, N.N. (ime dotičnika), stupajući u organizaciju "Ujedinjenje ili smrt", zaklin-
jem se suncem što me greje, zemljom što me hrani, Bogom, krvlju svojih otaca, čašću
i životom, da ću od ovog časa pa do smrti verno služiti zadatku ove organizacije i uvek
biti gotov da za nju podnesem žrtve.
"Zaklinjem se Bogom, čašću, i životom, da ću sve naredbe i zapovesti bezuslovno
izvršavati."
"Zaklinjem se Bogom, čašću i životom da ću sve tajne ove organizacije sa sobom
u grob poneti."
"Nek mi sude Bog i moji dmgovi u ovoj organizaciji, ako ovu zakletvu hotimično
ne izvršim ili prekršim".

http://www.plbih.org
 V. PRELAZNA NAREĐENJA. Član 2.
Radi bržeg širenja organizacije, čim član nađe tri nova člana-druga, izveštava
Vrhovnu Centralnu Upravu šaljući joj spisak novih članova. Vrhovna Centralna Up­
Čl. 36.
rava rešava o prijemu, i o tome izveštava člana osnivača, šalje mu brojeve za nove
Ovaj Ustav stupa odmah u život.
članove i sve što je potrebno za izvršenje zakletve. No, član osnivač je dužan popuniti
u što kraćem roku svoju grupu do pet, uvodeći na isti način nove članove u organizaciju
Čl. 37.
čim koga nađe.
Ustav se ovaj ne može menjati.
U Beogradu, 9 maja 1911. g. (M.P.)
Član 3.
1. Ilija Radivojević s.r. (poginuo)
Čun jedan član pridobije novih pet članova, odnosno tri, on zajedno sa njima
2. Bogdan Radenković s.r. (osuđen-umro)
polaže zakletvu. Zakletva se polaže na ovaj način:
3. ČedomiljA. Popović s.r. (osuđen)
Član osnivač određuje dogovorno sa svojim osnivačem, - koji ujedno i prisustvuje
4. Vel. S. Vemićs. r. (osuđen)
zakletvi kao izaslanik Vrhovne Centralne Uprave, ako se drugače ne naredi, - vreme i
5. Ljubomir S. Jovanović s. r. (poginuo)
mesto gde će se zakleti sa svojim novim drugovima.
6. Drag. T. Dimitrijević s. r. (streljan)
Soba, u kojoj se vrši zakletva, nalazi se u mraku. U sredini sobe je sto zastrt crnim
7. Voj. P. Tankosić s. r. (poginuo)
platnom. Na stolu je krst, nož i revolver. Sobu osvetlava samo jedna mala voštana
8. Ilija M. Jovanović s. r. (umro)
sveca.
9. Milan Vasić s. r. (poginuo)
Osnivač izgovori prethodno jednu prigodnu reč, iznoseći velike zadatke organiza-
10. MU. Gr. Milovanović s. r. (osuđen)
cije, njene glavne principe, iz ustava i poslovnika, kao i opasnosti kojima se članovi
izlažu stupajući u nju. Na završetku pita ih: pristaju li da polože zakletvu.
Ako svi izjave da pristaju, iz drugog odeljenja iznenada stupa u tu sobu jedan
POŠLO VNIK ORGANIZA CIJE potpuno prerušen i strog maskiran čovek, član jedne od viših grupa, koji je zato naročito
"UJEDINJENE ILI SMRT određen.
Tada osvniač, a za njim svi novi članovi, jasnim glasom izgovaraju zakletvu.
Član 1. Kada se to svrši, svi se novi članovi izljube među sobom, a maskirani čovek im
Svaki član organizacije dužan je da u organizaciju uvede pet novih članova. svima čestita štipanje u organizaciju rukovanjem, neizgovarajući pritom nijedne reći.
Ovo uvođenje, vrši se ubeđivanjem, i novi članovi stupaju dobrovljno. Oni On se potom odmah povlači u svoje odeljenje, a soba za zakletvu osvetlava se. U
sačinjavaju zajedno sa članom osnivačem jednu organizacijom grupu. osvetlenoj sobi novi drugovi svojom rukom prepisuju i potpisuju po jedan tekst zakletve,
Svaka organizacijona grupa predstavlja jednu osnivačku grupu za pet novih grupa i predaju ga osnivaču, koji svakom saopštava njegov broj i ugovoreni znak za
nižih stepena, sa kojima je u neposrednom i stalnom dodiru preko članova iz osnivačke međusobno raspoznavanje. (Ugovoreni se znak povremeno menja, i saopštava nared-
grupe. bom Vrhovne Centralne Uprave.) A potom upućuje i podstiče svakoga, da što pre
Svaka organizacijona grupa, ma koga stepena, u stalnom je dodiru i sa svojom osnivanju nove grupe, zaklinjajući ih na ovaj isti način; da svaki od njih dolazi na
osnivačkom grupom preko svoga člana osvinača. sednice na koje ih bude pozivao radi dogovora ili saopštavanja kakvih naređenja. Čita
Članovi osnivači su, dakle, i jedini sprovodnici naredaba i uputstava Vrhovne im zatim odredbe iz ustava i poslovnika, koje za to cilj dobiju od Vrhovne Centralne
Centralne Uprave u sve redove organizacije, kao god što su i kanal koji iz najdaljih Uprave - odnosno okružne.
redova organizacije šalju Vrhovnoj Centralnoj Upravi razne informacije, predloge,
molbe i.t.d. Član 4.
Svaki osnivač dužan je da zakletve, zajedno sa brojevima svojih drugova, odmah

106 107

http://www.plbih.org
sprovede u zapečaćenoj kuverti Vrhovnoj Centralnoj Upravi redovnim putem, preko
neposredne starije grupe. Svaka neispravnost ili nehaj u ovom pogledu, od strane
osnivača ili pojedinih gurpa, kazniće se najstrožije. Ovom pnlkom vraća se ustav i
poslovnik, kao i sve potrebe dobijem za izvršenje zakletve. Vrhovna Centralna Uprava
potvrđuje prijem zakletve. Pokrajinske će i okružne uprave takođe slati zakletve svojih
članova Vrhovnoj Centralnoj Upravi na čuvanje.
Član 5.
Svaki osnivač dužan je da od članova svoje grupe skuplja nedeljne uloge, i da ih
odmah šalje Vrhovnoj Centralnoj Upravi, odnosno okružnoj upravi, koja će s vremena
na vreme putem izvešća prijem potvrđivati.
Visinu uloga članova jedne grupe određuje osnivač, dogovorno sa svojom grupom,
i o tome izveštava Vrhovnu Centralnu Upravu prilikom sprovođenja zakletve. U sva­
kom slučaju, nedeljni ulog ne može biti manji od jednog groša (0.20 p.d.)
Vrhovna Centralna Uprava će, s vremena na vreme, podnositi svima svojim gru-
pama izveštaje kako o prihodima tako i o rashodima organizacije, kao i o ciljevima na
koje su ti rashodi utrošeni. Ulozi će se slati mesečno, sa naznačenjem: za koji je mjesec
ulog, od koje je grupe, i od kojih članova - članove notirati brojevima. Okružne uprave
slaće takođe na isti način uloge članova Vrhovnoj Centralnoj Upravi. One će za svoj
okrug voditi spisak - registar - članova i knjigu plaćanja uloga, radi kontrole.
Član 6.
Svaki osnivač je dužan da svoju grupu izveštava o poslovima organizacije, da kod
svojih članova održava i raspaljuje osećajepatrijotizma ipožrtvovanja za srpsku ideju.
Češći, što češći, sastanci grupa u sednice, radi gornje celji, imaju presudnu važnost po
uspeh ideje i organizacije, te ih treba izvoditi sa svom marljivošću.
Član 7.
Svaka je grupa dužna izvršivati sva naređenja Vrhovne Centralne Uprave, odnos-
no okružne uprave.
Član 8.
Svaka grupa je dužna da primi i pokrije ljude koje Vrhovna Centralna Uprava
bude odredila za izvršenje nekoga dela, i da spremi sve što je potrebno kako za samo
izvršenje tako i za olakšanje begstva izvršiocima.
Član 9.
Kad neka grupa dobije naredbu od Vrhovne Centralne Uprave, da sama izvrši
108
http://www.plbih.org
neku stvar, ona izvršenje ne može prenositi na neposredne niže grupe.
Ako je, za izvršenje tahe naredbe, potrebno manje od šest ljudi, onda i članovi
vuku kocku na onoliko listića koliko je ljudi potrebno za izvršenje naredbe. Osnivač
napiše delo koje se ima da izvrši na listiću, pa se ti listići nekoliko puta presaviju; tako
se isto presavije još toliko listića koliko je potrebno do šest, odnosno do broja članova
u grupi, ali tako, da se prazni listići ne mogu nikako razlikovati od popunjenih. Svi se
ti listići dobro izmešaju u jednom sudu pa se onda pnstupa izvlačenju. Pri izvlačenju
niko ne srne zaviriti u sud. Osnivač izvlači poslednju.
Član 10.
Članovi grupe na koje padne kocka moraju bezuslovno izvršiti dobijenu naredbu.
U slučaju neposlušnosti biće najstrože kažnjeni od strane Vrhovne Centralne Uprave.
Član 11.
Svaka grupa ima prava da podnosi Vrhovnoj Centralnoj Upravi sve one predloge,
žalbe, i molbe, koje nađe da su umesne i da mogu koristiti organizaciji i njenu cilju. Te
predloge moraju grupe vrlo hitno dodavati jedna drugoj preko članova osnivača, da bi
štopre dospeli do Vrhovne Centralne Uprave, koja će istim putem odgovarti da li ih
usvaja ili odbija.
Član 12.
Svaki član organizacije dužan je da ukaže svaku pomoć drugu koji mu se obrati
izgovaranjem svoga broja i ugovorenim znakom.
Član 13.
U vanredno hitnim slučajevima potrebe, upoznavanja između dvojice članova
organizacije vrši se obostranim izgovaranjem broja i ugovorenim znakom.
Član 14.
Članovi organizacije dužni su čuvati u najvećoj tajnosti kako svoju grupu tako i
samo organizaciju. Tajne organizacije ne smeju se ni po cenu najvećih muka izdavati:
jer se izdajstvo kažnjava srmću.
Član 15.
Svi su članovi dužni da izbliza prate ponašanje i vladanje svojih poznatih drugova
u organizaciji.
109
 Član 16.
Ako ponašanje koga člana zaslužuje samo opomenu, ona će mu se učiniti od
strane njegove grupe.
Član 17.
Ako ponašanje koga člana bude zaslužilo veću kaznu, to će se redovnim putem
dostavljati Vrhovnoj Centralnoj Upravi.
Član 18.
Ako koji član hotimično ili nehotice izda organima vlasti, ili kome čoveku koji ne
pripada organizaciji, kakvu tajnu organizacije, i ako od toga izdajstva može nastupiti
po samu organizaciju, ili po članove njegove grupe, kakav brza opasnost, onda sama
grupa treba odmah da toga člana ma na koji način učini bezopasnim. Ako ona to ne
može da učini, treba odmah da traži pomoć od neposredno starije grupe.
Član 19.
Ako se u izdajstvu uhvati član osnivač, i ako zbog tog izdajstva dođu u veliku
opasnost članovi njegove grupe ili interesi organizacije, njegova će ga grupa odmah na-
ma koji način učiniti bezopasnim, a posle će ovako tražiti vezu sa Vrhovnom Central­
nom Upravom:
Na četvrtoj strani "Trgovačkog Glasnika" izdaće ovakav oglas:
"Traži se veza sa bogatim čovekom radi velikog posla". Na kraju će staviti rimski
broj grupe, koji je dobila pri osnivanju, zatim ime ulice i broj kuće gde će se održati
sastanak sa izaslanikom Vrhovne Centralne Uprave, i najzad broj člana grupe kojeg je
ona - grupa - koja vezu traži odredila da se sa tim izaslanikom sastane.
Taj izaslanik će uspostaviti vezu te grupe sa neposredno starijom grupom.
Član 20.
Ako član osnivač, otsustvom ili nekim drugom uzrokom, mora napustiti svoju
grupu, ne srne napuštati dužnost dok se njegova grupa ne dovede u vezu sa starijom.
Tom prilikom mu se određuje i njegov položaj u organizaciji onoga mesta kamo bude
otišao.
Član 21.
Član osnivač će isto tako dostavljati starijoj gnipi ipremeštaje pojedinih članova
njegove grupe, da bi se na vreme mogle sve grupe popunjavati, tako da uvek budu
sastavljenje od pet članova.
110
http://www.plbih.org
Član 22.
Vrhovna Centralna Uprava će u svakom okrugu osnovati po jednu okružnu up­
ravu organizacije, koja će po ovim istim principima izvoditi organizaciju po svome
okrugu.
Član 23.
Oknižne uprave su vrhovna vlast organizacije u svojim okruzima. Okružne up­
rave donose samo odluku o prijemu novih članova u svom okrugu. Odmah o tome
izveštavaju Vrhovnu Centralnu Upravu ovako:
Upreporučenu pismu šalju spisak u kome su naznačena samo imena i prezimena
novo primljenih članova, a ispod tih broj osnivača te grupe. - Ništa više.
Vrhovna Centralna Uprava vraća taj isti spisak, stavljajući pored imena svakog
člana broj mesta u organizaciji, a na čelu spiska broj grupe. Ovo vršiti na adresu
članova koji služe za vezu.
Čim ovakav spisak dobiju okružne uprave, naređuju zakletvu, o čijem rezultatu
izveštavaju Vrhovnu Centralnu Upravu sprovodeći joj ujedno i zakletve novopriml-
jenih članova čije će se prijem potvrditi.
Ovaj izuzetak čini se, da bi se rad na širenju organizacije ubrzao: - sve pak ostalo
vršiti redovnim putem propisanim u poslovniku - Cl. 2. - iz ruke u ruku.
Član 24.
Okružne uprave zavise samo od Vrhovne Centralne Uprave, i sa njime opštepreko
jednog od svojih članova, kojega određuje Vrhovna Centralna Uprava. Vrhovna Cen-
tralna Uparva određuje i lice koje će, u ime njeno, opštiti sa određenim članovima
pojedinih okružnih uprava, kao i način na koji će se to opštenje vršiti.
Član 25.
Pokrajinske uprave će same, prema mesnim prilikama, sastavljati svoje poslovni-
ke, ali po ovim istim principima.
Napomena.
Član 26.
Budući da je tajnost bitni uslov organizacije, opštenje je između pojedinih instan-
cija u organizaciji usmeno.
Svaki pismen akt uništava se čim se po njemu postupi, Nepoštovanje ovogpravilni-
ka izaziva odgovornost.
111
 Član 27.
Vrhovna Centralna Uprava može ovaj poslovnik menjati i dopunjavati prema
potrebama i prilikama. Predloge za izmene i dopune mogu činiti kako pojedine grupe
tako i okružne uprave. UDRUŽENJE "SRPSKA ODBRANA"
Član 28.
Grupe se označavaju rimskim, a članovi arapskim brojevima.
Srpski prosvetni radnici u Skoplju iBitolju su još od 1900. nastojavali da se na silu
počne odgovarati silom. Oni za to nisu mogli u Srbiji sve do 1905. pridobiti službene
krugove. Te godine pod presijom naroda iz Stare Srbije i Maćedonije i javnog mnenja
9.V.1911. god.
u Srbiji službena Srbija popušta. I rezultat toga je stvaranje tajnog udruženja "Srpska
Beograd. (M.P.)
odbrana" - čija su pravila bila ovakva:
Pravila tajnog udruženja "Srpska odrbana"

IME
či. i.
Srbi u St. Srbiji i Mačedoniji, a poimence iz sandžaka skopskog i debarskog i kaze
kičevske, prilepske, ohridske kao i iz drugih strana bitoljskog i solunskog vilajeta,
osnivaju tajno udruženje "Srpska odbrana".

CILJ
Čl. 2.
Cilj je ovog udruženja da, povodom i suviše učestalih neprijateljskih nasrtaja na
sve što je srpsko u St. Srbiji i Mačedoniji, radi na odbrani njihovoj istim sredstvima i
putem kojim ih neprijatelji napadaju.

Čl. 3.
Udruženje će pored brige o odbrani pripremati narod za oslobođenje od sadašnjeg
teškog i nesnosnog stanja i to putem evolucije: potpomagaće izvođenje reforama, stalno
će raditi na grupisanju srpskog življa i na njegovu kulturnom i ekonomskom napredo­
vanju.

113
112

http://www.plbih.org
 ČL 4. DUŽNOSTI UPRAVE
Srbi očekuju od sultana i velikih sila poboljšanje svog stanja. Ne mogadnu li im
ovi obezbediti miran život i pravilno i slobodno napredovanje, udruženje će pnbeći i Čl. 9.
revoluciji kao sredstvu za osobođenje. Odbori daju uputstva i naredbe za rad. Gorski štab stara se o izvršenju odluka
odborskih.

UPRAVA Čl. 10.

Čl. 5.
Udruženjem upravljaju dva odbora: jedan u St. Srbiji, a drugi u Mačedoniji. Mesta
njihova stanovanja su tajna. Osim ovih biće jedan Gorski štab pod oružjem i u gori, čije
će članove odrediti prva dva odbora. Oba odbora i Gorski štab rukovodiće celokupnim
poslovima udruženja.
Čl. 6.
U svakoj kazi ustanovljava se po jedan pododbor, a u svima mestima po jedan
mesni odbor sa potrebnim brojem članova.
SREDSTVA
ČL 7.
Udruženje živi od dobrovoljnih priloga i mesečnih uloga. Od tog novca nabavlja
se potreban materijal za opstanak, odbranu i borbu. Pri odborima, pododborima i
mesnim odborima postoje kase kojima rukuje naročiti blagajnik.
Pododbori u svojoj kazi, stojeći u stalnoj vezi s odborima i Gorskim štabom kad
ovaj u njihovu kazu dođe, rešavaju o poslovima u svojoj kazi i načinu izvršenja raznih
odluka.
Čl. 11.
Mesni odbori staraju se da svi meštani uđu kao članovi udruženja, prikupljaju
priloge i izvršuju sve naloge pododbora.
Čl. 12.
Gorski štab u dogovoru s pododborima i mesnim odborima, uzima sve one
oružane planove koji se pominju u poslednjem stavu člana 8. i obrazuje od njih tajne
čete.
ČL 13.
Kad rad ovih potajnih četa nije dovoljan za odbranu, onda Gorski štab određuje
iz njihove sredine izvestan broj koji će sastaviti stalnu četu i odmetnuti se u goru.

ČL 14.
Vođu čete postavlja i smenjuje odbor u sporazumu s Gorskim štabom.
IZVRŠNI ORGANI
či. s.
Odbori, pododbori i mesni odbori imaju svoju policiju i kurire, a mesni odbori uz
DUŽNOSTI IZVRŠNIH ORGANA
to i nekoliko naoružanih ljudi koji će bezuslovno vršiti ono šta im se naredi.
Čl. 15.
Gorski štab obilazi sve stalne i potajne čete. Štab je zavisan od odbora, ali su
njegova naređenja obavezna za pododbore, mesne odbore i čete.

Čl. 16.
Čete vrše ono što im naredi Gorski štab.
114 115

http://www.plbih.org
 Čl. 24.
Čl. 17.
Krivice pretsednika mesnog odbora sudiće pododbor.
Stalne i potajne čete ubijaće od muslimana samo oneAmaute ilipoturčene Srbe
koji su se ispod turske vlasti odmetnuli u numeri da čine zla dela. Vojnike, žandarme,
Čl. 25.
kao i turske činovnike ne smeju napadati, ali ako budu od njih napadnuti ne smeju se
Pretsednici i članovi pododbora podležu suđenju odbora.
predavati, jer to čast sprskog imena i oružja ne dopušta.

Čl. 26.
Čl. 18.
Po krivicama četnika sudiće vođa čete, tri četnika i pretsednik mesnog odboru.
Goniče se bugarske i bugaraške čete koje budu narod pljačkale ili prisiljavale da
se odrekne svoga imena i svoje crkve.
Čl. 27.
Vodi čete sudi Odbor ili Gorski štab.
Čl. 19.
I sve druge čete, ma čije one bile, koje idu radi pljačke i nasilja, imaju se takođe
Čl, 28.
istrebljavati. Svaka presuda koju mlađi organi izreknu, pa i ona koja je izvršna, mora se odmah
dostaviti odboru.

DUŽNOSTI SVIH SRBA U ST SRBIJU Čl. 29.

MAČEDONIJI Kad izda poverenu mu tajnu, kazni se smrću. Smrtne presude izriče odbor.

Čl. 20. Čl. 30.

Svi Srbi, patrijaršiste ili egzarhiste, moraju priznavati Srpsku organizaciju i pot- Ako četnik izda pušku kazni se smrću, a ako mu je oduzmu na ma koji drugi način,
pomagati je. podleže suđenju prema čl. 26.

Čl. 21. Čl. 31.

Pri stupanju u udruženje svaki mora položiti zakletvu. Vođa čete i njihovi četnici koji bi propustili kakvu razbojničku četu a da ne
pokušaju unuštiti je, biće suđeni od odbora ili Gorskog štaba.

OPŠTENJE Čl. 32.

Svaki onaj kojijatakuje bugarskim ili drugim kojim razbojničkim četama kazniće
Čl. 22. se najstrožije.
Opštenje je usmeno. Samo u nemogućnosti opštiće se šifrovanim pismima.
PECAT

SUĐENJE I KAZNE Čl. 33.

Odbori, pododbori i Gorski štab imaju svoje naročite pečate.
Čl. 23.
Čl. 34.
Neposlušnost i međusobne svađe izviđače i suditi: između članova udruženja vođ
Udruženje će stupiti u sporazum sa svima odborima Starosrbijanaca i Maće-
čete sa mesnim odborom.
117
116

http://www.plbih.org
donaca u Srbiji i van nje radi postignuća svojih ciljeva.
Momčilo Mijović i Đurić Veljko, Ilustrovana ilustracija četničkog pokreta
"Naučna knjiga, Beograd, 1993. str. 35-37.
Narodna odbrana
Sticajemprilika nastalim posle aneksije, Narodna Odbrana koju je stvorila anek-
sija kao organizaciju za prikupljanje dobrovoljaca i materijalnih sredstava, preobrazila
se posle svršetka aneksijske krize u organizaciju kulturno-nacionalnu, koja je sebi
stavila cilj: da koncentriše, oživi i preporodi privatnu inicijativu u Srbiji, i time odgovori
najvažnojoj potrebi koja se u Srbiji posle aneksije osetila, a ta je. bila stvaranje nove
Srbije, spremnije Srbije, jače sposobnije za borbu nego što je bila ona koju je zatekla
aneksija.
Narodna Odbrana, ponikla u trenucima nacionalne opasnosti, nacionalnog bola
i razočarenja, bila je samim tim pozvana da primi ovu misiju na sebe. Ona, koja je
najjače osetila kako je slaba bila i nespremna, ne samo državna nego i društvena Srbija,
u vremenu anekcije, mogla je i morala najpre doći na misao da povede akciju za
stvaranje bolje i jače Srbije, jedno to, a drugo, sastav njezinih Odbora u kojima su bile
zastupljene sve stranke i svi društveni staleži, u svakom mestu najagilniji i najrodolju-
biviji ljudi i učinila je da ona tu misiju na sebe primi i preuzela i otpočela da je provodi
u život.
118
http://www.plbih.org
JOVAN CV1JICI BOŠNJACI
i
Jovan Cvijić (1865-1927), osnivač geografske nauke u Srbiji, Geografskog
zavoda i Srpskog geogragskog društva, vodeći je srpski geograf, svjetskog glasa i
ugleda koji je međunarodno priznanje stekao kao geomorfolog. Njegovo ime je u
određenom trenutku toliko značilo u naučnim krugovima da se njegova tvrdnja,
samim tim što ju je on izrekao, smatrala neoborivom istinom, te se njegovi radovi
i mišljenje kod naučnika nijesu smjeli ni pobijati. Kao vrhunski stručnjak bio je član
jugoslovenske delegacije na mirovnoj konferenciji 1918-1919. godine u Parizu,
pošto je važio kod međunarodnih institucija kao ekspert za Balkan i odnose balkan-
skih naroda i tako je njegova antropogeografija Balkana podupirala velikosrpske
pretenzije Kraljevine Srbije prema svim susjednim zemljama. Njegovo polazište je
bilo da su Srbi istorijski, etnički i antropogeografski najvažnije stanovništvo i jezgro
Balkanskog poluostrva, te samim tim "imaju istorijsko pravo" da u svoju državu
uključe sve zemlje gđe žive Srbi.
Početkom XX vijeka je krojena nova politička karta u jugoistočnoj Evropi, te
je Cvijić svoja naučna saznanja maksimalno ustupio potrebama aktuelne srpske
politike, gđe su njegovi zaključci korišćeni kao teoretska i stručna osnova za kon-
cipiranje i osnovsprovođenjapolitikekojaje često poprimala velikosrpsko obilježje. U
tom smislu Jovan Cvijić je i najmanji trag doseljavanja Srba izvan provobitnog
etničkog prostora isticao kao dokaz da su Srbi najrasprostranjeniji narod u
jugoistočnoj Evropi, a tamo gđe ih nije bilo dovoljno, on je na sebi svojstven način
pojedine nepravoslavne narode ubrajao u Srbe, čime je zastupao shvatanje o pravu
srpske države na ponovno nastajanje i vraćanje nemanjićkog carstva iz XIV vijeka.
U tom cilju je jednostrano zastupao tezu da srpskom etničkom prostoru pripadaju
prostori iz kojih se srpsko stanovništvo pretežno ili potpuno iselilo, pa čak i gđe su
bile brojne migracije Srba.
No, ako to nije odgovaralo aktuelnim političkim ciljevima obnove i teritorijal-
ne ekspanzije srpske države uvodio je kriterijume geopolitike, tj. geografski deter-
minizam i pojašnjavao: "Etnografske karte i etnografski spisi su po pravilu
šovinistički: oni koji su ih pravili ili pisali mahom pribrajaju prelazne oblasti onoj
119
narodnosti kojoj sami pripadaju. U stručnim krugovima im se ne veruje, ali je tako
mnogo neobaveštenog sveta u koji unose zabunu. Šta više šovinisti su skloni da ne
vode računa o procesu asimilacije koji se izvršio u prelaznim oblastima, i vraćajući
se unazad, u prošlost, rekonstruišu mahom napamet stara etnografska stanja koja su
im povoljna i njih unose u karte da bi danas vredela. Idu i dalje, pozivajući se na
istoriju, na nekadašnja zavojevanja i "istorijska prava", ne priznajući današnje et­
nografsko stanje".1' Da nebi bio ograničen izrečenom kritikom Cvijić dodaje: "Isti-
na kad se može nesumnjivo dokazati daje neki narod nasiljem sveden na manjinu
u njegovoj važnoj istorijskoj oblasti, ali je nateran da promeni veru i narodnost,
onda se može priznati potištenom narodu pravo da traži tu oblast za sebe."2)
II
Jovan Cvijić je aktivno učestvovao u političkom životu Srbije kao najbolji poznav-
alac geografije i etnografije Srbije, te je svoje znanje početkom XX vijeka stavio u službu
aktuelne srpske politike, posebno u vremenu od 1908-1918. godine. Njegova aktivnost
se sastoj ala od podizanj a samosvjesnosti srpskog naroda kroz osobni istorijsko - geograf-
ski prikaz njegove prošlosti, padova i uvijek uspješne obnove koju treba nastaviti i u
budućnosti i dokazivanja istorijskih, etničkih ili nekih drugihprava na obnovi i ekspanziji
Srbije. Jovan Cvijić o samouvjerenosti Srbije govori u radu o glavnim karakteristikama
Balkanskog poluostrva iz 1904. godine, u kojem kaže:"... razvitak i sudbina naroda ne
upravlja se jedino o goeografskim prilikama; naročito to vrediza narode velikih sposob-
nosti i za ona naročita stanja u kojima se kasto i kod naroda manjih sposobnosti jave
velike ekspazivne moći. Tada se narodi prelijevaju preko geografskih pregrada",3' da bi
1907. godine u članku "O nacionalnom radu" ustvrdio: "Mi smo relativno velik narod,
koji znatno pristaša. Mi smo narod s najjačom nacionalnom svešću na Balkanu".4' U
istom radu, kada se zaoštrila kriza oko Bosne i Hercegovine, Jovan Cvijić prijeti:"... mi
smo nacionalno - politički opasna zemlja", obrazlažući to činjenicom da Srbi žive i izvan
tadašnjih granica Srbije i nastavlja: "Svet treba da zna i da se uveri, da Srbija može da
operiše s mnogo većom celinom, no što je njena teritorija. Od Srbije mogu da pođu
najveće teritorijalne transformacije. Ne treba prezati od toga da se taj strah ulije u svet,
ako je korisno za naše nacionalne interese."5'
1. Jovan Cvijić, Govori i članci, II, Beograd 1921, st. 195 -216.
2. Isto, st. 203.
3. Jovan Cvijić, Citirano djelo, st. 93 - 147.
4. Isto, st. 63.
5. Isto, st. 58 - 69.
120
http://www.plbih.org
Politička agresivnost Jovana Cvijića posebno nastaje nakon balkanskih ratova,
mada je i ranije bio agresivno raspoložen, pa će nakon austrougarske aneksije
Bosne i Hercegovine, osvrćući se na odluke Berlinskog kongresa kazati: "Posle
ovog kongresa Srbija je dakle bila skoro opkoljena zemlja, a mi smo postali uhapšen
narod", a o srpskim zahtjevima povodom aneksije 1908. godine u radu "Aneksija
Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje" će napisati: "Ovi bi se u tome sastojali što bi
Srbija dobila izvesnu teritorijalnu zonu u oblasti srpskog naroda, kojim bi izlazila na
Jadransko more 6 ' naglašavajući istorijsku misao svog naroda, pa će početkom
prvog svjetskog rata poručiti: "Ni kod jednog naroda na Balkanu nema narodna
masa, najširi slojevi, onakvu jednu, jednostavnu, istorijom i događajima potpuno
konsolidovanu nacionalnu dušu kao kod Srba. Otuda svi Srbi i svuda, ma kakvi
događaji iskrsli, odmah umotre štetu i korist od njih za svoj narodni interes. 7 '
U članku "Geografski i kulturni položaj Srbije" Jovan Cvijić posebno naglašava
ulogu pravoslavne crkve, iz čega izvodi zaključak o karakteristikama srpskog nar-
oda, pa u tom smislu kaže: "Pravoslavci su dakle u celini uporni, nepomirljivi pred-
stavnici težnje za samostalnim nacionalnim i kulturnim životom i pravoslavna vera
je etiketa, koja te težnje najbolje obeležava", da bi kasnije u istom radu bio još
određeniji: "... neizmerno nas je to krepilo što imamo dugačku lozu, veliki niz
slavnih careva i junaka i velikih patnika" te je srpski narod stvorio "...svoju pravo-
slavnu crkvu sasvim drugačiju od katoličke, u mnogome različitu i od ostalih pra­
voslavnih crkava, sazdao je crkvu Svetoga Save, srpsku crkvu, crkvu narodne duše,
svoj veliki organ i svoju moćnu zaštitu u svima carstvima. 8'
Jovan Cvij ić j e, koristeći rezultate višegodišnjih istraživanj a opravdavao srpske
teritorijalne aspiracije i iznosio podatke o brojnim pojedinačnim tragovima srpskog
stanovništva i izvan srpskog etničkog prostora, pa će u radu "Raspored balkanskih
naroda" 1913. godine pisati o Srbima u okolini Debra: "I sada je to srpska oblast,
ali sa znatnim brojem Pomaka koji su islamizirani poglavito u prvoj polovini XIX
veka, i mahom još govore srpski"9', da bi u radu "O našoj državi" oravdao proširenje
Srbije na tuđim etničkim prostorima: "Na Balkanskom Poluostrvu, gde su narodi
jako izmešani, naročito u izvesnim oblastima, zaleze prstenasto i na razne druge
načine jedan u druge, moraju se takve antietnografske nužnosti javljati pri obrazo-
vanju države. 10'
Posebno mjesto u radovima Jovana Cvijića zauzimaju stavovi koji se tiču
6. Isto, st. 208 - 211.
7. Isto, st. 53 -140.
8. Isto, st. 31.
9. Jovan Cvijić, Govori i članci, I. Beograd 1921, st. 159.
10. Isto, st. 23.
121
odnosa prema Albancima i težnja za proširenjem srpske države na albanskom
etničkom prostoru, u kojima se zalaže za "izlazak Srbije na Jadransko more" i u vezi
sa tim piše: "Sa geografskog gledište Srbija je imala dve mogućnosti da proširenjem
svoje teritorije izađe na more", a u nastavku tvrdi da su to moravsko - vardarska
okolina koja vodi u solunski zaliv i udolina Drim - Maća koja vodi u jadranska
pristaništa Drač i Medovu, jer sjeverna Albanija sa Starom Srbijom čini geografsko
jedinstvo te"... da su težnje Srbije za arbanaškom obalom opravdane i uslovljene ne
samo geografski već imaju za se i istorijsku tradiciju"11' U istom cilju Cvijić se bavi i
pitanjem srpske jadranske željeznice jer "...poslednjih decenija misliti i raditi na
ostvarivanju dunavsko - jadranske železnice, koja bi počinjala na srpskoj granici kod
Mrdara i izlazila na jadranska pristaništa Bar ili Medova, ..."12). da bi samo dvije
godine nakon što je Srbija napustila sjevernu Albaniju, predložio novu trasu:
"...najkraći i najjednostavniji bi bio (pravac) s Kosova do Dečana, pa dalje
Dečanskom Bistricom, ispod Bogićevice u Plav i Gusinje, a odatle kroz Grnčar i
Cijevnu, ako bi Crna Gora mogla dobiti Cijevnu s Klimentima". U)
Jovan Cvijić je Crnogorce smatrao dijelom srpskog naroda, pa 1914. kaže: "Poslije
sjajne vekovne junačke uloge, Crna Gora ulazi dakle u novu kulturnu periodu. Karstna
starocrnogorska tvrđava bila je čuvar srpskoga slobodnoga života i zemlja kosovskih os-
vetnika. Taj e njena uloga završena", da bi nakon završetka prvog svjetskog rata sa zadovol-
jstvom konstatovao: "Slavna nacionalna misija Crne Gore je završena. I ona može imati
svoju ulogu samo kao sastavni deo jedne velike narodne celine. Ona je razumeia ovu
potrebu i zato je tražila ujedinjenje sa Srbijom,14' a za crnogorska plemena je tvrdio da su
stara srpska plemena koja su živjela prije nemanjičke države, koja su se održala zbog
geografskog položaja i modifikovala se pod uticajem istorijskih događaja.
III
Jovan Cvijić je smatrao da je Bosna i Hercegovina "ključ za rešenje srpskog
pitanja" pri čemu je polazio do čvrstih stavova da su Bosna i Hercegovina srpske
zemlje i da je "stanovništvo bosanskog varijeteta, Srbi pravoslavni, katolici i mus-
limani koji naseljavaju zelenu i romantičnu Bosnu, naročito doline Drine, Bosne i
Vrbasa",^' Na osnovu istorijskog prava srpskog naroda na Bosnu i Hercegovinu
kao "oblasti čiste srpske rase" Jovan Cvijić pišući o dinarskim Srbima kaže: "Poznato
1 listo, st. 7-19
12.Isto,st. 14. ., ; , ||
75. Isto, st. 43.
14. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, izbor tekstova, Boegrad, 1965, st. 190.
122
http://www.plbih.org
je da muhamedanskih Srba dinarskog karaktera ima od Save kroz Bosnu, Herce-
govinu i negdašnji novopazarski Sandžak, do Mitrovice na Kosovu. Oni koji su dalje
od Mitrovice došli su poglavito iz Bosne; to su muhadžiri". Ifi) U istom stilu Cvijić
nastavlja da "dinarski muhamedanci spadaju uopšte u najstarije srpsko stanovništvo
ovih oblasti... Ovi muhamedanci su. dakle dinarski Srbi, čije su osobine izmenjene
pod uticajem Korana i islama, pod uticajem mentaliteta društvenog reda koji je
gospodario i pod uticajem istočnjačke kulture".17'
Kritikujući odluke Berlinskog kongresa 1878. godine Jovan Cvijić tvrdi da je
Bosna centralna oblast srpskog naroda i kaže: "Ali kao neosporan minimum prin­
cipa nacionalnosti mora vredeti to da se ne sme dati tuđinu, stranoj državi, central­
na oblast i jezgro jednoga naroda, jer to znače Bosna i Hercegovina za srpski
narod.18' Za Bošnjake u Bosni kaže: "Ovi su Bošnjaci smatrali sebe za najbolje
muhamedance, smatrali su da su bolji muhamedanci od Osmanlija, bolji od paša i od
vezira; često su uobražavali da su bolji muhamedanci i od samog sultana, njihova
kalifa, naslednika Muhamedova" a posebno ga zabrinjavo "stupanj neznalištva,
krajnjeg neznalištva, duhovna tromost, nekritičnost i naivnost dinarskih muhamed-
anaca."19'
Posebno opisuje pokrštavanje Bošnjaka u Plavu i iznosi neistinite podatke,
premda je nekoliko puta boravio u Plavu jer kaže: "Kad su Crnogorci osvojili Plav i
Gusinje, preveli su mnoge muhamedance srpskog jezika u pravoslavnu veru,
između ostalih i hodža (turskog sveštenika) u Plavu koji je, pokrstivši se, uzeo
srpsko istorijsko ime Balša Balšić. ovi. pokršetnaci, naročito hodža, nisu mogli trpeti
da njihovi dojučerašnji jednovernici ostanu muhamedanci, i svim su ih načinima
primoravali da pređu u pravoslavnu veru. Bivši hodža je tražio da postane predsed-
nik prekog suda, i u tome svojstvu čak kaznio srmću neke od svojih rođaka koji su
oklevali da prime hrišćanstvo". 20' Za razliku od njih "Pravoslavni Srbi" prožeti su
rodoljubivim mislima i gore od želje, da se obnovi slobodna srpska država ili da
postane demokratska republika, te da sfl stari Srbi govorili svojoj omladini "naša je
vlastela bila ovakva kao i ova gospoda, a propala je u kosovskom boju".21'
U radu "Raspored balkanskih naroda" iz 1913. godine, prilikom migracije
75. Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslavenske zemlje, Osnovi antropogeografije,
Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd, 1966 (preveo s francuskog Borivoje
Drobnjaković) st. 405.
16. Isto, st. 408.
17. Isto, st. 408-409.
18. Jovan Cvijić, Govori i članci, I, Beograd, 1921, st. 123.
19. Isto, st. 409 - 410.
20. Isto, st. 415.
21. Isto, st. 406 - 415.,
123
Bošnjaka na kraju XVII vijeka kaže: "U isto vreme nastaje proces islamizacije koji je
sasvim slabo zahvatio Grke i Aromune, u većoj meri Srbe (posebno u Bosni i Herce-
govni i Sandžaku, naročito plemstvo i bogumile) i Bugare, a najviše Arbanase. Narodi
bez značajnih istorijskih tradicija stavljaju se u tursku službu...",22' da bi u istom članku
u kojem opisuje iseljavanje "bosanskih muhamedanaca" sa tugom i u stilu narodng
pjesnika rekao: "Odpavši od vere i srpske narodne svesti, ovi Muhamedanci su težili
da se pokažu dostojni nove vere i novih položaja i stavlj ali su se u sve veću suprotnost
prema svojim sunarodnicima, koji su ostali u staroj veri. Poslednje su činili zbog onog
stida, koji se jako javlja kod svih renegata i izaziva težnju da se tobož udalje od svoga
kolena i da zatru veze i osećanja, koja su ih za njih vezivala" da bi iz toga izveo
zaključak: "Ovolike sile i apokrifnog turcizma nije se moglo razviti ni kod jednih
drugih islamizovanih Slovena Blakanskog poluostrva.23' Isti zaključci o srpstvu bosan-
skih muslimana po Cvijuću se odnose i na sandžačke muslimane, gđe o Novopazar-
skom Sandžaku kaže: " ...tamo ima samo jedna arbanaška oaza u oblasti Pešteri.
Ostali muhamedanci Sandžaka su islamizirani Srbi i govore srpski".24' Svoje zaključke
o etnogenezi Bošnjaka Jovan Cvijić bazira na nagađanjima iz etnografije sa nep­
ouzdanim izvorima kao što su: narodna tradicija, narodno predanje, etimologija
geografskih, osobnih i drugih imena.
stalna vrenja i daje hrane onom opravdanom ekonomsko-socijalnom pokretu koji se
razvio posle velikog rata. Na ekonomskom se polju mora izvršiti ono što je
uglavnom učinjeno sa naučnim i umetničkim radom: nacionaliziranje ili socijaliz-
iranje rada pojedinih oblasti ili država i sve racionalnija veza između pojedinih tako
uređenih ekonomskih zajednica. 26'
Cvijić se posebno bavio i pitanjem jezika i dosledno zastupao tezu o raspros-
tranjenosti srpskog jezika i njegovoj jezičkoj superiornosti. U radu "Raspored bal-
kanskih naroda" Cvijic se izjašnjava u pogledu lingvističkog razgraničavanja srpskog
i bugarskog nacionalnog područja gđe kaže: " ...jezična srodnost, zatim često
identične etnografske osobine, dale su inteligenciji oba naroda povoda da iste
pogranične oblasti smatra ili kao isključne srpske ili bugarske, i zbog toga se razvila
lingvistička prepirka koja traje decenijama i tiče se dveju oblasti: pogranične oblasti
između Timoka u Srbiji i Iskra u Bugraskoj i Makedonije". 27' U pogledu jezika u
Bosni i Hercegovini, uključujući i jezik Bošnjaka, Jovan Cvijić dosljedno zaključuje
daje to srpski jezik koji se koristio kao službeni jezik i u turskoj carevini, premda
je poznato da se u Bosni koristio bosanski jezik.

IV

Jovan Cvijić je stvaranje jugoslovenske države smatrao isključivom zaslugom

Srbije i jugoslovenstvom se bavio uglavnom kroz uspon i širenje Srbije. U tom
smislu 1914. godine u Nišu je sačino kartu teritorijalnih zahtjeva Srbije, koja je bila
prisutna na konferenciji u Parizu kada je napisao: "Jedan mali narod, kao stoje ovaj
u Srbiji, nije se mogao više uništiti nego što se uništio za slobodu Jugoslovena, u ratu
s Austrougarskom. Srbija jebila zemlja misije, koja je svoju ulogu do kraja izvršila.25'
Cvijićjebio razočaran postojanjem južnoslovenske države, pa jeusarajeveskoj
"Prosveti" 1922. godine napisao "moralnu prediku" "Kad bi masa sveta, naričito po
varošima, onoliko mislila o duhovnoj i moralnoj strani života koliko se brine o
telesnom zadovoljstvu, postigao bi se veliki napredak", a zatim nastavlja:" ...pro-
lazno je ovo današnje materijalno, egoistočno, koruptivno i izopačeno, i već ima
moralnih preteča jedne druge prirode. To razdvaja ljudske grupe i klase i izaziva

22. Jovan Cvijić, Govori i članci, J Beograd, 1921, st. 175.

23. Jovan Cvijić, Govori i članci, I, Beograd, 1921, st. 261.
26. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, Beograd, 1965. godine, st. 50 - 52.
24. Isto, st. 162.
27. Isto, st. 163.
25. Isto, st. 221.
124 125

http://www.plbih.org
 O ISELJAVANJU BOSANSKIH
MUHAMEDANACA

Poznato je da su se muhamedanci počeli iseljavati iz Bosne i Hercegovine posle

Okupacije: pred 1908. godinu to iseljavanje je bilo sasvim oslabelo; od Aneksije je uzelo
najveće razmere. Ovo je naročita vrsta migracija. U Evropi migriraju danas veće nar­
odne mase iz ekonomskih uzroka. Iseljavanje bosanskih muhamedanaca samo je u
maloj meri izazvano ekonomskim, mnogo više psihičkim uzrocima. Ne samo s nacio­
nalnog već i sa naučnog gledišta je migracija bosansko-hercegovačkih muhadžira
važna i interesantna. Odzivam se dakle rudo pozivu muhamedanske omladine da o
tome saopštim svoja promatranja i zaključke.
1. Skoro svi bosanski muhađžin prolaze sada kroz Beograd. Pred polazak brzoga
voza, koji se kreće iz Beograda za Solim oko ponoći beogradska željeznička stanica
prekrivljenja je bosanskim muhadžirima. Ljudi trče i svršavaju poslove pred polazak
voza, a žene i deca,kao krda, sede i leže na podu stanice. Svi se na ovoj vrućim i zapari
zguraju u vagone III klase, i još u ponoći vide se na prozorirha vagona živahna, zdrava
i lepa dečka našega jezika, koja još ne spavaju; imaju da izdrže celunoć i ceo dan, dok
prispeju u Solun. Ima već više od dva meseca kako ih vozovi neprikidno nose i niko ih
Cvijićeva karta Velike Srbije sa izlazom na Jadran preko Alabmje ove i nikakvim razlozima ne može zaustaviti. Oni na kraju krajeva odgovaraju: sve će
se iz Bosne iseliti.
Izgleda da se studijama i razmišljanjem ne može dobiti tako dubok i svež utisak
o tome šta znači vera i kako može biti neizmeran njen uticaj, kao razgovarajući s tim
bosanskim iseljenicima. Sva druga im je osećanja prigušila i iskorenila. Ni najmanje
ne pomaže to što govore našim jezikom. Nema skoro hi traga od osećanja da su oru s
nama narodna celina. Ako im pomenete, jasno uvidite kako je to od njihove svesti vrlo
daleko; onako isto daleko kao stoje blisko i jasno da su zbog vere isto što i Turci. Ja
sam mogao zapaziti osim toga samo još jedno osećanje: mržnju na strance koji su u
Bosnu došli Idu dakle u daleku i sasvim tuđu zemlju sa zabludama da su Turci,
jednom od najvećih zabluda što ih je ikad jedan narod imao, i samrtnom na zavojevača.
S više nerazumnosti i očajanja nije mogućno svoju zemlju ostaviti.
2. Ovi bosanski muhadžiri će naći svoje suplemenike, ranije iseljenje, ne samo po
evropskoj, već i po azijskoj Turskoj. Posljednji su mahom oni što su se prvi posle
127
126

http://www.plbih.org
Okupacije odselili. Ima ih u Maloj Aziji (Anadolu) u većim masama od Smirne do
Eski-Sehera, naročito oko Bruse. Cine muhadžirske mahale po varošima i varošicama
i cela sela, i neka. se zovu Bosankej, bosansko selo. Ja sam bio u Brusi u susednim
oblastima u leto 1905. godine i saznao sam ovo o utkaju nove zemlje i prilika na
bosanske muhadžire.
Odmah posle doseljenja su mnogi izumrli, neke cele porodice. Računaju da ih je
za prvih pet godina po doseljenju oko 1/3 pomrlo, naročito dece. To je objašnjivo.
Velika je razlika, naročito klimska, između zelene i šumovite Bosne, koja je skoro cela
pod svežim planinskim vazduhom, prebogata izvorima i tekućom vodom, i između
sprljene Male Azije, suve klime, s retkim rekama i izvorima. Kad se bosanski mu-
hamedanci u masama prenesu i transplantiraju u Malu Aziju, oni moraju izumirati.
Samo će ono ostati u životu što je najjače i što se može prilagoditi novoj sredini. Ali će
i njihovo potomstvo još izumirati, jer je organizam bosanskih muhadžira, njihova krv
i njihove ćelije, i nasleđenjem udešen za klimu Bosne, ne Male Azije.
Ono što je bilo ostalo u životu duboko je nezadovoljno. Starci nisu mogli naučiti
turskoga jezika. Gđe ih je više zajedno još se među sobom razgovaraju, i venu i čeznu
za svojom zemljom. Ovde se tek osete da su stranci, da nisu Turci i da s Turcima, osim
vere, nemaju ničega zajedničkog. Pričali su mi bosanski muhadžiri, koji su kao mladići
pošli u Malu Aziju i onamo naučili turski kao što prost čovek, koji se potuca po Austriji
ili Nemačkoj nauči nemački, da svaki Osmanlija pozna od prve reči da su stranci i da
se snjima kao sa strancima ponaša. Deca, tamo rođena, nauče turski, ali, ne retko ima
slučajeva da ne nauče dobro srpski, i teško se sporazumevaju sa svojim roditeljima. Sa
pokolenjima će od njih postati prave Osmanlije.
Jedno veće sam se sastao radi razgovora sa važnijim bosanskim muhadžirima iz
Brusa. Bilo je teško gledati te opale i oronule ljude, mahom predstavnike nekoliko
najpoznatijih i nasilnijih bosanskih porodica. Svi su se samo tužili i kajali, što su
napustili svoju zemlju, ali su se time branili što se pod "Švabom" nije moglo izdržati.
Oseća se kako je kod begova glavni motiv za iseljavanje bila sujeta: smatraju se za
uvređene, jerje u Bosni nestalo starih prilika. Nisu se sećali da nije begovski i gospodski
voleti svoju zemlju samo onda kad se u njoj može gospodariti.
3. Nema skoro varoši i varošice u Staroj Srbiji i Makedoniji u kojima nema
naročitih mahala sa naseljenim bosanskim muhadžirima. Ima ih i po selima, i meni
su ostali u najživljoj uspomeni muhamedanski Korjenici iz Hercegovine, koji su nasel-
jeni u Malešu na samoj bugarskoj granici, jer su se obradovali, kao da su nekoga svoga
sreli, kad su videli ljude koji govore njihov jezik i poznaju njihove krajeve. Video sam
ih naseljene čak i u Elasoni, u Tesaliji, prema grčkoj granici.
Potomaka prvih bosanskih muhadžira ima dosta među oficirima. Po mojim
obaveštenjima u turskoj vojsci ima preko 300 oficira našega jezika, među kojima je
128
http://www.plbih.org
nekoliko generala: istina je znatan broj od njih iz novopazarskih sandžaka. Kao da je
vojska jedina struka u kojoj i bosanski muhadžiri napreduju. Oni od njih koji su svršili
turske vojničke škole znaju turski, ali među sobom govore srpski i svi ga besprekorno
znaju. Muče se samo sa recima našega jezika, koje su proizvod više kulture i novih
potreba.
4. Jednoga jutra u aprilu ove godine došao sam iz Pazara ili Jenice-ardara u južnoj
Makedoniji na železničku stanicu Topčin da uhvtim voz koji ide od Soluna za Beograd.
Iznenadi me kad na stanici ugledam jednog sredovečnog Bosanca sa bulom. To nije
pravac u kome se oni sada kreću: oni idu obrnuto od Beograda Solunu. Čim sam ga
srpski oslovio, on se za mene privezao. To je zbilja muhadžir koji se vraća u Bosnu.
Iselio se sa ženom i četvoro dece pre dvadeset godina, i bio je imućan. Deca mu umirala
i zato je menjao mesta po južnoj Makedoniji. Naposletku je ostao i bez dece i bez igde
ičega. Morao je raditi kao argat i dopirao je tako do Carigrada. Bio je još sačuvao
rečitost Bosanaca, a predstavio mi je živo i sa suznim očima ne samo materijalne
nevolje, već i onaj duboki bol, koji tužina i zabluda u čoveku ostavljaju. Taj zna da su
Turci, pravi Turci,nešto sasvim drugo no što je on i da on s njima nema ništa drugo
zajedničko osim vere, njemu je sada jasno da smo mu mi bliži no Osmanlije. Ovaj
propali čovek vraća se u Bosnu da tamo samo umre, i to na navaljivanje svoje žene, koja
plače za svojomkućom dvadeset godina. Uzda se u srodnike, kojisu u Bosni ostali. Kad
bi bilo po njegovoj volji, on se ne bi vraćao, jer ne može od stida i sramote. Kad sam
mu napomenuo da drugima u Bosni govori da se ne sele i da im nesreću ne sebi dokaže,
on se samo udarao po glavi i vikao: tvrde bosanske glave neće poslušati; i meni je
govoreno, pa nisam verovao.
1. Na Balkanskom Poluostrvu, ima privremenog i stalnog iseljavanja, i motivi su
po pravilu ekonomski ili motivi lične i imovne nesigurnosti. Poznato je naročito kako
se Grci i Cincari razilaze po svetu radi zarade. Za mnoge srpske i bugarske krajeve
karakteristična su pečalbarska kretanja, pri kojima oni znatan deo godine provode kao
radnici različitih zanimanja u pojedinim balkanskim državama, u Rumuniji i drugim
zemljama. Izuzevši Srbiju, iz svih balkanskih zemalja se znatne narodne mase kreću
radi zarade u Ameriku. Pri svim tim kretanjima jedan deo ostaje u oblasti nove zarade,
dakle definitivno se iseli.
Unekoliko su slična sa ovima iseljavanjima koja se neprekidno vrše iz evropske
Turske u slobodne balkanske zemlje, Srbiju i Bugarsku, mnogo manje u Grčku. U
Bugarskoj dolaze Sloveni iz Makedonije ijedrenskog vilajeta, a u Srbiju Makedonci i
Srbi iz Stare Srbije i novopazarskih krajeva. Posleđnja migracija je u početku stvaranja
Srbije dostigla najvišu meru, i doseljenici iz Stare Srbije, seničkog i novopazarskog
kraja sa doseljenim Bosancima, Hercegovcima i Crnogorcima čine preko 2/3
stanovništva zapadne Srbije. Ove migracije su prouzrokovane pored ekonomskih i
129
nacionalnim motorima i težnjama za svojim slobodnim zemljama.
Međutim i iseljavanja Osmanlija i Grka iz Bugarske, koja su se vršila za poslednjih
30 godina izdavala su manje ekonomskim uzrocima, mnogo više psihičkim stanjem,
a često su nasilne migracije. U Bugarskoj ima još preko pola miliona pravih Turaka,
mada su se od oslobođenja Bugarske neprekidno selili u evropsku Tursku i Anadol.
Poznato je poslednje nasilno rasterivanje Grka iz Bugarske, izvršeno pre 3-4 godine.
Tada se iselilo oko 40.000 duša u Grčku i naseljene su poglavito u Tesaliji; najveću
mahalu varoši Larise osnovali su ti Grci i nazvali je Filipopolis (Plovdiv), jer su mahom
iz pređašnje Istočne Rumelije.
Ovom gradacijom dolazimo do iseljavanja bosanskih muhamedanaca, koje se po
glavnim uzrocima može označiti kao migracija, izazvana psihičkim uzrocima. Osim
toga se od prethodnih migracija i po ovome razlikuje. Sloveni iz Makedonije, Bugari
izjedrenskog vilajeta, Srbi iz Stare Srbije, Turci i Grci iz Bugarske iseljavaju se u svoju
etnografsku oblast; muhamedanski Bosanci se sele najčešće u stranu etnografsku
oblast, gđe moraju izgubiti svoj jezik i svoje specifične etnografke osobine.
2. Iseljavanje bosanskih muhamedanaca najmanje je dakle izazvano ekonom-
skim uzrocima. Sele se i najimućniji. Ako se i siromašni sele to nije zbog toga što bi u
Turskoj nalazili bolje zarade; naprotiv, prilike za zaradu su povoljnije. Oni se dakle sele
iz oblasti boljih privrednih prilika u zemlju lošijih ekonomskih prilika. I ipak sada
postoji kod bosanskih muhamedanaca ne samo naklonost i težnja, već narodni huk za
iseljenjem. Onaj uzvik; "svi se iz Bosne iseliti", obeležava taj huk.
Kao štojepomenuto, glavni je uzrok tome psihički ili, ako upotrebimo stariji izraz,
naročito stanje narodne duše, koje se razvilo pod uticajem prilika što su nastale posle
okupacije i naročito posle aneksije. To je stanje nezadovoljstva s prilikama i sa samim
sobom, ozlojeđenja, očajanja. Istina, takvo duševno stanje zavlada kod svih muhamed-
anaca Balkanskoga Poluostrva kad potpadnu pod tuđu, hrišćansku upravu, ali je u
Bosni mnogo intenzivnije. I to je upravo ono što treba objasniti. Bosanski muhamed-
anci su živeli pod naročitim prilikama i imaju drukčije psihičke osobine no ostali
slovenski renegati Balkanskog Poluostrva. Sasvim su drukčiji no Pomaci ili pomu-
hamedanjeni Sloveni južne Stare Srbije, Makedonije i Bugarske. Kao što je poznato,
bosanski muhamedani su Srbi, znatnim delom srpsko plemstvo, koje je promenilo veru
(poglavito bogumilsku i pravoslavnu) i izgubilo narodnu svest. Bivša gospoda, oni su
i pod turskom upravom, ostali gospoda. Bosna je vekovima bila periferijska, turska
zemlja, najviše udaljena odAnadola i Carigrada. Osmanlije su je mogle poglavito time
uza se držati što supovlašćivali bosanskim mudžahedinirna. Ovi su često imali stvarnu
autonomiju. Otpavši od vere i srpske narodne svesti,ovi muhamedanci su težili da se
pokažu dostojni nove vere i novih položaja i stavljali su se u sve veću suprotnost prema
svojim sunarodnicima, koji su ostali u staroj veri. Poslednje su činili zbog onog stida,
130
http://www.plbih.org
koji se jako javlja kod svih renegata i izaziva težnju da se tobož udalje od svoga korena
i da zatru veze i osećanja koja su ih za njega vezivala. Tako su se kod mnogih razvile
osobine osionosti, razmetljivosti i lažnog turcizma. Poznato je kako su "Vlahe" tretirali.
Napravili su se ak-turcima i verovali su da su bolji Turci od Osmanlija. Sumnjali su
kasto i u sultane da li su onako dobri Turci kao što su oni. Ovoliko sile i apokrifnog
turcizma nije se moglo razviti ni kod jednih drugih islamskih Slovena Balkanskog
Poluostrva.
Osim toga su na njihovu srpsku prirodu bila nakalemljena orijentalska osećanja
i raspoloženja, i razvio se živo i raznovrsno kolorisan domaći i intimni život. Ustalila
se bila izvesna harmonija i naročita vrsta rahatluka ili konfora. Uz to su više no ijedna
druga narodna grupa na Poluostrvu zadržali neki okamenjeni, jamačno srednjevekov-
ni način mišljenja; u masi su nekritični, kadri verovati u nemogućnosti, fantazisti.
Grom iz vedra neba ne može tako iznenaditi i poremetiti kao što je apokrifne
Turke Bosne i Hercegovine duševno poremetila najpre privremena okupacija, zatim
aneksija. Potpali su ne samo pod hrišćansku državu, već pod hrišćansku državu
klerikalnih težnja i strogog birokratskog režima. Duševno stanje njihovo nije postalo
povoljnije usled toga što ih je bosanska vlada dugo vreme favorizovala. Od okupacije
je njih sve vređalo i oni su bili sa svih strana vređani.
To duboko nezadovoljstvo je moglo oslabiti, ako bi se muhamedanci predali
unutrašnjim borbama. I ono je zbilja bilo počelo malaksavati. Iseljavanje, započelo
posle okupacije, bilo je stalo. Međutim, novo nezadovoljstvo, koje je nastalo posle
aneksije, preobrađeno je pod uticajem dva impulsa u nov huk za iseljavanje. Jedan od
tih podstreka dolazi od Mladoturaka. Poznati lekarNazim, član solunskog mladotur-
skog komiteta, došao je na misao, da naseljavanjem bosanskih muhadžira oslabi
slovensku nadmoćnost u Makedoniji. Taj plan je usvojila turska vlada. Drugi impuls
dolazi od austrijske uprave čije su se težnje u poslednje vreme složile sa težnjama
Mladoturaka. Misle ijedni i drugi da mogu jedne narodne grupe iseljavati, a druge na
njihovo mesto dovoditi, kao što hemičar menja reakcije da bi napravio novo hemijsko
telo.
3. Široke narodne mase se vrlo teško kreću i u normalnim prilikama, naročito im
je teško prelaziti državne granice. Putujući nailazio sam na obične ljude i seljake, koji
su poslom izišli iz svoje oblasti ili još dalje iz svoje države, i uverio sam se kako je
putovanje za njih niz nevoja i kasto patnji; još teže im je kad moraju pod novim
nepoznatim prilikama zarađivati. Bosanski muhadžiri se premeštaju bez ekonomske
potrebe, u masama, u nove prilike i u oblast poglavito stranih jezika; dalje u zemlje
ekonomski nerazvijene, gđe ne mogu naći zarade. Uz to su oni sami tromi, nekulturni,
ne umeju da se pomognu, sve im je strano, a uz to dolaze sa osobinama duboko
uvređenih, koje nove prilike takođe vređaju i razočaravaju. Ne samo u Evropi, možda
i dalje, nema većih patnji kojima bi narodne mase bile izložene no što su ove bosanskih srpske fizičke konstitucije, jer će se potpuno pretopiti u jedan azijski narod. To se
muhadžira, nekada zvalo ispaštanjem zboggreha, a sada se zove socijalnim zakonom. Ali po tom
I zato se najprejavi misao kako treba proces iseljavanja zaustaviti, i to bi bilo na istom zakonu oni bosanski muhamedanci, koji ostanu u Bosni, moraju se vratiti svojoj
prvom mestu dužnost mlade muhamedanske inteligencije. To je veliki zadatak i zahteva narodnosti. Za taj proces je sve jedno kakav će politički položaj srpski narod u Bosni
najenergičnija sredstva. Slabo vredi raditi žurnalistikom i knjigama, jer je retko ko od trenutno zauzimati prema bosanskim muhamedancima. I zato treba, bez obzira na
bosankih muhamedanaca pismen i dovoljno spreman za čitanje i razumevanje. Nar­ staleške ekonomske interese muhamedanaca dizati i snažiti svoj uži narod, onaj stoje
odni huk bi se mogao možda zaustaviti živom rečju i apostolskim radom; ako mu­ i veru umeo da potčini svojoj narodnosti i da je narodnošću kolorira, onaj koji je
hamedanska inteligencija zađe od sela do sela, od kuće do kuće. vekovima patio i još pati i u kome je pod nevoljama i pritiskom zbijena naša prava
Kako iseljavanje bosanskih muhamedanaca utiče na naš narodni bilans i kolika nacionalna energija.
je od toga šteta za našu narodnost. 2. Ali najveća opasnost od iseljavanja bosanskih muhamedanaca i za srpsku
1. Nesumnjivo je da se njihovim iseljavanjem znatno smanjuje broj ljudi, koji narodnost i za ostale domaće elemente Bosni u tome je što će iza bosanskih muhadžira
govore, srpskim, jezikom. Nestaje ih iz Bosne gde bi taj jezik sačuvali, a idu u južnu ostati prazne zemlje, velike prostorije i što one mogu biti naseljene strancima. Poznato
Makedoniju, Tesaliju iAnadol, gde će njihovi potomci zaboraviti sipski i naučiti turski je da je tim načinom oslabljavan i istiskivan naš narod u Sloveniji, Sremu, Bačkoj,
jezik. Sto će oni u ovim oblastima privremeno raširiti srpski jezik, nema značaja za Banatu; tako su ove pokrajine po etnografskom sastavu postale mešovite. Zato nije
budućnost. Trenutno i prividno izgleda da je za srpski narod manja šteta od toga dovoljno samo otkupljivanje zemlje, koje ostanu iza muhamedanaca u Bosni, već treba
iseljavanja no što je za srpski jezik. Narodna masa bosanskih muhamedanaca oseća sprečiti da se na njima naseljavaju stranci. Treba naseljavati Srbe,IIrvate i Slovence.
se kao Turčin, i sve nevolje, i naposletku iposlednji događaji,nisu mogli učiniti da se Ako se ne mogu naseliti ljudi našega jezika, neka to ostanu unutrašnje prostorije, po
kojima će se moći domaći raširiti i umnožiti.
n
u tom pogledu izvrši prevrat kod bosanskih muhamedanaca. U toj masi nema i sada
drugih osećanja osim verskih i prema tome psevdo-turskih. Ima mladih školovanih
ljudi, darovitih pesnika i pojedinaca, koji sebi čine čast što su se mogli emancipovti od
vere i što su se mogli dozvati svojoj narodnosti. To su retki izuzeci.
Ali verski fanatizam stalno slabi kod bosanskih muhamedanaca. Što budu post­
ajali prosvećeniji, on će sve više slabiti. U njihovoj će duši ostajati praznina, mnogo
docnije pravi vakum, i on se, izgleda ne može ničim drugim trajno ispuniti do nacio-
nalnim osećanjem, za koje sada nema mesta. Istina, izgleda, to se već i sada nazire, da
će Austrija težiti da od zaostalih bosanskih muhamedanaca stvori srednju partiju,
neutralce, nešto nalik na nekadašnje nacionalno bezbojno češko plemstvo, da bi mogla
s njima po volji politički operisati. Nije nemogućno da ona u tome bar u nekoliko uspe.
Ali muhamedanski neutralci ne mogu to na duga vremena, ostati, onako isto kao što
nije moglo ostati neutralno ni češko plemstvo. Najprosvećenije i najprogresivnije pr-
irode brzo će se vratiti svojoj narodnosti. Ostale malo docnije.
Iseljeni muhamedanci su dakle za uvek izgubljeni za srpsku narodnost, oni što
ostanu u Bosni vraćaće se sa napretkom prosvećenosti svojoj narodnosti. Ne samo iz
humanitarnih pobuda već i iz nacionalnih moraju dakle Srbi najživlje nastojati da se
bosanski muhamedanci ne iseljavaju. Oni treba da se za to onako isto zauzmu kao i
muhamedanska omladina. Istorijska nesreća je učinila da je znatan deo bosanskih
Srba promenio veru i izgubio narodno osećanje. Sada mora zbog toga da nestane
znatnog dela bosanskih muhamedanaca; nestaće, i njihovog srpskog jezika i njihove 1. Jovan Cvijić: O iseljavanju Bosanskih Muhamedanaca, Književni glasnik, 1910

132 133

http://www.plbih.org
 DINASTIJA KARAĐORĐEVICA,
NIKOLA PAŠIĆ I BOŠNJACI

"Naši moćni saveznici i prijatelji su voljni da nas u ovoj velikoj

borbi snažno pomognu, da Srbiju stvorimo velikom,teda obu-
hvati sve Srbe i Jugoslavene, da je učinimo silnom, i moćnom
Jugoslavijom"
Regent Aleksandar Karadordević,
7. IV. 1916. god.

Srbijanski režim se opredjeljivao prema pojedinim pokretima za nacionalno

oslobođenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda zavisno da li su ti pokreti jačali i
učvršćivali njihove vladarske pozicije i ambicije ili su ih ugrožavali. I dinastija i vlada
su neprijateljski nastupali prema svakom revolucionarnom pokretu koji bi se javio
bez pristanka Srbije, pa i protiv njene volje i bez njenog vodstva. Oni su pristajali
da učestvuju samo u nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju koje je bilo ne samo
pod njihovom kontrolom, već pod isključivim njihovim vodstvom.
U tom cilju zvanični režim u Srbiji je stvorio teoriju da se jugoslovenski narodi
ne mogu osloboditi i ujediniti bez srpske države, inicijativom i njenom vojskom, tj.
oružanom silom koja je pod njenom isključivom kontrolom. Ovakvo rješavanje
nacionalnog pitanje ne samo da je osiguravalo srpskom režimu održavanje na vlasti,
već je tu vlast jačalo protežući je na nove krajeve i nove narode što ju je činilo još
moćnijom. Srbi su prije ostalih balkanskih naroda uspjeli da stvore nacionalnu
državu sa dinastijom, državnim aparatom i vojskom. Sve do 1918. godine Srbija je
pored Crne Gore jedino raspolagala sopstvenom vojskom pa su težnje srpskog
naroda bile proširenje Srbije na druge krajeve i protezanje svoje državne vlasti i na
druge zemlje izvan granica Srbije s ciljem da se neoslobođeni krajevi podvrgnu
njenoj vladavini. Na ovaj načinje srpski režim onemogućavao istinsko oslobađanje
ostalih južnoslovenskihjiaroda - Hrvata, Slovenaca, Bošnjaka i Makedonaca.
135

http://www.plbih.org
 Ovakvo stanje najbolje opisuje Svetozar Marković: "Mesto Turaka došli su
samo Srbi na vladu i to je sve - narod mora lepo da sluša i da se pokorava, da čini
izmet kao što je i pre Turcima radio. Raja ostaje - raja ".'> 0 osvajačkom,
zavojevačkom oslobođenju i ujedinjenju koje bi oružanom vojnom silom
apsolutističku, centralističku vladavinu srpske dinastije i čaršije nametnulo ostalim
balkanskim narodima i stvaranju konfederacije balkanskih zemalja S. Marković
kaže: "Koji će od tih naroda pristati da se "aneksira" srpskoj monarhiji. Pa recimo da
srpska monarhija zadobije i ostale Srbe koji žive u Austro - Ugarskoj - pa i to je tek
mala kraljevina od pet miliona ! drugih narodnosti ? To bi bilo nešto sasvim nalik
na današnju Austriju ili Ugarsku, što po tvrđenju samih srpskih državnika ne može
da postoji! Je li vredelo da se srpski narod bori za takvu besmislicu, samo za to, što
su neki srpski državnici dobili volju da majmunišu Kavuru ili Bizmarka ? Ne
! ne! Srbija ne sme biti žrtvovana interesu jedne porodice, ili bolje - interesima
nekoliko vlastoljubaca".2)
U "Oslobođenju" iz 1875. u broju 7. S. Marković je napisao: "Srbija je stala
prema Bosni i Hercegovini, pa i prema Crnoj Gori i Bugarskoj kao osvajač. Ona nije
nikada stala prema njima na zemljište jednakosti, zato i nije u njima mogla da dobije
saveznike. Pokušala je dugo da "legitimnim" putovima zadobije Bosnu i Herce-
govinu (ali i tada je bila kao osvajač prema ondašnjem narodu)... " "Sloboda i
jedinstvo" srpskog naroda ne znači nikako da mesto paše dođe "knez", mesto muse-
lima načelnik i kapetan, mesto kadije - sudija itd., kao što je zamišljao srpsko
oslobođenje ustavobranitelj Petronijević, već da pod tim valja razumevati potpuno
oslobođenje od vlasti i tiranije, od umnog i materijalnog rosptva".3'
"Velika Srbija bi po nuždi postala vojničko-policijska država ... O umnom,
kulturnom razvitku - ne bi bilo ni spomena.Kad bi se oduševljena raja oslobodila od
jednog gospodara, da li bi se ona slagala da dođe pod srpske pandure, kapetane i
ostale gospodare". 4)
Proširivanje srbijanske državne vlasti na pojedine krajeve van Srbije potvrđen
je u praksi. Tako je poslije srpsko - turskog rata 1878. godine izvršeno djelimično
"oslobođenje" i ujedinjenje, a koje je upravo bilo proširenje apsolutističke nenar­
odne Obrenovićevske vladavine na tzv. novooslobođene krajeve.
/. Svetozar Marković, Srbija na istoku, str. 95.
2. Isto, st. 167.
3. Isto, si. 6.
4. Isto, st. 10.
13 6
http://www.plbih.org
II.
Proklamacijom regenta Aleksandra, srpske vlade i crnogorskog kralja Nikole
27. juna 1914. godine nakon poziva Srbima i Crnogorcima na odbranu zemlje spom-
inje se i "Srpska Bosna i Hercegovina koje su ustale bile da se bore" a potom se u
proglasu vojsci 4. VIII1914. godine pozivaju "junaci miliona naše braće koji su
nadirali iz Bosne i Hercegovine, iz Banata i Bačke, iz Hrvatske, Slavonije i Srema i
sa našeg mora kršne Dalmanice". 51
Srpska vlada je 7. XII1914. godine izašla sa izjavom, poznatom kao "Niska dek-
laracija" u kojoj je definisan srpski nacionalni program. U deklaraciji je pored ostalog
istaknuto: "Uverena u rešenost celoga srpskoga naroda da istraje u svetoj borbi za
odbranu svog ognjišta i svoje slobode, Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u
ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog
vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenje i
ujedinjenje sve naše neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca".6'
Da bi sprovela proces ujedinjenja južnoslovenskih naroda Vlada Kraljevine
Srbije je u novembru 1914. godine osnovala, u Firenci, Jugoslovenski odbor, čije je
formalno konstituisanje izvršeno 1. maja 1915, koji je prema zamisli srpske vlade
trebalo da zajedno sa političkom emigracijom radi na ujedinjenju i propagandi u
savezničkim zemljama. Jugoslovenski odbor su sačinjavali politički emigranti iz
Hrvatske, Slovenije i Srbije, kao i djelova jugoslovenskih zemalja pod vlašću Aus-
tro-Ugarske monarhije, na čijem čelu je bio dr. Ante Trumbić.
Jugoslovenski odbor je radio po Uputstvima Nikole Pašića iz maja 1914. god-
ine7), čiji su zadaci bili stvaranje jedinstvene jugoslovenske,eventualno srpsko-hr-
vatske države,bez posebne državne organizacije uz čuvanje nacionalnih osobina
svakog plemena,koji bi se ostvarili na sljedeći način:
1. Ujedinjenjem Srbije i Crne Gore čime će se osigurati jedinstvo srpskog
plemena.
2. Hrvatima treba dati ustupke: u nazivu države da se spomene i Hrvatska i po
potrebi krunisanje hrvatskom krunom; u amblemima izraziti istorijsku individual-
nost Hrvatske - grb i pomorska zastava; vjerska ravnopravnost; ravnopravnost pis-
ma i potpuna građanska ravnopravnost.
3. Slovencima se mogu garantovati ustupci kao Hrvatima uz garantovanje
njihovog jezika.
5. F. Sišić, Dokumenti opostanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1914 -1919), Zagreb
1920.
6. Srpske novine, br. 282, Niš, 28. XII1914.
7. N. Stojanović, Jugoslovenski odbor (članci i dokumenta), Zagreb, 1927, st. 6-11.
13 7
 4. Na sve krajeve buduće države proširiti ustavno uređenje Srbije i zakone
Srbije, koji će se primjenjivati sve do donošenja novog ustava.
5. Jugoslovnski odbor će funkcionisati kao samostalno tijelo koje će vršiti
propagandu u napred navedenom cilju.8'
U memoaru Jugoslovenskog odbora vladama savezničkih zemalja od 6. V. 1915.
godine ističe se, pored ostalog, daje "misao vodilje juogoslovenske istorije" i ideja"
velikih vladara naših narodnih država prije turske najezde", zatim svih "velikih duho-
va od Karađorđa, Njegoša, Kneza Mihaila i dr. - jedinstvo narodno i političko" .
Jugoslovenski narodi koje historija poznaje pod imenom Srba, Hrvata i Slovenaca,
jedan su isti narod, ujedinjujući sve uvjete da postanu jedna naroda nezavisna država.
Ona ima sva historijska i etnička prava na čitavo zemljište gđe živi u kompaktnim
masama".U memoaru se dalje naglašava da "sva pitanja koja se tiču načina i oblika
grupiranja naše nacije u buduću državu, moraju biti posmatrana kao pitanja unutarn- ja,
koja će biti riješena slobodnom voljom čitavog jugoslovenskog naroda". 9'
Međutim, stvaranje jugoslovenske države je zavisilo od činilaca u Srbiji i Hr-
vatskoj, a prvenstveno od volje i interesa velikih sila. U tom cilju je od 15. juna - 20.
jula 1917. godine održana zajedničika konferencija Jugoslovenskog odbora i Vlade
Srbije na Krfu u Grčkoj, nakojojjeusvojenaDeklaracija(izjava), poznata kao "Krfska
deklaracija". Krfsku deklaraciju su potpisali Nikola Pašić, predsjednik srpske vlade i
dr. Ante Trumbić, predsjednik Jugoslovenskog odbora, koja je predstavljala izjavu
o osnivanju zajedničke države sa osnovnim principima oko uređenja buduće države,
čiji se politički značaj ogleda u stvaranju zajedničke države troimenog naroda, a
ujedno "ima značaj jednog državno-pravnog akta, jer su njome, kao kod ugovora
potpisnici preuzeli određene obaveze i ista je saopštena savezničkim vladama".10'
Deklaracija se sastoji od dva dijela. U prvom dijelu polazi se od prava naroda
na samoopređeljenje i principa nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca, te
na osnovu navedenog principa se zahtijeva oslobađanje i ujedinjenje cjelokupnog
jugoslovenskog naroda u jedinstvenu državu Srba, Hrvata i Slovenaca. U drugom
dijelu deklaracije utvrđeni su principi unutrašnjeg uređenja sa dinastijom
Karadorđevića na čelu, princip ustavnosti sa demokratskim i parlamentarnim
državnim uređenjem i unitarizam sa određenom decentralizacijom.
Najviše nesuglasice za vrijeme konferencije su bile oko ključnih pitanja
uređenja buduće zajedničke države, gdje su predstavnici Srbije zastupali mišljenje
da buduća država bude unitarna, dok su predstavnici Jugoslovenskog odbora bili
8. Isto, st.ll.
9. F. Sišić, citirano đelo, st. 43 - 45.
10. Dr. Dragoš Jeftić i Dr. Dragoljub Popović, Pravna istorija jugoslovenskih naroda, Savre-
mena administracija, Beograd, 1993, treće izdanje, str. 174.
138
http://www.plbih.org
za federativno uređenje, zbog sukoba sa N. Pašićem, F. Šupilo, koji je zastupao
suprotno stanovište - slobodno, ravnopravno odlučivanje jugoslovenskih naroda o
obliku nove države sa federalističkim uređenjem, Šupilo je 1916. godine istupio iz
Odbora zbog neslaganja sa brojnim njegovim članovima, koji su se već tada priklan­
jali koncepciji Pašićeve vlade. Napuštanje odbora Šupilo je obrazložio:"... Slavni
odbore! Ima već dulje vremena, da nisam ni najmanje zadovoljan sa postupkom i
politikom srpske vlade u promicanju i rješavanju jugoslovenskog pitanja na temelju
narodnog jedinstva SHS. Srpska vlada lijepim riječima podržava taj problem preko
svojih kompetentnih predstavnika , ali u čitavoj svojoj taktici i akciji počinila je
mnogo propusta i krupnih načelnih pogrešaka protiv tome programu... još lanjske
godine, čim seje ovaj slavni Odbor sastao, navodno je predsjednik srpske vlade, da
Odbor iz svog memoranduma mora ispustiti onaj vjelokvma, historijom i samim
postojećim ostacima hrvatskih prava zajamčen integritet Dalmacije u Hrvatskoj...
Isto tako istupilo se i onaj zahtjev za izrez plebiscita ili narodne volje, što se sve
grdno protivi korektno i pravedno shvaćenom stanovištu jugoslovenskog narodnog
jedinstva... Mnogo sam žalio da se je Odbor u tome, onda nisam mogao biti lično
prisutan, pokorio ovim zahtjevima predsjednika srpske vlade, poduprtim po neko-
licini svojih članova ... Sa ovom taktikom neće se, po mome uvjerenju, nikada
oživotvoriti jugoslovenski problem, nego će iskočiti kakvi drugi "deus ex machina",
na koji sad najmanje mislimo ...".n)
Na Krfu su predstavnici srpske vlade i Jugoslovenskog odbora raspravljali oko
budućeg statusa Bosne i Hercegovine, a posebno Bošnjaka. Predstavnici iz Bosne i
Hercegovine u Jugoslovenskom odboru: Dušan Vasiljević, Dr. Nikola Stojanović i
Dr. Milan Srškić su iznosili mišljenja da su Bošnjaci "religiozni materijalisti", a
slično mišljenje su zastupali i drugi učesnici Krfske deklaracije. Nikola Pašić je
predložio da će se pitanje Bošnjaka svesti na najmanje moguću mjeru rješavanjem
agrarnog pitanja12', poučen iz iskustva 1912 - 1914. godine, kao što je to radio
Bošnjacima i Albancima u novopripojenim krajevima na Kosovu i neiskustva kralja
Nikole sa istim narodima i u istom periodu.
Ivan Meštrović opisuje sastanak Jugoslovenskog odbora i predstavnika srpske
vlade Stojana Protića, kasnije prvog predsjednika vlade Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca (SHS) u dijelu koji se odnosio na sudbinu Bosne i Hercegovine i
Bošnjaka. "Sastanke smo držali ili u Nici, gde je živio Protić, ili u Cannes-u, gđe smo
živjeli Trumbić i ja... Osim Trumbića i Protića, bili su još Dr. Trinajstić, Dr. Gazzari
i j a... Trumbić j e odgovorio, da j e to naj delikatnij e pitanj e u cij elom našem komple-
11. Franjo Šupilo, Politika u Hrvatskoj, kultura, Zagreb, 1953.
12. Atif Purivatra, Jugoslovenska muslimanska organizacija u političkom životu Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo, 1971. st. 17.
139
ksu i da će pitanje, kako će se postupiti s Bosnom biti ispit naše političke zrelosti.
Istakao je, kako ni on nema ništa protiv muslimanske vjere, kao takve ... Zatim je
istakao, da je Bosna jedna od najvažnijih pokrajina u smislu dobrog i lošeg
zajedničkog života, te da je u prijašnjim sukobimabila glavni razlog nesloge između
Srba i Hrvata, zato će trebati naći način da nas Bosna veže a ne da nas rastavlja. Na
to je Protić uzvratio:
-Pustite vi to nama. Mi imamo rješenje za Bosnu.
-Kakvo, gospodine Protiću? - pitao je Trumbić znatiželjno.
-Kad pređe naša vojska Drinu, dat ću Turcima dvadeset i četiri sata, pa makar
i četrdeset osam, vremena, da se vrate na prađedovsku vjeru, a što nebi htjelo, to
posjeći, kao što smo u svoje vrijeme uradili u Srbiji".13'
U sastav Jugoslovenskog odbora i na Krfskoj konferenciji nije bio ni jedan
predstavnik bošnjačkog naroda,pa će Krfska deklaracija u kojoj su u čl.7. formalno
izjednačene sve tri vjere - pravoslavna, rimokatolička i islamska14' za Bošnjake
predstavljati osnovni dokumenat za pravni, politički i svakojaki osnov za vršenje
genocida nad njima, te će jedan istorijski narod za duži niz godina biti pretvoren u
izbjeglički narod.
Sa Krfskom deklaracijom nijesu bili zadovoljni potpisnici, a posebno Vlada
Kraljevine Srbije, koja je zamišljala rješavanje srpskog i jugoslovenskog pitanja, ne
kao ujedinjenje ravnopravnih naroda i zemalja, već kao proširenje Srbije, što se vidi
i iz izjave Nikole Pašića "sad je u našem interesu da Austro-Ugarska proživi još
dvadest i pet do trideset godina, dok mi ovo na jugu ne pripojimo tako da se više
nemože odvojiti, jer od pamtivjeka, onaj koji je imao Maćedoniju, bio jeuvjekprvi
na Balkanu".15'
U Zagrebu je 6. oktobra 1918. godine formirano Narodno vijeće Slovenaca,
Hrvata i Srba, kojeg su sačinjavali predstavnici Slovenaca, Hrvata i Srba iz Slov-
enije, Trsta, Istre, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Dalmacije i Ugarske čiji je cilj
bio "ujedinjenje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u narodnu, slobodnu i neovisnu
državu Slovenaca, Hrvata i Srba, ujedinjenu na demokratskim načelima. 16'
Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba je bilo organizovano na teritorijaln-
om principu gđe je svaka pokrajina na 100.000 stanovnika imala po jednog izaslan-
ika od kojih je za Bosnu i Hercegovinu predviđeno 18, i nijedan nije bio Bošnjak. Za
13. Ivan Meštrović, Uspomene na političke ljude i događaje, Zagreb, 1969. st. 240. Bosanski pogledi,
London, 1984, st.161.
14. D. Janković, Jugoslovensko pitanje i Krfska deklaracija 1917. godine, Beograd, 1967. st. 481
-185.
15. Spomenici Nikole Pašića 1845-1925., Beograd, 1926. st.1921.
16. Dr. Dragoš Jeftić, citirano đelo, st. 175.
140
http://www.plbih.org
predsjednika Narodnog vijeća je izabran Dr. Anton Korošec, a za potpredsjednike
Dr. Ante Pavelić i Svetozar Pribičević.
Narodno vijeće je 19. oktobra 1918. godine izdalo objavu -proglas u pet tačaka u
kojem se naglašava "da od ovog časa, opunomoćeno od svih narodnih stranaka i
grupa, preuzima u svoje ruke vođenje narodne politike i da "od sada neće u opštim
narodnim pitanjima nijedna stranka ni grupa ni parlamentarna skupina više voditi
nikakve posebne političke ni zasebno stupati u pregovore sa faktorima izvan naroda
..." zahtijeva se "ujedinjenje cjelokupnog našeg naroda Slovenaca, Hrvata i Srba na
čitavom njegovom etnografskom teritoriju, bez obzira na ma koje pokrajinske i
državne granice, u kojima danas žive - u jednu jedinstvenu potpuno suverenu državu
uređenu na načelima politike, ekonomske demokratije, što u sebi sadržava dok­
idanje svih socijalnih i ekonomskih nepravda i nejednakosti".17'
Konačno stvaranje države Slovenaca, Hrvata i Srba je izvršeno 29. oktobra
1918. godine odlukama hrvatskog sabora 18' koji je odlučio da se prekinu sve do tada
državno - pravne veze između Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, sjedne,
i Austro-Ugarske, s druge strane, zatim proglasio Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju
za nezavisnu državu i njenom pristupanju u "zajedničku narodnu suvernu državu
Slovenaca, Hrvata i Srba i priznao Narodno vijeće za "Vrhovnu vlast" koje je postalo
vrhovni organ vlasti Države Slovenaca, Hrvata i Srba, koji je i obrazovao pokrajin-
ske vlade za Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu i Dalmaciju.
Zbog nesrazmjerne zastupljenosti Bošnjaka u Narodnom vijeću Sakib Korkut
je uputio "Otvoreno pismo" u kojem je naveo da su Muslimani neravnomjerno
zastupljeni, jer su u plenum Narodnog vijeća tek naknadno postavljena dvojica
Muslimana dok u centralnom odboru Narodnog vijeća nema nijednog Muslimana u
kome Bosnu i Hercegovinu zastupaju tri Srbima i tri Hrvata te su, smatra Korkut,
Muslimani "poniženi i bagatelisani". 19' Isti je slučaj bio i prilikom imenovanja Nar-
odne vlade za Bosnu i Hercegovinu, koju su sačinjavali 6. Srba, 4. Hrvata i 1. Bošnj ak.
Sastav narodne vlade, a kasnije i Zemaljske vlade u Sarajevu bio je još nepovoljniji
za Bošnjake. Za vrijeme prve vlade Stojana Protića u Zemaljskoj vladi za Bosnu i
Hercegovinu nije bilo ni jednog Muslimana na položaju načelnika ođeijenja ili
povjerenika. 20'
Konferencija o jugoslovenskom ujedinjenju održana u Zenevi od 6. - 9. novem-
bra 1918. godine trebala je da riješi sporna pitanja između Kraljevine Srbije i Države
Slovenaca, Hrvata i Srba, ali su one i dalje postojale kao zasebne države. Ženevski
17. D. Janković - B. Krizman, Grada, II, Beograd, 1964,st. 373 -374.
18. Isto, st. 405 - 406.
19. Atif Purivatra, citirano djelo, st 21.
20. Isto,
141

sporazum nije sproveden u život jer je bio suspendovan po nalogu regenta Aleksan­
dra, a uz podršku vlade Nikole Pašića, i isti nije prihvaćen ni od Narodnog vijeća.21'
PoslijekapitulacijeTurske 30. septembra 1918. godine ipovratka srpske vojske
iz Grčke Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba je donijelo odluku o ujedinjenje
sa Srbijom i Crnom Gorom. Predstavnici Narodnog vijeća su primljeni 1. XII1918.
godine god Regenta Aleksandra i saopštili mu odluku Narodnog vijeća o ujedinjen-
ju Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Kraljevinom Srbijom i pozvalo ga da on
preuzme "vladarsku vlast na čitavom teritoriju sada jedinstvene države Srba, Hrva­
ta i Slovenaca" 22', što je Regent i uradio. Ovi akti nijesu ratifikovani od Narodnog
vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba, pa ih je Predsjedništvo Narodnog vijeća saopštilo
3. XII. 1918. godine narodu u kojem su izjavili da im prestaje funkcija kao vrhovne
suverene vlasti države Slovenaca, Hrvata i Srba na teritoriji bivše Austro-Ugarske.
Ovi akti su saopšteni u srpskoj Narodnoj skupštini 29. XII. 1918. godine, od strane
prve zajedničke vlade novostvorene države.
Bošnjački narod prilikom stvaranja prve jugoslovenske države nije bio u
mogućnosti da bira sa kojim narodima i pod kojim uslovima treba da živi jer ga niko
nije ni pitao,a i među bošnjačkim političarima su postojala različita gledišta. Prvo,
koje je zastupao Dr. Safet - beg Bašagić, inače predsjednik tadašnjeg Bosanskog
sabora, da Bosna i Hercegovina treba da se priključi Hrvatskoj uz zadržavanje
autonomije,drugo, koje je zastupao Šerif Arnautović, koji se zalagao da se Bosna i
Hercegovina priključi Austro-Ugarskoj, s tim da zadrži autonomiju i treće, koje je
zastupao reis - ul-ulema Džemaludin Caušević koji je bio mišljenja da Bosna i
Hercegovina treba da bude u sastav jedinstvene jugoslovenske države.
U Sandžaku je Bošnjački narod iskazao "pravo na samoopredjeljenje" na Kon-
ferenciji održanoj u Sjenici od 8 - 25. avgusta 1917. godine na kojoj se raspravljalo
0 budućem državno-pravnom statusu Bošnjaka Sandžaka. Na Konferenciji su
sprisustvovali predstavnici 12 srezova i gradova: Pljevalja, Bijelog Polja, Berana,
Rožaja, Bihora, Novog Pazara, Sjenice, Prijepolja, Priboja, Nove Varoši, Donjeg
Kolašina i Tutina. Konferencija je usvojila rezoluciju o pripajanju Sandžaka Bosni
1 Hercegovini, a ako se ovaj zahtjev ne bi ostvario da se Sandžaku dodijeli autonom-
ija. Dr. Novica Rakočević u knjizi "Crna Gora u prvom svjetskom ratu 1914 -1918"
navodi da su "Muslimani i Albanci zahtijevali da se iz sastava Crne Gore izdvoje
oblasti naseljene isključivo muslimanskim stanovništvom i da se priključe Bosni, a
oblasti sa albanskim stanovništvom -Albaniji (...) Muslimansko i albansko
stanovništvo iz krajeva oslobođenih Balkanskim ratom izrazilo je želju da se odvoji
od Crne Gore, pa da se albansko priključi Velikoj Albaniji, (Metohija, Plav, Gus-
21. D.Janković - B. Krizman, citirano dijelo,st. 523 - 525.
22. Isto, st. 657 - 658,
142
http://www.plbih.org
inje) i muslimansko (područje Pljevalja, Bijelog Polja i Berana) Bosni i Hercegovi­
ni."
Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca učesnici Sjeničke konferen­
cije su optuženi za krivično delo veleizdaje, da bi kraljevskim ukazom od 17. II1921.
godine bili abolirani. Dvojica učesnika su pobjegla, a Hilmi - beg Kajabegović, koji
je obavljao funkciju predsjednika opštine u Bijelom Polju je ubijen.
Bošnjaci u Plavu su"autonomiju" platili životima 450 lica, jer nijesu priznavali
niti dozvoljavali uspostavljanje vlasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca do polo-
vine februara 1919. godine. Plavljani su željeli da vrate autonomiju koju su imali od
4. XII1879 - 6. XII1912. godine, koju su nazivali "Plavska Republika", jer je u ovom
vremenu plavsko-gusinjska oblast bila samostalna teritorija sa svim atributima
državne vlasti, nezavisna od bilo koje države.
Nijesu htjeli ni da se pripoje Albaniji, jer je kod njih bošnjaštvo istorijski
osvjedočeno i prije Kallava, jer su ga uvijek gajili, a što potvrđuju i stihovi narodne
pjesme iz ovog kraja:
Na granici grada pandurice,
Te stavljaju ljute Osmanlije
I Bošnjake ljute oklopnike
A iz Plava, grada bijeloga,
Bošnjačka ih majka podnivila.
III.
Metodi "oslobađanja" i "ujedinjavanja" od strane Srbije su vršeni prije 1918.
godine proširivanjem i protezanjem srbijanske državne vlasti na pripojene zemlje,
koje su se takvom "oslobodilačkom" metodu pretvarale u osvojene i potlačene
pokrajine. Primjena čaršijskog metoda oslobađanja i ujedinjavanja 1918. godine je
bila pogubna i katastrofalna za budućnost Bošnjaka. Proširivanjem vlasti dinastije
Karađorđevića i vlade Nikole Pašića na Bosnu i Hercegovinu, one su se pretvorile
u hegemonistički instrument koji je kroz izborne prevare, političke podvale, potom
otvorenim nasiljem, terorom i diktaturom obespravila i porobila bošnjački narod.
Apetiti srbijanskih vlastodržaca su bili znatno povećani u vrijeme stvaranja
Kraljevine SHS, jer je Bosna i Hercegovina za srbijasku vladu bio neodoljiv mamac
i prilika da svoju vlast proširi zbog unosnih ministarskih, poslaničkih, načelničkih,
direktorskih, šefovskih i drugih mjesta. Svi oni koji trguju politikom i oni koji žive
od državne službe, kojima je Srbija postala tijesna, oduševljeno su prihvatili
143
čaršijsko-centrlističko uređenje obzirom da im je BIH pružala sigurne izglede za
visoke zarade.
U tom cilju je 6. novembra 1918. godine srpska vojska ušla u Sarajevo, dočekana
od bošnjačkog naroda kao oslobodilačka, a odmah se pokazala kao okupatorska,
jer je intenzivno radila na prisajedinjenju BIH Srbiji preko generala Božidara
Terzića, izaslanika srpske vojne komande u Sarajevu. Božidar Terzić je dobio
instrukcije od vojvode Mišića 7. novembra 1918. godine u kojima se kaže da bi bilo
"od velikog opšteg srpskog interesa ako bi se Bosna i Hercegovina što prije izjasnila
za ujedinjenje sa Srbijom. Najbolje bi bilo ako bi to poteklo od same bosanske vlade,
i ako bi ona izdala jedan javni manifest, da se ujedinuje sa Srbijom. U ovom pogledu
možete raditi sa potrebnim taktom i diskrecijom. Gledajte, da sa izvjesnom
delikatnošću govorite jedino sa Šolom (Atanasije Šola - predsjednik Vlade BiH ,
H.Š.)o ovome pitanju i da on bude inicijator svega ovoga. Potrebno bi bilo da se ovo
ujedinjenje izvrši što pre, te je i vaša akcija sa najvećom diskrecijom nužna po ovom
pitanju jedino sa Šolom, dokne stigne vladin delegat koji će uskoro biti određen". 23'
Terzić je odgovorio "Muslimani su za nas i priznaju dinastiju Karađorđevića i izjav-
ili su da će biti lojalni građani (...) Bosanska vlada izjavila je, da je i do sada radila
po instrukcijama Srpske vlade, da će i u buduće isto raditi ".24) Nakon ovih instrukci-
ja kotarska narodna vijeća su samostalno i nezavisno donosila odluke o prisajedin-
jenju đelova Bosne i Hercegovine Srbiji, a uz blagoslov, saradnju i pod kontrolom
Narodne vlade Bosne i Hercegovine.
Zloupotreba i teror srpske vojske nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini su
odmah dostigli takav nivo da se kod Bošnjaka pojavila ona želja koju je J.J.Zmaj
"registrovao" poslije proširenja Srbije 1878. godine i poslije balkanskih ratova:
"Izbavi nas, bože, od izbavitelja", kao i predviđanja Svetozara Markovića "da bi
takva "proširena Srbija "morala po nuždi postati vojničko-policijska država".
Posebno su bile zapažene paravojne formacije bivših dobrovoljaca povratnika
iz Rusije i veterana iz četničkih formacija, koji su đelovali u pozadini srpske vojske.
"Tih ljudi je bilo oko 225.000 a bilo im je obećano da će poslije pobjede dobiti
zemlju. To je obećanje navelo mnoge da traže status dobrovoljaca pa ih se poslije
ujedinjenja okupilo do 70.000. U Bosni i Hercegovini, na Kosovu i Makedoniji gđe
je većina zemlje pripadala muslimanskim zemljoposjednicima, izgledi da bi uglavn­
om srpski dobrovoljci mogli na temelju agrarne reforme dobiti muslimanska iman-
ja, dali su pitanju dobrovoljaca i vjersku crtu. Osim toga, mnogi su bivši dobrovoljci
sada počeli sređivati svoje račune s muslimanskim stanovništvom - bosanskim
Muslimanima, Albancima ili Turcima, koji su, neovisno o odanosti Turskoj, ili iz
23. Atif Purivatra, citirano djelo, st. 24.
24. Isto,
144
http://www.plbih.org
mržnje prema Srbiji, ili pak zbog jednog i zbog drugog, s naklonošću gledali u Berlin
i Beč u toku prvog svjetskog rata ... Međutim, poslije 1918. godine gotovo su svi
Muslimani postali dobrovoljcima meta za odstrel. Po mišljenju glavnog musliman-
skog političkog lista, dobrovoljci su formirali "posebnu jednu društvenu klasu, koja
se može usporediti samo sa omraženim rimskim pretorijancima". 2 5 ' Pored
uvježbanog metoda "batinjanja" od strane novog režima i pokušaja da se on spriječi
nije dalo nikakve rezultate. Umjesto žandarmerije "srpska je vojska bila upotrebl-
javana u posve civilnim redarstvenim stvarima, kao što su potjere i hapšenja, a kad
su jednom srpski vojni zatvori prošireni na cijelu državu, uobičajene ovlasti srpske
vojske nužno su izazivale žestok otpor na teritorijama pod bivšim austrougarskim
suverenitetom, koju takvu tradiciju vojske nijesu poznavali. 26' Proširena jurisdikci-
ja vojnih sudova i hapšenje rodbine vojnih bjegunaca, kao talaca, preovladavali su
kao praksa u svim kajevima zemlje.27'
Ta nova jugoslovenska vojska razlikovala se od srpske samo po žigovima i po
nazivu. Uniforme, činovi i propisi bili su srbijanski, kao i glavni vojni i civilni ordeni
- Orden Belog orla, Orden Svetog Save i Orden Karađorđeve zvezde. Crteži, likovi i
simboli, uzimani su isključivo iz srpske nacionalne tradicije. Sva su pomenuta
odlikovanja poticala iz razdoblja prije 1914, a prva dva još iz doba vladavine kralja
Milana Obrenovića.28'
Prvi zločin vojske Kraljevine Srba,Hrvata i Slovenaca je izvršen 15.021919.go-
dine nad nedužnim bošnjačkim stanovništvom u Plavu,kada je dozvolila i
obezbijeđivala šest bataljona vojske iz Vasojevića u kojima je bilo dosta domaćeg
pravoslavnog stanovništva - da izvrše nezapamćeni masakar nad 450 lica,a svojoj
komandi javila da su pobijena dva pobunjenika i da su dva ranjena. Pored ubistava,
vasojevički bataljon je pod komandom Vasa Saičića pored zuluma, orgijanja i
mučenja vršio pljačke, silovanja i sve ostalo što je moglo da se uradi za 24 časa.
Mnogi su završili po potocima, a i danas se poznaju mrlje krvi po zidovima džamije
Redžepagića.29'
Istu sudbinu u ovom periodu su preživljavali i Bošnjaci i na teritoriji Sandžaka.
Četničke jedinice Koste Pećanca su javno i organizovano ubijale nedužno bošnjačko
stanovništvo uz pomoć vlasti, pri čemu su izmišljani bilo kakvi razlozi, a osnovni je
bio pripadnost drugom narodu. Planovi za ubistva su se pravili i u kafanama, uz piće
i u pijanom stanju. "Košta Pećanac je sve to rješavao po kratkom postupku. Dovol-
25. Pravda, 17. septembar 1920. st. 2 - 3.
26. D. Janković, Društveni i politički odnosi, st. 92 - 94.
27. IvoBanjac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Globus, Zagreb, 1988, st. 147.
28. Desanka Nikolić, Naša odlikovanja do 1941, Beograd, 1971, st. 47-50,
29. Mustafa Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Prosveta, Beograd 1987. st. 225 - 226
145
jno je bilo da mu bilo ko od Srba kaže za nekog od Muslimana da je bilo šta učinio
nekom od Srba i to je on odmah po dobijanju pritužbe kažnjavao bez ikakve pred-
hodne provjere od strane bilo koga. Bio je spreman na svaki mig da izvrši svaki pa i
najsvirepiji zločin".30' Bošnjaci Sandžaka su zbog neđela Koste Pećanca i njegovih
četnika u Memorandumu upućenom predsjedniku vlade tražili zaštitu i iznijeli da
su "opljačkana 194 muslimanska sela, ubijeno 1.3oo muslimana i nanesena šteta od
preko 200 miliona dinara". 31 '
Pored četničkih odreda Koste Pećanca teror nad Bošnjacima Sandžaka su vršili
dobrovoljci koji su od zvanične vlasti dobijali spiskove Bošnjaka koje je tre­ balo
ubiti. "Ta ubistva su se, obično, izvodila noću, kada su bili sigurni da su se
prediviđeni ljudi za ubistvo nalazili kod svojih kuća i u okviru svojihporodica. Cesto
puta im je poziv slat od strane opštin,ske vlasti da bi im sami došli na noge, nad
kojima je prvo vršeno batinjanje do iznemoglosti, a nakon takvog zvjerskog
iživljavanja vršena likvidacija".32'
Istovremeno teror nad Bošnjacima je vršen i u Bosni i Hercegovini, sa istim
intenzitetom, a posebno na granici između Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Zbog
toga su Bošnjaci tražili da im vlast obezbijedi ličnu i imovinsku zaštitu. U tom cilju
je rei - ul - ulema Džemaludin Čaušević krajem 1918. i početkom 1919. godine obavijes-
tio Vojvodu S. Stepanovića, komandanta II Armije i predsjednika Vlade Bosne i
Hercegovine Atanasiju Šolu o hapšenjima, prebijanjima, nezakonitim pretresima,
pljačkama kuća, bezakonjima "narodne garde" nad Bošnjacima u rogatičkom,
kladuškom i sarajevskom srezu, ubistvima i pustošenjima od strane "komita" iz Crne
Gore u gatačkom srezu, oduzimanje oružja Bošnjacima na čitavoj teritoriji Bosne i
Hercegovine. Zemaljska vlada u Sarajevu nije preduzela ništa da zaštiti život i
imanja Bošnjaka pa se Čaušević ponovo obratio vladi i uputio pismo sledeće
sadržine" Bude li se i nadalje tako radilo, Muslimani će biti primorani da se sami
brane i da od drugoga koga zatraže pomoć i obezbeđenje svoga života i imetka. Ako
se i nadalje od strane nadležnih vlasti mirnim okom budu promatrali ti silni zulumi i
naselja, onda su Muslimani u Bosni i Hercegovini izgubili i mjesto slobode i
ravnopravnosti, mjesto reda i mira, zapali su pod teror kakav Bosna ne pamti". 33' Ni
na ovaj apel niko nije reagovao.
Srbijanski režim je nakon ujedinjenja u organima vlasti "izvršio uvoz" činovni­
ka iz Srbije i imenovao ih na odgovorne položaje u državnoj upravi, a Bošnjaci su
smjenjivani pod raznim izgovorom. U Zemaljskoj vladi, kasnije Pokrajinskoj upravi
30. HakijaAvdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, (1912-1941), Ključanin, Sarajevo, 1991, st. 106.
31. Isto,
32. Isto, .st/07.
33. Atif Purivatra, citirano djelo, st, 5 - 36.
146
http://www.plbih.org
za Bosnu i Hercegovinu odstranjeni su i oni Bošnjaci koji su se osjećali Srbima, pa
čak i učesnici na Solunskom frontu. Kasnije su odstranjeni iz državne uprave i
obični službenici, a iz Srbije su direktno imenovani okružni i sreski načelnici, što je
izuzetna zasluga S. Pribičevića, ministra unutrašnjih poslova kraljevine SHS.
Učešće Bošnjaka u državnim organima BIH 18. avgusta 1919. godine je izgled-
alo ovako: "među šest okružnih predstojnika, šest predsjednika okružnih sudova,
šest državnih odvjetnika , pet predsjednika senata vrhovnog suda i 13 direktora
srednjih i "s njima izjednačenih škola" nije bio nijedan Musliman; od 54 predsjed­
nika kotarskih sudova i 51 šefa poreskih ureda bio je samo 1 Musliman; od 54
kotarska predstojnika bilo je 8 Muslimana, a od 17 upravitelja kotarskih ispostava
-bila su 2 Muslimana, dok je 5 Muslimana bilo među 61 višim službenikom (dvorski
savjetnici, vladini savjetnici, vladini tajnici i vladini podtajnici kod okružnih oblasti
i Zemaljske Vlade."34' Isti odnos službenika je bio i u ostalim državnim organima:
Srbi 61, Hrvati 98, Muslimani 17, Česi 30, Poljaci 20, Mađari 17, Njemci 14, Slov-
enci 7, Ukrajinci 3, Slovaci 2, Taliani 1 i 3 neodređena mjesta.35' U državnoj pokra-
jinskoj upravi od 54 rukovodioca nije bilo Bošnjaka.
Protjerivanje Bošnjaka iz državne službe se pogoršalo 1921/22. godinepa je od
6 okružnih načelnika, poglavara grada Sarajeva, 6 predsjednika okružnih sudova,
6 državnih odvjetnika i 5 drugih rukovodioca u državnom odvjetnijštvu nije bilo ni
jedan Musliman; od 54 kotarska poglavara bilo je 5 Muslimana i od 17 upravnika
kotarskih ispostava bio je 1 Musliman. Od 54 predsjednika kotarskih sudova bilo
je 5 Muslimana. U direkciji državnih željeznica u Sarajevu od 56 rukovodnih
službenika nije bio ni jedan Musliman. Isto tako nije bilo nijednog Muslimana
među 18 rukovodećih službenika u Direkciji ministarstva finansija za Bosnu i Her-
cegovinu i Rudarskom satništvu za Bosnu i Hercegovinu." 36'
Kakav je bio stvarni status Bošnjaka u novostvornoj državi najbolje opisuje izjava reis-ul-
uleme Čauševića francuskom novinaru lista Le temps (vrijeme) Charles Rivet:
"1 kakvi događaji. Hiljade ljudi ubijenih, 6 žena spaljeno, 270 sela opljačkano
i uništeno, eto bilansa za nas Muslimane prilikom svečanog stvaranja Jugoslavije,
kojoj smo se mi spremali služiti svom dušom. Mi smo ipak Sloveni, ali Srbi odbijaju
da nas smatraju takvima. Smatraju nas uljezima. I drugi će vam kazati da smo mi
naprotiv pravi ljudi koji pripadaju ovoj zemlji. Nakon što su Srbi postali gospodari
situacije, mi nikada nismo pozvani da učestvujemo u političkim sastancima i savje-
tovanjima. Mi smo do sadauvijekbilipredstavljenijednim brojem opunomoćenika
(poslanika) u proporciji prema broju našeg stanovnika.
34. Isto, st 41.
35. Isto,
36. Isto, st. 43.
147
 Načelnik Sarajeva je uvijek bio Musliman. Međutim u novoj situaciji jedva
nam se daje pravo da delegiramo dvojicu ili trojicu između nas za pripreme skupštine
za Konstituantu. Mi bi smo želeli da se Francuska, velikodušna nacija i naša tradi­
cionalna zaštitnica, zainteresira za našu žalosnu situaciju. Mi joj upravljamo preko
vas, gospodine, skromnu molbu da intervenišete, tako da mi ne budemo prisiljeni da
napustimo domovinu u kojoj više nismo u mogućnosti da živimo. Mi ćemo
nepravdu podnositi, javni život može da se upravlja bez nas, ali neka se respektira
barem naš život. Naša čast i naš imetak. Zar je to suviše zahtijevati.37'
Položaj Bošnjaka u novostvorenoj državi 1919. godine je opisao Dr. Mehmed
Spaho u pismu svom prijatelju:" Prilike su se kod nas iza tvog odlaska silno prom-
ijenile. Bezobzirna i pristrasna uprava u Bosni, a i u ostalim krajevima vrlo je hrđavo
đelovala na raspoloženju i muslimana i katolika. Viđeli su da se iza ideala narodnog
jedinstva za koje je kratko bio oduševljen, krije isključivo gospodarstvo, ne jednog
plemena, većjedne vjere. Samo pravoslavni smatraju se punopravnim državljanima,
oni uživaju sve moguće povlastice. Koriste se korumptivnom upravom, a katolici i
još više muslimani ne mogu kod vlasti da nađu ni najprimitivnije pravne zaštite. Još
nijedan ubojica, pljačkaš, zločinac, koji je zlodjelo počinio na muslimanima nije
kažnen. Jedan stražar pravoslavni ubio je u Visokom bez ikakva povoda kancelistu
Dujmušića, katolika i osuđen na 5 mjeseci zatvora. A ako Musliman ili katolik
pokušaju da se brane od napadaja pravoslavnih onda se autoritet državne vlasti
javlja u punoj snazi i zatvaraju se dužni i nedužni. Tako su nedavno prijedorski
Muslimani bili napadnuti i braneći se ubili jednog pravoslavnog. Vlada je odmah
zatvorila 70 najuglednijih Muslimana, među njima mnoge, koji su godinama u
politici zajedno sa pravoslavnim radili. Od napadača nije ni jedan zatvoren. Na
sprovodu je jedan Srbin rekao da u ovoj zemlji nema nikome mjesta ko nije Srbin
i srpske vjere. Muslimanima se i dekretima ministarstva oduzima i slobodna zemlja,
a o odšteti nema ni govora, tako da već mnogi - prije imućni sada gladuju. I svi drugi
trgovački i slični poslovi, ako vlada u njima ima riječ, oduzimaju se muslimanima
i daju pravoslavnima, kao npr. prodaja soli, duhana idr... U Sandžaku i albanskim
pređelima naše države su prilike još mnogo gore. Šaljem ti memorandum (Mem-
orandum muslimanskih stanovnika iz Novopazarskog Sandžaka), kojeg je objavila
"Pravda" u broju 72), što su ga Muslimani ovog kraja predali, pada vidiš grozote što
su ih protjerali".38'
37. Atif Purivatra, citirano djelo, str. 63 - 64.
38. Isto, str. 67 - 68.
148
http://www.plbih.org
IV.
Iza shvatanja o centralističkom i federalističkom uređenju postajala su dva
shvaćanja oko rješavanja nacionalnog pitanja: unitarističko i federalističko.
Srpski narod je dao najviše povjerenja Narodnoj radikalnoj, Demokratskoj i
Zemljoradničkoj stranci, koje su se zalagale da nova država bude izgrađena na
centralističkom principu. One su polazile od shvatanja da na području Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenacaživi jedan narod i da u tom smislu treba organizovati cjelokupni život,
jer takva uređena država bi omogućila eksploataciju cijele države i negirala je postojanje
posebnosti svakoj jugoslovenskoj jedinici, a posebno Bosni i Hercegovini. Srpski
političari u Bosni i Hercegovini su se orjentisali prema Srbiji i uključili se u njene stranke
- Narodnu radikalnu stranku, Zemljoradničku stranku, a 1930. godine u Jugoslovensku
nacionalnu stranku (JNS) i Jugoslovensku radikalnu zajednicu (JRZ), koji su zastupali
centralizam, a u nacionalnom pitanju unitarizam. 39'
Narodna radikalna stranka je 1920. godine osnovala svoje ogranke i smatrala
Bosnu i Hercegovinu sastavnim dijelom Srbije, jer je osnovni moto ove stranke bio da
je "osvetila Kosovo, vaskrsla Srbiju, ujedinila Srbe". Radikali su zamijenili asimilator-
sku ulogu Srpske pravoslavne crkve pod novim svjetovnim okolnostima, podsticali
srpsku svijest u novim krajevima Srbije. Narodna radikalna stranka je zajedno sa
ostalim strankama učinila gotovo isto u Bosni i Hercegovim poslije 1918. godine, te
na Sandžaku, Kosovu i Metohiji gdje su se lokalni nesrpski stanovnici vezani za ovu
ili za onu srpsku političku stranku, preko njebrzo bi se potpuno počeli osjećati Srbima.
Iako je biračka baza Narodnoj Radikalnoj stranci bila poljoprivrednici ona se razvila
u konzervativnu stranku velikih posjednika, bogatih trgovaca, oslanjala se na vojsku
ali su oficirski kadar držali na odstojanju razarajući "Crnu ruku" do propasti 1917.
godine. Kao stranka sa prvim pisanim programom u istoriji Srbije ona je: "Kao cilj
državnog uređenja odredila narodno blagostanje i slobodu a spolja državnu nezavis-
nost i oslobođenje i ujedinjenje ostalih krajeva srpstva".40'
Narodna radikalna stranka je polazila od načela srpskog hegemonizma, što se
osjećalo u radu Jugoslovenskog odbora, ali to javno nisu nikad saopštavali, a ono
se ugledalo u centralističkom državnom uređenju i težnji da se uveća srspka nacija
prihvatajući istovjetnost pravoslavlja i srpstva na Balkanu i Karadžićevo jezičko
srpstvo.
Statutom Narodne radikalne stranke 41' u čl. 1. propisano je da vlada "ima biti
39. RaifaFestić, Bosna iHercegovina u kocepcijama političkih stranaka i grupacija Kraljevine
Jugoslavije, Sarajevo 1976, odbranjena doktorska disertacija, st.79 - 92.
40. Zivan Mitrović, Srpske političke stranke, Beograd, 1939, sr.72.
41. Arhiv Jugoslavije, Zbirka M.Stojadinović, F-34
149

izraz većine parlamenta, da mora imati poverenje oba ustavna faktora, Krune i par-
lamenta, biti odgovorna pred njima i raditi pod njihovom kontrolom" čime će se
poštovati narodna volja, kroz parlamentarnu monarhiju države Srba, Hrvata i Slov-
enaca. Dalje se predviđa jedinstvena teritorija celokupne države i jedinstveno
državljanstvo, koje će se obezbjeđivati državnim grbom i zastavom "(čl.2), a ovo će se
realizovati (čl. 3 - 6) razvijanjem nacionalne svesti o državnom jedinstvu, s tim što će
se ovo raditi postupno i oprezno bez metoda pritiska i silom, jer se silom i nasiljem ne
može postići zamišljeni narodni ideal, duhovno i moralno ujedinjenje, čime će se
udaritii pravi temelji državnom i narodnom jedinstvu, kroz centralističko uređenje sa
određenim elementima lokalne samouprave. U članu 6. Statuta se proklamuju slo-
bode i prava sva tri imena "našeg naroda, Srbin, Hrvat i Slovenac i njihova tradicija
treba da bude sveta i uzvišena, jer će razvijati međusobno poverenje i poštovanje,
unosiće u dušu narodnu spokojstvo, zadovoljstvo i mir, a umiru i zadovoljstvu razvij aće
se sve jače i jače i ljubav prema zajedničkoj otadžbini Jugoslaviji".
Ovi ciljevi treba da se postignu kroz rad i djelovanje državne uprave i admin­
istracije, jer će radom administracije i "Srbin i Hrvat i Slovenac" uviđati i osjećati
jednakost i ravnopravnost, kako će uviđati da nema hegemonije jednih nad drugi­
ma, da su sve oblasti državnog života jednako pristupačne i Srbinu i Hrvatu i Slov­
encu i da se sa svim krajevima naše Države podjednako postupa". Statutom Nar­
odne radikalne stranke kao važan zadatak se predviđa ulaganje države u nerazvije­
na područja "jer će se na ovaj način u svim delovima naroda i države razviti ljubav
prema Državi kao celini, slabiće pokrajinski partikularizam, a jačati svest o jedin­
stvu državnom i narodnom".
U članu 7-11. Statuta Narodne radikalne stranke proklamuje se građanska ravno­
pravnost troimenog naroda na čitavoj državnoj teritoriji, ravnopravnost azbuke i njene
upotrebe u javnim službama i ravnopravnost pravoslavne, rimokatoličke i muslimanske
vjeroispovijesti. Posebnu pažnju u Statutu (član 23 - 25.) se posvećuje prosvjećivanju
naroda i vojsci. Cilj spoljne politike je "održavanje mira i mirnom održavanju međun­
arodnih odnosa, da razvija dobre odnose sa susedima i radi na obezbeđenju nezavisnosti
i integritetu države... oslanjajući se na saveznike i prijatelje".
Sva ova načela su ugrađena u prvi Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
tzv. "Vidovdanski ustav"42) kojeg je usvojila Ustavotvorna skupština i potvrdio pre-
stolonaslednik - regent Aleksandar Karadordević. Za Ustav su glasali poslanici
Demokratske stranke koji su dobili najveći broj poslaničkih mandata 92, Narodne
radikalne stranke 91 mandat, Savez zemljoradnika i samostalna kmetijska 39 man-
42. Službene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 142. od 29. VI1921. godine.
43. Stenografske zabeleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovena ca, 18. ma j 1921.
150
http://www.plbih.org
data, Jugoslovenska muslimanska organizacija 24 mandata i Nacionalno turska
organizacija "Džemijet" 8 mandata. Od 258 poslanika koji su prisustvovali sjednici
Ustavotvorne Skupštine, za Ustav su glasali 223 poslanika, 35 je bilo protiv, a 158
poslanika je apstiniralo.
Vidovdanski Ustav je nastao saradnjom monarha i Ustavotvorne skupštine, pa
ustavno uređenje nije bilo zasnovano na načelu suverenosti naroda. Spadao je u
kategoriju tzv. krutih ustava, jer se njegove izmjene nijesu mogle vršiti načinom
predviđenim za donošenje ili izmjenu zakona, već po posebnom postupku. Za
izmjenu Ustava predviđena je saglasnost Kralja (čl. 125 - 127), a prijedlog za
promjenu Ustava je mogao da podnese Kralj i Narodna Skupština ako ga izglasa 3/ 5
ukupnog broja stanovnika.
U odjeljku I - IV Ustava su propisane odredbe o proklamovanju sloboda i prava
i jednakosti svih građana Kraljevine SHS. Kralj je bio glavni činilac iako je Ustav počivao
na pođeli vlasti između zakonodavne, upravne i sudske, jer je Kralj sprovodio načelo
jedinstva vlasti. Kralj je u oblasti zakonodavstva i uprave imao niz funkcija koje je
obavljao: bio je vrhovni zapovjednik oružnih snaga, zastupao državu u odnosima sa
inostranstvom, nije nikome odgovarao za svoj rad, nije mogao biti tužen, objavljivao je
rat, zaključivao mir, sudske presude i rješenja su se izvršavale u njegovo ime, imenovao
je predsjednika i članove ministarskog savjeta, koji su bili odgovorni i njemu i skupštini,
kao i niz drugih funkcija, pa je nova država bila prava monarhija.
Poslanik Narodne radikalne stranke dr. M.Spaljaković, govoreći na sjednici
Ustavotvorne skupštine je obrazložio stav Narodne radikalne stranke povodom
prijedloga Ustava:"... Mi smo i protiv federalizma i protiv separatizma ne samo iz
načela, nego iz praktičnih razloga, jer su i jedan i drugi protivni narodnom životu,
protivni njegovim interesima, mi smo protiv federalizma iz unutrašnjih razloga a
protivimo se separatizmu iz spoljnih razloga. Jedino rešenje je ono iznijeto u Nacrtu
koje je praktično, jedino ostvarljivo, jedino dobro.
Navešću prvo unutrašnje razloge, ako bi smo sad počeli, ako bi smo sad htjeli
da uredimo državno-pravnu vezu između naša tri plemena na federalističkoj os­
novi, u tom slučaju ne bi smo nikako mogli izbeći pitanja o razgraničenju, i onda bi
smo se neminovno spotakli o taj problem koji jeste i ostaće uvek kamen spoticanja,
kad god se bude pokretalo rešenje toga pitanja na toj osnovi, jer mi Srbi, što će u
ostalom svako razumeti, posle ovoga velikoga rata ne bi smo nikad pristali da ij edan
Srbin ne bude pod srpskom upravom i da ostane pod bratskom hrvatskom upra-
vom. Prema tome kad bi smo se razgraničavali, granice bi se morale povući tako da
zahvate sve Srbe, pa čak i u krajevima gde bi oni sačinjavali manjinu ... S toga je
rešenje državnog problema na federatističkoj osnovi neizvodljivo i opasno ... uni-
tarizam je praktičniji, racionalniji i bolji za sve".43)
151
 \
Dr. Mehmed Spaho, predsjednik Jugoslovenske muslimanske organizacije
(JMO) je istakao da je glasao za "Vidovdanski ustav" zbog toga što "Ustav bi bio
donesen i bez JMO, pa bi Bosna i Hercegovina teritorijalno bila podijeljena tako
da bi izvjesni đelovi Bosne i Hercegovine pripali Slavoniji, Sremu ili Mačvi, drugi
Lici, a treći Dalmaciji i Crnoj Gori. U novim oblastima Muslimani Bosne i Herce-
govine postupno bi se izgubili i ne bi mogli jedinstvenije istupati protiv nepravdi koji
im se čine".44' Vlada Kraljevine je učinila ustupak oko kompaktnosti teritorij a Bosne i
Hercegovine ugrađujući u njemu odredbe u čl. 135, stav 3, Ustava iz 1920. godine
kojim jebilo propisano:" Zakonom o razgraničenju oblasti, Bosna i Hercegovina će
se razdeliti u oblasti u svojim sadašnjim granicama. Dok se to zakonom ne uredi,
okruži u Bosni i Hercegovini važe kao oblasti. Spajanje tih oblasti vršiće se odlukom
oblasti skupština dotičnih oblasti donijetim većinom od 2/3 glasova u garanicama
određenim 3. stavom čl. 95. Ustava. Pojedine opštine ili srezovi mogu se iz svojih
oblasti izlučiti, pripojiti drugoj oblasti u sadanjim granicama Bosne i Hercegovine ili
iza njih, ako na to pristanu njihova samoupravna predstavništva odlukom od 3/ 5
glasova i tu odluku odobri Narodna skupština".
Oko položaja Bošnjaka u tom vremenu pisala je i "Pravda" navodeći da "pre-
stolonaslednikove lijepe riječi najdrskije gaze i ruže neljudi i zvijerovi u ljudskoj
spodobi tamo na granici Crne Gore u tužnoj Bileći, gđe brat brata divljački kolje i
pali, njegovo humano osjećanje kaljaju, barbarski napadaju podivljalog nebrata u
okolici Sarajeva, Zenice, Brčkog, Carina i td., a da ih ruka pravde energičnije ne
zgrabi i pouči, da se carska ne poriče, već da pravda i sloboda moraju biti pođednaki.
Musliman orač na njivi nije siguran za rođenu glavu, a kamoli imanje (Bileća,
Pecka), Musliman, trgovac i obrtnik nije siguran u svojoj kući i na svom dobru, već
ga barbari napadaju (Sarajevo), Musliman građanin i vojnik nisu ravnopravni u
pravima i dužnostima građanina druge vjere, već se uvijek hotimice bagatelišu i
ponižavaju".45'
Pored ubistava, u Bosni i Hercegovini u istom periodu je, od strane vlasti, vršen
teror u Sandžaku, o čemu svjedoči protesni telegram dr. Mehmeda Spaha upućen
Svetozaru Pribićeviću -Ministru unutrašnjih đela povodom terora nad nedužnim
bošnjačkim stanovništvom u Priboju koji se dogodio 19. avgusta 1921. godine, kada
su pobijeni Mujo Dedović, Iso Bešlagić, Ramo Gigović iz Međurečja, Suljo Man-
dala iz Crnogovića, pribojski hadži Salih Potura, odvedeni bez traga Medaga Os-
managić, Suljo Kurto, Suljo Arnautović i silovana žena Cazima Sedića. Poslije
obećanja Ministra unutrašnjih vjera da će se preuzeti energične mjere protiv bivših
četnika, koji su organizovani kao privremeni žandarmi za gonjenje odmetnika, te
44. Atif Purivatra, citirano djelo, st 96.
45. Isto, st. 97.
152
http://www.plbih.org
da će biti rastureni i vraćeni kućama, ista četnička četa je 21. avgusta 1921. godine
zaklala Mula Ibrahima Pačariza, imama hadži Abaza Bakučevca, Ramu Mujezi-
novića, Bećira Kriještarca i Murata Kompirovića iz sela Bordovena, sela Brodare-
va, okrug Prijepolja, što je sa ranije ubijenim ukupno 21 žrtva".46'
Narodna radikalna stranka je preko svojih poslanika u Bosni i Hercegovini i
Sandžaku održavala stalne veze sa Srpskom nacionalnom omladinom SRNAO.
Tako je Puniša Račić bio jedan od "četovođa" SRNAO. Organizacija je održavala
veze sa Udruženjem srpskih četnika "Petar Mrkonjić'i "Udruženjem srpskih četni­
ka za kralja i otadžbinu", koji su se 1925.godine priključili SRNAO i u njoj predstav-
ljali "vojni odred".
Cilj ovih organizacija je bio borba za "trijumf Srbije i Srpstva" najavljujući rat
svima "defetistima i Jugoslovenima", usmjerena protiv nacionalnog unitarizma kao
"antisrpstva" i protiv organizacije ustavnog uređenja baziranog na "Vidovdanskom
ustavu", što u osnovi predstavlja velikosrpski nacionalizam. U borbi protiv Jugoslov-
enstva SRNAO je uništavao ustanovljene jugoslovenske simbole, a posebno se
angažovao u periodu od 1925-1927 godine, kada je "cjelokupni državni aparat od
poreznika do šumara bio angažovan na vršenju terora nad Muslimanskim
stanovništvom za vrijeme glasanja Nacionalnog bloka u Bosni i Hercegovini i
Sandžaku". 47'
Udruženje srpskih četnika "Petar Mrkonjić" je bilo poznato u narodu zbog
učešća Petra Karađorđevića u ovom udruženju u vremenu od 1875, do kraja
1876,godine. Pod imenom "Petar Mrkonjić", Petar Karadordević, unukKarađordev,
kasnije "Kralj ujedinitelj" okupio je četu od preko 200 četnika, snadbeo ih oružjem
i municojom, dobro ih uvežbao i postavio im starešine, gde mu je podignut ugled
među ustanicima. U četnicima je ostao do kraja 1876 godine,kada za glavnog
četničkog vojvodu bi izabran Miroslav Hubmajer, a on izgubi na izborima, pa bi
doneta odluka da napusti Bosnu i ode u Crnu Goru ".48)
U Proglasu Glavnog odbora srpskih četnika "Petar Mrkonjić" za Bosnu i Her­
cegovinu naređeno je svim četnicima da agituju za "nacionalni blok" i da nastoje
"bilo milom bilo silom" kako bi radikali pobijedili na izborima. Ko ne glasa za
radikale bio je proglašavan za izdajnika države, a Bošnjacima zapriječeno od strane
četnika da će ih prije u "krvi utopiti nego što će im dozvoliti da ruše državu". U tom
cilju su naoružani četnici vršili teror i nasilje pred izbore i na sam dan izbora u
Kalinoviku i njegovoj okolini, Čelebiću i drugim mjestima fočanskog sreza. Oni su
46. Atif Purivatra, citirano djelo, st. 348.
47. Dr.Branislav Gligorijević,Demokratska stranka ipolitički odnosi u Kraljevini Srba,Hrvata
i Slovenaca, Beograd, 1970, st.39-40
48. Milenko M.Vukićević,Kralj Petar, od rođenja do smrti 1884-1921, st. 13-14.
153
putujući iz sela u selo terorisali narod i prijetili mu "pokoljem i paležom kuća" ako
ne glasaju za radikale. Na dan izbora četnici (Vido Pušara, Vlajko Nikolić. Svetozar
Žalica i Mitar Maltić) bacili su bombu kod jednog glasačkog mjesta u Visokom, s
ciljem da zaplaše i. rastjeraju birače. Pomenuti četnici u saradnji sa žandamerijom
rasterivali su "muslimanske birače, koji su pazili da birački odbor ne premješta
kuglice u radikalsku kutiju. Pošto se masa nije htjela rasturiti, žandarmi i četnici su
upotrebljavali oružje i pogodili trojicu muslimana, od kojih je Began Bestić pogin­
uo, a dvojica teško ranjena".49'
Četnički teror je u ovom periodu bio još žešći u Sandžaku. Tako je 9. novembra
1924. godine izvršen napad na Sahoviće i Pavino Polje uz organizovanu pripremu
sreskog načelnika bjelopoljskog okruga Nikodina Cemovića - Vasojevića, bjelopol-
jskog poglavara Lazara Bogićevića, šefa finansijske uprave Bijelog Polja, Milana
Terzića, predsjednika sreza Šahovići, Save Bogdanovića, kada je "oko 2.000
naoružanih Paljana, Kolašinaca i drugih "5"' uz organizovanu pomoć policije i vojske
izvršila nezapamćen pokolj Bošnjaka u ovim mjestima, ničim izazvan. Dva dana
prije ovog zločina lokalne vlasti su oduzele oružje od tamošnjih Bošnjaka, a noć
uoči napada uzeli 32 taoca pod izgovorom, da ih traži načelstvo okruga i priveli ih u
jednu zgradu u Šahovićima. Bošnjacima je bilo u ovim mjestima zabaranjeno da se
kreću, pod izgovorom da im se nebi nešto dogodilo, dućani i radnje su bili zatvoreni,
a telefonske veze sa Bijelim Poljem prekinute. Povod je bio ubistvo Boška
Boškovića 7. XII 1924. godine, inspektora Ministarstva unutrašnjih djela, prije toga
okružnog načelnika Kolašina, kojeg su ubili braća Drago i Radoš Bula- tović iz
Rovaca zbog ljubavne veze sa njihovom sestrom, u mjestu Obodu na putu od
Mojkovca, pema Šahovićima, a pod nagovorom lokalnih vlasti Kolašina. Na sahrani
Boška Boškovićaje prisustvalo oko 2.000 osoba, od kojih ugledni činovnici koji su
putem kurira i na druge načine pozivali ljude i kako bi zapaljivim govorima za
ubistvo optužili Jusufa Mehonjića sa jatacima, bošnj ačko stanovništvo iz Vraneša i
Šahovića i sve prisutne pozvali na osvetu.
Vraćajući se sa sahrane Niko din Cemović je pored pritvorenih 30 taoca zatvor-
io još 31 uz garanciju da im se ništa neće desiti govoreći im da ih traži bjelopoljski
načelnik da idu sa njim kod sreskih vlasti u bjelopoljski srez. Taoci su odmah predati
pripremljenoj grupi koja ihje zaklala nedaleko od zgrade sreskog načelstva, pored
Šahovića groblja. Poginulo je 58 taoca, a trojica su spašeni. "Nakon što su taoci u
Šahovićima bili poklani, išaojejedan seljak iz našeg sela Sekula, odjednog mrtvaca
do drugoga i prerezao im žile na nogama. Tako se radi na selu sa volovima nakon
što ih se sjekirom obori, da se ne bi mogli ponovo dići, ukoliko su još živi. Neki su
49. Dr. BranislaV Grigorijević, citirano djelo, st. 50 - 51.
50. Milovan Dilas, Land IVithon Jurtice, London, 1958, 183 -186.
154
http://www.plbih.org
u džepovima mrtvaca našli komade šećera natopljene krvlju, kojeg su kasnije jeli.
deca su bila trgana iz naručja majki i sestara i pred njihovim očima zaklata... Mus­
limanskim svećenicima čupali su brade i urezivali krstove na čelo. U jednom selu
zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena i zapalili. Neki su kasnije tvrdili da je
plamen iz zapaljenih tjelesabio purpurno crven. Jedna grupa napala jejednu usam-
ljenu kuću. Seljak je upravo gulio janje. Oni su imali namjeru da ga strijeljaju i
zapale kuću, ali oguljeno janje im je dalo ideju da seljaka objese za noge na šljivu.
Jedan mesar mu je ogulio lobanju sjekirom pazeći da ne povrijedi tijelo. Onda je
žrtvi razrezao grudi. Srce je još tuklo. Mesar je golom rukom istrgao srce i bacio ga
psetu. Kasnije se pričalo da ga pseto nijetaklo. Jer čak ni pseto neće turskog mesa".51'
Istog dana, preko noći razularena masa je krenula u opšti napad istovremeno
paleći kuće i ubijati "staro i mlado, žene i đecu. Ne zna se broj poginulih od noža i
puške, kao i onih, koji su u svojom kućama izgoreli. Broj ljudskih žrtava iznosi na
stotine, a materijalna šteta u sagorelim kućama i pljački nije još procijenjena. Dok su
se te strahote dogodile, mjesne državne vlasti nijesu ništa preduzele, već su svojim
pasivnim držanjem očigledno podpomagale ta zlodjela".52' U Memorandumu kojeg
su uputili Kralju Aleksandru, Bošnjaci su na kraju zamolili da im se omogući "da se
dignemo s naše očevine i da se naselimo u kojem drugom kraju naše Kraljevine, gdje
bi smo mogli mirno i nesmetano živjeti i razvijati se pod okriljem vaše zaštite".
Poslije ovog pokolja cjelokupno stanovništvo Šahovića i Pavinog Polja je na­
pustilo svoja vjekovna ognjišta, nemajući povjerenja u državne organe i Kralja i
krenuli na dalek i nepoznat put u muhadžerluk, prvo u Bosnu, zatim u Tursku, a
neke porodice u Albaniju,53' a za ovaj zločin niko nije odgovarao.
Ista sudbina je bila predviđena i za bošnjačko stanovništvo u Bijelom Polju.
Dan poslije pokolja u Šahovićima, u Bijelom Polju uhapšeno je 67 odabranih
Bošnjaka iz najuglednijih plemena i stavljeno u pritvor. Saznavši o pritvorenim
licima preko pljevaljskog načelnika, Muftija Salihbegovićje uz prijetnju pištoljem
uspio preko bjelopoljske pošte da pošalje telegram Nikoli Pašiću i reis - ul - ulemi
Dž. Čauševiću, obavještavajući ih o namjeri zlikovaca da će napraviti klanicu od
nedužno pritvorenog bošnjačkog stanovništva u Bijelom Polju. Pošto su u
međuvremenu četvorica talaca "otkupljena" podmićivanjem od strane njihovih
porodica, Huzeir - aga, za kojeg je njegova žena za otkup platila fes dukata otpu­
tovao je u Beograd po dogovoru sa kapetanom srpske vojske Apostolovićem. Na­
kon razgovora sa Nikolom Pašićem naređeno je da se svi taoci puste, a za uzvrat je
tražio da Bošnj aci na izborima glasaju Narodnu radikalnu stranku. U međuvremenu
57. Isto,prevod uzet iz Bosanskih pogleda, st. 22.
52. Bosanski pogledi, Memorandum Kralju Aleksandru, st 35.
53. HakijaAvdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, Ključanin, Sarajevo, 1994. st, 139-140.
155
je Huzeir - aga bio primljen i od Kemala Ataturka koji mu je obećao da će dati jedno
selo u Turskoj da bi se u njemu naselili svi Bošnjaci iz bjelopljskog sreza. Do
iseljavanja iz Bijelog Polja nije došlo, pa je Huzeir - aga prodao sve svoje dućane u
Solunu i dio imovine u Skoplju, radi spašavanja muslimanskog stanovništva.54'
Prema "planu " i po istom "scenariju" je trebalo uraditi i sa bošnjačkim
stanovništvom u Beranama, koje je spašeno intervencijom majora Jojića. No, grupa
krvoločnika je krenula u pravcu Rožaja na čelu sa Zarijom Joksimovićem. U
Balotićima su ubili kurira Đanovića i Gaja Kujevića, u selu Njeguš Mula Sadriju sa
drugom, u selu Besnik tri sina KadrijejDacića, četiri sina Adema Bajrovića, zatim
Bulja, sina Rekova iz istog sela, u seJujPrilep dva seljaka, a u selima Baću, Pripeču
i Bukoviku, poubijali su još nekoliko mještana "te su ovom prilikom ubili 21 čovje­
ka".''5' Za ovaj zločin unaprijeđen je Marko Cemović za pomoćnika ministra
unutrašnjih djela Crne Gore.
Za zločine nad bošnjačkim stanovništvom beogradski listovi su optuživali Me-
hmeda Spaha da "ruši državnu zajednicu, zavada plemena, izaziva na krv, vrijeđa
srpstvo, srpsko mučeništvo i srpske svetinje, da su spahinovci nelojalni, anacionalni
i neiskreni. Bošnjaci se nazivaju balijama, Azijatima, Ciganima, odljudima, frank-
ovcima i si. te da je "osveta, možda, nehumana ali da je kadkad i sveta" te im se
nagovještava pokolj i sudbina niskih i užičkih Bošnjaka. Zagrebački "Hrvat" je
poslije susreta Nikole Pašića, Velja Popovića i Jovana Novkovića, prenio vijest o
dogovoru navedenih lica da spremaju komitsku akciju u Bosni:"Kad nije uspjelo
muslimane i katolike Hrvate u Bosni i Hercegovini ukrotiti i učiniti robljem režima
ni agrarom, ni mitom, ni progonima vlasti, ni bespravljem, kojima su bili izvrgnuti,
treba u ponosnu Herceg - Bosnu prenijeti metode, koje se praktikuju u Makedoniji.
Komitete, koje postoje kao posebna vlast nad vlastima, nad zakonom, nad pravnim
poretkom, nad ustavom, nad sigurnošću ličnom i imovinskom, komite koji poznaju
samo jedan zakon: revolver, pušku, palež - to treba dauzmu u svoje ruke rješavanjem
bosanskog pitanja". Prema "Hrvatu" druga Irska je "Crna Gora, jer je tamo isto
zaveden komitski režim. A Herceg - Bosna postaće treća Irska, ako se g. Pašić odluči
da sa Šerifom Arnautovićem izvede svoju osnovu. Rezultati beogradskog režima do
sada su u tome, da stvaraju jednu za drugom Irsku i to upravo u zemljama, koje
režim označava kao "čisto srpske".56'
Radikali su preuzeli i mjere na potpunoj asimilaciji Bošnjaka, jer je "naciona­
liziranje Muslimana" kako piše Krsta Marić 1924. godine "za nas Srbe jedno od
najvažnijih pitanja unutrašnje politike " kao i važno državno pitanje, pri čemu ni
54. Hakija Avdić,đtirano djelo, st. 141 -145.
55. Isto, st. 147 -148.
56. Atif Purivatra, citirano djelo, st. 145.
156
http://www.plbih.org
islam nije prepreka da bi se sproveo ovaj cilj. Marić dalje piše:"... kao što nam je
drago srpstvo, jer ako predstavlja nacionalnu i državnu snagu, naš narodni ponos,
tako nam je drag islam i pravoslavlje, jer su oni čuvari morala. Srpstvo je čuvar
otadžbine a pravoslavlje i islam morala ... Ergo, jedini pravi put je da Muslimani
postanu Srbi, jer bi to doprinelo čuvanju otadžbine i učvršćenju njenog srpskog
karaktera, a uzgred bilo bi i pogodno duši muslimanskoj". 57' Cedomir Mitrinović u
članku "Naši muslimani" piše: "Kad se bolje upozna život muslimana, i temeljnije
prouče izvesne njihove karakterne osobine, na prvi mah pada nam u oči činjenica
da oni ne vole da misle. Duh im je nekako nepokretan, interan. Moglo bi se reći da
su neprijatelji svega novog, konzervativisti do krajnosti... Shvatajući u velikoj većini
teško i s krajnim naporom... Muslimani ne vole intelektualni rad, a to se najbolje
vidi u njihovom školskom radu i životu uopšte... da im je mašta stvorena za ubij anj e
duha, da su lažljivci, perverzni, prevrtljivi i si." S. Ljubimčić u Novoj Evropi" piše da
"Muslimani još i sada u predstavi njihove kršćanske braće, su nosioci svijeh zala i
vinovnici nekadašnjih istorijskih događaja. Njima se u Sloveniji straše djeca ... U
Hrvatskoj, Srbiji, Bosni svuda su oni gledani kao Turci ...".58)
V.
Proklamacijom Kralja Aleksandra od 6. 01. 1929. godine 59 ' ukinut je "Vi-
dovdanski ustav" i raspuštena skupština, pri čemu je zakonodavna i izvršna vlast bila
u rukama kralja i na taj način je Kralj postao vrhovni organ vlasti, čime je uveden
sistem monarhodiktature i trajao do 3. septembra 1931. godine. Da bi i formali-
zovao ovlašćenja iz Proklamacije, Kralj je istoga dana ukazom donio "svom dragom
narodu" Zakon o kraljevskoj vlasti i o vrhovnoj državnoj upravi 60 ' čime je uspostavio
apsolutistički režim.
Apsolutistički režim je proklamovao liniju državne i nacionalne unifikacije
donošenjem Zakona o nazivu i pođeli Kraljevine na upravna područja od 3. X1929.
godine61', pa je u tom smislu i promijenjen naziv države u Kraljevinu Jugoslavije.
Izvršena je podela zemlje na oblasti, srezove i opštine i potpuno ukinuta lokalna
samouprava, a organi u navedenim administrativnim jedinicama su imenovani od
centralne vlasti. Izvršena je promjena u administrativno-teritorijalnoj pođeli zem-
57. Srpska reč, Nacionalizujmo Muslimane, Sarajevo, XX/1924, 62,st. 2-3.
58. S.Ljubunčić, Nova Evropa, knjiga VII, br. 15. 1923. st. 444.
59. Službene novine, od 6. januara 1929. godine.
60. Isto,
61. Službene novine, br. 233 - XCVI od 5. X. 1929. godine
157
lje i sistemu i nadležnosti lokalnih organa vlasti. Ustanovljena su nova upravna
područja - banovine, pri čemu se nije vodilo računa o istorijskim, etničkim i prirod­
nim cjelinama. Formiranjem banovina, Bosna i Hercegovina je potpuno "pocijep-
ana" jer je većina njenih djelova pripojena u srpska, hrvatska i crnogorska upravna
područj a, čime j e prenabregnuta individualnost Bosne i Hercegovine. Na ovaj način
ostvaren je plan dr. Milana Srškića, predsjednika Narodne radikalne stranke u
Bosni i Hercegovini, ministra i kasnije predsjednika vlade pod režimom diktature,
da se ukine odredba Vidovdanskog ustava (čl. 135. stav. 3.) kojom je Ustavom
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921. godine sačuvana Bosna i Hercegovina
kao administrativno - upravna cjelina. Na pitanje zašto je Bosna podijeljena, dr.
Srškić je odgovorio: "Radi Turkeša" (misleći na Bošnjake). "Ja ne mogu u Bosni
gledati minareta, oni moraju nestati". 62' Banovine su stvarane sa srpskom većinom
tamo gdje je to bilo moguće (Vrbaska banovina), u Drinsku banovinu uključen je
najveći dio zapadne Srbije, čime je razbijena "homogenost muslimanskog
stanovništva.63'
Formiranjem banovina želelo se da se razbiju istorijske cjeline kroz novo ad­
ministrativno uređenje. Slovenija se našla u sastavu Dravske banovine, a Make-
donija sa dijelom Srbije i Kosova u sklopu Vardarske banovine. Savska i Primorska
banovina su obuhvatale Hrvatsku sa Slavonijom i Dalmacijom, bez Dubrovnika.
Vojvodina se našla u sastavu Dunavske banovine u kojoj su Srbi činili većinu. Crna
Gora, kao "srpska Sparta" našla se u sastavu Zetske banovine sa đelovima Dal­
macije (Dubrovnik), Kosova (Metohija), Hercegovine, Istočne Bosne i Sandžaka.
Srbija je bila podijeljena na četiri banovine: Moravsku, Dunavsku, Vardarsku i
Drinsku, a Bosna i Hercegovina na četiri: Drinsku, Vrbasku, Primorsku i Zetsku,
tako da su u ovim banovinama Bošnjaci činili manjinu u odnosu na Srbe. Došlo je
do apsurdnih rješenja: građani iz Sandžaka i Metohije su bili upućeni na Cetinje kao
administrativni - banovski centar, a oni iz Valjeva na Sarajevo, kao centar Drinske
banovine, jer se jedino vodilo računa o jačanju srpskog elementa u novim admin­
istrativnim jedinicama.
Iz memoarske bilješke S.Milosavljevića se vidi da je u pozadini rasporeda
banovina stajala velikonacionalna politika, što potvrđuje studija N. Šarca "Us­
postavljanje šestojanuarskog režima" ukojoj kaže: "Milovanovićaje, na ime, poslije
imenovanja za bana Vrbaske banovine 12. oktobra 1929. godine primio Kralj i dao
mu upute u kojima je provejavala specijalna zainteresovanost za prorežimsko
angažovanje srpskih elemenata na tom području"64'
62. Ivan Meštrović, citirano djelo, st. 242.
63. F. Čulinović, Jugoslavija između dva rata," Pregled vlada u staroj Jugoslaviji između dva
rata", Zagreb 1969. st. 242.
158
http://www.plbih.org
Donošenjem Ustava Kraljevine Jugoslavije 3. IX. 1931. godine 65' formalno je
prestala diktatura, ali ne i raskid sa apsolutizmom, jer je princip nacionalnog uni-
tarizma i državnog centralizma bio određen Ustavom. Ustavne norme su kratke i
neodređene i garantovane "u granicama zakona" te su vrijeđele kao principi, pa ih
je zakonodavac mogao ograničiti i ukinuti. I dalje je Kralj ostao stvarna jedina vlast,
čime se obezbijeđivalo jedinstvo vlasti. Utvrđeno je centralističko uređenje države
a banovine su postale lažna fasada za prave zakonodavčeve namjere. Uveden je
Senat kojeg su činili senatori imenovani od Kralja, koji je zajedno sa Narodnom
skupštinom ostao bez značajnih stvarnih nadležnosti.
Članom 83. Ustava je zadržan isti broj banovina, a u nijednom ministarstvu,
niti na značajnijem mjestu nije bilo Bošnjaka, a relativno i mali broj Bošnjaka koji
je ostao da radi u državnim službama je "očišćen", pa čak i u muslimanskim vjerskim
institucijama kao što je bio Vakuf, a na njihova mjesta su postavljani "muslimani
radikali" bez ikakvog ugleda u narodu.
To je osjetio i reis - ul - ulema Džemaludin Čaušević, kada je "zakonski" smijenjen
i na njegovo mjesto "ustoličen" radikalski pristalica Hadži hafiz Ibrahim Magrajlić.
O smjeni opštinskih funkcionera dr. Mehmed Spaho je 9. II1929. godine pisao
Kralju Aleksandru: "Najnovijim postupcima vlast u velikom dijelu stanovništa
stvara uvjerenje da je novo stanje kod nas kopija ranijih radikalskih režima". Zatim
je iznio podatke o forsiranju radikala na štetu drugih, navodeći da"je u Sarajevu u
opštinskoj upravi bilo 11 radikala, a da ih je sada 20, a da su u Mostaru, Bijeljini,
Modrici i Bosanskom Samcu na čelu opštinskih uprava postavljeni radikali, gđe do
tada nijesu bili".66'
Sporazumom Cvetković - Maček od 26. VIII 1939. godine67' zaključenog
između vodstva Hrvatske seljačke stranke i dvora, izvršena je ponovna administra­
tivna pođela Kraljevine Jugoslavije. Istoga dana je donijeta i Uredba o Banovini
Hrvatskoj68' kojom se odstupilo od nacionalno-unitarističkog principa propisanog
oktroisanim ustavom od 1931. godine. Ovim sporazumom Bosna i Hercegovina je
još više rasparčana, jer je novoformiranoj Banovini Hrvatskoj pripojeno 13 srezova
Bosne i Hercegovine, a ostavljena je mogućnost njenog daljeg rasparčavanj a srezo­
va i opština između banovine Hrvatske i projektovane jedinice "srpske zemlje" za
čije realizovanje su beogradski krugovi pripremili nacrt uredbe.69' Potpisivanjem
64. N. Šarac, Uspostavljanje šestojanuarskog režima, 1929. godine sa posebnim osvrtom na
Bosnu, st. 277.
65. Službene novine, br. 200 od 3. IX. 1931. br. 207-LXVIod 9. X. 1931. godine
66. Atif Privatra, citirano djelo, st. 306 - 307.
67. Lj. Boban, Sporazum Cvetković - Maček, Beograd, 1965. st. 403.
68. Službene novine, br. 194. - A - LXVIII od 26. avgusta 1939.
69. F. Čulinović, Jugoslavija između dva rata, knjiga II, st. 168 -170.
159

Sporazuma Bosna i Hercegovina je postala poligon sukoba i teritorijalnih aspiraci-
ja između Srbije i Hrvatske, jer su i jedna i druga nastojale da prigrabe što više
teritorija Bosne i Hercegovine.
Bez izuzetka, srpske stranke su imale jedinstven stav i bile protiv formiranja
samostalne autonomije na području Bosne i Hercegovine, s tim što su neke od njih
propagirale da se čitava teritorija pripoji u buduću srpsku oblast, pa čak i
Demokratska stranka koja je ranije zastupala stav o složenoj državi u kojoj bi Bosna
i Hercegovina imala status jedinice i zahtijevala da teritorije koje nijesu ušle u sastav
Banovine Hrvatske budu sastavni dio "Velike Srbije".7())
Narodna radikalna stranka poslije potpisivanja sporazuma Cvetković - Mačak u
početku nije pridavala veliki značaj ovom pitanju, ali je kasnije, marta 1940. godine
izdala brošuru u kojoj je oštro kritikovala Sporazum ističući da je ugrozio cjelinu
srpske države. Ako bi se rezimiralo stajalište ove stranke, ono bi izgledalo ovako: 1)
"Narodna Radikalna stranka nalazi da trijalističko uređenje države, u koji nas uvodi
sporazum Cvetković - Maček, ne samo da je podložno opravdanoj kritici u
pojedinostima, nego ima neizbežnu posledicu slabljenja države i njeno ones­
posobljavanje za zaštitu interesa celine rasparčane na tri dela. Ovaj sporazum je od
takve sudbonosne važnosti da njegovo rešenje nije smelo biti prejudicirano jednim
ovakvim aktom. Za rešenje toga pitanja ima pravog autoriteta samo Ustavotvorna
skupština, izabrana u sređenim političkim prilikama, u kojima bi i Srbi mogli slo-
bodno da biraju svoje predstavnike. Ustavotvorna Skupština ima da donese rešenj a
na koje se bude složila većina slobodno izabranih narodnih predstavnika Srba,
Hrvata i Slovenaca". 2) Srpski narod nije se izjasnio o Sporazumu i "s toga ceo ovaj
rad nosi obeležje privremenosti". 3) Narodna radikalna stranka težiće da se spo­
razumno s predstavnicima Hrvata, izmene one odredbe sporazuma Cvetković -
Maček kojim je nepotrebno i neosnovano oslabljen položaj srpskog naroda i snaga
centra države". 4) Radikalna stranka smatra da se "jugoslovenska državna ideja,
snaga naše zajedničke države, ne srne ničim slabiti", u kome bi se i Srbi i Hrvati i
Slovenci mogli nesmetano razvijati u plemenskoj utakmici na svakom polju, u
materijalnom i duhovnom životu, sa potpunim poštovanjem prošlosti i narodnih
osobina Srba, Hrvata i Slovenaca. Ali ovo može biti samo u jednoj snažnoj državi i u
režimu slobode, pravde i jednakosti". 71 '
U koncepciji Narodne radikalne stranke o preuređenju države, kada je u pitan- ju
Bosna i Hercegovina, nije bilo ni pomisli za uspostavljanje posebne bosansko -
hercegovačke jedinice, jer je za nju to predstavljalo rasturanje srpskih oblasti.
70. F. Čulinović, citirano djelo, st.245.
71. Branko Petranović i Momčilo Zečević, Jugoslovenskifederalizam, ideja istvamost,
I, Prosveta Beograd, 1987, str. 576.
160
Danilo Tunguz - Perović, vodeći radikal iz Bosne pod nazivom "nećemo autonomiju
Bosne i Hercegovine" ukazuje da "Srbi pravoslavni se nisu borili za nekakve tračave
autonomije, nego sjedinjenje ovih krajeva nezavisnim srpskim državama: Srbiji i
Crnoj Gori. Srbija nije dala milion ipo svojih najboljih sinova za autonomiju Bosne i
Hercegovine nego za njihovo nacionalno oslobođenje i za najkraći put preko njih na
Jadransko more. Srbi ne trpe nikakvu podvojenost Bosne i Hercegovine od Srbije,
jer su one jedno, a Srbi i hoće da ostanu jedno, jer ih u tome ničiji prohtjevi ni
interesi ne mogu pokolebati 72', pa su radikali sa ostalim strankama i grupacijama
otpočeli akciju na formiranju jedinstvenog srpskog bloka.
Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) je podržala sporazum jer je šef JRZ
D.Cvetković pripremio Uredbu o organizaciji i uređenju buduće srpske jedinice.73'
Prema odredbi čl. 1. Nacrta pomenute uredbe Bosna i Hercegovina nije predviđena
kao posebna administrativna jedinica. Prema Nacrtu Uredbe utvrđena je teritorija
buduće srpske jedinice: "Banovina Vrbaska, Drinska, Dunavska, Moravska, Zetska i
Vardarska spajaju se u jedno pod zajedničkim imenom Srpske zemlje, čije je sjedište
u Skoplju. Današnje banovine pretvaraju se u oblasti, zadržavajući svoje nazive i
svoje sedište", te je na ovaj način D.Cvetković mislio da
je zadovoljio i najekstremnije srpske stranke.
Zemljoradnička stranka je prihvatila Sporazum, ali je bila nezadovoljna obi­
mom teritorija koje su pripale Banovini Hrvatske, a kad se postavilo pitanje
formiranja Bosansko -Hercegovačke jedinice ova stranka je zahtijevala da se što
prije obrazuje srpska jedinica sa teritorijom Bosne i Hercegovine koja nije pripoje-
na Hrvatskoj, jer bi se "stvorilo nezadovoljstvo u oblasti buduće srpske jedinice".74
Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS) je ostala vjerna principima nacional-
nog unitarizma i državnog centralizma i daje Sporazumom "narušen princip jedna-
kosti i ravnopravnosti, teritorijalno razgraničenjenijedefinitivno,aono štojeriješeno
izvedeno je na štetu Srba".75' Istaknuti funkcioner JNS Dobrosav Jevđević je širio
propagandu protiv autonomije Bosne i Hercegovine iako je prihvatio Sporazum i bio
poklonik pođele Bosne i Hercegovine između Srbije i Hrvatske. Povodom diskusija
u novinama o autonomiji Bosne i Hercegovine između ostalog je rekao: "Svaki ra-
zuman politički čovjek, i Srbin i Hrvat i musliman, zna jednu neoborivu istinu: "Da
nikakvo uređenje pitanja Bosne nemože biti bez pitanja, a kamoli protiv volje bosan-
skih Srba, a bosanski Srbi... naročito bosanski Srbi seljaci, nikada neće dopustiti da
72. Srpska reč, Sarajevo, 1926, 52, st. 5.
73. N.Sehić, Srpski politički krugovi prema pitanju preuređenja države i položaj Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 1968, PIRP, br. 4. st. 187.
74. Raifa Festić, citirani rad, st. 369 - 372.
knjiga 75. Isto, st. 363 - 364.
161
http://www.plbih.org
se postavi granica na Drini, stvaranj em... i j edne črtvrte, bosanske oblasti, i skidanj em
1.100.000 Srba iz srpske oblasti i odvajanjem bosanskih Srba iz srpske oblasti".76'
Podržavajući sporazum od strane JNZ u Bosni i Hercegovini praktično je
značilo prihvatanje parcelisanja bosansko-hercegovačkih teritorija kao i uklju­
čivanje jednog njenog dijela u Banovinu Hrvatsku. Sve je to činjeno s tendencijom
da se preostali dio Bosne i Hercegovine pripoj srpskoj jedinici.77'
Srpski kulturni klub je kao organizacija političara i javnih radnika različitih
stranačkih opređeljenja (radikala, demokrata, republikanaca, zemljoradnika idr.),
čije je kohezivno vezivo bila koncepcija: spašavanje Srba kao vodeće snage u
političkom i društvenom životu Kraljevine Jugoslavije, poslije potpisivanja Spora­
zuma iznio stavove preko svog lista "Srpskog glasa". U pomenutom listu se ističe:
"Naše je gledište jasno -mi hoćemo sporazum ali po određenim principima. Bilo
etničkim, bilo istorijskim, bilo privredno geografskim. Ali za celo područje na kome
žive Srbi i Hrvati. Mi ne mislimo da ostavimo srezove sa čisto srpskom većinom u
granicama Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, Banovini Hrvatskoj. Srbima
u tim krajevima treba dati pravo da se izjasne dali će se priključiti srpskoj jedinici". 78'
Vodstvo Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO) je poslije još
nerazjašnjene smrti dr. Mehmda Spaha aktiviralo program o autonomiji Bosne i
Hercegovine, jer je Sporazumom Cvetković -Maček od 26. VIII 1939. godine reali-
zovana pođela Bosne i Hercegovine. U novembru 1939. godine, dr. Džafer Kulenović
je predložio formiranje "Bosanske banovine" i zalagao se za istorijske granice Bosne
i Hercegovine. Poslije ove Kulenićove izjave objavljenoj u Politici79' do kraja 1939.
godine sve političke organizacije koje su okupljajale Bošnjake, kultrno-prosvjetna i
vjerska društva bila jednoglasna za stvaranje autonomije Bosne i Hercegovine, koje
su 30. XII1939. godine osnovala "Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine". Izvršni
odbor Pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine se obratio j avnosti pismom sledeće
sadržine:"Dragi prijatelju, Mi tražimo autonomiju Bosne i Hercegovine u njenim
istorijskim granicama radi toga što smatramo da bi jedino takvo rješenje zadovoljilo
potrebe stanovništva ovih pokrajina - jer bi na taj način bili zadovoljeni svi ekonomski
i geografski uslovi razvoja ovih pokrajina i njenog stanovništva. Mi smo uvjereni da
ostvarivanje autonomije Bosne i Hercegovine bilo čije opravdava interese. Na protiv,
mi smatramo daje ovaj naš zahtjevu eminentnom državnom interesu kao i u interesu
cjelokupnog stanovništva Bosne i Hercegovine". 80'
76. Vreme, 8. novembar 1938. godine
77. N. Sehić, citirani rad, st. 182.
78. Srpski glas, br. 8 od 4.11940.
79. Politika, br. 11292., od 7. XI1939.
80. Reifa Festić, citirani rad, st. 377-381.
162
http://www.plbih.org
VI.
Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca pa sve do 1941. godine, režim
je preuzimao "sve mjere" kako bi smanjio broj "nehristijanskih" naroda, ne birajući
pri tome sredstva. Uglavnom je koristio provjerene metode iz novoosvojenih kra-
jeva poslije Berlinskog kongresa. Prvo je oduzeta zemlja gotovo čitavom
bošnjačkom stanovništvu u Bosni i Hercegovini i Sandžaku, zatim je preko državnih
i paradržavnih organa i udruženja i organizacija vršen nezapamćen teror, kako bi se
podsticao migracioni proces.
Podaci o migracijama su toliko protivurječni, a oni "službeni" različiti, da se ni
približno ne može reći koliki je taj broj. Računa se daje od prvog svjetskog rata do
1932. godine u Tursku emigriralo 19.278 Bošnjaka. U ovom migracionom ciklusu
Bošnjaka, turska vlada je emigrantima iz Bosne i Sandžaka dodjeljivala kuće i
zemlju uglavnom oko egejskog, mramornog i sredozemnog primorja i većina njih se
nijesu mogli priviknuti na novu klimu.Donošenjem Zakona o državljanstvu od
21. septembra 1928. godine,KraljivladaRraljevineJugosavijesu iscrpno iznormira-
li i do te mjere uprostili postupak iseljavanja da su se formalnosti mogle završiti za
par minuta. Paragrafom pet Zakona o državljanstvu 8 1 ' je bilo propisano:
"Državljanstvo stanovnika nekadašnjih krajeva turske carevine, koji su poslije ra-
tova 1912 1913 godine prisajedinjeni određuju se po ovim propisima:
Postali su državljanima Kraljevine oni nekadašnji turski podanici koji su 25.
avgusta 1913. godine bili žitelji koje opštine na teritorije prisajedinjenoj od strane
pređašne Kraljevine Srbije, kao i onih, koji su bili 8. novembra 1913. godine žitelji
koje opštine na teritoriji aneksiranoj od strane pređašne Kraljevine Crne Gore, i
koji su to ostali do 1. decembra 1918. godine.
Licima koja su se iselila u Bugarsku, ako se vrate u zemlji u roku od 3 godine
od stupanja na snagu ovog zakona priznaće državljanstvo svojim rješenjem Mini­
star unutrašnjih dela.
Nesloveni, koji su u smislu drugog stava ovog paragrafa postali državljani
Kraljevine, prestaju to biti, ako u roku od pet godina od stpanja na snagu ovog
zakona izjave kod nadležne prvostepene uprave vlasti da istupaju iz državljanstva.
Prvostepene upravne vlasti dostavi će rečene izjave vojnim i opštinskim vlas­
tima, koje su dužne dotičnog odmah izbrisati iz vojnih i opštinskih spiskova.
Ova će lica biti dužna odseliti se iz Kraljevine u roku od jedne godine od dana
učinjene izjave pri čemu će moći slobodno od svake dažbine poneti sva svoj a pokret-
na dobra.
Ministarski savet će na predlog Ministra unutrašnjih dela propisati olakšice
81. Službene novine, br. 56. od 21.1X1928.
16 3
ovim iseljenicima za iseljenje i za prodaju njihove imovine.821 VII
Između Kraljevine Jugoslavije i Turske je 11. jula 1938. godine zaključena
Konvencija o regulisanju iseljavanja Muslimanskog stanovništva sa područja Južne Austrougarska je 1878. godine okupirala Bosnu i Hercegovinu i u svojstvu
Srbije, kojom je bilo određeno da se iseli 40.000 muslimanskih porodica sa 200.000 mandatora Velikih sila proglasila važnost turskih zakona u svojinsko-pravnim
članova za period od šest godina. odnosima. U Carskoj proklamaciji iz 1878. godine upućenoj narodima u BiH je
Bošnjaci, koji su u navedenom zakonu označeni kao "nesloveni" od oktobra naglašeno: "Vaši se zakoni i uređenja neće samovoljno ukinuti, Vaši se običaji i
1935. godine, pošto su dali izjave u smislu citiranih odredaba Zakona, o istupu iz navade imaju sačuvati. Ne sme se ništa izmeniti silom bez pomnog uvažavanja toga
jugoslovenskog državljanstva iselili su se u Tursku. Ukupan broj je 4.940 porodica sa stoje Vama nužno. Stari zakoni imaju vredeti dok se ne izdaju novi".87' Najvažniji
21.500 lica. zakoni kojima su bili regulisani imovinsko-pravni odnosi su bili: Ramazanski zakon
Zbogterorakojijevršennadbošnjačkim stanovništvom, posebno od formiran- iz 1853. godine, Saferska naredba iz 1859. godine, Muharemski zakon iz 1867
ja Kraljevine Jugoslavije pa do 1928. godine, Bošnjaci na teritoriji Sandžaka su se godine i Sevalski zakon iz 1869. godine.88 )
organizovali u komitski pokret, koji se nazivao "Sandžačka komita", koji je u sarad- Prema popisu stanovništva iz 1910. godine struktura poljoprivrednog
nji sa Albancima, koji su imali istu sudbinu, borio za nacionalno oslobođenje. Prve stanovništva u BiH je bila sljedeća:
komite su se javile u Donjem Kolašinu krajem 1912. godine, zatim i u svim osvojen-
im oblastima koje je zauzela crnogorska vojska, da bi 1918. godine komitske grupe 1. posjednika koji glava porodice sa članovima porodice
činile komitski pokret i bile stalno protjerivane od žandarmerije, vojske i četnika. su imali kmetove
Vođa komitskih grupa u Sandžaku je bio Jusuf Mehonjić. Ciljevi i razlozi a) Bošnjaka 9.537 (91,15 %) 35.719
komitskih jedinica su bili, kako je obavijestio načelnika prijepoljskog okruga vođa b) Srba 633 (6,05%) 3.227
sandžačkih komita "da je u komite otišao sa svojim drugovima zato što se čine c) Hrvata 267 (2,55%) 1.339
nepravda nad Muslimanima i da su Muslimani mnogo pretrpjeli od Crnogoraca u d) ostalih 26 (0,25%) 115
Kolašinu a takođe i u okolini bjelopoljskog (gdje je) ubijeno 1.500 Muslimana, a da
10.463 40.460
za to niko ne odgovara.84' Komitske jedinice nijesu bile brojne i većinom je jedna
četa đelovala u jednom srezu. Pored čete Jusufa Mehonjića pominju se i čete
2. slobodnih seljaka
Huseina Boškovića koja je đelovala u Pljevljima, u Novom Pazaru čete Deka a) Bošnjaka 77,518 (56,65%) 338.811
Hajrovića, Amira Kacovića i Ferida Salkovića i četa Vejsila đukića, u Rožajama b) Srba 35.414 (25,87%) 111.905
četa Saliha Hadrovića. 85' Komitske jedinice u gornjem Bihoru su predvodili Sait c) Hrvata 22.916 (16,74%) 4.805
Hadrović, Husein Viličić, Hajdar Dautović, Zaim Bjelajac, Belo i Nuško Ljuća,
Naziv Škrijelj i Azem Međedović. U Plavu su vođe komite bili Agan Kojić i Ramo 136.857 634.789
Mazov Redžić za kojeg se govori da je bio neustrašiv junak i o čijim se đelima oko 3. Kmetova
zaštite Plavljana za vrijeme nenarodnog režima govori sa velikim poštovanjem. a) Bošnjaka 3.653 (4,58%) 16.127
b) Srba 58.895 (73,92%) 333-739
c) Hrvata 17.116(21,49%) 94.992
d) ostalih 13(0,01%) 62
82. AAvdić, Jugoslovensko - turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u
periodu između dva rata, Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar, 1991, str. 119. 79.677 444.92089'
83. Isto, st. 120. 87.Hamdija Azabagić, "Pravosuđe", br. 1, Sarajevo 1937. god.
84. Mr.AvdijaAvdić, Hajdučka i komitska djelatnost u Sandžaku (1878-1925), Novopazarski
88. Isto.
zbornik br 6. st. 155.
89. DrA.Feifalik: Ein, neuer aktueller Weg zur losung der bosnischen Agrarfrage, Vien und
85. Isto, st. 157-159.
Leipzing, 1916. str. 136.
164 165

http://www.plbih.org
 Austrougarska vlast je Bošnjacima do 1910.godine oduzela 215.374 dunuma
/cinije i podijelila na 8.621. porodicu sa 52.504. člana, čime se javio pokret iselja­
vanja Bošnjaka. Najviše ih se iselilo 1910.godine - preko 17.000, a od 1881. -1912.
Igelio se 71.471. Bošnjak, a drugih naroda je bilo znatno manje.
90 1
11 Makedoniji je bilo uglavnom kolonizirano stanovništvo iz Bosne i Hercego­
vine i Male Azije do 1912.godine koju je napustilo usljed najezde srpske vojske. Da
bj SS izmijenio nacionalni sastav stanovništva Vlada Kraljevine Srbije je 20.11.1914.
gl idine donijela Uredbu o naseljavanju u novooslobođenim i prisajedinjenim oblas-
lini.i Kraljevine Srbije kojom se potpisivalo da će na napuštenim imanjima biti
dodjeljivana zemlja domorocima i građanima iz starih granica Kraljevine Srbije.
Naseljenicima su bile pružane sljedeće povlastice: besplatan prevoz, besplatna
građa, oslobađanje od poreza i dažbina, s tim što se naseljenik mora naseliti u roku
od 6 mjeseci, apravo svojine je sticao nakon 15. godina od dana naseljavanja. Slično
slanje vladalo je i u Crnoj Gori.
Raspadom Austo-Ugarske u Bosni i Hercegovini "Palila su se žita, begovski
čardaci, kuće, uništavao se fundus instruktus, a zemlje se jednostavno prisvajale. U
k i ug( ivima posrednika zamro je od straha i trepeta pred ovim terorom svaki osjećaj
Itvarne i osobne sigurnosti". i nije bio državnog aparata koji je štitio feudalne
91)
posjednike! u ostalim jugoslovenskim krajevima, posebno gđe su živjeli Bošnjaci
vladalo je uvjerenje daje propašću Austro-Ugarske i Turske nastao pravi trenutak
&.\ se ostvare nacionalne težnje oduzimanjem zemlje putem zakona "cujus regio
ejus religio" - koje je vjere vladar, takva je zemlja. Značajnu ulogu je odigrala srpska
vojska koja je obezbjeđivala nasilno prisvajanje imovine od strane Srba.
Narodno vijeće Srba, Hrvata i Slovenaca u Poslanici seljacima 14.XI. 1918.
godine je službeno obavijetilo javnost i poručilo mu: "U našoj državi Slovenaca,
11 rvat a i Srba moći će svaka obitelj, danas i za dugo vremena, dobiti dosta i to plodne
zemlje za svaki posao, a da se nikom ne učini nasilje, nepravda i šteta. To će se
sprovesti po zakonu, jer ako nije po zakonu nastat će klanje i najzad će oteti sve
siledžije, pa će najpošteniji, najmirniji i najmarljiviji ostati i opet bez igđe ičega."
92)
Na osnovu ove "poslanice" zadužene su pokrajinske vlade Slovenije, Dalmacije,
Bosne i Hercegovine i Narodno vijeće za Bačku, Banat i Baranju da sastave
povjereništva koja će za svoje područje izraditi Narodnom Vijeću Srba, Hrvata i
Slovenaca osnove agrarnih reformi. Međutim, Narodno vijeće nije donijelo nijed-
93
nu konkretnu mjeru. '
90. hto, 139.
91. Udruženje zemljoradnika za BiH, Obespravljeni, Sarajevo 1920. str. 28.
92. FerdoSišić, Dokumenti opostanku, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Zagreb 1920. str. 247.
93. Dr. Josip Tučković, Zbirka propisa, Agrarna reforma I dio, str. 225.
166
http://www.plbih.org
Regent Aleksandar Karadordević je 6. januara 1918.godine izdao Proglas
narodu, u kojem je pored ostalog naglasio:
- "Ja želim da se odmah pristupi pravilnom rešenju agrarnog pitanja i da se
ukinu kmetstva i veliki zemljišni posedi. U oba slučaja zemlja će se podeliti među
siromašne zemljoradnike s pravičnom naknadom dosadašnjim vlasnicima njenim.
U slobodnoj državi našoj može da bude i bit će samo slobodnih vlasnika zemlje.
Zato sam pozvao Moju vladu da odmah obrazuje komisiju, koja će spremiti rešenja
agrarnog pitanja, a seljake - kmetove pozivam, da se poverenjem u moju Kraljevsku
reč mirno sačekaju, da im naša država zakonskim putem preda zemlju, koja će
unapred biti samo Božja i njihova, kao stoje to već odavno u Srbiji." ' Na ovaj način
94
se željelo ukidanje feudalnih odnosa uz dodjelu zemlje onima koji će je obrađivati
i obećanje vlasnicima zemlje da će im za oduzetu zemlju pripasti pravična naknada
a ista biti besplatno podijeljena seljacima.
Radi realizacije navedenih ciljeva usvojene su "Predhodne odredbe za pripreme
95
agrarne reforme" ' (u daljem tekstu Predhodne odredbe) koje su postale
- agrarni Ustav zemlje. U prvom paragrafu se propisuje razrješenje i zabrana novih
kmetskih odnosa u Bosni i Hercegovini i "novim krajevima Srbije i Crne Gore".
Kmetovi su proglašeni slobodnim vlasnicima kmetskih zemalja (paragraf 2). Vlas-
nicima zemlje država je garantovala pravičnu naknadu, s tim što će ista biti isplaćena
na način i postupak predviđen posebnim zakonom (paragraf 3), uz uračunavanje
haka za 1918. godinu (paragraf 5). U trećem poglavlju se propisuje postupak pod-
jele velikih posjeda u skladu sa sljedećim načelima: 1) svi se veliki posjedi
ekspropirišu; 2) za ekspropirisanu zemlju se dodjeljuje odšteta; 3) zemlja se dod-
jeljuje onim državljanima koji se bave zemljoradnjom; 4) postojeći ugovori o zak-
upu se raskidaju ili na zahtjev zakupaca mijenjaju, a izdavanje zemlje u podzakup
se zabranjuje. U četvrtom poglavlju proglašeni su svi veći šumski kompleksi u
svojinu države i uz oštetu vlasnicima koja će biti regulisana posebnim zakonom.
Prethodne odredbe su predstavljale program Vlade iako su njihove norme imale
obavezujući karakter, bez obzira što su bile nelegalne - protivne Ustavu Kraljevine
Srbije, jer je članom 13. Ustava Kraljevine Srbije bilo propisano da "svojina je
nepovredna, ma kakve prirode bila. Niko ne može biti prinuđen da svoje dobro
ustupi za državne ili druge javne potrebe niti se pravo privatne svojine može radi
toga ograničiti, osim gde zakon dopušta i uz naknadu po Zakonu". ' Prethodne
96
odredbe su imale "prednost u tome što ne donose detalje. Njima se htjelo uglaviti
daje državna vlast odlučila bezuvjetno sprovesti agrarnu reformu i iz njih se vidi da
94. Službene novine od 28.1.1919. godine.
95. Službene novine od 27.11.1919.godine
96. Dr. S. Sećerov, Iz naše agrarne politike, 1919 -1929. Beograd, 1930, str. 9.
167
će se ta odluka provoditi u radikalnom smjeru. Sve drugo moralo se i mora se
prepustiti naređenjima specijalnih zakona, odnosno naredaba, nakon svestranog
stručnog proučavanja odnosnih pitanja i prilika".97'
Bivši veleposjednici u Bosni i Hercegovini su osnovali Udruženje zamljo-
posjednika 2. V. 1919. godine sa sjedištem u Sarajevu, koje je imalo mjesne odbore
u svim gradovima i koje je okupljalo pored Bošnjaka i Srbe i Hrvate koji su predali
Regentu i Vladi posebni memorandum. Upućeno je Vladi u Beogradu 3. septem-
bra 1919. godine "12 opunomoćenih delegata, zemljoposjednika iz Sandžaka", kojim
su tražili da se "shodnim načinom opozove naredba kojom se rješavaju nasušnog
hleba svi vlasnici" a zatim dodali "...neka bi po uzakonjenom običaju". Zatim tvrde
da se protiv "haka" čivčije i nisu bunili "dok nisu tajnim agitacijama nagovorili" i dok
nije "pometnja i omraza u narod bačena". 98 ' Međutim, jedinice srpske vojske i
džandamerija koje su "zavodile" red u Sandžaku, Staroj Srbiji i Makedoniji su
rješavale stvar na licu mjesta u ime nacionalnih interesa države pošto je u pitanju
bilo bošnjačko stanovništvo kojem nije plaćen ni dinar za otetu zemlju. Iako je u
Prethodnim odredbama bilo ograničenja na sticanje svojine lica koja su osuđivana
zbog otimanja, samovlasnog dijeljenja i pljačkanja tuđih imanja ove odredbe se
nijesu primjenjivale, a ista ograničenja su se odnosila i u Zakonu o uređenju agrarnih
odnosa u ranijim pokrajinama Južne Srbije i Crne Gore od 5.XII 1931. godine. 99 '
sa izmenama i dopunama od 24. VII. 1933. godine, 100 ' kojim je propisano da novi
korisnici agrarne reforme ne mogu biti lica: koja su osuđena za đela učinjena pro-
tivu države i njenih interesa, koja su se odmetnula od vlasti i nalaze se u bjekstvu
iz koga čine ili mogu da čine krivična djela i lica koja lično ili sa svojom porodicom
ne obrađuju zemlju. Na ovaj način su se "zakonski" stekle mogućnosti za potpunu
diskriminaciju stanovništva. U Bosni i Hercegovini i Sandžaku je po zakonu o
beglučkim zemljama od 3.XII 1928. godine 10 1 ' uskraćeno pravo potraživanja
beglučkih zemalja licima koja zemlju ne obrađuju "sama sobom" i koja su na drugoj
strani stekla trajnu, samostalnu egzistenciju102' i najamnicima, dvoranima, slugama i
subašama, koji su dobili zemlju na obrađivanje kao dio protivvrijednosti u službi.103'
Pored zemljoradnika, posebna kategorija subjekata agrarne reforme su bili
dobrovoljci i to prije sprovođenja agrarne reforme, jer je Ministarski savjet Vlade
Kraljevine Srbije 29.11.1917.godine donio na Krfu odluku daje svako lice koje bude
97. V. Korač, Agrarna reforma i njeni "prijatelji", Radničke novine, 18.VIII 1922. godine.
98. Milan Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku, Beograd 1928. st. 20.
99. Službene novine br. 285. iz 1931. godine.
100 Službene novine br. 141. iz 1933. godine
101. Službene novine br. 291. iz 1928. godine.
102. Službene novine br. 148. iz 1921. godine
103. Službene novine br. 305, iz 1928. godine
168
http://www.plbih.org
dobrovoljno stupilo u srpsku vojsku i u njoj učestvuje u predstojećim borbama
dobiti nakon završenog rata u oslobođenoj državi dovoljno obradljive zemlje za
naseljavanje. Ukupan broj doborovoljaca koji je učestvovao na Solunskom frontu
je bio 32.219. Iako u Prethodnim odredbama nijesu bili predviđeni kao posebna
kategorija, dobrovoljci su stekli pravo Uredbom o dobrovoljcima od 18. XII.
1919.godine kojom je bilo propisano da svaki dobrovoljac, ili njegova porodica,
shodno naređenju Ministarstva za agrarnu reformu, imaju pravo na besplatan zak-
up po 5 ha. za borca i po 3 ha. za neborca i to u mjestima gđe će im ta zemlja dati
potpunu svojinu. Krug doborovoljaca se širio pa je 1921.godine prema upustvu
Ministarstva za agrarnu reformu, status dobrovoljaca priznavan i na osnovu izjave
dva svjedoka pred državnim organom. Ovaj krug se širio svakodnevno, pa su od­
lukom Ministarskog savjeta od 3. septembra 1921. godine sve dobrovoljačke priv­
ilegije imali i članovi četničkih organizacija. Uredba je zamijenjena Zakonom o
dobrovoljcima od 30.XII. 1921. godine, kojom je, opet proširen krug lica, pa se
odnosio i "na lica za koja bude utvrđeno da su svojim radom i požrtvovanjem
pomagali ostvarivanje narodnog oslobođenja i ujedinjenja načinom istim ili sličnim",
te je ovaj krug proširen i na: a) lica koja su učestvovala u bosansko-hercegovačkom
ustanku 1875/78; b) lica koja su se nalazila u sastavu bataljona "Pivko" u Italiji; c)
lica koja su učestvovala u balkanskim ratovima i u ratu protiv Austro-Ugarske 1914-
1918, i d) licima koja su kao vojnici makar i najkraće vrijeme bila u srpskoj vojsci u
Rusiji.104'
Sva lica kojima je priznat status dobrovoljaca dobijali su besplatno zemlju za
naseljenje i to borci po 5 ha, a neborci po 3 ha, s tim što im je država obezbjeđivala
materijal za izgradnju kuća, a prilikom dođele zemlje nije bilo od uticaja njihovo
imovno stanje i nijesu imali obavezu da se na dodijeljenom zemljištu doseljavaju
shodno Zakonu o izmenama i dopunama Zakona o doborovoljcima iz 1928. god-
ine.105'
Pored političkih i socijalnih ciljeva, glavni cilj agrarne reforme su bili naciona-
lni ciljevi jer su regent Aleksandar Karadordević i Vlada Nikole Pašića imali za cilj
da pored podmirenja zamljom licima koja je obrađuju ojačaju nacionalni srpski
živalj u određenim mjestima i oslabe ekonomsku poziciju Bošnjaka, ostavljajući ih
bez zemlje čime su oni bili prinuđeni da se iseljavaju, jer ni u jednom slučaju u ovom
periodu subjekti reforme nijesu bili Bošnjaci. Toliki značaj je pridavan nacionalnim
ciljevima reforme, da se tvrdilo da su one prvorazredne važnosti. 106'
Organi koji su sprovodili agrarnu reformu zavisili su od mjesta u kojima se ona
104. Službene novine br. 221. iz 1928. godine.
105. Službene novine br. 26. iz 1930. godine.
106. Dr.M. Kostić, Nacionalna i socijalna refonna, "Misao", Knjiga XV, Beograd, 1924. st. 630.
169
sprovodila. Dok su u drugim pokrajinama agrarnu reformu sprovodili agrarni su- familija koje su dobile zemlju u tzv. "Južnoj Srbiji" bilo svega 468 starosjedelačkih. 108'
dovi, u mjestima gđe su živjeli Bošnjaci agrarnu refornu su sprovodili administra­ UBosniiHercegovinikolonizacija do 1924. godine vršenajestihijskikroz uzurpaciju
tivni organi i policija. Tako je u Bosni i Hercegovini sprovođenje agrarne reforme zemljišta i bespravno prisvajanje, a uz naknadno prizanje uzurpantima od strane agrarnih
vršila pokrajinska vlada preko ureda sreskih načelništva za agrarnu reformu. vlasti. Posebno je vlast podsticala iseljavanje Bošnjaka iz Bosne i Hercegovine s ciljem da
Starješine sreskih ureda vršili su ulogu povjerenika za agrarnu reformu, a umjesto na njihova imanja koja nijesu davana kolonistima i dobrovoljcima osnivaju preduzeća sa
agrarnih odbora formirane su "seoske agrarne komisije" od trilica u koje su, po domaćom ili dovedenom radnom snagom. Kao primjer navodimo sljedeće: "Do sad su se
Uredbi o pobiranju (žetvi) prihoda u 1919. godini sa beglučkih zemljišta od 22. jula odselili Turci iz Pepelišta. U ovom selu pre rata bilo je 500 kuća, godine 1918. zateklo ih
1919. godine bili predstavnik sitnih zemljoradnika i feudalnih zemljoradnika, a se samo 300, a danas se celo selo od svojih 4.000 ha, od kojih je 2.500 ha, ziratne zemlje,
predstojnik je bio predsjednik sreskog agrarnog ureda. nalazi u rukama 43. nova sopstvenika. Većinom su Banaćani, od kojih su 4. inžinjera
U Sandžaku i Kosovu su agrarnu reformu sprovodili policijski organi sve do agronomije. Ima ih i iz Istre. I iz Tamjanika. I iz Tamjanika je takođe odselio dobar dio
1931. godine kada su se zakonom o naseljavanju južnih krajeva od 11. juna 1931. Turaka, a isto tako i iz Krivoloka. U Tamjaniku je naseljeno 20. banatskih Srba i Nemaca,
godine formirali sljedeći organi: a u Krivokoku je oko 700 ha. kupilo 6 osoba, od kojih su 2 lekara, 1 inžinjer, i jedan šef
1. Vrhovno povjereništvo agrarne reforme u Skoplju sa 12 agrarnih povje- fmansijskeupraveizBečkereka.Zemljuneradesami,negosudoveU18mađarskihfamilija
reništava za srezove najmanje dva i najviše jedanaest, i postavili ih kao momke".109' Zbog ovakvog stanja odnos domaćeg stanovništva i kolonista
je bio otvoreno neprijateljski, a neprijateljstvo su potpomagale terorističke organizacije.
2. Komisija za ograničenje zemljišta u čiji sastav su bili predstojnik -službenik
"Kolonisti su živjeli u neprestanom strahu i u najtesnoj borbi za održavanje... Bili su uvijek
agrarne administracije kojeg je određivao vrhovni povjerenik agrarne reforme,
na oprezu i pripremi. Sa puškom su legali, sa puškom ustaj ali, i s puškom pored sebe i polj a
referent za poljoprivredu, geometar i po potrebi referent za zdravlje, šumarstvo i
obrađivali. Ako je obnoć domaćin spavao, domaćica je stražu čuvala. Kod svake pojave
hidrotehniku.
kačaka, potoci i gudure bili su skloništa žena i dece, tu bi ostajali više puta i po dva dana,
3. Savjetodavni odbor za naseljavanje kojeg su činili - pomoćnik ministra pol­
dok se situacija ne pročisti. Ubistva i pljačke bili su redovna pojava. Životna je nesigurnost
joprivrede, vrhovni povjerenik agrarne reforme u Skoplju, šef odsjeka za naselja-
bila tako velika, da se naseljenici na osamljenim i izloženim mjestima nisu usuđivali praviti
vanje južnih krajeva i izaslanici za naseljavanje.
ni solidne kuće. Mnogi su tako živeli i po dve godine u zemunicama.110'
Agrarni sudovi su osnovani shodno Zakonu o uređenju agrarnih odnosa 5.XII.
1931. godine u svim srezovima, a Viši agrarni sud je imao sjedište u Skoplju, koji su Prema podacima koje su objavile agrarne vlasti o likvidaciji i rezultatima
radili vrlo kratko. agrarne reforme do kraja 1935. godine oni izgledaju ovako:
Sprovođenje agrarne reforme u Sandžaku, Makedoniji i Kosovu je zbog
specifičnosti koj e smo naveli imao posebnu težinu, j er su ovi krajevi za političare bili Koristilo se su porodica %svih ukupno % od ukupnog
osvojeni, a ne oslobođeni i nazivali su ih "Novi krajevi Srbije i Crne Gore" ili "Južni imali kmetove interesenata dobijeno zemlju zemlj. fonda
novi krajevi". Tako je kralj Aleksandar Karadordević tretirao Makedoniju kao svoj kmetova 113.103 45,31 775,233 60,2
feudalni posjed i pašaluk "gde je bio nosilac sve vlasti koju je izvršavao preko beglučara 54.728 21,93 400.072 31.11
džandamerije i svojih generala". 107' beskućnika 25.752 10,32 28.458 2,22
dobrovoljaca 4.483 1,80 22.415 1,74
Zbog brutalnog odnosa vlasti u ovim područjima gašeni su svi vidovi naciona-
invalida 2.542 l,o2 8.326 0,65
lnog osjećanja bošnjačkog i albanskog naroda i stvorenje napremostiv jaz između
ostali zemljoradn 48.972 19,62 51.723 4,02
starosjedelačkog stanovništva i novih kolonista, koji je dostigao takav nivo da zbog
represija dolazi do odmetanja čitavih sela protiv kojih se vlast brutalno razraču­ UKUPNO: 249.580 100,00 1.286.227 100,00 m '
navala. Na ovaj način su sprovođeni velikosrpski nacionalni programi, s ciljem da
se cjelokupno bošnjačko stanovništvo iseli i da se na njihovim imanjima nastane 108. Dr. M. Stojanović, Pođela zemlje i kolonizacija, "Ekonomist" br. 2, Beograd, 1924. god.
109. Đ. Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji, st. 74. Sarajevo, 1928. godine.
srpski dobrovoljci i starosjedioci. Tako je do kraja septembra 1923. godine od 5.650
110. Isto, str. 74.
107. Dr. Ivan Ribar, Politički zapisi II, Beograd 1949. str. 55. 111. Dr. T. Ristić, Borba za zemlju i agrarna reforma, Beograd, 1938. str. 58-59.
170 171

http://www.plbih.org
 Iz navedene tabele se može zaključiti da je u fondu agrarne reforme pored Agrarnom reformom u Kraljevini Jugoslaviji dinastija Karađordevića i Vlada
kmetske i beglučke zemlje ušlo 110.992ha drčavne i veleposjedničke zemlje i daje Nikole Pašića su uspjeli da slome ekonomsku moć Bošnjaka, čime je izvršena nji-
podijeljena na 81.749 familije a ovi podaci se poklapaju sa izvještajem iz Narodne hova pauperizacija što ih je prisililo na iseljavanje čime je izmijenjen nacionalni
Skupštine iz 1933. godine.112' sastav stanovništva. Drugi svjetski rat je spriječio da se ne iseli gotovo čitavbošnjački
Rezultati agrarne reforme u tzv. južnim krajevima i Crnoj Gori izgledaju ova­ narod.
ko: do kraja 1938. godine na 38.071 porodice čifčija, napoličara, zakupaca, arenda -
tora, i momaka, agrarni sudovi dosudili su 211.194 ha. Ukupno je ograničeno
zemljišta 602.588 ha, a otkupljeno 8.117 ha. od čega je dodijeljeno 236.00 ha. na
49.135 agrarnih subjekata. 113'
Rad na kolonizaciji je dao sljedeće rezultate: podignuto je 330 naselja sa 12.689
kuća, 46. škola i 32. crkve; za potrebe kolonista je iskopano: 248. bunara, 5 vodovo-
da, 73,302 metra kanala za navodnjavanje, 67.940 metra kanala za odvodnjavanje
i 20.200 metara nasipa; omogućeno je navodnjavanje 50.000 ha, i isušeno 13.478 ha.
močvarnog zemljišta.114'
Prema podacima Vrhovnog povjereništva agrarne reforme u Skoplju za
područje koje je pokrivao ovaj sud rezultati agrarne reforme su bili sljedeći:

Broj raspodijeljena
naseljeničkih porodica površina u ha.

1; kolonisti 10.004 75.223

2. dobrovoljci 112 704
3. četnici 208 1.619
4. domoroci 8.193 22.259
5. optanti 235 1.368
6. sopstvenici u zamjeni 439 4.802
7. ugledna dobra 13 220
8. poljoprivredne škole 5 127
9. osnovne škole 153 217
10. crkve i manastiri 66 647
11. vojska 18 1.167
12. žandamerija 112 122
13. kulturne ustanove 116 1.538
14. ispaša stoke - 2.846
115
19.674 131.859 '
112. Juraj Demetrović, Agrarna reforma u Jugoslaviji, Beograd, 1933. str. 9.
113. Dr. T. Ristić, Borba za zemlju i naša agrarna reforma, str. 86. Beograd, 1938. 115. RGavrilović, Privreda Južne Srbije, Skoplje, 1933. str. 80.
114. Isto,
172 173

http://www.plbih.org
174 175

http://www.plbih.org
 DEKLARACIJA PREDSTAVNIKA
KRALJEVINE SRBIJE
I PREDSTAVNIKA JUGOSLOVENSKOG
ODBORA
DONIJETA 20. JULA 1917. NA KRFU

Na konferenciji članova prošlog koalicionog i sadašnjeg kabineta Kraljevine Sr-

bije i predstavnika Jugoslovenskog Odbora sa sedištem u Londonu, koji su do sada
paralelno radili, a u prisustvu i uz saradnju Predsednika Narodne Skupštine, izmen-
jene su misli o svima pitanjima, koja su skopčana sa budućim zajedničkim državnim
životom Srba, Hrvata i Slovenaca.
Srećni smo, što i ovom prilikom možemo konstatovati da je među članovima
Konferencije i ovoga puta vladala jednodušnost u svima pitanjima budućeg zajedničkog
državnog života.
Pre svega, predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca ponova i najodsudnije naglašavaju,
da je ovaj naš troimeni narod jedan i isti po krvi, po jeziku, govornom i pisanom, po
osećajima svoga jedinstva, po kontinuitetu i celini teritorije, na kojoj nepodvojeno živi, i po
zajedničkim životnim intersima svoga nacionalnog opstanka i svestranog razvitka svoga
moralnog i materijalnog života.
Ideja o njegovom nacionalnom jedinstvu nikada se nije gasila, mada je sva moć
umna i fizička nacionalnog mu neprijatelja bila upravljena protivu njegovog jedinstva,
njegove slobode i nacionalnog opstanka. Bio je podvojen u više država, a u samoj
Austro-Ugarskoj izdeljen ne na tri plemenska imena, nego na jedanaest pokrajinskih
uprava i trinaest zakonodavstava. Osećaj njegovog nacionalnog jedinstva i duh za
slobodom i nezavisnošću održavali su ga u neprekidnim vekovnim borbama na istoku
sa Turcima, a na zapadu sa Nemcima i Madžarima.
Brojno slabiji i od istočnog i od zapadnog neprijatelja, on nije mogao sam obezbe-
diti svoje narodno i državno jedinstvo, svoju slobodu i svoju nezavisnost, jer i na istoku
i na zapadu njegovom vladao je protivu njega surovi princip sila nad pravom.
Alije naš narod dočekao čas, kad nije više usamljen u svojoj borbi. Borba koju

177

http://www.plbih.org
je nemački militarizam nametnuo Rusiji, Francuskoj i Engleskoj za odbranu njihove
časti i slobode i slobode i nezavisnosti malih država, pretvorila se u borbu za slobodu
sveta, za pobedu prava nad silom. Svi narodi koji ljube slobodu i nezavisnost udružili
su se da se zajednički brane, da po cenu svih žrtava spasu civilizaciju i slobodu, da
stvore nov međunarodni poredak zasnovan na pravdi i slobodi svakog naroda da se
sam opredeljuje i sam osniva svoj državni i nezavisni život, te da se na taj način zasnuje
nov, miran i trajan period razvitka i napretka čovečanstva, i obezbedi svet za večita vremena
od ovakve katastrofe, što je prouzrokovala osvajačka žeđ nemačkog imper­ ijalizma.
Plemenitoj Francuskoj, koja je proklamovala princip slobode naroda, i slo-
bodoumnoj Engleskoj, pridružiše se velika američka Republika i nova slobodna i
demokratska Rusija, da u svojim manifestima objave pobedu slobode i demokratije
kao glavni cilj rata, a načelo slobodnog samoopredeljenja naroda, kao osnovni princip
novoga međunarodnog poretka.
Naš troimeni narod koji je najviše stradao od grube sile i nepravde, koji je za svoje
pravo slobodnog samoopredeljenja podneo najveće žrtve, prihvatio je sa oduševljenjem
taj uzvišeni princip kao glavni cilj ove strašne borbe, u koju je gurnulo ceo svet
nepoštovanje prava samoopredeljenja naroda.
I autorizovani predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca, konstatujući da je jedini i
neodstupni zahtev našega naroda, zahtev koji on postavlja na osnovu načela slobod­
nog samoopredeljenja naroda, da bude potpuno oslobođen svakog tuđinskog ropstva
i ujedinjen u jednoj slobodnoj, nacionalnoj i nezavisnoj državi, složili su se da ta
njihova zajednička država bude zasnovana na ovim modernim i demokratskim prin­
cipima:
1.) Država Srba, Hrvata i Slovenaca, poznatih i pod imenom Južnih Slavena ili
Jugoslovena, biće slobodna, nezavisna kraljevina, s jedinstvenom teritorijom i jedin­
stvenim državljanstvom. Ona će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija
na čelu sa dinastijom Karađorđevića koja je dala dokaza da s idejama i osećajima ne
dvoji od naroda i narodnu slobodu i volju stavlja vrh svega.
2.) Država ova zvaće se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. A vladar Kralj Srba,
Hrvata i Slovenaca.
3.) Ona će imati jedan državni grb, jednu državnu zastavu i jednu krunu. Ovi
državni amblemi biće sastavljeni iz naših sadašnjih, posebnih emblema. Državna celi-
na obeležavaće se državnim grbom i državnom zastavom.
Državna zastava, kao simbol jedinstva, isticaće se na svima nadleštvima Kralje­
vine.
4.) Posebne zastave, srpska, hrvatska i slovenačka ravnopravne su i mogu se
isticati i slobodno upotrebljavati u svima prilikama. I grbovi posebni mogu se isto tako
178
http://www.plbih.org
upotrebljavati slobodno u svima prilikama.
5.) Sva tri narodna imena: Srbi, Hrvati i Slovenci potpuno su ravnopravni na celoj
teritoriji Kraljevine, i svako ih može slobodno upotrebljavati u svima prilikama javnog
života i kod svih vlasti.
6.) Obe azbuke, ćirilica i latinica, takođe su potpuno ravnopravne i svako ih
slobodno može upotrebljavati na celoj teritoriji Kraljevine. Sve državne i samoupravne
vlasti dužne su i u pravu upotrebljavati ijednu i drugu azbuku, saobražavajući se tome
želji građana.
7.) Sve priznate veroispovesti vršiće se slobodno i javno. Pravoslavna, Rimo-
katoička i Muhamedanska veroispovest, koje su po broju sledbenika najjače u našem
narodu, biće jednake i ravnopravne prema državi.
Na osnovu ovih principa zakonodavac će se starati da se čuva i održava Konfe­
sionalni mir, koji odgovara duh i prošlosti celokupnog našeg naroda.
8.) Kalendar treba što skorije izjednačiti.
9.) Teritorija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca obuhvata svu onu teritoriju, na
kojoj živi naš troimeni narod u kompaktnoj i neprekidnoj masi, i ona se bez povrede
životnih interesa celine ne bi smela krnjiti.
Naš narod ne traži ništa tuđe; on traži samo svoje i želi, da se sav kao jedna celina,
oslobodi i ujedini. I zato on, svesno i odlučno, isključuje svako delimično rešenje svoga
narodnog oslobođenja i ujedinjenja. Naš narod postavlja kao jednu nerazdvojnu celinu
problem svoga oslobođenja od Austro-Ugarske i njegovog ujedinjenja sa Srbijim i
Crnom Gorom u jednu državu.
Po načelu slobodnog narodnog samoopredeljenja nijedan deo ove celine ne može
se pravično odvojiti i prisajediniti drugoj kojoj državi bez pristanka samog naroda.
10.) Jadransko More, u intersu slobode i ravnopravnosti sviju naroda, biće slo­
bodno i otvoreno svima i svakome.
11.) Svi građani (državljani) na celoj teritoriji jednaki su i ravnopravni prema
državi i pred zakonom.
12.) Izborno pravo za izbor narodnih poslanika za Narodno Predstavništvo, kao
i izborno pravo za opštine i druge samoupravne jedinice, jednako je i opšte, i vršiće se
neposrednim i tajnim glasanjem po opštinama.
13.) Ustav, koji će posle zaključenja mira doneti Ustavotvorna Skupšitna, izabra­
na na osnovu opšteg i jednakog, neposrednog i tajnog prava glasa, biće osnova ćelom
državnom životu, izvor i utoka sviju vlasti i prava, i po njemu će se uređivati celokupni
državni život.
Ustav će dati narodu i mogućnost da razvija svoje posebne energije u samou­
pravnim jedinicama, obeleženim prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama.
Ustav se ima primiti, u celini, u Ustavotvornoj Skupštini brojno halifikovanom
179
većinom.
I Ustav i drugi zakoni koje bude donela Ustavotvornu Skupština, stupaju u život
kad ih Kralj sankcioniše.
Tako ujedinjen narod Srba, Hrvata i Slovenaca sastavljao bi državu koja bi bro­
jala oko 12 miliona državljana. Ona bi bila garantija narodne nezavisnosti i svestranog
narodnog kulturnog napretka, jak bedem protiv germanskog nadiranja, nerazlučni MILOVAN ĐILAS
saveznik sviju onih kultrunih naroda i država koje su istakle princip prava i slobode
naroda i princip međunarodne pravde, i dostojan član nove međunarodne zajednice. POKOLJ U SAHOVICIMA
Dano na Krfu, 7. jula 1917. godine.
Predsednik Jugoslovenskog Odbora, Dr. Ante Trumbić, s.r.
Predsednik Ministraskog Saveta Ministar Inostranih Dela Kraljevine Srbije Nik.
P.Pašić s.r. lz knjige Bestidna zemlja Milovana Đilasa koji je postao pisac sv­
jetskog ranga, donosimo jedan izvadak o pokolju u Sahovićima
novembra 1924. godine. Povod pokolja bila je pogibija crnogorskog
prvaka Boška Boškovića i sumnja da su ubustvo izvršili Muslimani.
Otac Đilasa, žandarmerijski oficir i niz njegovih rođaka, učestvovali
su u ovome pokolju. Đilasovo pisanje o ovome je autentično svjedo­
čanstvo, pisano otvoreno, potresno i prije svega pošteno.

Bilo je političara, koji su imali za cilj oslabiti muslimane, uništiti njihovu slogu
pobijeđenih. To su bili oni koji su uzbuđeni narod huškali na krstaški pohod protiv
muslimana. Ali glavni uzrok je svakako ležao u mentalitetu stanovništva: urođena
vjekovna mržnja na Turke, želja za osvetom svega što su muslimani u prošlosti učinili
Crnogorcima, kao i pohlepa za zemljom, koju su porobili Turci poslije bitke na Kosovu
u četrnaestom stoljeću. Crnogorci se za ovo nisu naročito organizirali; oni su se spon-
tano stavili pod komandu penzioniranih oficira, koje su putem pronašli.
Takvog osvetničkog pohoda nije nikada bilo. Čovjek nije mogao ni slutiti da je
tako nešto moglo biti sakriveno u takozvanoj narodnoj duši. Pljačka iz 1918. g. bila je
prema ovome nevina dječija igra. Većina ovih krstaša stidjela se kasnije svojih dijela.
Ali ona ih je učinila. Takođe je moj otac, koji nije imao osobitih svirepih naklonosti,
u najmanju ruku ne više od svih drugih Crnogoraca. Nikada poslije nije htio o ovome
da razgovara. Zalio je svoje učestovanje u ovoj akciji, kao jedan pijanac, koji počini
zločin i kasnije se otrijezni.
Žandari malog grada preko Tare, kao i većina činovnika opštine bili su uglavnom
Crnogorci i činili su ono što je rulja od njih tražila. U Sahovićima su te vlasti dale
obavještenja da će jedna grupa muslimana, koji su kao taoci pritvoreni, biti sprovedena
u Bijelo Polje. Crnogorci su ovu kolonu taoca sačekali kraj groblja i masakrirali ih,
kojom prilikom je poubijano preko pedeset istaknutih muslimana. Sličan prepad tre-

180 181

http://www.plbih.org
baoje biti izvršen i prema muslimanima Bijelog Polja, inače miroljubivim i marljivim grudi. Srce je još tuklo. Mesar je golom rukom istrgao srce i bacio ga psetu. Kasnije se
ljudima. Njih su takođe, kao taoce, pod stražom, trebali transportovatipreko Sahovića. pričalo da ga pseto nije taklo. Jer čak ni pseto neće turskog mesa.
U zadnji momenat ovo je spriječio jedan srpski oficir jugoslovenske vojske. Ako čovjek hladno promisli, može da izgleda da nije bitno na koji način budu ljudi
Uništenje muslimanskih naselja i življa uzelo je takve mjere da je morala inter­ ubijani i šta se poslije toga događa sa njihovim tjelesima. Ali nije tako. Upravo ta
venirati vojska, jer je žandarmerija bila pasivna i nepouzdana. Ovi događaji su se činjenica da su oni pronalazili tako zaprepašćujuće načine ubistva, da su ljude klali
pretvorili u malom u pravi vjerski rat, pri čemu je stvarno samo jedna strana bila kao životinje, djeluje najužasnije i otkriva cijelu mračnu prošlost njihove duše ubica.
ubijana... Oko tristapedeset osoba bilo je na bestijalni način ubijeno. Kod ove trke za U ovoj zemlji ubistvo nije nešto zastrašavajuće. Na to se naučilo. Ali nečovječni način
ubistvom došlo je do silovanja žena, jednog zločina koji je do tada kod Crnogoraca ovih ubistava i sadistički užitak u tome pobudili su otpor i jednodušnu osudu i
važio kao nedopustiva sramota... ako se kod žrtava radilo o muslimanima...
Čim je došlo do intervenicije vojske uviđela je i rulja ozbiljnost situacije i povukla Da nepravda bude potpuna, nisu muslimani oni koji su ubili Boška, nego crnogor­
se. Ali potom opustiše muslimanska naselja. Muslimani prodadoše svoje posjede za ski prvaci iz Kolašina. Moj otac je to kasnije saznao od jednog povjerljivog čovjeka.
bagatelu i odseliše u Tursku. Tako predio Bijelog Polja i Sahovića, što kroz masakr što
kroz strah opustje i mjesto muslimana doseliše Crnogorci.
Ova djela izazvale opštu odvratnost, čak i kod učesnika. Moj brat i ja bili smo
užasnuti. Mi smo prebacivali ocu, jer je bio jedan od predvodnika rulje. Poslije se on
pravdao, da je mislio, da se radi samo o nekoliko muslimanskih prvaka. On se takođe
distancirao od zločina, tumačeći ih kao pojavu, koju ni ja ni moj brat nismo u stanju
da shvatimo, kao neizbježivi uništavajući rat među dvije vjere, koji se ne vodi tek od
danas. Objema stranama bilo je suđeno da gaze u krvi. Samo jači mogao je u ovoj borbi
da ostane na površini.
Iako je Jugoslavija imala tada parlamentarnu ustavnost, bila je čitava afera
zabašurena. Da je provedena savjesna istraga, moglo se krivce i vođe ustanoviti. Ali
uopšte nije bilo nikakve istrage. Dva ili tri žandara iz Sahovića kažnjeni su manjima
kaznama, jer su taoce predali svjetini. Bila je najavljena jedna opšta istraga, koja se
pokazala kao obična komedija.
Ono što je svaki moral i red poništilo, nisu bila toliko sama ubistva, koliko način
na koji su izvedena.
Nakon što su taoci u Sahoviima bili poklani, išao je jedan seljak iz našeg sela
Sekula, od jednog mrtvaca do drugoga i prerezao im žile na nogama. Tako se radi na
selu sa volovima nakon što ih se sjekirom oborilo, da se ne bi mogliponovo dići, ukoliko
su još živi. Neki su u džepovima mrtvaca našli komade šećera natopljene krvlju, kojeg
su kasnije jeli. đeca su bila trgana iz naručja majki i sestara i pred njihovim očima
zaklala... Muslimanskim sveštenicima čupali su brade i urezivali krstove u čelo. U
jednom selu zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena izapalili. Nekisu kasnije tvrdili
da je plamen iz zapaljenih tjelesa bio purpurno crven. Jedna grupa napala je jednu
usamljenu kuću. Seljak je upravo gulio janje. Oni su imali namjeru da ga strijeljaju i
zapale kući, ali oguljeno janje im je dalo ideju da seljaka objese za noge na šljivu, jedan
mesar mu je ogulio lobanju sjekirom pazeći da ne povrijedi tijelo. Onda je žrtvi razrezao
183
182

http://www.plbih.org
 MEMORANDUM KRALJU ALEKSANDRU
O KRVOPROLIĆU U ŠAHOVIĆIMA

Grozna krvoprolića, počinjena ovih dana nad nama muslimanima u opštinama

Pavinom Polju i Sahovićima, sreza i okruga bjelopoljskog, sile nas, da se obratimo
Vašem Veličanstvu i da Vam iznesemo nepravde, koje nas taru i koje se više podnositi
ne mogu, jer je iznad čovječije snage podnošenja i daleko manjih nepravdi i strahota.
Dana 7. novembra 1924. godine, poginuo je u mjestu Ceru opštine mojkovačke,
gdje nikako nema muslimana, Boško Bošković, bivši okružni načelnik Kolašniski.
Kad se dogodilo to ubistvo prva je bila dužnost državne vlasti, da se preduzmu
izvidi, pronađu zličinci i predadu sudu, da im se sudi po zakonu. No mjesto toga
dogodilo se nešto strahovito, nešto, što je nepojmljivo i nimalo laskavo za jednu pravno
uređenu državu. Državne vlasti, koje su bile blagovremeno upozorene, da se pravoslav­
ni spremaju, da pod izlikom osvete poginulog Boškovića izvrše pokolj nad musliman­
ima, dopustile su da se oko 2000 Kolašinaca i Poljana iz Crne Gore s mjesnim pravo-
slavnim žiteljima i naseljenim Crnogorcima, oboružaju, skupe i krenu na udaljena
muslimanska naselja, da izvedu "krvnu osvetu".
Prije nego pređemo na samu stvar uslobođujemo se istaknuti jednu koliko važnu
i značajnu toliko i žalosnu okolnost. Poginuli Boško Bošković pokopan je 9. novembra
u Poljima u Staroj Crnoj Gori. Na pogrebu na kojemu su između, ostalih Vaših čin­
ovnika bili prisutni i okružnih bjelopoljski Nikodem Cenović, poglavar Bjelopoljski
Lozo Bogičević i šef finansijske uprave Milan Terić, držani su govori koji su morali
masu raspaliti protiv muslimana. Naročito je šef finansijske uprave u Bijelom Polju,
čiji otac bivši sreski načelnik u Bijelom Polju odgovara za zločine počinjene za vrijeme
svoga službovanja u 1920. godini, držao govor koje je bio uperen protiv muslimana i
očigledno nagovarao na pokolj. Iodma nakon pogreba u noći od 9. na 10. novembra
diže se oko 2000 oboružanih Kolašinaca, Poljana i drugih, te u liniji od 19 km navališe
u isti čas na muslimanska sela, od kojih je vlast prije dva dana pokupila svo oružje i
predala ga pravoslavnim žiteljima u obližnjim krajevima. U isto vrijeme kada su
oboružani napadači bili spremni na napadaju na muslimane, državne vlasti - valjda
da olakšaju akciju napadača i osujete eventualni odpor muslimana - pokupile su
kućne starješine i jače ljude ugroženih muslimanskih sela kao taoce i odveli ih u zgradu
185

http://www.plbih.org
poglavarstva u Šahovićima. Tu je taocima rečeno, da ih traži bjelopoljsko načestvo i slučajevima na lice mjesta otpremane posebne anketne komisije, ali rezultat njihove
da je ovo koje su same mogle i morale ovo naređenje - ako je postojalo - izvršiti, pozvali
istrage nije nam poznat. Mi nemamo nikakve nade od tih anketa, koje su u dobro
su napadače, predale im svezane taoce muslimane, da ih tobože otprate u Bijelo Polje.
upravljanim državama nepotrebne i nepojmljive, ali gajimo samo jednu nadu, a ta je,
Ti zlikovci primili su svezane taoce da ih navodno otprate u Bijelo Polje, ali, da li su
da će Vaše Veličanstvo primiti naše nevolje na srce i odrediti, da se naše štete procijene
ti zlikovci dobili nalog od vlasti da povjerene im taoce i pobiju, ne znamo. Znamo samo
i da nam se što prije isplati ošteta, jer smo sad ostali bez igđe ičega, pa bi nam se brzom
to da su tipratioci-zlikovci u daljini do 250 metara od sreskog načelstva ubili 58 taoca,
pomoći najbolje pomoglo u našoj nevolji.
doksusetroica odkupili. Dijete od 13godina spasio jeneki Novak HašaninizSahovića,
Sto se tiče našeg daljnjeg opstanka, smjerno molimo Vaše Veličanstvo da učini
koji radi svoga plemenitog čina mal da nije zajedno sa svojom familijom istu sudbinu
shodnu odredbu, kojom bi nam se omogućilo da se dignemo s naše očevine i da se
doživio, od ovih zlikovaca kao i ubijeni taoci. Odmah nakon ubistva taoca učinjen je
naselimo u kojem drugom kraju naše kraljevine, gdje bismo mogli mirno i nesmetano
po noći opšti napad po liniji od 19 km: počeli su u isto vrijeme paliti kuće i ubijati staro
živjeti i razvijati se pod orkiljern Vaše zaštite. Dozvolu za preseljenje tražimo zbog toga,
i mlado, žene i đecu. Ne zna se broj žrtava poginulih od noža i puške, kao i onih, koji
što smo uvjereni da će ostajanje na našim ognjištima izazvati ponovne pokolje i nasilje
su u svojim kućama izgorjeli. Broj ljudskih žrtava iznosi na stotine, a materijalna šteta
kao što je i sada izazvalo.
u sagorjelim kućama i pljački nije još procijenjena. Dok su se te strahote događale,
Vašega Veličanstva ali nesretni podanici: delegati opština Sahovići i Pavino Polje
mjesne državne vlasti nijesu ništa preduzele protiv tih zvjerstava, već su svojim pa­
(slijede potpisi) /
sivnim držanjem očiglednopotpomagale ta zlođela. Jedini okružni načelnik izPljeval-
ja, dakle iz drugog okruga pritekao je u pomoć napadanutim muslimanskim nevol­
jnicima i što je ostalo muslimanskog žiteljsh'a u životu, ima se zahvaliti pljevaljskom
okružom načelniku gospodinu Krečkoviću.

Mi se Vama jadamo, jer smo duboko osvjedočeni da drugome kome nemamo. Po

ustavu i mi muslimani imali bismo uživati jednaku zaštitu vlasti, morali bismo imati
slobodu i sva druga građanska prava. Ustav i zakoni ova nam prava ne oduzimaju ni
u slučaju kada bi ko od nas muslimana bio kriv umorstvu Boška Boškovića. Morao bi
i u tome da presuđuje nadležni sud i da kazni samog ubicu i saučensike. Ali na žalost
državne vlasti bjelopoljskog okruga pustile su da njihovu dužnost vrše naoružane mase,
razjarene od samih organa državnih vlasti, i da napadaju naša imanja, ubijaju našu
sitnu djecu i žene. To je strašna pojava koja sigurno neće služiti na ugled nikakvoj državi.
I suviše strašne štete i bolovi te vječiti strah za svoj život i imanje, koje podno­ simo, ne
mogu se izkazati, jer su zvjerstva počinjena, ne u doba ratnih zapletaja, već u miru - nad
žiteljstvom, koje nije ništa skrivilo, osim što je muslimanske vjere.
Iznoseći ovo Vašem Veličanstvu želimo, da na ove strašne pojave skrenemo Vašu
pažnju i da Vas zamolimo za zaštitu, jer nikome drugome ne vjerujemo. Ne možemo
vjerovati zbog toga, što se po našim uredima namještaju ljudi ne po sposobnostima i
čestitosti svojoj, već po partiskom pripadništvu. Naravno da se pri takvim okolnostima
moraju da gaze zakoni i moraju da trpe nevini, čime se ubija autoritet državi, a i Vama
Veličanstvo.
Bijeda i nevolja u koju smo ovakovim zvjerstvima dovedeni i svih onih naših ljudi,
koji su sretnim slučajem izbjegli očitoj srmti, velika je. Mi smo ostali goli bez imanja i
bez igđe ičega. Od redovnih sudova ne nadamo se zaštite. Mi znamo da su u ovakvim

186
187

http://www.plbih.org
ZAKON O NAZIVU IPODELI KRALJEVINE
NA UPRAVNA PODRUČJA OD 3. X 1929

Par. 1. Službeni naziv države Srba, Hrvata i Slovenaca je: Kraljevina Jugoslavija.
Par. 2. Opšta uprava u Kraljevini Jugoslaviji vrši se po banovinama, srezovima i
opštinania.
Banovina ima devet i to:
1. Dravska sa sedištem u Ljubljani;
2. Savska sa sedištem u Zagrebu;
3. Vrbaska sa sedištem u Banja-Luci;
4. Primorska sa sedištem u Splitu;
5. Drinska sa sedištem u Sarajevu;
6. Zetska sa sedištem na Cetinju;
7. Dunavska sa sedištem u Novom-Sadu;
8. Moravska sa sedištem u Nišu;
9. Vardarska sa sedištem u Skoplju.
Par. 3. Utvrđuje granice banovina.
Par. 4. Uprave grada Beograda, Zemuna i Pančeva čine posebnu upravnu celinu
i stoje pod neposrednom upravnom i nadzornom vlašću Ministra unutrašnjih poslova
i nosi naziv Uprava grada Beograda.
Par. 5. Na čelu banovine stoji ban. Ban se postavlja Kraljevim ukazom na predlog
Ministra unutrašnjih poslova u saglasnosti sa Pretsednikom Ministarskog Saveta.
Ban je predstavnik Kraljevske Vlade u banovini. On je van grupa i kategorija Zako-
na o činovnicima i ostalim državnim službenicima građanskog reda. Na njega se ne
odnose ni propisi istog zakona u pogledu starosti.
Par. 6. Ban vrši najvišu političku i opštu upravnu vlastu u banovini. Banu pripada
pravo konačnog rešavanja po svima predmetima, njegove nadležnosti. Ban otpravlja
poslove svoje zakonske nadležnosti pomoću političko-upravnih i stručnih činovnika i
pomoćnog osoblja. Njemu su potčinjena sva nadleštva i svi organi opšte uprave u
banovini. On vrši sve poslove, koji spadaju u njegovu nadležnost i za njih lično odgo­
vara. Njemu dodeljeni referenti i pomoćno osoblje kao ipotčinjeni organi vrše svoj rad
po njegovim uputstvima. Ban rešava kao drugostepena opšta upravna vlast po žalbama
189

http://www.plbih.org
protiv njihovih upravnih akata. Ban vrši nadzor nad samoupravama. Ban vodi
sporazumu sa nadležnom vojnom vlašću nadzor nad poslovima oko evidencije odbran-
bene snage, u koliko ovu evidenciju vode vlasti unutašnje uprave.
Par. 7. U nadležnost bana spadaju svi poslovi opšte uprave, koji prema postojećim
zakonskim propisima ne dolaze u nadležnost sreskih upravnih vlasti, a nisu pridržani
za nadležnost Ministra.
Par 12. Ban se stara za ekonomski i hdtumi razvoj u svome području, vodeći računa i
o tome, da javni tereti ne sprečavaju normalan ekonomski život i zdrav kulturni napredak
Par. 13. Ban vrši nadzor nad svima javnim vlastima i organima u banovini u
pogledu njihovog rada. Njemu je naročito stavljeno u dužnost, da budno prati rad sviju
javnih organa u službi kao i njihovo ponašanje van službe. Sve nepravilnosti
proveravaće u sporazumu sa starešinom dotičnog nadleštva, a prema potrebi o rezu-
ltatu izvestiće nadležnog Ministra.
Par. 15. Prateći sve značajne pojave ekonomskog, kulturnog i socijalnog života u
banovini, banje dužan da o njima kao i o stanju javne bezbednosti i o svima važnim
događajima u banovini podnosi Ministru unutrašnjih poslova pojedinačne ipovremene
izveštaje sa eventualno potrebnim predložimo.
Par. 19. Banu se dodeljuje kao pomoćni organ pomoćnik bana. On zamenjuje
bana u slučaju sprečenosti u svima poslovima. (...)
Par. 20. Ministar unutrašnjih poslova će po odobrenju Pretsednika Ministarskog
saveta prema potrebi svojim rešenjem grupisati izvesne srezove u pojedinim banovina­
ma u okružne inspektorate i odrediti njihova sedišta.
Na čelu orkužnog inspektorata stoji okružni inspektor. (...)
Par. 22. Okružni inspektori su pomoćni organi bana u svim poslovima javne
bezbednosti na području njihovog inspektorata i svim ostalim poslovima koje im Min­
istar unutrašnjih poslova po predlogu bana odredi.
Oni su potčinjeni banu i vrše u njegovo ime nadzor nad sreskim upravama
organima.
Par. 24. Zakon o oblasnoj i sreskoj samoupravi od 26. aprila 1922. godine ukida
se. Osoblje samoupravnih tela stavlja se na raspoloženje.
Par. 28. Kad ovaj zakon stupi u život Ministar unutrašnjih poslova odlučiće o
ukidanju onih društava i ustanova, čije je plemensko obeležje, ili ime, cilj ili rad
suprotnosti sa državnim i narodnim jedinstvom.
Par. 29. od dana stupanja na snagu ovog zakona mogu se u opšte isticati i nositi
samo državne zastave.
Par. 30. Propisi svih zakona koji su u suprotnosti sa ovim zakonom prestaju
važiti. (...)
3. oktobra 1929. god u Beogradu
190
u
SPORAZUM CVETKOV1C-MACEK
23. AVGUSTA1939.
Smatrajući da je Jugoslavija najbolji jamac nezavisnosti i napretka Srba, Hrvata
i Slovenaca, u cilju što pouzdanijeg i potpunijeg očuvanja javnih interesa, predsednik
kraljevske vlade Dragiša Cvetković i Predsednik Hrvatske seljačke stranke i Seljačke
demokratske koalicije dr. Vlatko Maček, prilazeći rešavanju hrvatskog pitanja, posle
dužih većanja, složili su se u sledećem:
I Potrebno je obrazovati zajedničku vladu. Ova vlada će po pristanku merodavnih
faktora, a na osnovu člana 116 Ustava, izvršiti obrazovanje banovine Hrvatske, na nju
sa državepreneti odgovarajuće nadležnosti i donetipolitičke zakone. Ona će, u suglas­
nosti sa merodavnim faktorima, pripremiti sve stoje potrebno za preuređenje državne
zajednice.
\ // Savska i Primorska banovina, kao i srezovi Dubrovnik, Sid, Ilok, Brčko (D er-
vehta), Gradačac, Travnik i Fojnica, spojiće se u jednu koja će se zvati Banovina
Hrvatska.
Definitivni opseg Banovine Hrvatske odrediće se prilikom preuređenja države; pri
tome će se voditi računa o ekonomskim, geografskim i političkim okolnostima.
Tom prilikom izdvojiće se iz gore navedenih srezova, koji su pripojeni Banovini
Hrvatskoj, opštine i sela, koja nemaju hrvatsku većinu.
III U novim jedinicama kao i u državi biće obezbeđena ravnopravnost Srba,
i Hrvata i Slovenaca, kao i jednako postupanje u pogledu njihovog učešća u vršenju
javne službe. Isto tako biće obezbeđena ravnopravnost usvojenih i priznatih ver-
oispovesti. Ustavom, će se zajemčiti jednaka osnovna građnska i politička prava.
TV Preneće se u nadležnost Banovine Hrvatske poslovi poljoprivrede, trgovine i
industrije, šuma i rudnika, građevina, socijalne politike, narodnog zdravlja, fizičkog
u vaspitanja, pravde, prosvete i unutrašnje uprave.
Svi ostali poslovi ostaju u nadležnosti državne vlasti na celoj državnoj teritoriji.
Isto tako ostaju u nadležnosti državne vlasti i poslovi koji su od osobitog značaja
po opšte državne interese, kao što su: staranje o državnoj bezbednosti, suzbijanje
antidržavne i razorne propagande, vršenje policijske obaveštajne službe i osiguranje
javnog reda i mira; za davanje državljanstva nadležna je Banovina, osim državljanstva
izuzetnim putem i oduzimanja državljanstva;
191
http://www.plbih.org
 rudarsko zakonodavstvo i državna rudarska preduzeća. Pri davanju rudarskih zakona osnovaće se Ustavni sud.
koncesija koje intersuju narodnu odbranupostupite Banovina sporazumno sa vojnom VI Opseg nadležnosti i položaj Banovine Hrvatske biće, zagarantovani i naročitom
upravom. Ako ne bi došlo do sporazuma, odlučuje Ministarski savet; ustavnom odredbom, koja se neće moći menjati bez pristanka ove Banovine.
izgradnja i održavanje državnih saobraćajnih sredstava i ostalih državnih objeka­ VII Vlada će doneti nove propise o štampi, o udruženjima, zborovima i dogovor­
ta; ima, o izboru narodnih poslanika, kao i o drugim stvarima, u koliko je to potrebno za
poslovi vera; sprovođenje sporazuma.
međunarodni pravni saobraćaj, s tim da se pravna pomoć u vanparničkim stva­ Dosadašnje banovine se pretvaraju u oblasti, zadržavajući svoje nazive i svoje
rima vrši direktno preko sudova; spoljna trgovina, kao i trgovina između banovina i sedište.
ostalih delova države (jedinstvo carinskog i trgovinskog područja); zakonodavstvo o
merama i tegovima, o zaštiti industrijske svojine, o poslovima privatnog osiguranja i
osiguravajućim društvima;
menično pravi, čekovno pravo, trgovačko pravo, stečajno pravo, obligaciono pra­
vo, pomorsko pravo, autorsko pravo;
propisivanje putem zakona opštih načela prosvetne politike, kao i osnovnih načela
o lokalnim samoupravama;
opšta načela radničkog prava i osiguranja, kao i opšta načela vodnog prava.
U cilju osiguranja narodne odbrane obezbediće se vojnoj upravi potreban utkaj
u oblasti proizvodnje i saobraćaja.
Vlada će pristupiti i prenošenju nadležnosti sa države na Banovinu Hrvatsku
odmah posle obrazovanja te Banovine.
Banovini Hrvatskoj, da bi mogla uspešno svršavati poslove svoje nadležnosti, ima
se obezbediti potrebna finansijska samostalnost.
Definitivne kompetencije Banovine Hrvatske odrediće se prilikom preuređenja
države.
V Zakonodavnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrše Kralj i
Sabor zajednički,
Sabor sastavljaju zastupnici, koje narod slobodno bira opštim, jednakim, nep­
osrednim i tajnim glasanjem, sa predstavništvom manjina.
Upravnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrši Kralj preko Bana.
Bana Banovine Hrvatske imenuje i razrešava Kralj.
Ban je odgovoran Kralju i Saboru.
Svaki pismeni čin Kraljevske vlasti u poslovima Banovine Hrvatske premapot-
pisuje Ban i snosi odgovornost za isti.
Sudsku vlast u Banovini Hrvatskoj vrše sudovi. Njihove presude i rešenja izriču
se i izvršavaju u ime Kralja, na osnovu zakona.
Državi se obezbeđuje nadzor nad izvršenjem Ustava i državnih zakona od strane
banovinskih vlasti.
Za rešenje sporova nadležnosti između države i Banovine i za ocenu ustavnosti

192 193

http://www.plbih.org
 SRPSKI KULTURNI KLUB

Srpski kulturni klub (Klub) je osnovan 15. januar a 1937. godine u Beogradu, kao
oblik političkog udruživanja i djelovanja, u čiji sastav su ušli političari, javni radnici,-
naučnici, pripadnici raznih političkih organizacija (radikali, demokrati, republikanci,
zemljoradnici), predstavnici državnih i paradžavnih organa i orga- nizacija, pod
parolom "Srbi na okup".Klub je đelovao kao jedinstvena i homogena organizacija bez
obzira na njen heterogeni sastav sa ciljem spašavanja "Srbije i srpstva". Klub je
organizovan po uzoru na Jakobinski klub, koji je bio Robespjerova (Maximiliane
Robesperre ) politička organizacija sa mrežom klubova širom Fran- cuske, sa jakim
uticajem na državnu politiku. Većina članova Kluba je pristupila četničkom pokretu
kao nacionalni ideolozi Draže Mihajlovića: Slobodan Jovanović, jeda n od najvećih
srpskih političara i predsjednik Vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu - predsjednik
Kluba, Nikola Stojanović i Dragiša Vasić, potpredsjedni- ci, sievan Moljević, četnički
ideolog, predsjednik odbora Srpskog književnog kluba za Bosansku krajinu sa
sjedištem u Banja Luci, Mlađan Zujović, Zivko Topalović, Draga n Stranjaković i dr.O
njima će više biti riječi u naredno m poglavlju.
Pojedini članovi Kluba su u Jugoslaviji zauzimali značajne i visoke položaje. Tako
je Vasa Čubr.ilović(1897-1975 ) bio ministar u Saveznoj vladi u više resora i više
mandata,a Ivo Andrić(1892-1975), diplomata od karijere, bio je narodni po- slanik i
više mandata predsjednik udruženja pisaca Jugoslavije i Srbije.
Djelovanje Srpskog kulturnog kluba je posebno zapaženo formiranjem Ban-
ovine Hrvatske, kada je Klub preuzeo ulogu branioca srpstva i njihovih interesa zbog
teritorijalnih aspiracija Hrvatske na Bosnu i Hercegovinu. Svoje stavove Srps- ki
kulturni klub je iznosio preko "Srpskog glasa" i "Nove Srbadije", lista omladine pri
Srpskom kulturnom klubu, koji su izlazili neđeljno. Program Srpskog kulturnog kluba
se nalazio u zaglavlju "Srpske reći"- "Jako srpstvo - jaka Jugoslavija".
Platforma Srpskog kulturnog kluba je utvrđena u Proglasu ogranaka Kluba u
Hrvatskoj poslije potpisivanja Sporazuma Cvetković-Maček,u kojem stoji: "na te-
melju ideje razumnog iživljavanja srpstva kao naroda, koji ima svoje posebne inter- ese
u Banovini, što znači da Srbima u Banovini moraju biti zagarantovani svi uslovi
potrebni za ekonomski, kulturni i vjerski razvoj. Srbi moraju biti na okupu, da bi mogli
dokazivati postojanje tih interesa. Oni se moraju okupiti da bi kao snažan
195

http://www.plbih.org
kolektiv mogli dokazati kako među njima nikada nije moglo biti nekoga, ko bi svjesno
želio zlo hrvatskoj nacionalnoj cjelini. Moraju se okupiti da bi, ujedinjeni i
preporođeni, očišćeni od kukolja podigli srpstvu poljuljani ugled, koga nemilos- rdno
uništiše bezbrojni politički trgovci i što je najglavnije, Srbi se moraju okupiti kako bi
imali dovoljno snage da spriječe sitno partizansko iskorišćavanje Spora- zuma, da bi
mogli s političke pozornice stjerati, isto tako mnogobrojne, patentirane apostole
velikih ideja, koji pokušavaju kako se to kod nas već često dogodilo, da i ovo novo
stanje iskoriste za svoje partijske svrhe i da tako cijeli problem upute pogrešnim
pravcem. Razumn o sakupljanje narodnih snaga u Srba nije i neće nikad biti upereno
protiv Hrvata jer je svakom jasno, da to nije i neće nikad donijeti ničega korisnog. 1 *
U uvodniku "Srpskog glasa" od 25. 01. 1940. godine, 2 ) Slobodan Jovanović
upozorava daj e stvaranjem Banovine Hrvatske izvršeno "etničko omeđavanje",te sa
tog razloga i sa "jugoslvenskog" gledišta treba žaliti što je do toga došlo,te da
jugoslovenstvo nije oruđe srpskog hegemonizma.U tom cilju se i dalje govori o
jugoslovenstvu pa Srbi ne treba da savijaju jugoslovenske zastave" i da ovu momen-
talnu nacionalnu i političku psihozu puste jer je jedini spas i Srba i Hrvata i Slov-
enaca, samo u čvrstoj jugoslovenskoj zajednici, ali je moguće i alternativno rješenje
kroz stvaranje i obezbeđenje "srpskog nacionalnog poseda " kao privremen o
rješenje.Politiku jugoslovenstva Slobodan Jovanovićrpski vidi u politici Srbije koja se
ne smije pretvoriti u "trojanskog konja" i da se pored dosadašnjih žrtava koje su dosta
uložili Srbi, to više neće niti može dozvoliti.U nastavku se potencira spoljna opasnost
zemlje i konstatuje da Vlada ne predstavlja Srbe, te se u tom cilju predlaže obrazovanje
"nacionalne vlade" koja bi bila sposobna da odgovori na prijeteće stanje sadašnjosti i
budućnosti.
Iz navedenih, kao i drugih tekstova objavljenih u "Srpskoj reči" i drugim "dje­ lima"
članova Kluba,može se izvesti zaključak da je program Srpskog književnog kluba zbir
velikosrpskih nacionalnih programa svih značajnijih partija koje su djelovale u
Srbiji,potpomognute vojskom,vladom i dinastijom.
Ciljevi Srpskog kulturnog kluba su uglavnom bilkekspanzionostička politika
širenja srpske vlasti na svim susjednim zemljama prema zacrtanoj istoriografiji; Srbija
je centar oslobođenja i ujedinjenja "sveg srpstva"; Srbija je "Pijemont srpstva" zbog
tradicije koju su Srbi imali za vrijeme države Nemanjića; osporavanje nacio- nalnog
identiteta svim drugim južnoslovenskim narodima i ostvarivanja prava na
samoopređeljenje da ne bi na bilo koji način dobili ni najmanji vid autonomije a kamoli
državu; osveta Kosova i obnova razorene srpske države ;autokefalna pravo-
1. Lj. Boban, Sporazum Cvetković - Maček, Beograd, 1965, st. 199.
2. Srpski glas, br. 1111940, st. 1. - 2.
196
http://www.plbih.org
slavna crkva; centralističko državno uređenje, čime se zatirala svaka nacionalna
ravnopravnost, jer se njom najbolje protezala srbijanska vlast i vršila potpuna asim- ilacija
drugih naroda; stavljanje pod kontrolu prosvjetnih, kulturnih i naučnih in­ stitucija drugih
naroda kako ne bi postali "samosvjesni" i potkupljivanjem novcem značajnih ličnosti iz drugih
naroda, a sve ovo pod skriptom dinastije Karađorđevića kao predvodnika i obnovitelja
Nemanjičkog carstva.
Navedeni ciljevi srpske državne i stranačke ideologije se mogu ostvariti, kako to
naglašava Slobodan Jovanović jedino silom, koja "čini sve", "jer ima trenutaka kad se
mora birati iz među dvoje: ili ubiti ili biti ubijen". 3 '
Slobodan Jovanović je bio prihvatio politički amoralizam ka o osnovni princip u
politici,po kojem cilj opravdava sredstva, a po načelima te politike država je sama sebi
cilj i slobodna je od svojih moralnih obaveza i treba da ide do kraja svoje moći. 4 )
Posebno je S.Jovanovića inspirisalo ujedinjenje Italije i stvaranje jake italijanske
države\ obzirom daj e pitanje ujedinjenja težak državni problem kada u partijskoj borbi
ona postane opasna za državno jedinstvo gđe treba da dođe "tiranin" da spasi državu
od partija. Upravo zbog patriotskih razloga, zbog straha gubljenja države, Jovanović
se vraća na antičke principe politike.
"Antička politika - piše Jovanović - počiva na osnovnoj moralno filozofskoj ideji.
Država je najviše dobro čovekovo. Dužnosti prem a državi jesu njegove najpreče i
najsvetije dužnosti. Nek e više dužnosti ne mogu se zamisliti. Služba državi, to je u isto
vreme najviša moralna misija koju čovek može izabrati: biti dobar građanin i biti
dobar patriota to je vrhunac moralne savršenosti.
"Antički bogovi imali su nacionalni karakter, "religija je bila isključivo nacio-
nalna, njene dužnosti nisu mogle dolaziti u sukob sa dužnostima političkim ...
hrišćanstvo je izvršilo denacionalizacijubogova... dužnosti prem a tom zajedničkom
bogu sviju naroda bile su mnogo šire i više, nego one specijalne dužnosti koje je čovek
imao prema svojoj otadžbini. Njegove religiozne dužnosti nisu se više pokla- pale s
njegovim političkim dužnostima ... Ima slučajeva (u kojima je) Spas naše otadžbine
uslovljen gubljenjem naše duše... Izbor između nemoralnog patriotizma i
nepartijske moralnosti ostaje uvek mučan i bolan... U politici se valja rukovoditi
državnim interesom. Sto god iziskuje spas države, samim tim je i dopušteno... Cilj
državni osvještava svako sredstvo, pa i ono koje bi bilo nemoralno ... politika je u
suštini veština zadovoljiti državne interese nasuprot svima interesima". 5 '
Ostajući dosljedan svojim principima ,Slobodan Jovanović na sjednici vlade u Londonu
9. jun a 1943. godine, iznoseći glavne ciljeve državne politike ostao je
3. Slobodan Jovanović, Sabrana djela,Knjiga IX, Beograd, BIGZ - SKZ, 1990, st. 421.
4. Isto, st. 204 - 205.
5. Slobodan Jovanović,Citirano djelo.st. 183 -188.
197
dosljedan stavovima Srpskog kulturnog kluba. U svom izlaganju je uporno ponav- ljao
stvaranje Jugoslavije kao zajedničke države Srba, Hrvata i Slobenaca, jer bez jakog
srpstva nem a jake Jugoslavije.Dalje nastavlja "Ja smatram da smo mi Srbi bili uvek
Jugosloveni",i u istom stilu nastavlja"Mi moramo imati pred očima državnu celinu. Ne
možem o da mislimo na nešto drugo nego na jedinstvenu državu. Ne možem o misliti
na neke federacije ili slično. Najviše što možemo jeste podeliti zemlju na
administrativne ili a ut o no m n e jedinice. 6 1 Up or n i m ponavljanjem Jugoslavije
Slobodan Jovanović je htio da stvori Jugoslaviju,koja bi bila maska za srbizaciju svih
naroda koji u njoj žive i time stvori najveću tamnicu na Balkanu za druge narode.
**#
Vasa Čubrilović(1897-1992 )učesnik atentata na austrougarskog prestolonasl-
jednika Franja Ferdinanda 1914.godine.Aktivni je član Zemljoradničke stranke
između dva svjetska rata.U novoj Jugoslaviji je bio ministar u Saveznoj vladi u nekoliko
resora i više mandata.
Na inicijativu vlade i generalštab a vojske Kraljevine Jugoslavije Vas a Cubrilović je
7.03 1937 godine u Srpskom kulturnom klubu podnio referat "Iselja- vanje Arnauta"7 1 o
rješavanju pitanja Albanaca u Kraljevini Jugoslaviji.
Referat "Iseljavanje Arnauta" počinje elaboratom o teritorijama i etničkoj
strukturi stanovništva kojeg treba "očistiti" i na njima naseliti srpsko stanovništvo, koje
je tu ranije živjelo do dolaska Turaka, zamjerajući odgovornim činiocima "što su u
nemirno m i krvavom Balkanu htjeli da ... primen e zapadn e metod e pri rešavanju
velikih etničkih problema... Trebalo je imati u vidu daj e "Turska dovela na Balkan
običaj, uzet iz Serijata, da se dobijanjem bitke, i osvajanjem jedne zemlje dobija pravo
nad životom i imanjem osvojenih podanika. Od njih su i hrišćani Balkana naučili da se
dobija i gubi na maču ne samo vlast i gostoprimstvo, nego i kuća i imanje.
Privatnopravni odnosi na Balkanu mogu se ublažiti pravnom regu- lativom, ali zbog
činjenice da se Albanci brzo razmnožavaju, i da "zakonska" kolo- nizacija nije dala
rezultate postoji opasnost da se tokom vremena dovedu u pitanje i simbolični
uspjesi kolonizacije.
Zbog nepostojanja "državnog plana" pitanje kolonizacije se sprovodilo parci­ jalno , pa
se na ovom planu radilo "od danas do sjutra" pri čemu je "svaki ministar"
6. B. Krizman, Istorijski pregled, br. 2. Zagreb, 1961.
7. Cubrilović Vasa,Iseljavanje Amauta,Vojnoistorijskiinstitut.7NA,Arhivbivšejugoslovenske vojske,
br.2, fasc. 4, kutija 69. Cubrilović Vasa,Manjinski problem u novoj Jugoslaviji, Beograd 1944.
198
uvodio nove metode , a da nije ni završio započeto,te se i donošeni propisi "koji su bili
loši" nijesu sprovodili, pa je trebalo uraditi ono što su uradili Karađorđe, Miloš,
Mihajlo i Jovan Ristić kada su "očistili Srbiju od stranog elementa, naselili je svojim
narodom, što do sada nije urađeno." s )
Glavni uzrok neuspjele kolonizacije bio je "što su najbolje zemlje ostale u rukam
usk e a Arnauta"pa je jedini mogući način "naseljavanja našeg elementa u masa- ma"
oduzimanjem zemlje Albancima.Posle rata to se lako moglo proterivanjem jednog
dela Albanaca u Albaniju za vreme pobun a i kačačke akcije, neozakonivan- je m
njihovih uzurpacija i otkupljivanjem begluka. Učinjena je velika greška što nije
iskorišćeno "shvatanje" i samih Arnaut a o njihovim uzurpacijama zemljišta, retko ko
Je odjijih imao i tursku tapiju, i to samo na kupljena imanja" pa smo, zbog toga, "na
našu veliku nacionalnu državnu štetu ne samo ozakonjavali sve te uzurpacije što je još
gore, privikavali Arnaut e na zapadnoevropske pojmove o privatnom posedu. Oni ga
pre toga Vremena nisu ni imali. Tako smo im mi sami dali u ruke oružje kojim će se
braniti, držati najbolje zemlje, i onemogućavati nacionalizaciju za nas jednog od
najvažnijih predela" . Preporčuj e se da nikad a ne treb a naseljavati sam e
Crnogorce, jer je to posebno važno zbog njihove veze sa starim zavičajem i zbog
njihovih navika i običaja, jer "Dovoljno je otići u Peć, pa pogledati u kafane, i o tom e
se uveriti". 9 '
Iz ovoga proizilazi da su Albanci u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslavije uživali
sadašnji nivo prava ustanovljen evropskim standardima. Činjenice su sasvim
drugačije.Uredbom Kraljevine Jugoslavije o naseljavanju u novooslobođenim kra-
jevima prisajedinjenim oblastima Kraljevine Srbije, Nikola Pašić, predsjednik
tadašnje vlade je za simbolična sredstva kupio 3.ooo ha zemlje kod Gazimestana". 1 0 '
Još gora situacija za Albance je nastupila u Kraljevini Jugoslaviji, kada je "regent"
Aleksandar proklamacijom 24. XII1918. godine obećao: "Ja želim da se odma h
pristupi pravednom rešavanju agrarnog pitanja i da se ukinu kmetstva i veliki
zemljišni posedi. I u oba slučaja zemlja će se podeliti međ u siromašne zemljorad- nike
... U slobodnoj državi našoj može da bud e i biće samo slobodnih vlasnika zemlje. Zat
o sam pozvao moju vladu da odma h obrazuje komisiju, koja će spremiti rešavanje
agrarnog pitanja, a seljake - kmetove pozivam, da s poverenjem u moju kraljevsku reč,
mirno sačekaju, da i naša država zakonskim pute m preda zemlju, koja će u napred biti
samo Božja i Njihova". 1 1 1 U skladu sa n a v e d e n o m proklamaci- jo m Vlada Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca će formirati Komisiju za rješavanje
8. Cubrilović Vaso, Manjinski problem u novoj Jugoslaviji, Beograd 1994, st. 107.
9. Isto, st. 109. -110.
10. Đorde Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji, Sarajevo, 1928, st. 5.
ll.Antonije Urošević, Kolonizacija u Južnoj Srbiji, Skoplje, 1929. st. 826.
199
http://www.plbih.org
agrarnog pitanja kroz prisilno odizimanje zemlje Albancima, koju će nazvati "za-
konskom" dođelom čitave obradive zemlje Srbima, upisujući nove "zakonske" vlas-
nike u zemljiše knjige. Pojedinim ranijim vlasnicima država je plaćala za oduzeta
imanja privremenu rentu čiji je iznos bio simboličan, jer za istu Albanci nijesu mogli
izdržavati svoju porodicu, te su bili prinuđeni da se sele. Ovakvo stanje je ozakon- jeno
Naredbom Vlade od 8. V. 1919. godine, 12. VIII1919 . godine i 21. IV. 1920. godine.
No , pošto se ovaj proces prem a mišljenju Vlade odvijao sporo, donesen je Zakon o
uređivanju agrarnih odnosa u ranijim pokrajinama Južne Srbije i Crne Go r e" 1 2 )
prenošenjem stvarne nadležnosti sa državnih organa na agrarne sudove osnovane
1931. godine. Pomenuti m zakonom u članu 4. je bilo propisano da država garantuje
simboličnu naknadu, ali zbog takve naknade nijedan Albanac nije podnio zahtjev
sudovima za naknadu te je na ovaj način država izbjegla plaćanje propisan- og iznosa,
pa je 14.089 srpskih porodica dobilo zemlju bez naknade u ukupnoj pvršini od 58.306
ha i ako je članom 37. Ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Sloven- aca 1 3 ' pravo svojine na
zemlji bilo zagarantovano.
Uporedo sa nasilnim oduzimanjem zemlje albanskom narodu, Vlada Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca je donijela i Uredbu o naseljavanju južnih krajeva 1 4 ' koja je
kasnije proglašena Zakonom o naseljavanju Južnih krajeva 1 5 ', čime je Vlada imala
namjeru da oduzimanjem zemlje prinudi cjelokupno albansko stanovništvo da se iseli sa
Kosova. Zbog ovih aktivnosti albanski narod, posebno u centralnom dijelu Kosova se
odmetnuo u kačake, čime se donekle spriječilo naseljavanje Kosova srpskim
stanovništvom. Vlast se brutalno razračunavala sa Albancima, a pored turture bila im je
zabranjena i upotreba svog jezika, ukinute su im škole na maternjem jeziku, oduze- ta
imanja, te je pridruživanje kačačkom pokretu bila neminovnost. Poslije donošenja
zakonske regulative posao oko naseljavanja Kosova srpskim stanovništvom Vlada je
povjerila vrhovnom povjereništvu za agrarnu reformu čije je sjedište bilo u Skoplju, a
predstavništva u Prizrenu, đakovici, Peći, Kosovskoj Mitrovici i Vučitrnu. Cilj je bio da
se ubrza proces naseljavanja pravoslavnim stanovništvom, a država je naseljenici- ma
obezbjeđivala pored zemlje i besplatan prevoz za lica i stvari, dajući im besplatnu građu
i materijal za izgradnju kuća. Povjereništva su bila vrlo aktivna u periodu od 1931 -
1936. godine, posebno davanjem povlastica za podizanje porodičnih kuća i besplatnog
davanja zemlje, pa je kroz ove mjere izgrađeno do 1937. godine 8.711 kuća, od čega je
država izgradila 2.178, a naseljenici 6.533 kuće. 1 6 ' Kolonizacija Ko-
12. Službene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, XL 8511 - CI, 1931.
13. Isto, br. 142. od 29. VI1921. godine
14. Isto, br. 57. od 30. IX. 1920. godine,
15. Isto, br. 134. od 17. VI1931. godine,
16. Antonije Urošević, Citirano djelo, st. 829 - 830.
200
http://www.plbih.org
sova je vršena isključivo od strane državne vlasti da bi se izvršila promjena etničke
strukture stanovništva. Pri tome je pridošlo stanovništvo imalo punu podršku vojnih i
političkih vlasti koji su vršili pritisak na Albance što najbolje potvrđuje izjava nasled-
nika Ignjata Aleksića iz Prištine:" U Metohiji se opaža da preduzimljiviji naslednici
smatraju meštane koji su mahom Arnauti, za bespravan element, a sebe za osvajače, koji
mogu sa zemljom meštana postupati po svojoj volji... Svakako da to nije zdrava baza za
kolonizaciju, te u buduće može imati rđavih posledica... njima nisu pomogle ni izvršne
presude agrarnih vlasti i sudova, jer zbog korupcije vlasti nijesu mogli ostvarivati
svoj\prava. Nije mali broj slučajeva da se bivši kačak vrati na svoju zemlju i zatekne u
kući x naslednika, koji nije hteo da ga pusti, pa je kačak bio primoran da zajedno s
njim stanuje ili plaća kiriju". 1 7 '
Od ukupno namijenjene zemlje za nasljednike, koju je Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i
Slovenaca nasilno oduzela od Albanaca, što je predata naseljenicima i mjesnim interesentima,
naseljenicima kojih je bilo 11.477 - kolonistima, autokol- onistima, dobrovoljcima i četnicima,
država je besplatno dala do kraja 1938. godine
90.269 ha, što čini 39,84%; mjesnim agrarnim interesentima kojih je bilo 6.629 dala je
11.338 ha ili 5%, a ekonomijama, javnim ustanovama, vojsci, žandameriji -ukpno
366 institucija, dodijelila je 1.358 ha ili 0,60% uk u p n o g zemljišta. 1 8 '
Iseljavanjem Albanaca iz "18 predviđenih srezova" posebno oko Sare ima za cilj
da "za uvek ubije svaku iridentu", pa se problem "Novopazarskog Sandžaka rešava
sam po sebi, i on ne igra u našem državnom životu onu ulogu koju je igrao do 1912.
godine jer će se raseljavanjem Arnaut a pokidati "poslednja veza između naših
muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog sveta. Oni post- aju
verska manjina, jedina muslimanska na Balkanu, a ta će činjenica ubrzati isel-
javanje". 1 9 '
Pošto se Albanci ne mogu "očistiti" kolonizacijom, ostalo je jedino sredstvo
"brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu smo mi uvek bili iznad njih.
Do 1912. godine na ovamo nismo imali uspeha u borbi sa njima, krivica je do nas, jer
tu vlast nismo kako treba iskoristili". Albanci će uz oslonac Albanije kroz probuđenu
nacionalnu svijest, ukoliko se blagovremeno ne sprovedu navedene metod e "za 20 - 30
godina imaćemo jednu strahovitu iridentu čiji se tragovi već opažaju a koja će
neminovno u pitanje dovesti sve naše posede na jugu". Pošto je etapna kolonizacija
bila neefikasna "iseljavanje u masi" treba konačno da ovo pitan- je riješi iseljavanjem u
Albaniju i Tursku, gđe bi prva država primila "koju stotinu hiljada" naših "iseljenika", a
druga ima uslove da primi "više nego što ih mi mislimo".
17. Isto, str. 835.
18. Antonije Urošević, Citirano djelo, st. 856.
19. Cubrilović Vasa, Citirano djelo, st. lio.
201
Vladu Albanije upozoriti "da mi nećemo ni od čega prezati pri rešavanju ovog pitanja",a u
koliko ne budu želeli da prime svoje sunarodnike preuzeti sredstva "da mirno gledaju
iseljavanje u Tursku".20 '
Jedin o preostalo i pravo rješenje je potpun o iseljavanje, jer "Kad mož e
Njemačka da iseljuje na desetine hiljada Jevreja, Rusija da prebacuje milione sa jednog
dela kontinenta na drugi, neće doći do nekog svetskog rata zbog koje stotine hiljada
iseljenih Arnauta", a to što će se Italija protivit ovakvom stanju ne treba se posebno
uzbuđivati, jer "najveća opasnost postoji da se ne umešaju naši veliki saveznici
Francuska i Engleska". 2 1 '
Da bi se izvršilo masovno iseljavanje treba stvoriti posebnu psihozu. Zbog lakog
podlijeganja uticaju muslimanskih masa vjeri, treba "pridobiti njihovo sveštenstvo"i
uticajne ljude, bilo novcem ili prijetnjama. Agitatori bi opisivali "ljepotu novih krajeva u
Turskoj, lak i ugodan život" i kroz buđenje vjerskog fanatizma probudili bi u njima
"Turski nacionalni ponos", a za raspoloženje masa za iseljavanje bi se pobrinula i
štampa. Pritiskom državnih organa treba na sve načine zagorčati život Albancima kroz
"globe, apšenja, nemilosrdno primenjivanje svih političkih propisa, kažnjavanje šverca,
seče šuma,... puštanje pasa, gonjenje na kuluk i sva ona druga sredstva koja su u
stanju da iznađe jedna praktična policija... nepriznavanje starih tapija, rad na katastru u
svim predelima treba s mesta obustaviti, nemilosrdno uterivanje poreza i svihjavnih i
privatnih dugova; oduzimanje državnih ispaša, opštinskih ispaša, ukidan- je koncesija,
poslovnih dozvola za kafane, trgovinu, zanate, oduzimanje mopopolskih dozvola,
isterivanje iz državne, privatne i samoupravne službe, itd. -ubrzaće iseljav- anje.
Sanitetske mere: prisilno izvršenje svih propisa i po samim kućama, rušenje zidova i
velikih plotova oko kuća, stroga primena veterinarskih mera ... U verskim pitanjima
Arnauti su najosetljiviji, pa ih i tu treba dobro dirnuti. Može se to postić
šikanamasveštenstva,krčenjem groblja, zabranom mnogoženstva, inaročito nemilos-
rdnom primenom zakona da i ženska deca moraju pohađati osnovne škole, gde god
samo ima škola... Našim kolonistima po potrebi treba plasirati staru četničku akciju i
poverljivo je pomoći u njezinim zadacima. Naročito treba pustiti jedan talas Crnogo-
raca sa brda da izazove masovni sukob sa Arnautima u Metohiji... a ceo slučaj mirne
duše treba predstaviti kao sukob bratstava i plemena i po potrebi dati mu ekonomski
karakter. U krajnjoj nuždi mogu se izazvati i lokalne bune koje bi bile krvavo ugušene
... ne toliko vojskom koliko kolonistima, Crnogorskim plemenima i četnicima. Postoji još
jedno sredstvo koje je Srbija vrlo paktički upotrebljavala posle 1878. godine, tajno paljenje
sela i arnautskih sela po gradovima"22 ' Pošto bi se svi Albanci iselili "kolonisti
20. Isto, st. 112 -113.
21. Isto, st. 114.
22. Vasa Cubrilović, Citirano djelo,st. 116.
202
http://www.plbih.org
bi smesta dobili tapije na imanja koja naseljavaju" kao što je to bilo za vreme Kneza
Mihaila, kada je donet "Zakon o naseljavanju stranaca u SrbijT'iz 1865.godine i Zako n 0
uređenju agrarnih odnosa, kada se postupilo po principu"zemlja seljaku",kada se bez
ikakvog Ministarstva agrarne reforme uz glomazni i skupi državni aparat, preko
policijske vlasti dodjelila zemlja svakome ko je hteo da ju obrađuje" 2 3 '
Čitav postupak kolonizacije bi sproveo po kratkom postupku "đeneralštab preko
jednog državnog odbora za kolonizaciju" uz koordinaciju državnih organa, privatne
inicijative i državnih institucija. "Privatna inicijativa može da radi više pravaca.
Nar od nab dbra na , Sokoli, četnička udruženja i.t.d. mogu da uzmu na sebe rešavanje
poslova međ u Arnautima.. . I kulturna društva kao Prosveta u Sarajevu, Matica
Srpska u Novom Sadu, društva Sv. Save u Beogradu... Nastavnici univerz- iteta i
akademici bi uzeli inicijativu za stvaranje jednog kolonizacionog instituta, kom e bi
bio zadatak da se bavi proučavanjem kolonizacije. Državna vlast sa svoje strane
izdvojila bi iz pojedinih ministarstava za sve institucije koje su se do sada bavile ovim
pitanjem u posebnu ustanovu "Inspektorat za kolonizaciju" kojim bi rukovodio
generalni inspektor "postavljen ukazom na predlog Ministra Vojnog, Sefa
đeneralštaba i predsjednika vlade. Celokupan rad u institutu za kolonizaciju
1 u inspektoratu za kolonizaciju izvodio bi se pod nazorom i po upustvima Državnog odbora,
a generalni inspektor ovisio bi samo od šefa đeneralštaba"24 ', a sve ovo uz agresivni
policijski aparat.
Finansijska sredstva za kolonizaciju bi se obezbedila zajmom, kao što je to
uradila Kraljevina Srbije, i ona bi bila "simbolična" za ostvarivanje "državnog" cilja za
iseljenje 200.000 muslimana Arnauta i "naseljavanje istogbroja naših kolonista".
Iseljeni Arnauti ostaviće ne samo zemlju nego i "kuće i alat" pa bi se dobrovoljnim
akcijama vojske "podigla nova sela" i time bi se stvorila mogućnost za "najefikasniji
način" useljavanaja "naših žitelja" kojima bi država davala imanja na kredit ili gotov
novac. 2 5 '
Na osnovu ovih prijedloga,mišljenja i sugestija Vlade Kraljevine Jugoslavije i Turske su
zaključile 11. jula 1938. godine Konvenciju o regulisanju iseljavanja muslimanskog
stanovništva sa područja južne Srbije26 ' kojom je bilo određeno da se iseli 40.000
muslimanskih porodica sa 200.000 članova za period od šest godina. Odredbam a člana 2.
pomenut e Konvencije nabrojani su srezovi iz koje će se iseliti muslimansko stanovništvo: 1.
Srezovi Vardarsk e banovine: Šar planina (Prizren), Gora (Dragaš), Podgora (Suva Reka) ,
Nerodivlje (Uroševac), Donji
23. Isto, st 117.
24. Isto, st. 120.
25. Isto, st. 121 -123.
26. AAvdić, Jugoslovensko - turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu
između dva rata, Novopazarski zbornik br. 15,1991, st. 119.
20 3
Polog (Tetovo) , Gornji Polo g (Gostivar) , Galić (Rostuša) , Debar , Struga, Gračanica
(Priština), Kačanik, Gnjilane, Preševo, Prespa (Resen), Ohrid, Kičevo, Kruševo, Južni Brod,
Prilep, Bitolj, Kavadar, Morihovo, Negotin na Vardaru, Sko- plje, Kumanovo, Veles, Ovče
Polje (Sveti Nikola), Štip, Kočani, Radovište, Stru- mica, Dojran (Valdanovo), đevđelije,
Kriva Palanka, Kratovo, Carsko Selo, Maleš (Berovo).
2. Srezovi Zetske banovine: Peć, Istok, Kosovska Mitrovica, đakovica, Po- drimlje
(Orahovac) ... Srezovi Moravske banovine: Laab (Podujevo), Vučitrn, Drenica (Srbica). U čl.
3. Konvenacije su bili utvrđeni rokovi za iseljavanje:
1939. godine iseliće se 4.000 porodica 1940.
,6.000 porodica
1941. 7.000 porodica
1942. 8.000 porodica
1943. 8.000 porodica
1944. 8.000 porodica
Pod nazivom "Baka koja nam je vrlo potrebna" u listu "La republik" od 27. jula
1937. godine objavljenje članak sledeće sadržine: "Konačna likvidacija Otoman- skog
carstva nametnula nam je iz više razloga neizbježnu nuždu da prilikom usel- javanja
naše jednokrvne braće, koji su ostali izvan granica svoje prve otadžbine Turske. To je
neke vrste dug koji smo počeli da malo po malo plaćamo... Mi mora- mo dozvoliti
godišnji ulaz u zemlju samo onolikom broju emigranata koliko smo u stanju da ih
smjestimo... Kada ćemo dakle, smjestiti jeda n i po do dva miliona ove naše braće uz
godišnji ritam useljavanja od 15 -20.000 ?"27)
Skoro identičan proj ekt iselj avanj a nesrpskih naroda Vasa Cubrilović je sačinio i
uputio partizanskim vlastima 2. decembra 1944. godine, koji je ostao u tajnim
arhivima do 1996. godine. Za ovaj projekat su znale i zvanične vlasti kojima je bio i
osnov za realizaciju "rješavanja manjinskog pitanja" u novoj Jugoslaviji. Razloge za
iseljavanje Cubrilović vidi u nelojalnom držanju manjina kao i "dubokih državnih
razloga, koji nas prisiljavaju da iskoristimo ovaj rat i da resimo pitanje iseljavanja
manjina". 2 8 ) Po njemu manjine nijesu opasne zbog svog broja, već zbog svoga geo-
političkog položaja i zbog svoje povezanosti sa susjednim narodima te u tom cilju
"Demokratska Federativna Jugoslavija može imati mira i osiguran razvitak samo
onda, ako bude etnički čista, i ako rešenje manjinskog pitanja jednom za uvek ukloni
uzroke trvenjima između sebe i susjednih država". 2 9 1 Pošto je rat još u toku "uslovi
za taj posao vrlo su povoljni", a to treba uraditi slično kao što je uradio
27. A.Avdić,citirani rad,st. 120.
28. Nedeljni telegraf, br. 43. od 25. septembra 1996. godine.
29. Isto
204
http://www.plbih.org
"bratski Sovjetski Savez" koji je još prije rata riješio manjinske probleme. Posebno
naglašava da su iz Sovjetskog Saveza raseljeni Karelci na granicama Finske, iz
Dalekog istoga Koreanci i Kinezi 1940. godine Sovjetski Savez je zaposeo Besara- biju
iseljavajući iz nje 150 hiljada Nemaca. "Manjinsko pitanje putem iseljavanja najlakše se
vrši za vreme ratova kakav je ovaj" jer postoji psihološko raspoloženje za iseljavanje,
a i manjine su svesne da se neće braniti ako se proteraju."
Način iseljavanja manjinskih naroda je istovjetan kao i u referatu iseljavanja
Arnauta, ali posebno naglašava da se prilikom iseljavanja manjina treba pridržavati
principa da seTzvrši kolonizacija u Bosni i Hercegovini, u Crnoj Gori, Dalmaciji, Liki,
Baniji, Hrvatskoj i Srbiji kako bi se stvorila etnički čista država. U tom cilju
najznačajniju ulogu ima vojska jer je "Ona ta, koja ima da primeni oružanu silu pri
izbacivanju manjina iz naše države... Još bi najbolje bilo osnovati pri Vrhovnoj
komandi narodno-oslobodilačke vojske i partizanskih odreda poseban odsek, koji
bi imao zadatak da se brine o čišćenju manjina još u tokurata". Naseljavanje "srpskog
elementa" po napuštenim selima i gradovima "zahtevaju stvaranje jedne posebne
ustanove koja će sve te poslove voditi." 30 1 Posebnu ulogu bi imali narodno-oslobo-
dilački odbori u čitavoj zemlji koji bi organizovali protjerivanje manjina i čuvanje
napuštenih imanja i u tom cilju je korisno da "Maršal Tito, kao Vrhovni komandan t
Narodno-oslobodilačke vojske izdajući upustva vojsci,izda što pre i posebna upust- va
Narodno-oslobodilačkim odborima, kako da se postupa po ovom pitanju" pošto se
ono mora što hitnije riješiti. Narodno-oslobodilački odbori bi u napuštena sela
dovodili koloniste kao za vrijeme kolonizacije od 1918-1941. godine. Na kraju,
zaključujući referat, Cubrilović smatra da je ovo pitanje "od toliko velikog značaja za
naš državni život, da se sve bojim da nisam šta ispustio.
Može biti nikad neće nam se pružiti ovakva prilika da svoju državu napravimo etnički
čistu našu. Svi veliki problemi današnjice u našoj državi, bili oni od nacio- nalno-političkog
socijalnog ili privrednog značaja, mogu neki manje, neki više i da pričekaju na svoje
rešavanje. Međutim, manjinski problem, ako ne resimo sad, nećemo ga nikad rešavati".
Ivo Andrić (1882 - 1975.), rođen u Travniku od oca Antun a i majke Kate.
Osnovnu školu završio u Višegradu,a gimnaziju u Sarajevu. Upisuje se na Filozo- fski
fakultet u Zagrebu i isti nastavlja 1913. godine u Beču, a potom u Krakovu. 1914.
godine biva hapšen u Splitu pod sumnjom da je učestvovao u organizaciji "Mlada
Bosna" . 1924. godine završava studije i doktorira 1924. godine u Gracu sa
30. Isto.
20 5
disertacijom "Razvitak duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine". U
diplomatsku službu stupio 1920. godine i radio u Bukureštu, Trstu, Rimu, Madridu,
Ženevi i Berlinu do aprila 1941. godine. U ratnim godinama 1941 - 1944. godina piše
romane "Na drini ćuprija" i "Travnička hronika", zatim postaje akademik, narodni
poslanik u nekoliko mandata i predsjednik Saveza književnika Jugoslavije i
Udruženja književnika Srbije. Dobitnik je nagrade za životno djelo 1956. godine i
Nobelove nagrade za književnost 1961. godine.
Ivo Andrić je roman e "Na Drini ćuprija" i "Travnička hronika" pisao za vrijeme
dok su četnici Draže Mihajlovića vršili pokolje u toku drugog svjetskog rata u Foči i
Sandžaku, s ciljem da bi opravdao te pokolj e i stvorio alibi za te zločine. U naveden- im
romanima Andrić netačno i neobjektivno predstavlja Bošnjake u dalekoj i ne- davnoj
prošlosti iako je sam rođen u Bosni i odrastao u mslimanskoj sredini i dobro poznavao
etiku tog naroda. On Bošnjake naziva Turcima i u oba navedena djela pored najgorih
moralnih kvaliteta ih prikazuje u takvom svijetlu, kao da su oni nešto posebno od
ostalog svijeta.
U romanu "Travnička hronika" Andrić iznosi odvratnu i nemoguću scenu u
Vezirovom konaku u kojem je priređeno veče za strane konzule, kako Bošnjaci
istresaju iz vreće krvave i već smrdljive noseve i uši raje (međ u njima uši i noseve žena
i djece) koje su poklali negdje na saboru pored crkve, kako u tom uživaju i licemjerno
hvale Boga radi tobožnje pobjede nad ustanicima, a sve to samo da u tu "pobjedu"
uvjere stranog konzula. Da bi ostavio što dublji utisak kod čitaoca, prika- zuje očaj
francuskog konzula, njegovog strahovitog uzbuđenja i uzvik: "Da li će se ovaj svijet
ikada probuditi i kultivisati?"a kao odjek i odgovor na ovo pitanje izbijaju riječi: "Ali
buđenja nema, jer ova niska strahota, to je dno stvarnosti. To su ljudi! tako rade
najbolji me đ u njima". 3 1 ' Ta ko u scenama poslije tragične smrti Selima III i odlaska
Sulejman - paše na Drinu (ratni pohod protiv Srbije) Andrić prikazuje, detaljno i sa
zadovoljstvom koje čudi, mučenje i vješanje Srba. "Na čelu i slepoočnicama iskočile
su im račvaste žile i izbijao obilan znoj, a kako nisu, onako vezani, mogli da ga otaru,
znoj im je tekao ćurkom niz žilave i neobrijane vratove u svetlim mlazevima".
"Dvojica Cigana su svojoj žrtvi obavile uže oko vrata, ali je nisu vešali, nego izmakli, i
svaki je počeo da vuče i zateže kraj užeta. Čovek je počeo da krklja i klača očima, da se
baca nogama, da se uvija u kukovima i klati kao lutka na zategnutom koncu. Ob a
davljenika su pala onesvešćena, prvo jedan pa drugi. Cigani su im pritrčali, dizali ih,
pohvali vodom i udarali pesnicama i grebali nokti- ma. I čim su ljudi došli sebi i stali na
noge, mučenje je nastavljeno. Opet je sa dve strane zasukivan i zatezan konopac, opet
su dvojica ljudi poigravali i roptali, samo sada kraće i sa smanjenim otporom. Kad
nisu mogli da ih povrate za četvrto dav-
31. Ivo Andrić, Sabrana djela, Travnička hronika, Beograd Prosveta, 1967. st. 217-119.
206
http://www.plbih.org
ljenje, Cigani priđoše oborenim ljudima, koji su ležali poledice, udariše svakoga od njih
nekoliko puta nogom u prepone, i tako ih dotukoše. Malo docnije, leševi dvojice
nepoznatih mučenika obešeni su na naročitim vešalima na zidu ispod groblja, tako da
su ih mogli dobro videti sa svih strana". "Još iste večeri dovedeno je na taj trg desetak
krajiških Srba, seljaka i pri svetlosti fenjera i lučeva pogubljeno,u ciku i
halakanjejurnjavu i poigravanje ostrvljenih Turaka. Glave pobijenih ljudi natak- nut
e su na kolje. Cele noći do u Konzulat je dopiralo rezanje gladnih varoških pasa, koji
su se odmah iskupili. Na mesečini se videlo kako psi zaskakuju uz kolac i trgaju komad
e mesa sa odsečenih glava". "Svako je goreo od želje da doprinese odbrani vere i
dobrog reda i svako sa najboljim uvjerenjem i svetim ogorčenjem te ne samo svojim
očima nego i rukama da učestvuje u ubijanju i mučenju izdajnika i rđavih ljudi koji su
krivi za sva velika zla u zemlji kao i za svaku ličnu nezgodu i patnju svakog pojedinog
od njih. Ljudi su išli na stratišta kao što se ide svetinji kod koje se nalazi čudotvor no
ozdravljenje i sigurno olakšanje za svaku muku". 3 2 )
U ovim scenama ne može biti gorih divljaka od Bošnjaka a ovakav utisak je
naročito podvučen na vođenjem pojedinosti tih zločina, slikom podivljale mase i
preživljavanjem žrtava. Sliku izbezumljene mase i čaršije u kojoj se događaju sve luđe i
luđe stvari Andrić ističe riječima "Turci se, vlaše, dok je vakat" 3 3 ) i time
naglašava svoj osnovni motiv u slici divljaštva Bošnjaka - vjerski osjećaj i shvatanja
Bošnjaka koji vrše zločine po svom "prirođeno m zločinačkom" instinktu. U
"Travničkoj hronici" brojni su primjeri negativnog prikazivanja Bosne i Bošnjaka.
Ovakve sudove o Bošnjacima Andrić iznosi kroz riječi Osmanlije Ibrahim - paše:
"Sami vidite, plemeniti prijatelju gde živim i sa kim ja imam da se rvem i nosim. Krdom
divljih bivola čovjek bi lakše upravljao nego ovim bosanskim begovima i ajanima. To je
divlje, divlje, divlje i nerazumno, grubo i prosto a osetljivo i nad- meno, svojeglavno i
prazne glave. Vjerujte mi kad vam kažem: ovi Bosanci nit imaju osjećanje časti u srcu
ni pameti u glavi". 34 '
Istorijski okvir roman a "Na Drini ćuprija" obuhvata period od 1566. godine kada
je počelo zidanje mosta na Drini do početka prvog svjetskog rata 1914. godine. Prema
nekim pisanim izvorima istorija Višegrada počinje sa izgradnjom mosta na Drini. To
mjesto i taj kraj poznat je i od ranije: prije mosta postojao je prelaz "skela na Drini" ,
kao važna saobraćajna i strategijska tačka Dubrovnik - Niš i Sarajevo - Carigrad. U
pjesmama se govori o plahovitoj Drini, o poplavama, o tome kako je krivu Drinu
nemoguće ispraviti ni sagraditi ćupriju na njoj i kako je Mehme d - paša Sokolović
razmišljao da li da novac namijenjen izgradnji mosta ("tri kule blaga")
32. Ivo Andrić, Travnička hronika, Prosveta, Beograd, 1968. st. 228 - 232.
33. Isto, st. 235.
34. Isto, st. 162.
20 7
 grudima se ukazaže rane od veriga podprištene i pocrvenele. Ne govoreći više ništa,
seljak leže kako mu je naređeno, okrenut licem prema zemlji. Cigani priđoše i vezaše mu
pokloni sirotinji ili da ga baci u Drinu ili da podigne hair - most. Istorijske činjenice
prvo ruke na leđa, a potom za svaku nogu, oko članaka, po jedan konopac. Zategnuše
još kazuju da je Višegrad u vrijeme podizanja mosta imao oko 700 kuća i da je Mehmed
svaki na svoju stranu i široko mu raskrečiše noge. Za to vreme merdžan j e položio
- paša Sokolović osnovao u njemu niz dobrotvornih zadužbina. Turski putopisac iz
kolac na dva kratka obla drveta, tako da mu je vrh došao seljaku među noge. Zatim izvadi
XVII vijeka Evlij a Čelebija bilježi daje visoka voda oštetilajedno okno mosta koje je
iza pojasa kratak, širok nož, kleknu pred ispruženog osuđenika i nagnu se nađnjim
popravljeno za 77000 groša iz sredstava za vjerske i humanitarne svrhe (vakuf).
đ a m u i a s e č e sukno od čakšira među nogama i da proširi otvor kroz koji će kolac ući u
Karadorđevi ustanici su 1807. godine upali u Višegrad i zapalili varoš. Tako je
telo. Taj najstrašniji deo krvnikovog posla, bio je, srećom, za gledaoce nevidljiv. Videlo
sticajem okolnosti Višegrad imao nemirnu i tešku prošlost. Upored o sa istorijom
se samo kako vezano telo zadrhta od kratkog i neprimetnog uboda nožem, kako se
nastanka ćuprije, počinje i istorija smrti. Andrić nema lijepih riječi ni za Mehmed -
podiže do pasa, kao da će ustati, ali odmah ponovo pade natrag i tupo udari o daske.
pašu Sokolovića za kojeg kaže da to nije radio iz ljubavi prema domov- ini ili želje da
Čim je to svršio, ciganin skoči, dohvati drveni malj sa zemlje i stade njime da udara
koristi svom narodu i izbjegava činjenicu da je Sokolović ostavio Bosni i mnogim
donji, tupi deo koca, laganim i odmerenim udarcima. Između dva udarca stao bi malo i
drugim krajevima zadužbine, medu njima i svom rodnom selu, baš kod Višegrada
posmatrao prvo telo u koje zabija kolac a zatim dvojicu cigana, opominjući ih da vuču
pored džamije i jednu crkvu. Ovo prećutkivanje služi mu da dokaže da je Sokolović
lagano i jednomerno. Telo raskrečenog seljaka grčilo se samo od sebe; kod svakog
"sve zaboravio", da se odrodio i da mu je jedina namjera da "zauvijek i sigurno veže
udarca malja kičma mu se savijala i grbila, ali su ga konopci zatezali i ispravljali. Tišina je
Bosnu sa istokom", zaboravljajući pri tom da u to doba nije bilo granice Bosne u
na obe obale bila tolika da se jasno razabirao i svaki udar za sebe i njegov ođek negđe na
Višegradu nego mnog o dalje na istoku. Po njemu Sokolovića je na gradnju mosta
strmoj obali. Najbliži su mogli čuti kako čovek udara čelom o dasku i pored toga jedan
tjerao jedino težak osjećaj "bol iz djetinjstva", "crno sečivo" i "crna pruga" koja mu je
drugi neobičan zvuk; ali to nije bio ni jauk i vapaj ni ropac, ni ma koji ljudski glas, nego
razdirala grudi i nije mu dala mira zbog sjećanja na skelu na Drini kuda su ga u
je celo to rastegnuto i mučeno telo širilo od sebe neku škripu i grohot, kao plot koji gaze
djetinstvu preveli i gdje je poslednji put vidio svoju očajnu majku. Andrić o
ili drvo koje lome. U jednom trenutku pucanje prestade. Merdžan je video kako se pri
Sokoloviću ovako govori iako zna da su njegove zasluge mnogo drugačije ali samim
vrhu desne plećke mišići zatežu i koža odiže. On priđe brzo i proseče to ispupčeno
tim što je Sokolović sada musliman morao je biti tako prikazan. Andrić pokušava da
mesto u nakrst. Bleda krv poteče, najpre osk- udno pa sve jače. Još dva - tri udarca, laka i
ostavi crn utisak na Sokolićevu ćupriju radi kuluka i zuluma medu narodom ali i on
oprezna, i na prosečenom mestu stade da izbija gvožđem pokovani šiljak koca. Udario je
dobro zna da se pri podizanju vakufa nikad nij e koristio kuluk zato što je po propisima
još nekoliko puta, dok vrh nije došao do u visinu uha. Čovek je bio nabijen na kolac kao
islama takva zadužbina morala biti na dobro narodu a kulukom građena označavala bi
jagnje na ražanj, samo što mu vrh nije izlazio kroz usta nego na leđa i što nije jače
pravi grijeh i zato se i Sokolović sigurno držao tih propisa i potrošio neizmjerno blago
ozledio ni utrobu ni srce ni pluća. Dvojica cigana okrenuše ukrućeno telo na leđa i
dok je sagradio ovo veliko djelo.
stadoše da mu vežu noge pri dnu uz kolac. Za to vreme merdžan je gledao da li je
Nemajući istorijske podloge da dokaže obratno od ovoga, Andrić je iskoristio čovekživ i pažljivo posmatrao to lice koje je došlo ođednom podadulo, šire i veće. Oči su
brutalnu, beskrupuloznu ciničnost kojom iznosi strahovitu, sadističku scenu nabijan- ja bile široko otvorene i nemirne, ali očni kapci nepomični, usta rasklopljena i obe usne
čovjeka na kolac koja đeluje toliko jezovito da je svako poslije čitanja danima nosi u ukočene u grču; iza njih su belasali stisnuti zubi. Pojedinim od ličnih mišića čovek nije
sebi, pitajući se: Može li išta drugo sem mržnje da pokrene maštu ljudsku do te mjere da mogao više da vlada; s toga je lice izgledalo kao maska. Ali srce je bilo muklo i pluća
čitalac osjeća čerečenje, rastavljanje kosti, bol, nezaboravni bol koji je prikazan radi radila kratkim i ubrzanim dahom. 3 5 1 Iako su Cigani izvršioci kazne Andrić iz posljednjih
patnje raje od "Turaka". Ovakva vrsta kazne nije bila nikakav turski specijalitet prema riječi kažnjenika ističe svoj stav prema Bošnjacima da bi dokazao za čim ide ova strašna
raji već uobičajena kazna prema zločinima svuda u svijetu. Ona je primjenji- vana i priča "Turci, Turci... na Ćupriji paski skapljite, paski poumirite." 3 6 '
protiv muslimana zločinaca. "Ona dvojica prinesoše verige i opasaše njima seljaka oko
širokih kaljavih grudi. Stade da cvrči osmuđena dlaka. Seljaku se zgrčiše usta, Da bi ostao dosljedan negativnoj ocjeni o Bošnjacima Andrić čak i njihovu
nabreknuše vratne žile, rebra na slabinama iskočiše i trbušni mišići počeše da se stežu i
35. Ivo Andrić "Na Drini Ćuprija", Svjetlost, Sarajevo, st. 43 - 48.
kreću kao kad čovek povraća. Stenjao je od bola, zatezao konopce kojima je vezan i
36. Isto, st. 49.
uzalud se otimao i nastojao da smanji dodir tela sa vrelim gvožđem." "Radisav obori
20 9
glavu još niže, a Cigani mu priđoše i stadoše s njega da svlače gunj i košulju. Na

208

http://www.plbih.org
borbu protiv austrougarske okupacije prikazuje kao nerazuma n i smiješan otpor se ne možete mijenjati istom brzinom" kao što su se"odavno izmijenile prilike koje su
budala i vjerskih fanatika jer to je "ćorav posao u kome se samo glupo gine u borbi sa od vas nekad načinile to što ste pa zato morat e ostati ono što ste, ili ako hoćeš, (čak)
istinskom silom, ordijom jedn e carevine, pobjedničke, blještave i sigurne i sebe". ono što ste bili", 39 ' a to znači u promijenjenim prilikama, da je neminovna
Andrić ističe jedino "pametno rezonovanje Ali - hodže, jer ni ovaj ne voli kao ni svi posljedica da Bošnjaci moraju propasti. Nem a sumnje da je Andrić pri ovakvom
oportunisti da se izlaže opasnostima ni za kakvu ideju nego odvraća svijet od borbe i izlaganju mislio na Bošnjake kao kolektiv i to bez razlike na begove i sve ostale i
u tome uspijeva u svome Višegradu. Po Andriću jedino je ovaj Bošnjak stekao malo predstavio ih kao orjentalce sa svim negativnim osobinama.
simpatija ali gaje zbog toga narod kaznio i pred sam ulazak" Švaba u Višegrad,
prikovavši ga za u h o uz direk na samoj ćupriji. 37 ' Isto ovako on ne osuđuje ni gradnju
željezničke pruge Sarajevo - Višegrad kojom je imperijalistička Austrija odvozila
šumsko bogastvo rude, iako opisuje događaje sve do prvog svjetskog rata.
Negativno mišljenje o Bošnjacima Andrić posebno otkriva u dijalogu dvojice
studenata, Galusa i Bahtijarevića. Galus predstavlja samog Andrića, iako on to
prikriva njegovim švapskim porijeklom, iako se zna da je on sebi dao to ime još u
njegovim ranim pripovjetkama. Dok o sebi govori nimalo skromno, Bahtijarević koji
je ujedno predstavnik bošnjačke inteligencije predstavljen je kao osoba u kojoj je sve
"ugušeno" i "prigušeno". Bahtijarević je begovski sin koji ne shvata ni širinu nacionalne
misli ni kulturni ni društveni progres. Lik Bahtijarevića je školovani Bošnjak, ustvari
Andrićev drug Mura t Cengić. Taj potoma k begovske porodice bio je i onda i kroz cio
svoj život napredan. Iako je Andrić sve ovo znao bacio je u djelu mračnu sjenu na njega
pokušavajući da dokaže nemogućnost napretka Bošnjaka, da dokaže da ni oni
školovani ne mogu opstati nego da "moraju propasti". Istina, Andrić veli da se to
odnosi na begovske sinove i na begovsku klasu ali osobine koje i on njima pripisuje-
konzervativnost, orjentalni mentalitet i način života,zaostalost i td. svojstvene su po
njemu svim Bošnjacim i on ih tako i tretira u svojim svojim đelima . O tom e najbolje
govore sljedeći citati. Galus odvraća Bahtijarevića da studira orjentalistiku, jer'Vi
begovski sinovi "vaš istočnjački način života i mišljenja, vaša ljubav prem a svemu što je
orjentalno ne znači nipošto da vi imate smisla za orjentalistiku kao nauku, vi uopšte
nemat e zvanja ni prave sklonosti za nauku". Iznenađenom Bahtijareviću zbog ovakvih
riječi i uvreda Galus govori "...i kad to tvrdim, ja ne kažem ništa uvredljivo i
nepovoljno" i umirujući ga on obrazlaže time što su vjekovi od njih stvorili "tip ratnika
i vlasnika" koji nigđe u svijetu ne njeguje apstraktne n a u k e nego to prepušta onima
koji ništa drugo nemaju i ne mogu. 3 8 ' Andrić pod ratnicima i vlasnicima misli na
Bošnjake,kao narod jer su oni kroz vjekove u turskoj državi to bili i ne misli samo na
begove kojima su turski zakoni priznavali samo lične sposobnosti bez obzira na
porijeklo. Po Galusu ili Andriću ovakva klasa ljudi sa ovakim osobinama i
mentalitetom mor a da propada jer "...vi

37. Ista, st. 120-140.

39. Isto, st. 220.
38. Ivo Andrić, Na Drini Ćuprija", Svjetlost, Sarajevo st. 218.
210 211

http://www.plbih.org
 VASA CUBRILOVIC
ISELJAVANJE ARNAUTA

Predavanje održano u Srpskom kulturnom klubu od dr. Vase

Cubrilovića, 7. marta 1937. god.

Problem Arnauta u našem, nacionalnom i državnom životu nije postao juče. On

je igrao veliku ulogu u našem srednjevekvonom životu, ali od sudbonsne važnosti
postao je od konca 17veka, kad se srpske mase inseljavaju prema severu iz nekadašnjih
starih ratnih zemalja, a na njihova mesta dolaze albanski brđani. Oni se postepeno
spuštaju sa svojih planina u plodne kotline Metohije i Kosova i nadirući prema severu
šire se u pravcu Zapadne i Južne Morave; preko Sar planine spuštaju se prema Pologu,
a odatle prema Vardaru. Do 19 veka stvorio se na taj način albanski troguao, klin, koji
se, oslanjajući se na osnovicu Dobar - Rogozna na svoje etničko zaleđe duboko zabio
u naše zemlje, dopro do Niša i razdvojio naše stare raške zemlje od Makedonije i doline
Vardara.
Ovaj albanski klin, naseljen anarhističkim albanskim elementima, onemo­
gućavao je u 19 veku ikakve jače kulturne, prosvetne i privredne veze između naših
sevemih i južnih zemalja. On je bio glavni uzrok zašto Srbija nije mogla sve do 1878
godine, kad je preko Vranje i Skopske Crne Gore uhvatila i mogla da održava stalnu
vezu sa Makedonijom, imati onaj kulturni i politički utkaj u dolini Vardara, kakav se
mogao očekivati po njenoj lakoj geografskoj saobraćajnoj vezi i istorijskoj tradiciji u
tim predelima. Bugari, i ako su kasnije počeli državni život nego Srbi, imali su u početku
više uspeha. To je bilo s toga što je od Vidina na sever, pa do Ohrida na Jug postajao
neprekinut niz južnoslovenskih naselja. Ovaj albanski klin počela je Srbija kresati još
u prvom ustanku, isterujući najsevernija naselja albanska još od Jagodine.
Zahvaljujući širokim državnim koncepcijama jednog Jovana Ristića, Srbija je
tome klinu otkinuta još jedan deo posle dobijene Toplice i Kosanice.
Predeli između Jastrepca i Južne Morave tada su bili radikalno očišćeni od Arnauta.

Ovaj tekst pohranjen je u Vojnoistorijskom institutu JNA , u Arhivu bivše jugoslovneske vojdse,
pod brojem 2, fascikl 4, kutija 69.

21 3

http://www.plbih.org
 Ostali deo albanskog trougla imala je dužnost da razbije naša današnja država od
ica, da bi se tak tada utvrdilo kako skupo košta svaka, nova kuća, naseljena od rata na
1918 godine na ovamo. Ona to nije uradila. Ima više razloga za to, a mi ćemo ovđe
ovamo, i bez obrzira na to da li su je pravili samo kolonisti, ili je podignuta o državnom
navesti samo nekoje najvažnije:
trošku. Isto tako bilo bi zanimljivo utvrditi srazmer između ličnih i materijalnih izda­
1) Osnovna pogreška naših odgovornih činilaca iz toga doba bila je ta, što su na
taka utrošenihna našu kolonizaciju. Nekada je to Srbija drugojače rešavala. Karađorđe
nemirnom i krvavom Balkanu hteli da, zaboravljajući gde su, primene zapadam
u pivom ustanku, Miloš, Mihajlo, Jovan Ristić, nisu imali posebno ministarstvo agrarne
metode pri rešavanju velikih etničkih problema. Turska je donela na Balkan običaj,
reforme, ni vrhovnih agmrnih inspektora, ni skupog aparata, pa su ipak očistili Srbiju
uzet iz Serijata, da se dobijanjem bitke, i osvajanjem jedne zemlje dobija pravo nad
od stranog elementa, naselili je svojim narodom koji je iskrčio beskrajne šumadiske
životom i imanjem osvojenih podanika. Od njih su i hrišćani Balkana naučili da se
šume i od nekadašnje divljine napravuili današnju pitomu Sumadiju.
dobija i gubi na maču ne samo vlast i gospostvo, nego i kuća i imanje. Ovo shvatanje
3) I ono nekoliko hiljada porodica koje su naseljene od rata na ovamo (vidi prilog
o privatnopravnim odnosima na Balkanu, moglo se samo donekle ublažiti zakonima,
pod 2) nije se učvrstilo na zemlji onde gde je naseljeno. Na Kosovu bilo je uspeha još
uredbama i međunarodnim ugovorima stvaranim pod pritiskom Evrope, ali i ono je
najviše, naročito u dolini Laba, gde su Topličani samo nadirali od severa prema jugu.
ipak sve do danas bilo glavna poluga i Turske i balkanskih država sve do naših dana.
Tu su kolonije najstarije, mešane, elementima iz raznih naših pokrajina, a i najsolid-
Ne moramo ić u dalekuprošlot. Pomenućemo samo slučaje iz skorih dana: iseljavanje
nije osnivane. Drenica i Metohija su podbacile. Nikada ne treba naseljavati same
Grka iz Male Azije u Grčku, i Turaka iz Grčke u Malu Aziju; najnovije iseljavanje
Crnogorce. Ne stojimo na stanovištu da su rđav kolonizatorski element radi svoje
Turaka iz Bugaarske i Rumunije u Tursku. Dok su sve balkanske države, od 1912
stočarske indolentnosti. To važi samo za pivu generaciju. Druga generacija već je
godine na ovamo ili resile ili su na putu da reše pitanje nacionalnih manjina njihovim
drugačija] aktvnija, i praktičnija. Petrovo selo, naMiroču više Dunava, najnaprednije
iseljavanjem, mi smo se zadržali na sporim i pipavim metodima postepene koloniza­
selo u Krajini, naseljeno je samo Crnogorcima. I danas, u Srbiji može se naći na hiljade
cije. Njeni su rezultati bili negativni. Da je tako, najbolje pokazuju statistike iz osam-
naprednih domaćnistva, naročito u Toplici i Kosanici, koja su stvorili crnogorski dosel-
najest srezova koji sačinjavaju taj albanski trougao. (Videti prilog pod 1). Iz tih
jenici pre dve tri decenije. Samo, još brže aklimatizovanje u novoj sredini i privikavanje na
statističkih podataka se vidi daje u tim predelima prirodni priraštaj Arnauta bio veći
zemljoradnju nastaje kod Crnogoraca u prvoj generaciji kad se mešaju sa napred­ nijim
nego broj celokupnog našeg prirasta po rođenju i kolonizacijom (Od 1921 do 1931 god.
elementom. To je posebno važno za Metohiju gde neposredni naslon na stari zavičaj
prirast Arnauta 68.060, Srba 58.745 duša; razlika iznosi 9.315 u korist Arnauta). Kad
omogućava zadržavanje starih navika i običaja. Zato je tako malo uspeha imala
se ima u vidu sirovost, jako razmnožavanje Arnauta i sve teži uslovi za kolonizaciju po
kolonizacija u celoj Metohiji Mora se priznati da su ove kolonije bile vrlo rđavo smeštene, na
starim metodama, ovaj će nesrazmer, tokom vremena, postajati sve veći, i naposletku
krčevini neplodnogzemljišta i skoro nikako snabdevene i onim najpotreb­ nijim sredstvima
dovesti u pitanje i ono malo uspeha kolonizacionogšto smo ga postigli od 1818 godine
za poljoprivredu. Njih je, međutim, trebalo baš najviše pomoći, jer su naseljene
do danas.
najsiromašnijim elementom crnogorskim.
2) I sam način vršenja kolonizacije po metodu postupnosti nije bio sprovođen
4) Besumnje da je najglavniji uzrok neuspeha naše kolonizacije u tim predelima
kako treba. Najočajnije je u celoj sivari to što u jednom tako važnom pitanju nije
bio što su najbolje zemlje ostale u rukama Arnauta. Jedini mogući način naseljavanja
postojao jedan određeni državni plan, koga bi morao da se pridržava i da ga sprovodi
našeg elementa u masama u te predele bio je oduzimanje zemalja Arnautima. Posle
svaka vlada i svaki režim. Sve se radilo na parče, od danas do sutra, svaki ministar rušio
rata to se lako moglopreterivanjem jednog dela Albanaca u Albaniju za vremepobuna
je staro, ono do svoga prethodnika, ne stvorivši ni sam, ništa solidno. Zakoni i uredbe
i kačačke akcije, neozakonjivanjem njihovih uzurpacija i otkupljivanjem begluka.
su se menjale, pa i onako rđave nisu sprovođene. Pojedinci, naročito poslanici, ako su
Ponovo moramo da se vratimo ovde na strahovitu pogrešku našeg posleratnogpravnog
bili iz drugih pokrajina, kad nisu mogli dobiti mandat u svome zavičaju, išli su dole na
shvatanja o zemljišnom posedu. Mesto da smo iskoristili shvatanje i samih Arnauta o
Jug i laskali anacionalnim elementima zbog svoga mandata, žrtvujući velike naciona­
njihovim uzurpacijama zemljišta, retko koje od njih. imao i tursku tapiju, i to samo na
lne i državne interese. Kolonizacioni aparat bio je isuviše skup, glomazan, napunjen
kupljena imanja - mi smo, na našu veliku nacionalnu i državnu štetu ne samo ozakon-
ljudima ne samo nestručnim nego vrlo često neskrupuloznim, tako da njihov rad
javali sve te uzurpacije nego, što je još gore, privikavali Arnaute na zapadnoevropske
stvarno predstavlja jedno stanje za sebe. U ostalom, trebalo bi samo sabrati one velike
pojmove o privatnom posedu. Oni ga, pre toga, vremena nisu ni imali. Tako smo im
sume koje je ova država izdala na kolonizaciju, pa podeliti sa brojem naseljenih porod-
mi sami dali u ruke onižje kojim će se braniti, držati najbolje zemlje, i onemogućavati
214
21 5

http://www.plbih.org
nacionalizaciju za nas jednog od najvažnijih predela.
Iz svega gore izloženoga se vidi da dosadašnji metodi naše kolonizacijske politike
na Jugu nisu dali rezultate koje smo trebali stvarno da postignemo, i koji se nameću kao
naša velika državna nužda. Ove metode nismo kritikovali kritike radi, nego da bi, na
temelju iskustva, potražili prave puteve u rešavanju ovoga pitanja.
KOL ON IZA CIONI PROBLEM
JUŽNIH KRAJEVA
Čitajući pivi deo ovoga elaborata, čoveku će odmah pasti u oči da se on, pri
raspravljanju kolonizacionogproblema Južnih krajeva, uglavnom ograničava na pre­ đete
sevemo i južno od Šare planine. To nije slučaj. Onaj albanski blok oko Sare planine od
ogromnog je značaja i nacionalno-dižavnog i strategiskog za našu dižavu. Već smo
pomenuli način njegovog postanka i njegovu važnost za čvrsto vezivanje predela oko
doline Vardara sa našim starim zemljama. Najveća snaga srpske ekspan­ zije od početka
stvaranja pive srpske države pa na ovamo, još od 9 veka, ležala je uvek u kontinuitetu te
ekspanizije starih raških zemalja u svim pravcima pa i prema jugu. Taj kontinuitet prekinut je
od Arnauta, i sve dotle dok se ne obnovi stara, nekadašnja veza, između Srbije i Crne Gore sa
Makedonijom u svoj svojoj širini, od Drima do Južne Morave, mi nećemo biti sigurni u
posedu ove zmelje. Etnički, Makedonci će se nama priviti potpuno tek onda kad budu
imali stvaran etnički oslon na maticu srpskih zem­ alja, koju do sada nisu imali. Dobiće
ga tek razbijanjem amautskog bloka.
Vojno-strategijski, albanski blok u našoj zemlji zauzima jedan od
položaja, glavno razvode balkanskih reka prema Jadranskom i Crnom Moru i Ege­
jskom. Posedovanje ovog strategijskog položaja odlučuje, dobrim delom,
Centralnog Balkana, naročito sudbinu glavne balkanske komunikacije Morava
Vardar. Nisu slučajno tu vođene često puta odlučujuće bitke za sudbinu
(Nemanja protiv Grka, Srbi i Turci 1389, Hunjadi i Turci 1446). Osigurati se može u
XXveku samo ona zemlja, koja je naseljena svojim vlastitim narodom; zato je imper-
ativna dužnost svih nas da tako važne strategijske položaje ne pustimo da u rukama drži
nama neprijateljski strani elemenat. To tim pre što taj element ima oslonca na srodnu
nacionalnu dižavu. Ona je za danas još nemoćna, ali i kao takova postala
italijanskog imperijalizma, preko koje on misli da nadire u srce naše Države. Protiv toga
nadiranja, najsigurnije sredstvo je vlastiti element, koji će hteti umeti da brani svoje
imanje i svoju dižavu.
Zatim, sem toga bloka od 18 srezova, Arnauti i ostale nacionalne manjine u
Južnim krajevima žive raštrkano, pa nisu tako opasni za naš nacionalni i ddavni život.
216
Nacionalizovati predele oko Sare planine znači i za uvek ubit svaku iredentu i za uvek
osigurati đržavinu tih zemalja.
Kolonizovanje sa.severa treba smanjiti u predelima naseljenim Makedoncima. U
lim krajevima, zemlje i iako ima malo, ti su krajevi pasivni, a oni su tim osetljiviji na
dovođenje kolonista sa Severa. To tim više, jer u tome vide i znak nepoverenja s naše
strane prema njima. Tako, stvarno, i ono malo kolonizacije više škodi nego što koristi.
Ukoliko će se slati dole, južno od Skopske Crne Gore treba upućivati vranjance i
leskovčane, koji su im najbliži po mentalitetu i kulturi, ali nipošto dinarce, sa njihovim
jakim temperamentom, sa njihovom nasrtljivošću, jer se kod domorodaca tim elemet-
nima izaziva zla krv. Ponovaljamo da će taj problem biti rešen onda, kad se susretnu
naša naselja idući do severa, preko Kosova i Metohije, ka Šari planini i Pologu, ka
naseljima makedonskim.
Problem Novopazarskog sandžaka rešava se sam po sebi, i on ne igra u našem
državnom životu onu ulogu koju je igrao do 1912 godine. Samo ćemo napomenuti da
se raseljavanjem Arnauta kida poslednja veza između naših muslimana u Bosni i
Novom Pazaru i ostalog muslimanskog sveta. Oni postaju verska manjina, jedina
muslimanska na Balkanu, a ta će činjenica ubrzati njihovo nacionalizovanje.
Crna Gora postala je u zadnje vreme vrlo težak problem. Siromašna zemlja nije
u stanju da ishrani svoje stanovništvo, pa i pored iseljavanja ono se od 1921 do 1931
godine povećalo za 16%. Ovaj nemirni stočarski element vekovimaje davao sokove
celoj našoj rasi. Njegove energije, dobro kanalisane, neće biti destruktvine, nego će se
moći upotrebiti na opštu državnu korist, ako budu upućene u pravcu jugoistoka...
Da rekapituliramo:
Arnaute je nemoguće suzbiti samo postupnom kolonizacijom; to je jedinini narod
najvažnijih koji je uspeo poslednjih hiljadu godina ne samo da se održi prema jezgru naše države,
Raškoj i Zeti, nego i da na našu štetu potisne naše etničke granice prema Severu i
sudbinu Istoku. Dok se naša etnička granica poslednjih hjiljadii godina pomerila na Severu do
- Subotice, na severo-zapadu do Kupe, Arnauti su nas potisnuli iz doline Skadra,
Balkana nekadašnje Bodinove prestolnice iz Metohije i sa Kosova. Jedini način i jedino srestvo
to je brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu smo mi uvek bili iznad
njih. Da od 1912 godine na ovamo nismo imali uspeha u borbi sa njima, krivica je do
nas, jer tu vlast nismo kako treba iskoristili. O nekom njihovom nacionalizovanju u
našu korist ne može biti ni govora. Protivno tome, u osloncu na Albaniju budi se
je baza njihova nacionalna svest, i ne raščistimo li stvari na vreme, za 20-30 godina imaćemo
jednu strahovitu iredentu čiji se tragovi već opažaju a koja će neminovno u pitanje
dovesti sve naše posede na Jugu.
21 7
http://www.plbih.org
 MEĐUNARODNI PROBLEM desetine hiljada Jevreja, Rusija da prebacuje milione sa jednog dela kontinetna na
drugi, neće doći do nekog svetskog rata zbog koje stotine hiljada iseljenih Arnauta.
NASELJAVANJA Samo, odlučujućifaktori moraju da znaju što hoće, da to uporno sprovode, i ne obzimći
se na moguće međunarodne prepreke.
Kad se pođe sa stanovišta da je postepeno potiskivanje Arnauta našom postupn­
Italija će, nesumljivo, praviti najviše prepreka, ali ona je danas isuviše zauzeta
om kolonizacijom neefikasno, ostaje jedino iseljavanje u masi. Dve države dolaze u
svojim brigama zbogAbisinije, kao i Austrije, da bi smela daleko ići u svome otporu.
tome slučaju u račun, Albanija i Turska.
Pravo govoreći, najveća opasnost postoji da se ne umešaju naši veliki saveznici, Fran­
Retko naseljena, sa mnogo još neisušenih bara i neregulisanih rečnih dolina,
cuska i Engleska. Njima treba hladnokrvno i odlučno odgovoriti da je i u njihovom
Albanija bi bila u stanju da primi koju stotinu hiljada naših arnautskih iseljenika.
interesu osiguravanje Moravsko-Vardarske linije, što se videlo i tokom velikog rata, a
Modema Turska, sa ogromnim prostorijama u Maloj Aziji i Kurdistanu, još nenasel­
ona će biti sigurna i za nas i za njih samo onda, kad mi potpuno etnički zavladamo
jenim, nekultivisanim, pruža gotovo neograničenu mogućnost unutrašnjoj koloniza­
krajevima oko Sare planine i na Kosovu.
ciji. Međutim iporedsvih napora KemalaAtaturka, Turci još nisu popunili razliku koja
je nastala iseljavanjem Grka iz Male Azije u Tursku i jednog dela Kurda u Perziju. Zato
je najveći izgled da će tamo moći poslati najveći deo naših arnautskih iseljenika.
Unapredpodvlačimo da se, u diplomatskim naporima ne bi ograničili samo na
• NA ČINISELJA VAN JA
Ankaru nego treba upotrebiti sva sredstva da se i Tirana privoli da primi jedan deo
Već smo rekli da je za nas efikasno iseljavanje Arnauta iz njihovog trougla samo
naših iseljenika. Verujemo da će u Tirani ići teško; tu će biti Italija, koje će stvar otežati
u masi. A da dođe do masovnog iseljavanja, pivi uslov jeste stvaranje podesne psihoze.
ali novac u Tirani igra veliku ulogu. Prilikom pregovora o tome pitanju treba dati
Ona se može stvoriti na više načina.
albanskoj vladi na znanje da mi nećemo ni od čega prezati pri rešavanju ovog pitanja,
Poznato je da muslimanske mase u opšte vrlo lako podležu utkaju, naročito
a ujedno staviti joj u izgled subvencije za kolonizaciju nad kojima se neće vršitit kon­
verskom, da su lakoveme, čak i fanatične. Zato je potrebno prvenstveno, za iseljavanje
trola, eventualno preko tajnih kanala, materijalno angažovati istaknute ljude u Tirani
među Arnautima pridobiti njihovo sveštenstvo i prve ljude od uticaja, ili novcem ili
da se ne protive celome pitanju.
pretnjama. Treba, što pre naći agitatore, koji će agitovati za iseljavanje naričito ako bi
Turska, kako se čuje, voljna je za prvo vreme da primi oko dvestotine hiljada
nam htela sama Turska da dade. Oni ima da opisuju lepotu novih krajeva u Turskoj,
iseljenika naših i uslovljava, što je za nas najpovoljnije, da to budu Arnauti. Tursku
ali i ugodan život tamo, da raspaljuju u masama verski fanatizam i bude u njima turski
želju treba oberučke prihvatiti, i što pre sklopiti konvenciju za iseljavanje. Prilikom
državni ponos. Naša štampa može da učini ogromne usluge opisijući udobno iseljav­
njenog iseljavanja treba proučiti konvencije koje je ona, u tome pitanju, sklopila pos-
anje Turaka iz Dobnidže i lepo njihovo smeštanje u novim krajevima. Opisivanjem
lednjih godina sa Grčkom., Rumunijom i Bugarskom, i obratiti pažnju na dve stvari:
ovim otvaralo bi se i kod naših arnautskih masa povoljno rasploženje za seobu.
od nje tražiti da primi što veću kvotu, afinansijskijoj stoje muguće više izaći u susret,
Drugo sredstvo bio bipritsak državnog aparata. On treba da do krajnosti iskoristi
naročito regulisati pitanje što bržeg transporta. Besumnje je da neće ovo pitanje izazvati
zakone, dabi što više zagorčio opstanak Arnauta kod nas: globe, apšenja, nemilosrdno
malo i međunarodnih trzavica koje su neizbežne u ovakvim slučajevima. Kad god su
primenjivanje svih policijskih propisa, kažnjavanje šverca, seče šuma, potrice, puštanje
se vršili, poslednjih stotinu godina, ovakvi poslovi na Balkanu, uvek se je našla neka
pasa, gonjenje na kuluk i sva ona druga srestva koja je u stanju da iznađe jedna
sila koja je radi toga protestovala, jer joj to nije bilo u interesu. U ovome slučaju, to mogu
praktična policija. Privredno, ne priznavanje starih tapija, rad na katastru u svim
sada biti Italija i Albanija. Za Albaniju smo već rekli da treba raditi na jednoj konven­
predelima treba smesta obustaviti nemilosrdno uterivanje poreza i svih javnih i privat-
ciji sa njima o tom pitanju pa, ako u tome ne uspemo, mora se barem toliko učiniti, da
nih dugova; oduzimanje državnih ispaša, opštinskih ispaša, ukidanje koncesija,
mimo gledaju iseljavanje u Tursku. Ponavljamo, da veština postupanja u Tirani, kao
poslovnih dozvola za kafane, trgovine, zanate, oduzimanje monopolskih dozvola, is-
i zgodno upotrebljen novac, mogu biti odlučujući u tome pitanju. Svetsko javno
terivanje iz dižavne, privatne i samoupravne službe i t.d. -ubnaće iseljavanje. Sani­
mišljenje malo će da se pobuni, naročito ono koje je finansirano od stane Italije.
tetske mere: prisilno izvršenje svih propisa i po samim kućama, rušenje zidova i velikih
Međutim, danas je svet navikao i na mnogo gore stvari i toliko zauzet svakodnevnom
plotova oko kuća, stroga primena veterinarskih mera, koja će ometati izvođenje stoke
brigom, da se sa te strane ne treba mnogo bojati. Kad može Nemačka da iseljuje na
218 21 9

http://www.plbih.org
na pijace i td. također se dadu praktično i efikasno primeniti. U verskim pitanjima
Amauti su najosetljiviji, pa ih i tu treba dobro darnuti Može se to postići šikanama
sveštenstva, krčenjem groblja, zabranom mnogoženstva, i naročito nemilosrdnom pri­
matom zakona da i ženska deca moraju pohađati osnovne škole, gde god. samo ima
škola.
I privatna inicijativa u tome pitanju može mnogo učiniti. Našim kolonistima po
potrebi treba podeliti oružje. U one predele treba plasirati staru četničku akciju ipov-
erljivo je pomoći u njezinim zadatcima. Naročito treba pustiti jedan talas Crnogoraca
sa brda da izazove masovnu sukob sa Arnautima u Metohiji. Preko poverljivih ljudi
ovaj sukob treba spremiti; dati mu maha što će biti tim lakše što su Amauti, jače, digli
glavu, a ceo slučaj mirne duše treba pretstaviti kao sukob bratstava i plemena i po
potrebi dati mu ekonomski karakter. U krajnjoj nuždi mogu se izazvati i lokalne bune
koje bi bile krvavo ugušene najefikasnijim sretstvima, no ne toliko vojskom, koliko
koloniatima, Crnogorskim plemenima i četnicima.
Postoji još jedno sretsh>o koje je Srbija vrlo praktički upotrebila posle 1878godina,
tajno paljenje sela i arnautskih četvrti po gradovima.
ORGANIZACIJA ISELJAVANJA
Iz priložene karte vidi se koje srezove treba raseljvati. To su: gornjodebarski,
donjopološki, gornjopološki, šarplaninski, gorski, podgorski, podrimski,
pećki, istočki, drenički, štavički, vučitmski, labski, gračanički, nerodimski, gnjilanski
i kačanički. Od ovih srezova koji svi zajedno sačinjavaju albanski klin, za nas su u
ovom trenutku najvažniji pećki, đakovički, podrimski, gorski, podgorski,
istočki, drenički sevemo od Sare planine, a zatim gornjodebarski, oba Pologa južno od
Sare planine. To su pogranični srezovi i njih po svaku cenu treba raseliti. Unutrašnji
srezovi kačanički, gnjilanski, nerodimski, gračanički, labski, vučitmski
mogućnosti da budu oslabljeni, naročito kačanski i labski, a ostalo pustiti postepenoj
i sistematskoj kolonizaciji koja ima da se sprovodi tokom decenije.
Gornja sretstva koja smo naveli treba prvenstveno primeniti na pogranične sre­
zove ako želimo da ih raselimo.
Pri iseljavanju treba paziti na sledeće stvari:
Prvenstveno treba imati u vidu raseljavanje sela pa tek onda gradova.
stabilnija pa zato i opasnija. Zatim ne srne se pasti u pogrešku i iseljavati samo sirotinju;
u svakom narodu kičmu čini srednji stalež i bogatiji i njega treba goniti
Sirotinja, bez oslonca na ekonomski nezavisne svoje sunarodnike brzo se gubi. Ovo je
vrlo važno pitanje i podvlačim ga stoga što je jedan od velikih razloga neuspeha naše
22 0
kolonizacije na Jugu bio u tome, što se iseljavala sirotinja, a bogatiji ostajali, pa smo
uvek biltmrisiom, jer smo vrlo malo prostora dobili za naseljavanje naših kolonista.
Pri shmranju psihoze za iseljavanje treba se truditi da krenu čitava sela, a u najmanju
ruku čitave porodice. Po svaku cenu treba sprečavati da se jedan deo porodice iseli,
drugi deo da ostane kod nas. Neće naša država trošiti svoje miljone na to da olakša život
Arnautima, nego da ih se što je moguće više reši. Zato treba neminovno sprečiti prek-
upljivanje imanja iseljenih Arnauta od onih koji ostaju kod nas. Uz ovo pitanje treba
vezati samo iseljavanje i pojedinaca i čitavih sela, ako žele da dobiju olakšice prilikom
svoga odlaska.
Cimpristanu na iseljavanje treba im u svemu izlaziti na susret. Mora se uprostiti
administracija, brzo isplatiti imanja, izdati putne isprave bez ikakvih formalnisti,
pomoći im da dođu do prve železničke stanice, staviti im na raspoloženje vozove do
Soluna i smesta. lađama prebacivati u Aziju. Vrlo je važno da odlazak bude lak, ugodan
i jeftin. Zeleznice im dati po mogućnosti potpuno besplatno, pomoć u prehrani takođe,
jer od toga ovisi vrlo mnogo da li će seliti u masama ili ne. Strah od teškoća na putu biće
glavna prepreka njihovom kretanju i zato ga treba bezuslovno suzbiti, rešavajući brzo
i energično sav posao oko njihova transporta.
Naročito treba paziti da oni što manje imaju posla oko toga, jer prostom čoveku
teško se snaći, pa bi za ovo pitanje bilo dobro proučiti sistem transporta radnika preko
pojedinih velikih agenutra i njega priznati. Iseljenik treba da ide od ruke do ruke, ne
osećajući nakakvu težinu svoga kretanja. Samo se na taj način može stvoriti iseljenička
amautska reka koja će isprazniti naš Jug od Arnauta.
đakovički,
šarplaninski, NASELJAVANJE ISELJENIHPREDELA
Ne manji problem od iseljavanja Arnauta jeste problem naseljavanja predela koje
treba po oni napuste.
Prvo pitanje koje se postavlja jeste: Koga treba tamo naseliti? Najprirodnije je da
se tu naseljava naš elemenat iz pasivnih krajeva, prvensveno Crnogorci, Hercegovci,
Ličani i Kraišnici. Crnogorci su najzgodniji iz više razloga, Metohija, Drenica i Kosovo
su naprirodniji odliv iz njihovih siromašnih planina. Nagomilanost stanovništva u
Crnoj Gori dovela je do bede, koje u poslednje vreme izaziva stalne socijalno-političke
Sela su pokrete, neugodne dnavnim vlastima i našoj budućnosti vrlo opasne za red i mir u
zemlji. Ne vredi davanje kukuruza i penzija. Lek je jedini raseljavanje u plodne krajeve
i iseljavati. Metohije, Drenice i Kosova. Zatim slični Arnautima po mentalitetu i temperamentu,
Crnogorci su najzgodniji kao omđe za njihovo potiskivanje. Njih prvenstveno treba i
upotrebiti u predelima sevemo od Sare planine, ali uz njih treba naseliti i nešto Ličana,
221
http://www.plbih.org
 Bolje je u jednom kraju naseliti manji broj kolonista sa boljim uslovimaza razvoj,
Krajišnika i Srbijanaca, Čačana, Užičana i Topličana. To je potrebno stoga da bi medu
nego veći broj seljačkih polu-proletera, I to je jedan od velikih razloga neuspeha naše
njih imeli više smisla za rad i organizaciju, da bi razbili njihov brđanski psihički kolektiv
dosadašnje kolonizacije i na Jugu i na Severu.
i da bi, mešanjem i ukrštanjem, ljudi iz naših raznih krajeva dinarskih mogao da se
Retko koji narod ima toliko blagorodan elemenat za kolonizaciju pod najtežim
svoti jedan novi tip manje lokalan crnogorski, više opšti i Srpski.
uslovima, kao stoga imamo mi. Zahvaljujući tim kolonizatornim osobinama naše rase
Južno od Sare planine treba omogućiti ugodniji život južnosrbijanskim
i ono malo uspeha što je bilo u našoj kolonizaciji postiglo se preko njega. Samo naš
pečalbarima da dođu do plodnih zemalja. To je jedan čestiti i radan svet koji će biti
seljak bio je u stanju da bačen na ledinu i krčevinu, sa jednom, upravo pod drugim
večito zahvalan ovoj državi ako mu omogući jedan pristojan život na selu. Uopšte
podnebljem i pod tako strašnim okolnostima. Kako bi on tek uspeo da mu je država
južnosrbijansko selo ima pravo da traži mnogo više obzira i pažnje, nego što mu danas
dala sve ono što je bila dužna da mu dade.
poklanjamo. Naseljavanjem ove sirotinje na Pologu, (gornjim i donjim) Debru i da-
10 februara 1865 godine izdala je vlada Kneza Mihajla "Zakon o naseljavanju
vanjem ispaša mesto Arnautima njima, osetiće daje ova država njihova i znače da joj
stranaca u Srbiji". Po njemu, srpska vlada davala je siromašnim naseljenicima iz
brane granice na Drimu.
okolnih zemalja tri jutra iskrčene zemlje, kuću, dva vola, kola, do dve koze ili ovce,
Uz njih, južno od Sare planine i Skopske Crne Gore mogu se naseljavati Vranjan-
jednu krmaču, potrebni alat i po 120 groša u gotovu. Uz to, razume se, i kukuruz za
ci, Leskovčani, Piroćanci i Vlerotičani naročito oni iz pasivnih brdskih sela, Ponval-
ishranu do prve žetve. Na dve porodice daje se po jedan plug. Iiskretnine i nepokretnim
jamojoš jednom da dinarce ne treba puštati južno od linije Skopska Crna Gora - Sara
dobivaju naseljenici na uživanje bez prava prodaje na 15 godina. Posle isteklog roka,
planina.
njihova je svojina. Naseljenici se za 5 godina opraštaju od svih državnih nameta, 10
Pri naseljavanu napuštenhih sela od Arnauta treba izbegavati birokratsku sporost
godina ne spadaju pod opštu vojnu obavezu u redovnoj, a 5 godina u narodnoj vojsci.
i sitničarenje. Prvo što se mora uraditi jeste to da kolonisti smesta dobiju tapije na
Odziv iz svih krajeva bio je takav, da je za nekoliko meseci sve bilo popunjeno, i više
imanja koja naseljavaju. Jedan od glavnih uzroka neuspeha naše dosadašnje koloni­
kolonizovanih nego što smo mi uradili za nekoliko godina posle rata. Da je ovo sve dala
zacije bio je taj stoje kolonista bio nesiguran u posedu koji je naselio, jer nije odmah
država posle 1918 godine kolonistima, dnigčije bi mi danas stajali i u Vojvodini i u Južnoj
dobijao tapiju i zato bio izložen šikanama nesavesnih činovnika i političara. Seljak se
Srbiji. Ovako se mora postupti u buduće, ako se želi imati uspeha.
na posedu siguran oseća samo onda kada zna da ga s njega niko ne može krenuti. Zato
Poučan je i način kolonizacije Toplice i Kosanice posle 1878 godine kada su te
mu se ta garantija mora odmah i dati. Ali, isto tako je opasno dati naseljeniku potpuno
predele napustili Amauti. Zakonom od 3 januara 1880 regulisanje način naseljavanja
pravo raspolaganja imanjem. Tu se pogrešilo poslednjih godina kada se dozvolilo
tih krajeva. 3.II te godine Narodna skupština izglasala je zakon o uređenju agrarnih
kolonistima koji su imali tapije ili poravnanja da mogu prodavati imanja. Načelno,
odnosa na načelu "zemlja seljaku". Bez ikakvog kolebanja, Srbija je napravila svoj prvi
kolonistička imanja imaju svoju državnu i nacionalnu misiju, i onaj koji ih je dobio
inostrani zajam da isplati Turskoj uzete zemlje. Nije stvarala nikakvo Ministarstvo
treba tu misiju i da vrši. Zato on ne može neograničeno raspolagati sa tom imovinom.
agrarne reforme i skupočeni i kolonizacioni aparat, nego se sve svršavalo jednostavno,
Pošto tu ima mnogo ljudi ili seoskih proletera koji su izgubili osećanje za zemlju, ili
praktično. Policijske vlasti su dodeljivale zemlju svakome onome ko je hteo da je
stočara koji se na poljsku privredu treba tek da priviknu, oni se moraju silom Zakona
obrađuje. Došli su Crnogorci, Sjeničanci, Vranjanci, Kosovci i Pećanci, i 30 godina
formalno vezati za zemlju. To s toga, prvo da zavole novi zavičaj i novu grudu, ako ne
posle 1878 godine Toplica i Kosanica, nekada ozloglašeni Amautluk, dali su Srbiji u
oni a ono barem njihova deca. Zato najmanje za trideset godina treba zakonom sprečiti
ratovima 1912-1918 najbolji puk, II gvozdeni. Toplica i Kosanica, krvlju svojih sinova
kolonistima slobodno raspolaganje zemljištem i ako im se odmah daje tapija da su
u tim ratovima, platiti su i preplatiti onu neku desetinu miliona dinara koje je Srbija
njezini vlasnici. Po našem običajnom pravu, žena i tako nije imala pravo nasleđa
potrošila da ih naseli.
zemlje. Da bi se izbeglo cepkanje ovih i bez toga sitnih poseđa, treba naseljeničku
Samo, sledeći ovomeprimeru, znajući šta se hoće, ne štedeći žrtava ni u novcu ni
zemlju isključiti iz nasleđa za žene, sem u slučaju kad kolonista nema muške dece, pa
u km, naša država će moći od Kosova i Metohije da napravi novu Toplicu.
namerava da na imanje dovede zeta. Posedi koji su do sada davani kolonistima, bili
Kolonistima se, dakle, moraju osigurati svi životni uslovi za nekoliko godina, ako
su mali. Uzimajući u obzir ekstenzivni način obrađivanja zemlje, pad cena poljo­
želimo da oni tamo ostanu. Nemilosrdno treba gušiti svaku spekulaciju sa kućama i
privrednih produkata, kao i mnogobrojnost dece kod kolonista, imanja od 5 - 10
imanjima iseljenih Arnauta, Država mora zadržati za sebe neograničeno pravo raspo-
hektara nisu u stanju da dadu kolonistima uslove za jedan siguran ekonomski razvoj.
223
222

http://www.plbih.org

laganju i pokretnina i nepokretnim vlasnika i smesta po njihovom odlasku naseljavati
svoje koloniste. To treba činiti s toga jer će se retko gde dogoditi da će se od jednom
krenuti čitavo selo. U takva sela treba najpre ubacivati Crnogorce. Kao ljude drske,
nasrtljive, bezobzirne, koji će svojim ispadima pnsilisti ostatak Arnauta da se sele, a
onda dovoditi i koloniste iz drugih krajeva.
U ovome referatu razvija se samo kolonizacijom problem Južne Srbije. Ne manje
važan za nas je i problem Vojvodine, naročito madžarskog trougla u Bačkoj Senta -
Kula - Bačka Topola. Njega razbiti u Vojvodini, znači isto kao i razbiti albanski blok
oko Šare planine. Posle podele velikih poseda, ostale su samo desetine hiljada
mađarskih poljporivrednih radnika koji su danas pali dobrim delom na teret srednjem
seljaku u Vojvodini, srpskom i nemačkom. Te radnike i sitne posednike Mađare, pa i
Nemce, treba delimično uputiti na Jug jer, u Bačkoj, na granici Mađarske, oni su opasni
i to tim više što Srbi u Bačkoj sačinjavaju jedva 25% celokupnog stanovništva. Dole,
u Južnoj Srbiji, čuvajući se u našoj masi, i što je vrlo važno, napredniji i kulturniji od
našeg sveta, služiće mu za ugled u naprednijem načinu obrađivanja zemje. Naročito
podvlačimo da ne treba Srbe iz Vojvodine naseljavati na Jug. U Vojvodini ima još
zemlje za kolonizaciju, pa im je tamo treba i dati. Napominjemo da se 1928 i 1929
pojavio kod Mađara i Nemaca iz Vojvodine pokret za iseljavanje u Južnu Srbiju, ali
naša nerazumna javnost, ne poznavajući probleme, ustala je protiv toga i ugušila taj
pokret u samom začetku. Drugi pokušaj u tome pravcu treba po svaku cenu sprečiti i
dati instrukcije našem javnom mišljenju da pomaže preseljavanje Mađara i Nemaca
iz Vojvodine, a naročito iz Bačke na Jug.
TEHNIKA KOLONIZACIJE
Od prvoklasne važnosti za rešavanje pitanja o kome je raspravljano jeste aparat
koji će dirigovati celim poslovima. U rđavom aparatu koji je do sad provodio do sad
našu kolonizacionu politiku leži dobar deo naših dosadašnjih neuspeha. Da bi se to
izbeglo u budućnosti: mora se izvršiti reorganizacija.
Nijedan posao ne traži toliko kontinuiteta u vođenju kao kolonizacioni. Mi smo
naveli da je jedan od glavnih neuspeha naše kolonizacije na Severu i Jugu nestalnost
u vođenu poslova i menjanje politike prema promenama vlada. Da bi se to izbeglo u
buduće kolonizaciju treba poveriti glavnom đeneralštabu. Evo zašto. Iz čisto narodno-
odbranbeni razloga, vojska naša ima interes da na granice naročito osetljive naseli svoj
elemenat. Zato će ona raditi da osigura granice što jačom kolonizacijom. Glavni đeneralštab
kao institucija primamo nacionalno odbranbena može dati celoj našoj kolonizacionojpolitici.
Đeneralštab će najbolje umeti braniti od privatnih posrednika,
224
http://www.plbih.org
-
partizanskih interesa i svih mogućih uticaja sa strane pravilno sprovođenje naše kol-
onizacionepolitike. Važno je i to da će njemu biti najlakše da ubedi odgovorne činioce u
važnost pitanja i da ih navede na efikasne odluke. I narodna skupština će njemu najviše
verovap i najpre dati potrebne kredite.
Celokupnim poslom upravljao bi Đeneralštab preko jednog državnog odbora za
kolonizaciju. Ovaj odbor bio bi potpuno autonman, stjao bi pod neposrednim nadzo-
rom šefa đeneralštaba, a pod svojom vlašću imao bi celokupnu organizaciju naše
kolonizacije. U taj odbor ušli bi pretstvanici pojedinih zanitersovanih ministarstava i
nacionalnih društva, stručnih organizacija i naučnih instututa.
Velika pogreška naše kolonizacione potitke bila je upravo u tome, što je u njoj
glavnu reč imala nestručna birokratija koja je rešavala pitanja na parče i neproučivši
ih dovoljno. Setimo se samo naseljavanja naših optanata. Mađarske na Ovče Polje,
Kadrifaklovo, ili iseljenika iz Istre i Gorice, naseljenih oko Demir Kapije. Zato je
potrebna organska veza u našoj kolonizacionaojpolitici između državnih vlasti,privatne
inicijative i naučnih istitucija. Privatna inicijativa može da radi u više pravaca. Nar­
odna odbrana, Sokoli, Četnička udruženja i t.d. mogu da uzmu na sebe rešavanje
poslova među Arnautima, za koje je nezgodno angažovati od strane vlasti. Udniženja
agronoma, lekara, inženjera, zadruge i t.d. mogu odlučno da posluže svojim stručnim
savetima pri rešavanju mnogobrojnih problema koji se nameću pri izvođenju naše
kolonizacije. I kulturna drušh'a kao Prosveta u Sarajevu, Matica Srpska u Novom
Sadu, društvo Sv. Save u Beogradu i t.d, imaju isto tako svoje zadatke u ovome poslu.
Bez sumnje je da naši visoki naučni instituti počinju u zadnje vreme da gube ugled
koji su nekad imali. Glavni uzrok tome jeste što se naši Universiteti i Akademija nauka
sve više udaljiiju od životne stvarnosti i zanemaruju svoj glavni zadatak u jednoj rela­
tivno zaostaloj zemlji kuka je naša, Kvenjeputeva primeni naučnih tekovina XXveka.
Mnoge bi se milijarde uštedile u ovoj zemlji, mnoga bi se pogreška izbegla u našoj
državnoj, pa i kolonizacionoj politici, da su se problemi pre pristupanju rešavanja
najpre ozbiljno i objektivno proučili od pozvanih naučnih radnika, I u našu koloniza­
cionu politiku imelo bi se više ozbiljnosti, kontinuiteta u radu i efikasnosti u izvođeju
da su se pre toga pripitali za mišljenje stručni ljudi i naučni radnici. Srpska kraljevska
akademija nauka u Beogradu i Beogradski universitet najpozvaniji su da uzmu na sebe
inicijativu za naučnu organizaciju proučavanja celokupnog kolonizacionogproblema
kod nas. To bi bilo moguće iz više razloga. Na universitetu imamo stručnjake za sva
pitanja koja su u vezi sa kolonizacijom. Nastavnici universitetu i akademici su neza-
visni javni radnici, najmanje podvrgnuti spoljnjem, političkom uticaju. Oni već imaju
i. iskustvo za takve poslove a njihova naučna akribija je jamstvo za njihovu objek­
tivnost. Zato bi oni morali uzeti inicijativu za staranje jednog kolonizacionog insituta,
kome bi bio zadatak da se bavi proučavanjem kolonizacije. Državna vlast sa svoje
22 5
strane izdvojila bi iz pojedinih ministarstava za sve insitucije koje su se do sada bavile
ovim pitanjem u posebnu ustanovu "Inspektorat za kolonizaciju".
Inspektoratu za kolonizaciju stajao bi na čelu generalni inspektor postavljen uka­
zom na predlog Ministra Vojnog Šefa đeneraštaba i pretsedenika vlade. Celokupan rad
u institutu za kolonizaciju i u inspektoratu za kolonizaciju izvodilo bi se pod nadzorom
i po uputstvima Državnog odbora a generalni inspektor ovisio bi samo od šefa
đeneralštaba.
Insitut za kolonizaciju podelio bi se na sekcije: 1) organizacionu, 2) kulturno
prosvetnu, 3) finansisku, 4)poljoprivrednu, 5) građevnisku, 6) higijensku i t.d. Sekcije
bi u sporazumu sa stručnim naučnim kulturno-prosvetnim i nacionalnim društvima
i ustanovama proučavale kolonizacione probleme, i izgrađivale direktive dajući tako
našoj kolonizacionaojpolitici solidan, naučno razrađen materijal za stvaranje odluka. Na
čelu ovog instituta stajali bi ljudi iz državnog odbora sastavljenog od pretstavnika pomenutih
ministarstava, pretstavnika universtiteta i Akademije nauka i onih privat- nih
nacionalnih i kulturno prosvetnih organizacija koji budu izabrani ili postavljeni u odbor.
Tom prilikom će se morati paziti da se ne dovode ljudi časti radi, nego oni koji će imati
razumevanja i ljubavi za ovaj veliki posao.
Upravnike i činovnike instituta biraju se konkursom. Institut bi inspektoratu za
kolonizaciju dao naučno razrađen materijal za sprovođenje kolonizacione politike. U
slučaju razilaženja u mišljenju inspektorata za kolonizaciju i kolonizacionog instituta,
u pojedinim važnijim pitanjima odlučujuću reč daje šef đeneralštaba.
Inspektorat za kolonizaciju morao bi imati svoje izvršne organe na samome ter­
enu, izabrane bez obrzira bili oni ili ne bili u državnoj službi, od ljudi oduševljenih i
spremnih za ovaj posao. Zato ih treba po mogućstvu birati konkursom, postavljati na
predlog šefa đeneralđštaba a kompromitovani i nestručni kadar ljudi ukloniti. Pri radu
inspektorata i njegovih organa što više izbegavati birokratske formalnosti, imati samo
jedno pred očima: što brže Arnaute iseliti, a naše koloniste naseliti.
Policiski aparat igraće u ovom pitanju vrlo važnu ulogu. Zato je potrebno izabrati
najenergičnije ali najpoštenije činovnike i uputiti ih tamo. Njihovpremeštaj treba vezati za
privolu šefa đeneralštaba i za ovako težak posao posebno nagraditi iz poverljivih kredita.
Zato nemilosrdno postupiti prema svakome koji se uvati i u najmanju neispravnost. Za
celu teritoriju pomenutih 18 srezova treba postaviti posebnog kome­ sara, koji će
proforma biti dodeljen Ministarstvu Unutrašnjih dela i defakto izvršavati
naredbedržavnoginspektoratazakolonizaciju. Sreskimnačelnicima treba\datiposebne
punomoći za rad, razume se uz to i posebne instrukcije. Našim političkim strankama
treba odlučno reći da u tim srezovima nesme biti partiznastva i da je bezuslovno
zabranjena svaka intervencija poslanika u korist Arnauta.
Samu tehniku organizacije iseljavanja Arnauta i naseljavanja naših kolonista
http://www.plbih.org
ima da razradi državni institut i inspektorat za kolonizaciju. Može biti da nebi bilo
rđavo pored ovih dveju službenih institucija osnovati ijednu privatnu organizaciju koja
bi se naslanjala na postojeća drušh'a a imala zadatak da privatnom inicijativom po­
mogne sprovođenje naše kolonizacione politike. Najbolje bi bilo kad bi ovaj posao na
sebe preuzeo savez naših kulturno prosvetnih društva. On bi se brinuo da koordinira
rad privatnih društava sa državnom kolonizacionom politikom i služio bi kao veza
između njih i instituta za kolonizaciju.
FINANSIJSKA SRETSTVA
Kad god se kod nas kritikovala naša kolonizaciona politika radi neuspeha, njeni
branitelji su se uvek zaklanjali za mala finansijska sretstva koja je država stavljala na
raspoloženje za taj posao. Ne poričemo da nije tako jednim dobrim delom i ako se isto
mora priznati da se kod nas u ovoj stvari, više trošio novac na sam aparat i na nera­
cionalni rad, nego na samu kolonizaciju. Međutim, ako država nije davala dovoljno
srestava za kolonizaciju, to ne znači da nije trebala da dade i da ne mora dati. Svaka
država ima svojih primarnih i sekundarnih interesa. U primarne interse spada, bez
sumnje, i zadatak države da, kolonizovanjem svoga elementa u nacionalno nesigurnim
krajevima, osigura sebi državinu takvih krajeva. Pred ovom zadaćom i obavezom
padaju sve druge obaveze. Za takav posao novac se mora i može da nade. Pomenuli
smo već slučaj Srbije prilikom kolonizacije Toplice i Kosanice i naveli korist koju je ona
od toga imala. Kad mala Kraljevina Srbija nije prezala od velikih finansijskih žrtava,
pa ni od toga da kao slobodna i nezavisna Kraljevina prvi inostrani zajam učini zbog
kolonizacije, zar to nije u stanju da napravi đanašanja Jugoslavija. Ona to može i mora
uraditi, pa prema tome nije tačno da nema srestava za to. Da pre svega aproksimativno
utvrdimo koliko bi koštalo našu državu iseljavanje 200.000 Arnauta i naseljavanje
tolikoga broja naših kolonista.
Iseljavanje 40.000 arnautskih porodica, uzevši prosečno na prodicu po pet člano­
va, a izdatak na porodicu prosečno po dinara 15.000 na porodicu, koštalo bi maksi­
mum 600.000 dinara. Kolonizacioni troškovi, naseljavanje naših 40.000porodica,
moglo bi da košta maksimalno 200.000.000 dinara. Ni u kome slučaju za sav taj posao
dakle ne može se izdati više nego 800.000.000 dinara. Evo zašto:
1) Iseljeni Amauti ostaviće ne samo zemlju nego i kuće i alat. Tako će se moći
najveći deo naših kolonista ne samo smestiti u arnautske kuće nego sa malom pomoći
u stoci i hrani, i na taj način će odmah postati privredno aktivni i nezavisni. Zato i ovde
podvlačimo da se ne srne dozvoliti privatna spekulacija sa amautskim imanjima, nego
ih mora preuzimati država i davati kolonistima.
22 7
 2) Prilikom stvaranja novih kolonija, gde se za to ukaže potreba, treba upotrebni
vojnu snagu, kao stoje bio slučaj pri izgrađivanju sremske Rače i podizanju porušenih
sela od zemljotresa na Jugu, tokom 1931. godine. Za taj posao dati vojsci pravo i Sve u svemu uzevši, suma od nekoliko stotina miliona vrlo mali je izdatak za
mogućnost da, pozivanjem rezervista na vežbu, ili produženjem vojnog roka stvoru
neku vrstu radne obavezne dužnosti za javne ciljeve, kao što je stvorio Stambolijski u
Bugarskoj ("Trudova povinost") i Hitler u Nemačkoj (Arbajtsdinst). Naročito bi bilo
dobro u takav posao uvesti našu stručnu omladinu posle svršenog Universitetu: onda
bi, radeći na jednom konstruktivnom, opšte-narodnom poslu mnogi od njih postali
realniji i trezvenije gledali na stvari. Ovo bi se moglo uvesti tim lakše što bi se dalo
prvenstveno za stupanje u državnu službu onim mladim ljudima koji bi proveli jedan
određeni rok na izgrađivanju naše kolonizacije. S tim bi se suzbijala i nezaposlenost
naše mlađe inteligencije, koja postaje sve više jedan težak socijalni problem kod nas.
3) U dogovoru sa stručnim društvima i organzacijama treba potražiti najjeftiniji
način krčenja šikara, navodnjavanja, isušenja ritova, itd., kao i građenja kuća. Privat­
nim preduzećima, prilikom nabavke materijala treba dati do znanja da ih država toliko
štiti carinskim i železničkim tarifama, kreditima i drugim srestvima, da ima pravo da
u ovakom jednom poslu traži od njih da dadu materijal sa što je moguće manjim
profitom. Pitanje nabavke materijala treba neposredno svršiti sa kartelima, pa će država
odrediti kako količinu, tako i kvalitet i cenu materijala u dogovoru s njima bez fiktivnih
licitacija. Državnapreduzeća, železnice, naročito šumskapreduzeća kao Sipad, mora­
ju se potpuno staviti na raspoloženje Državnom odboru za kolonizaciju.
4) Prilikom vršenja kolonizacije država može kolonistima davati imanja na kredit
ili za gotov novac, biće ih dosta koji će kupiti imanje u novim krajevima, prodavši
imanje u starom zavičaju. Odatle će država dobiti dobar deo svoga novca natrag.
Podvlačimo da se imanje može prodati samo ko dokaže da će se na zemlju naseliti i
da će je obrađivati. Na kredit data zemlja ne srne biti suviše skupa, kamata mora da
je minimalna, rok otplate duga da počne tek nekoliko godina posle naseljavanja, kada
se naseljenik privredno osnaži.
Uzevši ovo kao osnovu država može da nađe srestva iz dva izvora: celokupne
izdatke za administraciju oko ovoga posla mora ona preuzeti na sebe, i pokrivati ih iz
svojih redovnih prihoda. Ona to može uraditi kad skreše nepotrebne ili za sada ne tako
važne izdatke na drugim stranama. Drugi izvor novca može biti zajam koji će dati ili
državne banke same, ili u društvu sa našim privatnim kapitalom putem prisilnog
unutrašnjeg zajma. Kao podloga služile bi obveznice izdane od države i naseljenički
doprinosi, kad se naseljenici osamostale.
Može biti da nebi bilo rđavo kad bi finansiranje i otkupljivanje imanja vršila
Agrarna banka zajedno sa zadružnim savezima, pod neposrednim nadzorom, i direk-
tivama državnog odbora za kolonizaciju. Međutim, o ovome unapred je teško dati
228
http://www.plbih.org
određeno mišljenje, jer se ne zna pod kojim uslovima će Turska da primi naše iseljeni­
ke.
državu prema koristima koje će ona od toga stvarno imati. Osiguravanje naše najosetl-
jivije tačke na Jugu naseljavanjem nacionalnim elementom ušteđuje nam za slučaj rata
nekoliko divizija. Naseljavanjem nekoliko desetina hiljada porodica iz naših pasivnih
krajeva, naročito iz Crne Gore olakšava se nesnosna privredna kriza u tim krajevima,
a veliki poslovi prilikom kolonizacije zaposliće desetine hiljada radnika i dati života
našoj učmaloj privredi. Za ovakav zadatak nacionalni vojno-strategiski i privredni,
država je dužna da žrtvuje nekoliko stotina miliona dinara. Kad. se može izdati mili­
jarda dinara za građenje međunarodnog puta od Subotice do Caribroda, od koga ćemo
možda tek u dalekoj budućnosti videti realne koristi, tim. više se može i mora naći
nekoliko stotina miliona koji će nam vratiti natrag u posed kolevku naše države.
ZAKLJUČAK
Imajući u vidu sve gore izloženo, nije slučajno da mi, prilikom raspravljanja
problema kolonizacije na Jugu, polazimo sa stanovišta da je jedini efikasni način
rešenja toga pitanja -raseljavanje Arnauta u masi. Postupna kolonizacija nije uspela
ni kod nas, kao ni nigde na drugom mestu. Državna vlast, kad hoće da interveniše u
korist svoga, elementa u borbi oko zemlje može da uspe samo onda, ako postupi bru­
talno. Inače, domoradac, ukorenjen u svome zavičaju, aklimatizovan, uvek je jači od
koloniste. To u našem slučaju treba imati tim pre pred očima, što imamo posla sa
jednom sirovom, žilavom i plodnom rasom, za koju je pokojni Cvijić rekao da je
najekspanzivnija na Balkanu. Nemačka je od 1870 godine do 1914. godine potrošila
grdne milijarde maraka da postepeno, otkupljujući zemlje od Poljaka, kolonizuje svoje
istočne krajeve. Ali, plodnost poljskih majka pobedila je nemačku. organizaciju i
nemački novac. 1918 godine Poljska je dobila natrag svoj Poznanj. Naše statistike od
1921 i 1931 godine koje smo već naveli pokazuju daje i našu kolonizacionu politiku
pobedila plodnost arnautskih žena. Iz toga treba povući konsekvencije i požuriti se dok
još ima vremena da se izvrši korektiv.
Cela Evropa nalazi se u rovitom stanju. Mi nismo sigurni u to šta nosi dan a šta
nosi noć. Albanski nacionalizam i u našim krajevima raste. Ostaviti stanje kakvo jeste,
znači dozvoliti da u slučaju kakve svetske konflagracije ili socijalne revolucije -a blisko
je i moguće ijedno i drugo - znači dovesti u pitanje sve naše posede na Jugu. Da bi se
to izbeglo, cilj je ovoga referata.
229
 ELABORAT dr IVA ANDRIĆA
O ALBANIJI IZ 1939. GODINE

Manje je poznato daj e Ivo Andrić imao uspjeha u diplomatskoj službi, u koju je
stupio 1919. godine, dakle sa nenavršenih dvadest osam godina. Radio je u
jugoslovenskom Ministarstvu inostranih đela, službujući u Vatikanu, Bukureštu,
Gracu, Marselju, Parizu, Madridu, Briselu, Zenevi, stalno napredujući. Postao je i
šef Odsjeka za Društvo naroda a zatim načelnik Političkog odjeljenja ministarstva
(treće mjesto po važnosti u ministarstvu). Za vrijeme Stojadinovićevog preuziman- ja
Ministarstva inostranih djela ( koji je istovremeno bio i predsjednik Vlade), Andrić
postaje njegov pomoćnik. Kad je, 1939. godine, nako n ostavke Milana Stojadinovića,
na mjesto ministra inostranih djela došao jugoslovenski poslanik u Berlinu, dr
Aleksandar Cincar-Marković, na njegovo mjesto upuće n je Ivo Andrić, koji na
dužnosti u Berlinu ostaje do napada na Jugoslaviju, 6. IV1941 . godine, kad a se vraća
u zemlju.
U svojstvu ministra inostranih djela (1935-1939.) Stojadinović se više puta sastajao
sa italijanskim ministrom, grofom Canom. Tokom tih razgovora, dva min- istra su
glavnu pažnju poklanjali Albaniji. Stojadinović je predlagao Ćanu da kralja Zogua
zamijene nekim drugim kojibi više odgovarao interesima Jugoslavije i Italije ili da
Jugoslavija i Italija podijele Albaniju. Pripremajući se za razgovore sa Canom,
Stojadinović je zatražio da mu se izradi elaborat o "pitanju" Albanije.
Jedan elaborat sačinio je Ivan Vukotić, a drugi Ivo Andrić. Iako su Vukotićeve
"teze" sasvim u duhu velikosrpske politike ("prisajedinjenje severne i delova sred- nje
Albanije našoj zemlji, jedan je od životnih interesa našega naroda. To bi bilo
ostvarenje naših prirodnih aspiracija i zadovoljenje naših vekovnih želja"... i "Lik-
vidirala bi se arbanaška iredenta i arbanaška država, koj a je bila zamišljena i stvore- na
od naših neprijatelja"), opredijelili smo se da integralno objavimo Andrićev elaborat iz
1939. godine, mada se Andriću mor a odati priznanje da ga je, zaista, radio
"diplomatski" vješto i sračunato. Pa ipak, nije uspio da izbjegne "preporuke" i
zaključke:"Podelom Arbanije nestalo bi privlačnog centra za arbanašku manjinu na
Kosovu, koja bi se, u novoj situaciji,lakše asimilovala. Mi bi eventualno dobili još 2-
3000.000 Arbanasa, ali su oni većinom katolici čiji odnos sa Arbanasima musli-
231

http://www.plbih.org
manima nikad nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takođe bi
se izvelo pod novim okolnostima, jer ne bibilo nikakve jače akcije da se to sprečava".
Na uvodnoj strani Andrićevog elaborata podijeljenog na deset poglavlja. Sto­
jadinović je svojeručno napisao napomenu : "Referat g. Andrića 30.1. 939."
I. BALKANSKI RAT IARBANI JA
Izlaz sprske vojske na Jadran
Prema tajnom dodatku Ugovora, o savezu između Bugarske i Srbije od 29 febru­
ara 1912. godine, Srbiji je priznato pravo na dotadašnje turske teritorije sevemo i
zapadno od Sar-planine. U vezi sa ovom odredbom, a težeći da svojoj zemlji osiguraju
izlaz na more, srpske tmpe izbile su 15 novembra 1912. godine na Lješ i postepeno
zaposele celu sevemu Arbaniju do Tirane i Drača. U londonskom "Tajmsu" izašla je
25 novembra izjava Pašića da Srbija traži Drač sa većim hinterlandom.
Stvaranje autonomne Arbanije
Međutim Konferencija Ambasadora u Londonu, donela je 20. decembra 1912.
godine, odluku o staranju autonomne Arbanije, dajući Srbiji samo pravo na trgovački
izlaz na Jadransko more. Ista Konferencija odlučuje 20 marta 1913 godine da se
Skadar ustupi Arbaniji. Crna Gora odbila je da primi odluku velikih sila; u tome je
podržava Srbija, koja šalje svoje trupe da pojačaju opsadu Skadra. Velike sile resile su
(21. marta) da izvrše pomorsku demonstraciju, od koje se uzdržala samo Rusija. Austro-
ugarske, engleske, francuske, nemačke i italijanske krstarice, okupljene kod Barija,
primorale su srpske trupe da se povuku sa položaja kod Skadra.
Blokada crnogorske obale
Sile su objavile 10 aprila blokadu crnogorskih obala, ali crnogorska vlada
produžava opsadu Skadra, koji kapitulira 20 aprila. Kralj Nikola ipak je primoran na
popuštanje i 4 maja, u jednom telegramu upućenom ser Edvardu Greju, predao je
sudbinu Skadra u ruke sila. Međunarodna okupacija Skadra trajala je sve od 5 maja
1913. do početka svetskog rata.
232
http://www.plbih.org
//. DEOBA INTERESNIH SFERA U ARBANIJI
IZMEĐU SRBIJE I GRČKE
I ako je podpresijom velikih sila a na prvom mestu Austrije morala da se povuče
sa Jadrana i iz severne Arbanije, Srbija ne prestaje da gubi nadu, U deklaraciji, koja je
tajni dodatak Ugovoru o savezu između Grčke i Srbije od 19 maja 1913.godine, podci-
jene su interesne sfere između Grčke i Srbije u tek stvorenoj autonomnoj Arbaniji
Teritorija koja se nalazi na sevem od utoka reke Semeni u more,zatim tokom ove reke
do ušća Devoli, zatim tokom Devolija do planine Kamne - spadala je u srpsku sferu
uticaja. Južni deo Arbanije, od ove linije, spadao je u grčku uticajnu sferuNa slučaj
nemira u Arbaniji dve zemlje su imale da se sporazumeju o držanju koje će zauzeti. Ovo
su maksimalni zahtevi koje smo u jednom pisanom dokumentu izneli prema Arbaniji.
III. LONDONSKI PAKT IARBANIJA
Londonski pakt zaključen 26. aprila 1915. godine između Francuske, Velike
Britanije, Rusije i Italije imao je sledeće odredbe odnosno Arbanije:
1)U primedbi čl. 5 rečeno je: "Četiri savezne Sile dodeliće niže nabrojane jadran­
ske zemlje Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori: (...) Na donjem Jadranu (u krajevima koji
interesuju Srbiju i Crnu Goru) čitavu obalu od rta Planke do reke Drima sa važnim
pristaništima Split, Dubrovnik, Kotor, Bar, UlcinjiSv. IvanMedovanski (...) pristanište
Drač biće dodeljeno nezavisnoj muslimanskoj državi Arbaniji."
2) U čl. 6 veli se: "Italija će dobiti u potpuno vlasništvo Valonu, ostvro Saseno a
osim toga još i dosta prostranu teritoriju potrebnu za njihovu odbranu, tj. deo između
reke Vojuše na severu i istoku a na jugu do Himare."
3) U članu 7'veli se: "Ako bi došlo do formiranja jedne male autonomne i neutral­
ne države Arbanije, Italija se neće protiviti želji Francuske, Velike Britanije i Rusije, da
se sevemi i južni krajevi Arbanije podele između Crne Gore, Srbije i Grčke."
"Italija će dobiti pravo da rukovodi spoljnim poslovima Arbanije."
Još u 1915. godini, velike sile dakle usvajaju princip deobe Arbanije i priznaju da
u Arbaniji imaju svoje interese Italija, Srbija i Grčka. Dok se ovim dverna balkanskim
zemljama daje pravo na ispravku gmnice, Italiji se ustupa Valona kao i protektorat nad
okrnjenom Arbanijom.
233
 IV ARBANIJA NA KONFERENCIJI MIRA 1913. godine priznala je Srbiji to pravo pristupa na more."
"Skadar je u vezi i sa pitanjem reke Bojane, koja otvara prirodni put crnogorskoj
trgovini na more., .fo,|[prema Berlinskom ugovoru Crna Gora uživa pravo slobodne
Gledište velikih sila
plovidbe na Bojani. Skadarsko jezero pripada najvećim, delom Crnoj Gori. Zbog turske
Na konferenciji mira, savezničke sile (Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene
nemarnosti, najbolje crnogorske zemlje još su uvek potopljene vodom Skadarskog
Američke Države) predložile su najpre zaArbaniju, na severu i istoku, one granice koje
jezera. S toga našu državu interesuje u najvećoj meti regulacija Bojane i Drima ne samo
su bile utvrđene na Londonskoj konferenciji 1913. godine; priznaju potpun suverenitet
zbog plovidbe na Bojani, nego i zato što bi se na taj način isušilo 12 do 20.000 hektara
Italije nad Valonom i potrebnim zaleđem i daju Italiji mandat za administraciju slo-
najplodnije zemlje, i isto toliko bi bilo ameliorirano. Dve trećine ove zemlje pripada
bodne arbanske države pod kontrolom Društva Naroda. (Memorandum, od 9 decem­
Crnoj Gori."
bra 1919. godine.)

Italijansko gledište
Naše gledište
(Prema memorandumu od 10 januara 1920.)
(Protiv mandata Italije. Za nezavisnu Arbaniju. Argumenti za ispravku granice
1) Italija traži od Društva. Naroda mandat da administrira nezavisnu arbansku
i uzimanje Skadra i severne Arbanije)
državu.
U našem odgovoru od 8 januara 1920 godine mi smo pobijali predlog za davanje
2) Arbanske granice na severu i istoku biće one koje su bile utvrđene na Konfer­
Italiji mandata nad Arbanijom, navodeći da bi to bilo ponavljanje slučaja Bosne i Hercegovine.
enciji u Londonu. Južna granica biće predmet ispitivanja.
"Ovo rešenje, veli se u našem odgovoru, stvorilo bi u korist Italije ofan- zivnu granicu
protiv naše države, koja bi bila lišena sredstava da se brani. Ono bi značilo u jednu 3) Grad Valona biće dodeljen Italiji u potpun suverenitet sa potrebnim zaleđem
za njegovu odbranu i za ekonomski razvitak.
ruku ofanzivno preimućstvo, a u drugu savršenu strategijsku podložnost."
Mi smo tražili, iz ekonomskih i strategijskih razloga, da se izvrši prema nama
Saveznici pristaju da se Skadar i severna Arbanija
ispravka granice (u srednjem toku Drima, na Bojani i u pogledu plemena Klimenta i
priključe Jugoslaviji.
Kastrata) koju je odredila Londonska konferencija od 1913. godine. Izuzev ove
Predlažući jedno opšte rešenje jadranskog pitanja Klemanso je, u svojstvu pretsed-
korekcije,naša Delegacija je izjavila da je najbolje rešenje, ako seArbanija učini neza­
mka Konferencije mira, rekao 13 januara 1920. godine Pašiću i Trumbiću, a u vezi sa
visnom državom u granicama od 1913. godine, i sa autonomnom administracijom.
ustupanjem Rijeke Italiji, sledeće: "Prema tome, država S.H.S. uspeće se na vrhunac
U slučaju da to rešenje ne bi bilo prihvaćeno ili ako bi južni deo Arbanije pripao
svoje moći, pa još kad. bude imala Skadar, Drim i Sv. Jovana Medovanskog."
drugim državama,naša Delegacija tražila je za nas severni deo Arbanije do Drima.
Niti je bio na to pristao, s tim da Italija zadrži Valonu i da dobije mandat nad
"Naša država ima starih prava na ove krajeve, veli se u našem memorandumu. Skadar
Arbanijom.
je bivša prestolnica srpskih vladara. Naš je narod prolio potoke krvi za Skadar a
naročito u ratu 1913. godine koji je stajao Srbiju više hiljada njenih vojnika a Crnu
Naš poslednji odgovor Konferenciji mira.
Goru jednu trećinu njene vojske. Da udovolji željama Velikih Sila, srpske i crnogorske
Uposlednjem našem odgovoru Konferenciji mira od 14 januara 1920. godine mi
trupe ispraznile su 1913. godine Skadar i severnuArbaniju. Austrija, mobilišući vojsku,
smo i dalje ostali na stanovištu, da bi najbolje rešenje bilo da se administracija Arban­
zapretila je ratom. Skadar je mogao pripasti Crnoj Gori daje ova pristala da Lovćen
ije, u granicama određenim 1913. godine, poveri lokalnoj, autonomnoj vladi, bez
Ustupi Austriji, ili da bude neutralizovan. Ali Crna Gora je odbila da ustupi Austriji ovaj
ingerencije bilo koje tuđe sile. A ako rešenje ne bude prihvaćeno, već se odluči davanje
važan strategijski položaj."
delova arbanske teritorije drugim državama, naša delegacija tražila je deo severne
"Drimska dolina sa Skadrom čini geografsku i ekonomsku celinu sa Crnom
Arbanije (prilažući jednu kartu sa obeleženom granicom), za koji je obećala autono­
Gorom i pograničnim krajevima Srbije. Za srednju Srbiju iza Crnu Goru Drimska je
man režim.
dolina jedini direktan i najkraći prirodni put na Jadran. Važna železnica Dunav-
Jadran treba da prođe dolinom Drima. Ambasadorska konferencija u Londonu od Gledište pok. Pašića.
234 Kada je izgledalo kao sigurno da će saveznici dopustiti Italiji da se učvrsti u
23 5

http://www.plbih.org
srednjoj Arbaniji, pretsednik naše delegacije Pašić krajem 1919 godine obavestio je
vladu u Beogradu daje došao momenat, da prisiljeni prilikama menjamo našu politiku
prema Arbaniji. U tom pismu se veli:
"Pošto ne možemo da vaspostavimo stanje u Arbaniji kakvo je bilo pre evakuacije
naše vojske i prve države Esad paše, usled nadiranja Italije i podržavanja Italije od
strane Sila; pošto Sile hoće da primene Londonski ugovor i neće biti Arbanije kakvu
smo mi branili, već će saveznici dati Italiji Valonu sa hinterlandom i protektorat nad
izvesnim delom Arbanije, - to, pod takvim okolnostima, mi moramo da tražimo druge
i bolje granice prema arbanskim teritorijama, koje će potpasti pod italijanski protek­
torat."
"Minimum koji ćemo od saveznika primiti ovaj je: granica duž Crnoga Drima do
ušća u Beli Drim a odatle Velikim Drimom do mora."
"Maksimum moramo tražiti zato, kako bi Italija dobila što manje teritorije. Taj
maksimum naših pretenzija bio bi: reka Mat do njenog izvora, a otuda pravo ka istoku
do Crnog Drima. Dakle Mat i Drim bili bi naše granice prema italijanskom protektor-
atu."
V ITALIJA NS KA OKUPACIJA ARBANIJE POSLE
RATA I DEFINITIVNO POVLAČENJE POSLE
NEUSPEHA KOD VALONE
Po svršetku rata, na osnovu jedne međusavezničke vojne odluke, italijanske trupe
okupirale su celu teritoriju Arbanije, pa čak i onaj severni deo koji je nama bio priznat
u Londonskom paktu. Jedino je Skadar bio pod zajedničkom okupacijom francuskih
i italijanskih trupa.
Zbog neprijateljskog stava koji je Italija bila zauzela u to vreme prema državi
S.H.S. mi smo tu italijansku vojničku okupaciju Arbanije smatrali kao najveću opas­
nost po našu egzistenciju. Na arbanskom terenu povedena je jedna oštra borba između
nas i Italije. Italijani su odatle pokretali crnogorsko i makedonsko pitanje, kao i ideju
o Velikoj Arbaniji do Kačanika. Mi smo protiv njih vodili čas potajnu čas javnu akciju,
pridobijajući za pare arbanske pivake i služeći se idejom "nezavisne Arbanije" i "Balkan
balkanskim narodima".
Nezadovoljstvo arbanaškog stanovništva, koje smo i mi podržavali, primoralo je
Italijane da početkom 1920. godine povuku svoje trupe iz unutrašnjosti Arbanije i da
se zadiže samo oko Valone, odakle će takođe u junu iste godine biti primorani da se
povuku, sklopivši jedan sporazum sa tiranskom vladom o evakuaciji celokupne arban-
ske teritorije izuzev ostiva Sasena.
236
http://www.plbih.org
Do evakuacije Arbanije došlo je dakle zbog organizovanog otpora Arbanasa, ali
ne treba gubiti izviđa da je u to vreme Italija bila politički i vojnički vrlo slaba. I danas
ima Arbanasa koji misle da bi mogli isterati Italijane iz Arbanije kad god hoće. To
samopouzdanje je fatalno za njih, jer ne vide da današnja fašistička Italija nije ono što
je bila 1920. godine pod parlamentarnim vladama Nitija, Đolitija i Fakte.
VI ARBANIJA PRED KONFERENCIJOM
AMBASADORA
Postoje evakuacijom Arbanije odstrane italijanskih trupa bila raščišćena situaci­
ja na terenu, Konferencija Ambasadora mogla je u novembm 1921. godine doneti
odluku o priznanju Arbanije kao nezavisne i suverene dižave. Mesto ranijih obećanja
odnosno Valone i mandata nad Arbanijom, velike sile priznale su Italiji samo njen
specijalni interes za održanje arbanske nezavisnosti. Arbanija je ušla i u Dništvo Nar­
oda, sa nadom da će joj to još više obezbediti njenu nezavisnost.
Pred Konferencijom Ambasadora još jednom smo uzalud pokušali da dobijemo
ispravku granice prema Skadru i prema Drimu, navodeći za Skadar istorijske, a za
Drim ekonomske i saobraćajne razloge. Francuski ekspert na Konferenciji, Laroš,
ovako nas je tešio: "Kraljevska vlada je pogrešila, što nije usvojila, u svoje vreme,
francuski predlog o podeli Arbanije. Pašić se bio sa tim složio, ali je vlada u Beogradu
to odbila." Da ne bi dakle pustili Italijane u Valonu, mi smo se morali odreći Skadra
i granice do Drima.
Pošto smo mi stalno zastupali ideju o nedeljivosti arbanske teritorije kako je ona
određena 1913. godine, kao i o nezavisnosti Arbanije, moglo bi se pretpostaviti da nas
je ovo rešenje Konferencije Ambasadora zadovoljilo. To međutim nije slučaj. Teškoće
u našim odnosima sa Arbanijom, kao i u našim odnosima sa Italijom zbog Arbanije
redaju se i dalje i pored proglašenja Arbanije nezavisnom chžavom i članom Društva
Naroda.
Miriditska republika.
Dok je Konferencija Ambasadora rešavala o granicama Arbanije i o organizovan-
ju njene nezavisnosti, mi smo, polovinom. 1921. godine, potpisali sa prvacima Miridita
ugovor o suradnji Bilo je predviđeno obrazovanje slobodne miriđitske države, koju će
braniti vojne snage S.H.S. i čije će interese u inostranstvu zastupati vlada u Beogradu.
Vlada u Tirani ugušila je ovaj pokret, a mi smo bili optuženi i osuđeni pred Društvom
Naroda.
237
 VII. RIMSKI PAKT, PAŠIĆ, MUSOLINI
IARBANIJA
Rimski pakt iz januara 1924. godine, po svome duhu, nametao je i Rimu i Beogradu
poštovanje nezavisnosti i princip nemešanja u unutrašnje stvari Arbanije, kao
međusobno obaveštavanje o događajima u Albaniji. To međutim nije smetalo da itali­
jansko vlada potpomogne Fan Nolija, u junu 1924. godine, da izvede pobunu protiv
Ahmet Zoga, niti pak našoj vladi da iste godine u decembm omogući Ahmet Zogu da
izvrši sa naše teritorije upad u Albaniju i preuzme vlast. Ni Rim ni Beograd nisu mogli
odoleti intrigama i zahtevima svojih arbanskih "prijatelja", i potražili pomoć za održanje
ili dolazak na vlast i obećavali vemost i suradnju, a prvom prilikom menjali orijentaciju.
VIII. TIRANSKI PAKT I STANJE
KOJE JE ON STVORIO
Rok. Pašić dajući upustva našim pretstavnicima za rad u Albaniji govorio im je:
mi hoćemo nezavisnu Arbaniju, ali slabu i nesređenu Albaniju. Vreme je pokazalo, da
ovo nije bilo moguće odiiati. Slaba i nesređena Arbanija morala je potražiti pomoći i
zaštite tamo gde ih je mogla naći. Režim koji je bio ugrožen od Italije, obraćao se nama,
a onaj koga smo mi hteli srušiti tražio je zaštite od Italije.
Slaba i nesređena Arbanija zatražila je 1926. godine zaštitu i pomoć Italije. Ahmet
Zog dobio je prvo garantiju za svoj režim, a zatim je pristao u 1927. godini na zaključenje
Vojnog saveza na 20 godina, primio je stotine i stotine miliona lira za javne radove,
ekonomski i jinansijski Arbaniju sasvim potčinio Italiji, primio mnoge talijanske in­
struktore. Stvoren je dakle odnos koji mnogo liči na ovaj protektorat, protiv koga smo
se borili na Konferenciji mira.
Ono što nas je poslednjih godina najviše ugrožavalo iz Arbanije, bila je vojna
organizacija, vojna utvrđenja i iredentistička akcija. Svuda smo videli opasnost od
italijanske akcije i onu "ofanzivnu granicu "protiv koje smo se borili pred saveznicima
u Parizu, kada su predlagali da se Italiji da mandat u Albaniji.
Na ovom mestu od interesa je spomenuti, da smo samo mi protestovali i borili se
protiv italijanske penetracije uArbaniji i na Balkan. Nijedna druga balkanska zemlja
nije nas u tome podržavala. Dve sredozemne pomorske sile, Francuska i Engleska, nisu
se bunile protiv zatvaranja Jadranskog mora. Sta više, Osten Čemberlen, na sastanku
sa Musolinijem u Livomu, u 1926. godini, dao je pristanak na Tiranski pakt. A svi
francuskipretstavnici u Tirani stalno su davali savete Kralju Zogu da ne dolazi u sukob
sa II
238
IX. ITALIJANSKO-JUGOSLOVENSKIPAKT
O PRIJATELJSTVU OD
25 MARTA 1937 GODINE
i Italija i Jugoslavija vodeći jedna prema drugoj prijateljsku politiku mogu se spo-
razumeti uArbaniji na sledećoj bazi: Italija ima svoj životni interes u Valoni, taj deo
arbanaške obale ne srne da bude od nas ugrožen; mi taj interes treba da shvatimo i da
ga poštujemo. Životni interes Jugoslavije jeste da ne bude ugiožena na granici prema
Južnoj Srbiji, niti prema Kosovu (naseljenom Arbanasima) niti prema Skadru i Crnoj
Gori. 0 ovome se nesumnjivo vodilo računa kada je u tajnom protokolu uz pakt o
prijateljstvu predviđeno da će se obustaviti dalje utvrđivanje u zonama Libražda i
Milotija. Što se tiče ekonomsko-finansijske akcije u Albaniji, mi za nju nemamo, niti
želimo da ulažemo neka naročita sredstva. Italijani ostaju dakle bez konkurencije i bez
prigovora s naše strane, razume se pod uslovom da ostanu u granicama druge tajne
obaveze koju su pre dve godine uzeli prema nama a naime da u političkom, ekonom­
skom ili finansijskom pogledu neće tražiti nikakve specijalne koristi koje bi direktno ili
indirektno kompromitovale nezavisnost arbanske države.
Na taj način pakt o prijateljstvu od25 marta 1937. stvorio je jedansnošljiv "modus
vivendi" između nas i Italije na arbanaškom terenu, na kome smo se ranijih godina
toliko sukobljavali i sumnjičili.
Drugo je pitanje, da li bi ovo primirje uArbaniji moglo izdržati probe neke teže i
komplikovanije situacije u Sredozemnom moru ili na Balkanu.
X. ODRŽANJE ILIPROMENA STATUSA KVO-A
Nezavisnost Arbanije je umanjena, ali nije uništena.
Nezavisnost jedne zemlje prema inostranstvu je uvek jedan relativan pojam. S
obzirom na okolnosti, ta nezavisnost je potpunija ili je umanjena. Za Arbaniju se danas
ne može kazati da je njena unutrašnja i spoljna politika nezavisna od Italije. Pa ipak
ona se u međunarodnoj zajednici smatra kao nezavisna država. Međunarodno-pravno,
arbanska morska obala nije italijanska, veće pod suverenitetom jedne balkanske
države. Italija još nije zakoračila na Balkan. Ona ima suvereni deo teritorije u Zadru,
ali joj on ne pruža mogućnost za dalje razvijanje. U Arbaniji Italija ima uticaja, ali
nema slobodu akcije kao na svojoj teritoriji. Arbanasi se ipak odupiru njenoj pene-
traciji, čine joj teškoće, usporavaju je.
http://www.plbih.org
 "Balkan balkanskim narodima"
Tradicionalna politika Srbije je "Balkan balkanskim narodima". Ovaj princip
upotrebljavan je u svoje vreme u borbi protiv Otomanske Imperije i Austro-Ugarske
Monarhije. Jugoslavija se njime uspešno služila protiv odredaba Londonskog pakta
koji je Italiju uvlačio u Dalmaciju iArbaniju. Uprimeni togprincipa mi smo uvek videli
najbolju zalogu za mir na Balkanu, za suradnju medu balkanskim narodima, za nor- malan
:
razvoj balkanskih naroda. Prisust\ o jedne velike sile na Balkanu to su otvorena vrata
intrigama i zavojevanjima.
Ekspanzija Italije.
Da lije moguće da Italija, postajući suvereni gospodar južne i srednje Arbanije,
ostane samo na tom uzanom primorskom pojasu? Mi u to nismo verovali pre 20
godina, kada su velike sile nudile Italiji Valonu sa hinterlandom. U to nam je još teže
verovati danas kada Italija pokazuje toliki dinamizam i smelost u svojoj spoljnoj politi-
ci.
Crnog Drima i koja bi nam dala strategisko osiguranje Crne Gore i Kosova. Morali bi
isto tako osigurati kotline Ohridskog i Prespanskog Jezera, priključujući Podgrad.ee i
slovenska sela. Golog Brda, kao i ona između Prespe i Korče.
Uzimanje Skadra moglo bi u tom slučaju biti od velike moralne i ekonomske
važnosti. To bi nam omogućilo izvođenje velikih hidrotehničkih radova i dobijanje
plodnog zemljišta za ishranu Crne Gore. Severna Arbanija u okviru Jugoslavije dopus­
tila bi stvaranje novih saobraćajnih veza Severne i Južne Srbije sa Jadranom,
Podelom Arbanije nestalo bi privlačnog centra za arbanašku manjinu na Kosovu,
koja bi se, u novoj situaciji, lakše asimilovala. Mi bi eventualno dobili još 2-300.000
Arbanasa, ali su oni većinom katolici čiji odnos .sa Arbanasima muslimanima nikad
nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takođe bi se izvelo
pod novim okolnostima, jer ne bi bilo nikakve jače akcije da se to sprečava.
(Arhiv Jugoslavije,
Fond Milana Sto_j_adinovića, kut.37)

2
Jedan opasan presedan.
Uzimanje jednog dela balkanske teritorije od jedne vanbalkanske velike sile, bez
ikakve etničke podloge, pretstavlja za sve balkanske narode pa i za nas jedan opasan
presedan. Druge velike sile sa drugih pravaca mogu se pojaviti sa sličnim pretenzijama.
Posebno slučaj Italije u Arbaniji za nas je opasan jer je Londonskim paktom, u kom
je prvi put južna Arbanija priznata Italiji, toj istoj Italiji bila priznata isevema Dalmaci­
ja. Presedan za oživljavanje odredaba Londonskog pakta na jednom sektoru Balkana,
otvara vrata za oživljavanje i drugih odredaba,

Podela Arbanije.
Pri procent celog ovoga pitanja treba imati u vidu da na svaki način moramo
gledati da izbegnemo bilo otovren bilo prikriven sukob sa Italijom. Isto tako treba izbeći
i to da Italija sama okupira ćelu Arbaniju i da nas ugrozi na vrlo osetljivim mestima,
prema Boki Kotorskoj i prema Kosovu.
S obzirom na sve što smo rekli napred, za nas bi podela Arbanije mogla doći u
obzir samo kao jedno nužno i neizbežno zlo kome se ne može odupreti, i kao jedna velika
šteta iz koje treba izvući onoliko koristi koliko se da, tj. od dva zla izabrati manje.

Naše kompenzacije.
Te kompenzacije nalaze se u materijalu koji je pre 20 godina izrađivan, kada se
postavljalo pitanje deobe Arbanije.
Maksimum koji smo u svoje vreme tražili jeste granica koja bi išla rekom Mata i

240 241

http://www.plbih.org
 VASA ČUBRILOVIĆ

MANJINSKI PROBLEM U NOVOJ

JUGOSLAVIJI

Današnji rat među ostalim mnogobrojnim pitanjima postavio je u Jugoslaviji i

problem njenih manjina. Sve manjine snažno su od samog početka 1918. g. bile protiv
stvaranja države, ne zbog svog broja u odnosu prema nama Južnim Slavenima, koliko
zbog mesta gde su bile naseljene, i svoje povezanosti sa sebi srodnim narodima u
susjednim državama. Geopolitički položaj jugoslavenskih zemalja na raskršću civili­
zacija, imperija i naroda, na prelazu između istoka i zapada, severa i juga, delovao je
u toku vekova, da su se u njima naselili ili pokušali u većim masama naseliti i drugi
narodi osim Južnih Slavena. Svojom žilavom vekovnom borbom mi smo uspevali da
suzbijemo Italijane od našeg Jadrana, da zadržavamo Nemce na Karavankama, da
uspešno vodimo borbu s Mađarima i Nemcima u ravnicama Bačke, Banata i Srema,
da zadržavamo širenje albanskog talasa od Drine prema Moravi i Vardaru.
Međutim, za vreme vladavine Venecije, Austrije i Turske ovi narodi ipak su uspeli,
Ivo Andrić i albanski problem 1939. godine. da se infiltriraju u naše zemlje, stvarajući negde veća, negde manja svoja etnička ostrva
u našim najbogatijim pokrajinama. U 18. i 19. veku, Austrija je prelila Vojvodinu,
Hrvatsku i Slavoniju sa nemačkim i mađarskim kolonijama. Od seobe Srba podAr-
senijem Čamojevićem 1690. u Ugarsku, Arbanasi sistematskim pustošenjem srpskih
sela preplavili su Kosovo i Metohiju; niz padine Sar planine, oni se u to doba spuštaju
u gornji tok reke Vardara u Makedoniji. U to vreme pojačava se italijanska civilizacija
po našim gradovima na Jadranu. Kad je 1918. g. došlo do stvaranja Jugoslavije, mi smo
Jugosloveni dobili razgraničenje sa susednim narodima na načelu narodnosti. Iako
smo izgubili zbog toga velik deo zemalja, kojim smo etnički vladali još pre 100 god. mi
smo dobili u okviru svoje države velik deo stranih naroda, koji su sačinjavali takozvane
narodne manjine. Njih je bilo u svemu (...) Nemaca, Mađara, Arnauta, Rumuna,
llalijana.
Mi smo posle oslobađanja 1918. g. prema nacionalnim manjinama zauzeli
stanovište najveće širokogrudosti, iako su neke od njih već u ratovima 1912.-1918.g.
tako se prema nama ponašale, da su opravdano zasluživale i drugi postupak. Mirovni
24 3
242

http://www.plbih.org
ugovori sklopljeni između nas ipobeđene Nemačke, Austrije i Mađarske, pored toga
su nam naturali čitav niz obaveza kako da postupamo sa nacionalnim manjinama. Mi
smo te obaveze savesno i potpuno ispunjavali. Kod nas su manjine uživale sva
građanska prava, imale potpunu prosvetnu autonomiju i pravo održavanja kulturnih
veza sa sebi srodnim narodima. Posebice sve povlastice iskorišćavali su jugoslovenski
Nemci. Oni su imali svoje osnovne, srednje i stručne škole, preko Kulturbunda bili su
kulturno usko povezani među sobom, čitav niz privrednih ustanova, počev odzadmžnih
saveza do banaka, služio je privrednom unapređivanju nemačkog čoveka u Jugoslaviji. I
politički su Nemci bili organizovani i zastupljeni preko Nemačkog kluba u Narodnoj skupštini.
Ne tako svestrano i čvrsto, ali ipak dosta jako bili su organizovani i Mađari u
Vojvodini. Amauti u Staroj Srbiji i Makedoniji uspeli su, preko autonomije islamske verske
zajednice, da dobiju u mke jednu organizaciju, koja će svestrano služiti njihovim kulturnim i
nacionalno-političkim ciljevima.
Kako su jugoslovenske manjine iskorišćavale ovu našu širokogrudost i trpeljivost?
Kod nas, kao i svugde u Evropi, pokazalo se da nikakva popustljivost nije u stanju da
odvrati težnje pojedinih manjina, da se preko granica država vežu sa svojim maticama
- zemljama. Nasuprot, još pre rata zapaženo je jačanje separatističkih težnji naciona­
lnih manjina u svima državama, pa i u našoj. Sve povlastice kulturne i privredne,
poslužile su im zato, da ih iskoriste, kao sredstvo za razbijanje država u kojima su
uživale. Posle pojave nacional-socijalističkog pokreta u Nemačkoj, njene manjine
prednjače ostalim manjinama u tom pitanju. Vođi Trećeg Rajha svesno i sa planom
su iskorišćavali svoje manine kao minu za razbijanje njima neprijateljskih država.
Nemački teoretičari nemačkog Nacionalsocijalizma otišli su tako daleko, da su
izgradili i novu teoriju opripadnosti narodnoj. Po toj teoriji, osećanje nacionalne svesti
jače je od osećanja lojalnosti prema državi. Zato svaki Nemac, bez obzira u kojoj državi
živio i čiji građanin bio, pre svega je Nemac, dužan na poslušnost Rajhu i njegovom
vodstvu. Šireći ovu novu nauku o građanskim obavezama, nemački Nacionalsocijal­
izam je od manjine svoga naroda po raznim državama, stvorio jedno moćno sredstvo
za borbu protiv svih tih država. On je nemilosrdno iskoristio te svoje manjine protiv
država. Godine pre početka, ovog rata, agenti Trećeg Nemačkog Rajha razmilelisu se
bili i po našoj državi, organizujući kultumo-politički, privredno i vojnički našu nemačku
manjinu na ovoj osnovi. Neki uviđavniji i trezveniji jugoslovenski Nemci pokušali su
tome da se odupru, ali su bili pregaženi talasom nacionalnog oduševljenja, koga je
Adolf Hitler umeo da ulije u duše nemačkih ljudi, naročito nemačke omladine. Tako
su sve manjinske povlastice nemačkog naroda u Jugoslaviji bezobzirno iskorišćene od
vođe Trećeg Rajha, da od svojih sunarodnika u Jugoslaviji, još pre početka rata sa
nama izgrade jednu moćnu petokolonašku armiju. Daleko bi odvelo opisivanje tog
rada u našoj zemjli, svi znamo koje su bileposledice. Naši merodavni faktori u to doba
244
http://www.plbih.org
bili su u svemu tačno obavešteni, ali nisu imali moralne smelosti, da na vremepreduzmu
mere. Nažalost mnogi i od njih su bili i sami petokolonaši, a još više ih je bilo, koji su
svesno zatvarali oči pred činjenicama iz straha pred moćnim Nemačkim Rajhom.
Videćemo, dalje od kakvih je posledica to bilo.
Slično držanju Nemaca bilo je i držanje Mađara, Oni su bili mnogo slabije orga-
nizovani od Nemaca, siromašniji su i kulturno zaostaliji, ali zato su imali neposredan
naslon na susednu Mađarsku. U poslednjim godinama pred ral, naglo otvaranje
mađarskih privrednih preduzeća, pokretanje časopisa i listova i osnivanje mnogih
kulturnih organizacija po Vojvodini, sve snabdeveno sa velikim novčanim sredstvima,
govorilo je da iza sve te pojačane aktivnosti stoji mađarska vlada sa svojim dispozicion-
im fondovima.
Amautska separatistička akcija naročito je bila jaka na Kosovu i Metohiji. Tu je
oduvek bio aktivan Kosovski komitet, obilno pomagan i politički i novčano od fašističke Italije.
Kada je izbornim sporazumom sa Stojadinovićem, preko Mehmeda Spahe, Ferhat beg
Dnigi uspeo da proširi autonomiju islamske verske zajednice i na staru Srbiju i
Makedoniju, sa sedištem u Skoplju, albanski separatisti dobili su moćno oružje u mke.
Oni su ga za dve do tri godine, tako spretno iskoristili, da su u svoje ruke dobili celokupnu
versku i prosvetnu organizaciju Muslimana na Jugu. Preko nje, oni su se politički
organizovali, i prešli u napad, tako daje vlada u Beogradu u jesen 1929. godine bila
prisiljena da tu autonomiju ukine.
Kao što se vidi još pre početka rata, još 1941. godine naše nacionalne manjine
manje više neskriveno su pokazivale svoju težnju da iskoriste prvi ratni sukob, izađu iz
okvira naše državne zajednice i priključe se susednim državama. Kako se u upućenim
jiolitičkim krugovima o tome dosta znalo, niko nije ni slutio da se kod tih manjina
nagomilala tako velika količina mržnje prema nama. Ta mržnja i neobuzdana težnja
.•a našim uništenjem izbila je kod njih svom snagom posle 6. aprila 1941. godine. Već
pivog dana rata i vojnik i građanin osetio je, da Nemci, Mađari i Amauti čine glavni
kadar petokolonaške vojske, koja se pojavila tako organizovana svugde i na svakom
mestu, da je bilo jasno da se ta organizacija morala stvarati sistematski i dugo vremena
još pre početka rata. Izlišno bi bilo navoditi primere za njihov petokolonaški rad.
Pomenuću samo glavne stvari.
Već prvog dana rata celokupna nemačka manjina u Jugoslaviji zaboravila je na
građansku lojalnost i zakletvu vemosti državi u kojoj je živela i stavila se na raspoloženje
vojsci Trećeg Nemačkog Rajha. Kulturbund se preko noći pretvorio u političku orga­
nizaciju folksdojčera. Privremene organizacije Nemačke u Jugoslaviji smesta su se
ukopčale u nemačku ratnu privredu. Nemačka manjina organizovala se čitavim nizom
naredaba odozgo, odvojeno od ostalih naroda, privilegovana i isticana, kao vladajuća
rasa. Svi muškarci folksdojčeri stavili su se na raspolaganje nemačkoj vojnoj upravi.
24 5
Jedan deo stupio je odmah u SS odrede i Gestapo i služio kao policijska vojska po
raznim zemljama. Svi mi znamo da su ti folksdojčeri iz Gestapoa i SS odreda bili gon
i od najgorih rajhsdojčera. Ko ne zna u Beogradu• folksdojčere dželate, Rihtera, Krigera,
Hana i čitav niz sličnih beštija u ljudskom obliku, koji su tri godine ubijali i pustošili
ovu zemlju. Princ Eugenova divizija sastavljena od folksdojčera pročula se ne po
junaštvu u borbi s narodnooslobodilačkom vojskom, nego po svireposti, paljenju i
pustošenju naših sela u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini. Drugi jolksdojčeri koji
nisu bili u vojnoj službi, radili su u organizaciji Tot, bili u privrednim preduzećima
komesari i ekspertiza sva moguća pitanja, samogde se mogla prigrabiti koja para. Od
našeg Banata,napravljena je bila posebna upravna oblast, u kojoj su jolksdojčeri imali
celokupnu vlast. Treba priupitati ljude iz tog kraja, da pričaju kakva je bila ta
uprava,kakvu je pravdu delila. Mi smo bili građani drugog reda, često izjednačavani
sa progonjenim Jevrejima, šikanirani, pljačkani i za najmanju sitnicu u masama strel­
jani. Ovakvo ponašanje jolksdojčera u Jugoslaviji izazvalo je ogromno ogorčenje kod
svih Jugoslovena. Mi se možemo slagati i ne slagati u pojedinim pitanjima državne
politike, ali smo danas svi složni u jednom, da sa folksdojčerima u Jugoslaviji treba
jednom za uvek prečistiti račune. Oni su to zaslužili svojim nelojalnim držanjem prema
državi u kojoj su živeli, svojom svirepošću i verolomnošću, svojom grabljivošću i
bezobzirnošću.
Kad je Mađarska u proleće 1941. g. propustila nemačku vojsku da nas napadne
sa severa, ona je za nagradu dobila Bačku. Već u ratu 1914. do 1918. Mađari su se
pročuli zbog svojih zverstava počinjenih po Srbiji i nasilja izvršenih nad Srbima u
Vojvodini. Pored svega toga, kad je Vojvodina pripojena Jugoslaviji 1918.g. prešlo se
preko svega. Nijedna glava mađarska nije pala, kad je srpska vojska ušla u Vojvodinu.
Međutim, kad je mađarska vojska 1941.g. prodrla u Bačku, bez borbe i krvi, ona je
odmah počela sa sistematskim istrebljivanjem našeg življa u Bačkoj. Već u aprilu
1941.g. mađarska vojska izvršila je pokolje u Novom Sadu, Somboru i Titelskom
Srezu, Glavni potkazivači i huškači bili su lokalni Mađari. Koncem 1941. godine i
početkom 1942.g. pokolji nad Srbima u Bačkoj su ponovljeni. Nove hiljade ljudi, i dece
pobijeno je iz pušaka ilipobacano u zamrznute Dunav i Tisu. Na hiljade dobrovoljačkih
porodica, što nije pobijeno odvedeno je u koncentracione logore, u Mađarsku, gde ih
je veliki deo propao. Računa se, daje u toku okupacije Bačke pobijeno 20-25.000 Srba.
Ne malu ulogu pri tom je igrala i mađarska manjina u Bačkoj. Mađari u Banatu
verujući u početku da će i on pripasti Mađarskoj išli su listom sa Nemcima. Docnije,
kad su videli da se tamo učvrstila folksdojčerska vlast oni su skrenuli protiv. Bez
sumnje, da je mađarska manjina u Bačkoj, mnogo manje kriva nego jolksdojčeri za
pokolj nad Srbima; od njih se docnije branila i Salajeva vlada u Pešti i tovarila odgo­
vornost na leđa mađarskih fašista, ali ipak, objektivno uzevši njihovo učešće u tome je
246
http://www.plbih.org
bilo tako veliko, da se ne mogu oprati.
Kad su u proleće 1941. g. prodrle nemačke motorizovane divizije na Kosovo i
Metohiju, ceo arnautski svet skočio je na onižje i pritekao im u pomoć. Naoružani od
Nemaca, Arnauti su počeli besomučno da pustoše srpska sela po tim predelima. Na
hiljade kuća je popaljeno, narod bez ičega najuren i ko je, u to doba bio u Crnoj Gori
i Srbiji, mogao j&videti reke izbeglica kako beže prema seveni ili jugu, da spasu samo
goli život. Italijanske i nemačke trupe išle su u svemu na ruku arnautskoj težnji, da
unište naš živalj u Staroj Srbiji. One su Arnautima dale omžje i celokupnu spremu, i
kad su u susednim zemljama Srbiji, Crnoj Gori, Albaniji i Makedoniji počeli ustanci
narodnooslobodilačkog pokreta i partizana protiv okupatora, Arnauti iz ovih krajeva
služili su kao glavna pomoćna snaga okupatom u borbi protiv tih ustanika. Metohijski
i kosovski Arnauti išli su sa Nemcima i Italijanima u takve pohode protiv partizana u svima
okolnim zemljama. Njihovi odredi zbog svoje svireposti i grabljivosti bili su strah i trepet
za stanovništvo tih zemalja. Oni i kad je nemačke snaga na izdisaju, služe kao glavni
oslonac nemačkoj vojsci, koja se iz Grčke i Makedonije, preko Kosova i Meto­ hije,
povlači prema severu. Oni su u toku cele narodnooslobodilačke borbe bili glavna smetnja
spajanju narodnooslobodilačkog pokreta iz Crne Gore, Bosne i Srbije, sa pokretom, u
Albaniji i Makedoniji. Ljudi koji su upravljali operacijama, narodno­ oslobodilačke vojske,
najbolje to znaju.
Govoreći o držanju Arnauta u Staroj Srbiji i Makedoniji u ovom ratu, izuzimam
časne izuzetke. Posebice treba da se oda priznanje junačkom držanju pravih Albanaca
iz Albanije. Oni su od samog početka poveli borbu protiv fašističkih osvajača njihove
otadžbine, drugarski i lojalno surađivali sa narodnooslobodilačkim pokretom u Crnoj
Gori i Makedoniji, stavljajući se sami na raspoloženje i pod vodstvo maršala Tita.
Narodi Jugoslavije ne smeju to nikad zaboraviti, i što god bude u njihovoj moći mogu
se truditi da im vrate vemost za vernost, pomažući siromašne brđane s ove strane
Drima, da i ovi što pre privrednim i kulturnim napretkom stanu u red kulturnih naroda
u Evropi. Ali, simpatije koje mi osećamoprema narodu u Albaniji, ne smeju nas omesti
da raščistimo račune sa kvislinškim razbojnicima Kosova i Metohije.
Iz gore napisanih redaka vidi se, da su se tri glavne manjinske grupe u Jugoslaviji,
same odrekle svojih građanskih prava i stupajući otvoreno neprijateljski prema državi
u kojoj žive. Zato su izgubili pravo da se i dalje zovu naši građani. Njih treba ukloniti
iz naše države, jer su to i zaslužili.
24 7
 RAZLOZI ZAŠTO TREBA RESITI MANJINSKO to napravila Italija u ovom ratu, pripajajući Albaniji ne samo Kosovo i Metohiju, nego
i Debai; Kičevo, Gostivar i Tetovo. Mi ne smemo da imamo iluzija o pitanju budućeg
PITANJE U JUGOSLAVIJI razvitka odnosa u Evropi. Ovaj strašni rat teško da će biti poslednji. Mi ćemo i dalje
ostati na raskrsnici svetova,zato i opet izloženi pivom udarcu, u nekom novom ratu.
Osim nelojalnog držanja ima i drugih dubokih državnih razloga, koji nas prisil­
Stoga je dužnost ljudi, koji upravljaju sudbinom svih zemalja, da sada već predviđaju
javaju da iskoristimo ovaj rat i da resimo pitanje iseljavanja manjina. Naše manjine,
sve mogućnosti i osiguraju ih od ponavljanja događaja iz ovog rata. Državnici stare
već smo podvukli, nisu za nas opasne zbog svoga broja, koliko zbog svoga geo-političkog
Jugoslavije nisu to imali u vidu 1918.g. kad su zadržali nacionalne manjine. Još više,
položaja i zbog svoje povezanosti sa sebi srodnim susednim narodima. Zato su one
iz partijsko-političkih razloga oni su te manjine pomagali, a mi smo u ovom ratu platili
iskorišćavane od tih naroda u borbi protiv nas, a služile su ujedno kao kamen spotican­
to desetinama hiljada glava. To se više ne srne ponoviti. I privredno važne su za nas
ja između naše države i susednih naroda. Demokratska Federativna Jugoslavija može
plodne kotline Pologa, Kosova i Metohije. Oko njih nalaze se naše siromašne zemlje,
imati mira i osiguran razvitak samo onda, ako bude etnički čista, i ako rešenjem
kao Crna gora, Sandžak novopazarski sevemo od Sarplanine i siromašnapečalbarska
manjinskog pitanja jednom za uvek ukloni uzroke trvenjima između sebe i susednih
naselja Makedonaca južno od Sar-planine. Oni spravom traže, da im se natrag vrate
država.
zemlje odakle su ih Amauti najurili poslednjih 150 godine.
Kad pogledamo na priložene karte, treba da vidimo, da su se naše manine skupile
Ja namerno uovom referatu usredsređujem pažnju na Vojvodinu i Staru Srbiju,
na vrlo važnim privrednim i strategijskim položajima naše države. Na primer Vojvod­
jer smatram da je tu čvor našeg manjinskog problema. Pri rešavanju ovog pitanja, nas
ina, koja vlada ušćima reka srednjeg Podunavlja i Dunavom i gospodari pristupom iz
ne srne da vodi nikakva želja za osvetom, zbog počinjenih nasilja od njihove strane nad
Srednje Evrope na Balkan, geo-politički uzevši, strategijski je ključ Balkana. Bez nje
našim narodima. Samo hladan državni račun, mora da upravlja našom politikom po
glavne jugoslavenske zemlje Srbija i Hivatska izgubile svoj oslonac na Dravi, Savi,
ovom pitanju. Mi imamo tih manjina rasutih i po dnigim pokrajinama. Bez sumnje
Dunavu i Moravi i opet postale beznačajne periferijske pokrajine neke nove Austrije ili
posle ovih strašnih nasilja, što ih uz pomoć domaćih Nemaca počinile Nemci iz Rajha
Turske. Vojvodina je žitnica cele Jugoslavije, i da u njoj nema ni jednog Srbina i Hrvata,
po slovenačkim zemljama, Slovenci imaju puno pravo, da traže čišćenje svojih zemalja
morali bi se za nju boriti, zbog ishrane miliona naših građana u pasivnim krajevima
od folksdojčera. Nova politička granica između nas i Austrije, mora biti i etnička
južno od Save i Dunava. Kad čovek pokuša da stvara plan za buduću privrednu
granica između Slovenaca i Nemaca. Samo, tu je u pitanju koja desetina hiljada
izgradnju jugoslavenskih zemalja, on ga ne može ni zamisliti bez Vojvodine, kao žitne
Nemaca, i posao će moći svršiti sami Slovenci, bez velikih komplikacija. Nemačke i
rezerve. Zemlje južno od Save i Dunava sa svojim rudnim bogatstvom, sa bogatim
mađarske manjine po Hrvatskoj i Slavoniji, Bosni i Hercegovini, rasuta su ostrvca u
šumama i velikom hidroelektričnom energijom, pružaju sve uslove za izgradnju
etničkom mom jugoslovenskih naroda, i daće se ili proterati ili pretopiti bez velikog
savremene industrije. Ali, ona će se moći tamo podići, samo u tom slučaju, ako
otpora. Za naš je glavni problem, kako razbiti manjinske blokove, na važnim geo­
vojvođanske ravnice pruže dovoljno životnih namirnica za ishranu radničkih masa po
političkim položajem. Tu će morati priskočiti u pomoć snaga celokupne države preko
tim novim industrijama. Međutim, u toj Vojvodini, mi Srbi i Hrvati činimo samo
Federalne vlade.
relativnu većinu, zato nam se moglo i desiti u ovom ratu da Mađari uzmu Bačku, a
Nemci preko svojih manjina u Banatu, da od njega naprave mali Rajh. Pošto smo izneli razloge zastoje potrebno očistiti državu od manjina, da vidimo
ima li mogućnosti za izvođenje toga plana. Objektivno uzevši, usloviza taj posao vrlo
Sličan je položaj zemalja oko S'ar planine, naseljenih sada pretežno Arnautima.
su povoljni. Ako se 1918. god. prilikom, izgrađivanja Evrope, polazilo sa stanovišta, da
Ti predeli su razvode balkanskih reka, što odatle teku u tri mora, zato su Kosovo i
se manjinsko pitanje može resiti preko povlastica tim manjinama, iskustva iz ovoga
Metohija oduvek smatrani kao strategijski centar Balkana. S druge strane, držeći cen­
rata su pokazala celoj Evropi, da to nije tačno. Bezobzirno iskorišćavanje nemačkih
tralni deo Balkana, ovi predeli razdvajaju Crnu Goru od Srbije, a njih obadve od
manjina od strane Trećeg Rajha dovelo je do saznanja da je jedino pravilno rešenje toga
Makedonije. Ove zemlje Demokratske Federativne Jugoslavije, sve dotle neće biti čvrs­
pitanja, preseljavanje manjina. Sam Treći Rajh poveo je jednu brutalnu kolonizator­
to među sobom povezane, dok ne dobiju i neposrednu etničku granicu. Ovo je pitanje
sku politiku, prebacujući milione, s jednog kraja Evrope na drugi. Sta više, on je
naročito važno za Makedoniju. Od reke Vardara njegov gornji tok drže Amauti, njegov
spremao planove za iseljavanje čitavih naroda, i putem jedne smišljene kolonizacione
donji tok imaju u svojim rukama Grci. Mi Južni Sloveni držimo samo njegov srednji
politike, težio je da zavlada jugo-istočnom i srednjom Evropom. Da je on pobedio u
tok. Pozicije su suviše slabe, a da ne bi mogle biti dovedene u pitanje onako, kako je
248 24 9

http://www.plbih.org
ovom ratu, nas Južnih Slovena, posebice Srba, nestalo bi sa lica zemlje. Ovaj način
resavanja manjinskog pitanja, primili su bili i nemački saveznici Italija i Mađarska,
Zato je razumljivo da su i naši saveznici stali na stanovište, da se u ovom ratu manjin-
sko pitanje reši putem preseljavanja. Prvi bratski Sovjetski Savez primenjuje još pre rata
ovu metodu u rešavanju manjinskih problema. On je, već davno raselio Karelke na
granicama Finske. Iz primorskih oblasti na Dalekom istoku iseljeni su Koreanci i
Kinezi čak u Turkenstan. Kad je Sovjetski Savez još 1940. zaposeo Besarabiju, on je
iselio iz nje 150 hiljada besarabskih Nemaca. Čitav grad od baraka izgradili su te
godine Nemci na ušću Save u Dunav, u Zemunskompolju. Mi Beograđani imali smo
tada prilike da gledamo transporte tih Nemaca pri odlasku za nemački Rajh. I sada
Sovjetski Savez još u toku rata vrši izmenu stanovništva, preseljavajući Poljake iz
Ukrajine i Bele Rusije, preko nove sovjetsko-poljske granice, a dovodeći otad Ukrajince
i Belonise u Sovjetski Savez. Pozivajući se na ove primere i mi ćemo imati pravo, da
tražimo od naših saveznika, da se i naše manjinsko pitanje reši na isti način, iseljav­
anjem.
Tražeći od naših saveznika da nam dozvoli iseljavanje manjina mi ćemo na to
imati više pravo, nego ijedan dmgi narod u Evropi. Nijedan narod u Evropi nije toliko
podneo, od naroda srodnih svojim manjinama, kao mi. Preko milion ljudi, žena i dece
izginulo je u ovom strašnom ratu kod nas, i to tri puta više poklano je nejači, nego što
je ljudi palo na bojnom polju sa puškom u ruci. Veliki deo krivice za te pokolje nose na
sebi kao što smo videli naše manjine. To našim saveznicima treba kazati i dokazati.
Duboko sam uveren, da će nas oni razumeti i izaći u susret našim željama. Naročito,
veliko uzdanje polažem u bratski Sovjetski Savez. Mi smo bili jedini narod pregažen od
nemačkog okupatora, stoje digao ustanak Nemcu iza leđa onda,kad je Hitler u leto
1941. poveo nemačke horde na Lenjingrad, Moskvu i Staljingrad. Tri godine mi smo
se preko narodnooslobodilačkog pokreta borili pod najtežim uslovima. Zato se s pra­
vom možemo nadati, da će nas bratski Sovjetski Savez pomoći, da onako resimo
manjinsko pitanje kod nas, kako ga je on rešavao i rešava kod. sebe.
Manjinsko pitanje putem iseljavanja najlakše se vrši za vreme ratova kakav je
ovaj. Narodi na čiju će štetu to ići, naši su protivnici u ovom ratu. Oni su napali nas,
ne mi njih. Oni su pustošili naše zemlje, i sami svesno iskoristili svoje manjine u borbi
protiv nas. Mi nemamo prema njima nikakvih teritorijalnih zahteva, izuzev prema Italiji
u pitanju Istre, Gorice i Gradiške. Zato, s tim većim pravom možemo tražiti kao pobednici, da
prime svoje manjine iz naše države.
Ovaj rat, sa svojim pokretima masa stvorio je i prethodno psihološko raspoloženje
za iseljavanje. Naše manjine, svesne su šta su počinile, zato se neće dugo ni braniti, ako
ih poteramo. Općenito uzevši, kad se imaju u vidu svi elementi o kojima smo govorili,
mi nikad nismo imali povoljnije uslove za rešenje manjinskog pitanja, nego u ovom
250
trenutku. Ovisi od. širine pogleda, uviđavnosti i energije ljudi, što odlučuju sudbinom
naših naroda, hoće li se to pitanje pravilno resiti. Duboko sam uveren da oni shvataju
značaj celogproblema, i da će znati pristupiti njegovom rešavanju. Zato i pišem ove
redove.
NAČINRE SENJA MANJINSKOG
PITANJA U NOVOJ JUGOSLAVIJI
Kad se stane na stanovište, da je jedino pravilno rešenje manjinskog pitanja za
nas, iseljavanje, nameće nam se čitav niz zadataka, koji se pritom moraju resiti. Da li
seliti sve manjine, ili samo pojedine narode, iz kojih pokrajina pivenstveno isterati
manjinski elemenat, kako organizovati iseljavanje, a još važnije kako naseliti napuštena
sela i gradove. Daću o tome nekoliko napomena.
Po pitanju važnosti naroda koje treba iseliti, mišljenja sam, da treba uzeti red:
Nemci, Mađari, Arnauti, Italijani, Rumuni. Već smo izneli, šta su sve u toku rata
počinile kod nas nemačke, mađarske i amautske manjine. Načelno gledajući, oni su,
svi zaslužili da izgube građanska prava u ovoj zemlji. Međutim, politički obziri zahteva-
ju diferencijaciju. Posle ovih strahota, što ih počiniše Nemci po našim zemljama i po
celoj Evropi, oni su izgubili svako pravo, zato ih treba sve nemilosrdno goniti. Mađarski
narod i kod nas, kao i u Mađarskoj, i pored pokolja u Bačkoj, i pandurske službe
Nemaca po Rusiji, ipak zaslužuju nešto obzira. Na njih ne bi trebalo primeniti sve one
mere, koje će se primeniti protiv Nemaca. To isto važi i za Arnaute u Staroj Srbiji i
Makedoniji. Međutim, prilikom resavanja manjinskog problema, mi moramo po svaku
cenu etnički osvojiti Bačku, Kosovo i Metohiju, izbacujući tom prilikom koju stotinu
hiljada Mađara i Arnauta iz naše države. Fašistički režim u Italiji strahovito je postu-
pao sa našim svetom u Istrti, Gorici i Gradišci. Kad dobijemo te zemlje natrag, mi se
moramo potruditi da ih ponovo etnički osvojimo, iseljavajući iz njih sve one Italijane,
koji su se tamo naselili posle 1. decembra 1918. god. Sa Rumunima stvar će biti
najlakša. Nekoliko desetina hiljada Rumuna živi u Banatu našem, a nešto manje našeg
sveta ima u rumunskom Banatu. Jednim političkim sporazumom sa vladom u
Bukureštu, dala bi se izvršiti razmena.
Drugo važno pitanje je, koje zemlje prvenstveno treba očistiti od manjina. Već sam
podvukao, zašto za nas nije glavno koliko isterati manjina, nego odakle ih poterati. One
manjine, koje su rasute po našim zemljama, kao pojedinačne porodice i manja naselja,
nisu za nas opasne. Za nas predstavljaju opasnost veliki manjinski blokovi u strategijs-
ki i privredno važnim graničnim pokrajinama. Posebice ti etnički manjinski blokovi su
opasni onda kad graniče sa sebi srodnim susednim narodima. Polazeći sa ovog
251

http://www.plbih.org
stanovišta, za nas je važno očistiti Nemce, Mađare iz Vojvodine, a Amaute iz Stare
Srbije i Makedonije.Isto tako, treba potisnuti Nemce iz Kočevja, Maribora i drugih
graničnih oblasti. Ovim pitanjem ćemo se zabaviti podrobnije.
Počećemo sa Vojvodinom. Kad uzme čovek predaše etnografsku kartu ove naše
zemlje, videće da je tako šarena, kao najlepšipirotski čilim. Ali, pažljivi posmatrač će
vrlo brzo da izdvoji pojedine etničke blokove, koji daju osnovnu potku ovom ćilimu.
Zapaziće na primer, da je glavna masa mađarskih etničkih naselja smeštena u severo-
istočnoj i srednjoj Bačkoj. Tu se nalazi počevši od Horgoša i Subotice na severu, preko
Sente, Bačke Topole, Kule i Novog Sada glavni etnički mađarski blok u našoj zemlji.
Od pola miliona Mađara, koliko ih je bilo od prilike 1941. god. u Jugoslaviji, skoro
300.000 živi u Bačkoj. Ostalih 200.000 hiljada rasuto je po Banatu, Sretnu, Hrvatskoj
i Slavoniji, kao beznačajne manjine. Ukloniti iz Bačke 200.000 Mađara, značilo bi
resiti mađarski manjinski problem kod nas.
Problem nemački nije tako jednostavan. Nemci žive rasuti po celoj državi, ali i oni
su uglavnom naseljeni po bogatim ravnicama Bačke, Banata i Srema. Ako Mađari
zauzimaju srednju i severo-istočnu Bačku (vidi priložene karte) Nemci zauzimaju jugo-
zapadnu. Srezovi Apatin, Novi Vrbas, Odžaci, Stara Palanka i dobrim delom Novi Sad
i Sombor, naseljeni su Nemcima. Ako želimo, da stvorimo svoju apsolutnu većinu u
Bačkoj, mi te srezove moramo očistiti od Nemaca. Uopšte, Bačka je ključ naših
položaja u Vojvodini. Na nekih pola miliona Mađara i Nemaca u toj oblasti, dolazi
nešto više od 300.000 svih Slovaka, Zato, prilikom rešavanju manjinskog pitan­ ja na
ovu oblast treba naročito obratiti pažnju.
U Banatu položaj je mnogo bolji. Ova oblast nije tako pustošena u ratu kao Bačka.
Mi imamo u njoj apsolutnu većinu, a kao nacionalnu manjinu od većeg značaja samo
Nemce. Oni su smešteni u srezovima: Pančevo, Bela Crkva, Vršac, Bečkerek, Itebej i
odatle ih treba isterati. U Sremu naseljeni su Nemci u srezovima: Zemun, Stara Pazo-
va, Ruma, Šid. Oni drže najbolje i najplodnije zemlje, i te srezove treba od njih očistiti.
U Sloveniji predeli oko Kočevja i Maribora, moraju biti oslobođeni od Nemaca. U
ostalim našim pokrajinama, treba po mogućnosti razbiti i raseliti nemačka i mađarska
naselja, ali nabrojane srezove treba od njih očistiti. Ako bi mi uspeli, da izbacimo iz
Bačke, Banata i Srema, iz označenih srezova 5-600.000 Nemaca i Mađara, i na njiho­
vo mesto da naselimo naš svet, Vojvodina bijednom zauvek postala naša.
Pošto u pitanju Arnauta Stare Srbije i Makedonije, moramo i da etnički zavlad-
amo Kosovom i Metohijom, a da izbegnemo sukob sa susednim albanskim narodom,
tu treba još smišljenije i taktičnije raditi nego u Vojvodini. Zato, treba dobro proučiti,
koje predele moramo raseliti od Arnauta i naseliti svojim narodom, ne dirajući nijedno
selo, nijednu kuću arnautsku više nego što je potrebno. Ako se želi da se postigne cilj
međusobnog povezivanja Crne Gore, Srbije i Makedonije, Kosovo i Metohija moraju
252
http://www.plbih.org
iz temelja izmeniti svoj etnički sastav. Pre svega, treba očistiti Metohiju kao graničnu
oblast, susednu Crnoj Gori, zato najzgodniju za kolonizaciju Crnogoraca, Pored toga,
metohijski i drenički Amauti najvemije su sluge danas Nemaca, kako su juče bili
fašističke Italije. Čuda i pokora počinili su Amauti sa makedonskim selima na gornjem
Vardam. Zato Makedonci imaju pravo, da traže njihovo iseljavanje. Prilikom detal-
jnijeg izrađivanja plana, treba tačno utvrditi koja sela i koje srezove u Staroj Srbiji i
Makedoniji treba očistiti, i prema tome postupati.
Načelno čovek ne bi imao ništa protiv toga, kad bi mi mogli sve manjine da uklon­
imo iz svojih zemalja. Zato treba na tome i raditi. Ali ovo što navodimo za Vojvodinu,
Sloveniju, Staru Srbiju i Makedoniju, to je minimum, što se mora postići, ako želimo da
osiguramo sebi za budućnost posed tih zemalja.
Ako smo načelno složni da se manjinsko pitanje kod nas može resiti samo putem
iseljavanja i na način koji smo naveli, postavlja se problem, kako to izvesti.
Prvo što moram da kažem po tom pitanju, to je ovi ratovi su najzgodniji za
rešavanje tih problema. Oni kao kakva bura, hujeći preko država čupaju korena i
raznose narode. Ono, zašto bi u mimo doba trebale decenije i vekovi, za vreme ratova
svršava se za koji mesec i za koju godinu. Ne treba da se varamo, želimo li da resimo
to pitanje, možemo ga resiti samo sad dok je rat. Ljudi, koji su posle 1918. god. vodili
staru Jugoslaviju, mislili su da putem kolonizacije mogu razbiti manjinske etničke
blokove u našim zemljama. Mi smo potrošili milijardu dinara naseljavajući dobrovol­
jce i druge koloniste po Vojvodini, Kosovu i Metohiji. U Vojvodinipomerili smo u roku
od 20. god. razmer snaga u našu korist za nekoliko procenata, ali i pored toga u Bačkoj
je ostala nemačka i mađarska većina. Na Kosovu i Metohiji, Amauti su od 1918.god.
do 1938. god. porasli više prirodnim priraštajem, nego što smo mi iselili kolonizacijom.
Zato je bez po muke uspelo Mađarima i Arnautima, da i to malo rezultata ponište
istenijući naše koloniste iz Bačke, sa Kosova i Metohije. Da nam se to ne bi desilo i dnigi
put, vojska još u roku ratnih operacija, mora planski i nemilosrdno da očisti od nacionalnih
manjina ove krajeve, koje želimo da naselimo s\:ojim, nacionalnim, elementom. Neću da
ulazim u detalje, kako to treba izvoditi Ako bi se ovo stanovište načelno usvojilo, od. sveg
srca bih stavio na raspoloženje svoje znanje i svoja iskustva Vrhovnoj komandi narodno-
oslobodilačke vojske i partizanskih odreda za izradu detaljnih planova po tom pitanju.
Zasad, samo napominjem, da bezuslovno treba očistiti Nemce i Mađare iz srezova u Vojvo­
dini, koje sam naveo, a u Metohiju, Kosovo i Polog od. Arnauta.
Pored čišćenja od strane vojske u toku operacije, treba primeniti i druga sredstva,
da bi se narodne manjine prisilile na iseljavanje. Pre svega, zbog njihovog držanja u
ovom ratu, treba im oduzeti sva manjinska prava. Nemilosrdno treba staviti pred ratni
sud sve one članove narodnih manjina, koji su se stavili na bilo koji način u službu
okupatorima. Za njih treba stvoriti koncentracione logore, njihova imanja zapleniti, a
25 3
porodice im isto poslati u logore, pa prvom prilikom prebaciti u njihove nacionalne
države. U tom pitanju mnogo nam može pomoći u odnosu Mađara i Nemaca bratska
sovjetska vojska. Prilikom čišćenja manjina naročito treba obratiti pažnju na inteligen­
ciju i bogatije društvene slojeve. Oni su i inače bili prema nama najgori, najvemije
služili okupatorima, najopasniji su kad ostanu na svom mestu. Radnička i seljačka
sirotinja inače nije mnogo simpatisala nemački i mađarski fašizam, zato je ne treba ni
goniti. Isto ovo važi i za arnautske begove, i arnautsku čaršiju. Oni isti ljudi, koji su
služili za vreme stare Jugoslavije svima režimima, zarađivali pare na prljavim poslov­
ima, bili su naši najveći krvnici posle 1941. god.
Ima još niz pitanja u vezi sa iseljavanjem manjina, ako se tome pristupi. 0 njima
ćemo govoriti docnije.
KOLONIZACIJA NAPUŠTENIH ZEMALJA.
Od neobično velike važnosti je naseljavanje napuštenih sela i gradova od strane
našeg sveta. Evo zašto. Interesi državni zahtevaju da se napuštene zemlje od manjina što
pre nasele, da bi i njih i celu Evropu što pre stavili pred gotov čin. Privredni interesi države
traže da se ovo etničko pomeranje izvrši sa što manje štete za privredni život naše države.
Zato napuštene zemlje ne smeju ostati neobrađene, fabrike moraju dalje da rade, a
zanatske radionice da se ne zatvaraju. Sve to nije tako lako izvesti. Koliko god uneli volje,
smisla za organizaciju i veštine za izvođenje ovih poslova, mi nećemo moći izbeći
privremene privredne štete zbog iseljavanja narodnih manjina. To nas ne srne da odvrati
od glavnog cilja, ali upravo stoga moramo preduzeti sve što je u ljudskoj snazi, da te štete
svedemo na najmanju moguću meru. Ovo je pitanje tim važnije, što su naše manjine,
naseljene po bogatim poljoprivrednim oblastima Vojvodine, Slovenije, Stare Srbije i
Makedonije. Naročito Nemci drže u svojim rukama proizvodnju industrijskog bilja. Ako
želimo da odižimo našu šećernu, lanenu i konopljenu industriju, mi ćemo se morati
pobrinuti da brzo zamenimo proteranog nemačkog proizvođača. Isti slučaj je sa zanat­
stvom i industrijom. Preko 80% svih zanata u Vojvodini, nalazi se u rukama Nemaca!
Mnogo manji procenat zanata u Hivatskoj i Slavoniji, ali opet vrlo važan nalazi se u
njihovim rukama. Nemci gospodare mlinarskom, pivarskom i konopljenom industrijom
u Vojvodini, Mađari šećernom. Sve to moramo imati u vidu, i unapred spremiti aparat,
koji će to sve preuzeti i osigurati pravilno funkcionisanje privrednog života i posle odlaska
Nemaca i Mađara iz naših zemalja.
Da bi napuštene zemlje od manjina bile što pre obrađene, njih treba odmah
naseliti našim svetom. Posle 1918. g. kod nas se kolonizacija izvodila sa dobrovoljcima
i domaćim kolonistima. Dat im je zemljišni posed 5 hektara, nešto alata i po negde
254
http://www.plbih.org
zidane kuće. Posedi su bili i suviše mali, alat slab, nedostajala je stoka i zato su naše
kolonije sporo napredovale. To tim pre, što su planinci iz Crne Gore, Hercegovine,
Krajine i Like svođeni u barovite ravnice Vojvodine, i teško se privikavali novoj klimi,
novom načinu rada na zemlji, zato su mnogi od njih počeli rasprodavati svoje posede,
i pred rat 1914. g. država je morala posredovati, da spreči da te zemlje putem kupnje
ponovo ne dođu u ruke narodnih manjina. Sad treba pristupiti poslu kolonizacije
mnogo temeljnije, sa više ozbiljnosti i naučnih metoda.
Prilikom kolonizacije Narodno oslobodilački pokret nalaziće se pred istim zadat­
kom kao i vlada stare Jugoslavije posle 1918.g. Najbolji borci pokreta regrutovali su se
iz pasivnih krajeva južno od Save i Dunava i od siromašnog sveta severno od tih reka.
Seljaci iz hiljada popaljenih sela Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Dalmacije, Like,
Banije, Hrvatske i Srbije, zahtevaće od svojih vođa nagradu za svoje patnje, odštetu za
svoja popaljena imanja. I oni će im morati nešto dati. Njihova kolonizacija po
napuštenim nemačkim, mađarskim i arnautskim selima biće im najbolja nagrada. Ali,
pritom se ne smeju praviti pogreške rađene posle 1918.god. Načelno, zemlje i imanja
napuštane od manjina, treba prvenstveno davati partizanskim borcima i svima članovi­
ma Narodno-oslobodilačkogpokreta uopšte. Ali, pritom se mora poći od stanovišta,
da zemlju uzme samo onaj, koji je voljan sam da je obrađuje. Zemlja je alatka, s njom
se ne srne spekulisati. Zato, ona ne srne služiti kao nagrada ni najboljem borcu, ma
koliko bio inače zaslužan, ako je neće sam da obrađuje. U novoj Jugoslaviji, ne srne da
bude ni malih ni velikih spahija.
Prilikom, naseljavanja Vojvodine, Kosova i Metohije, treba poći od jednog pravil­
nog stanovišta: ne rešava se problem agrarnog proletarijata u Jugoslaviji na taj način,
što će se jedan mali njegov procenat pretvoriti u sitnog posednika. Taj se problem može
resiti, samo putem ubrzane industrijalizacije. Zato vojvođanske ravnice trabaju da
posluže, ne kao smestište za koju stotinu hiljada gladnih Crnogoraca, Hercegovaca, i
Kraišnika, nego kao poljoprivredna osnova za ishranu celokupne države, za njenu
industrijalizaciju. Polazeći sa ovog stanovišta, mi višak hrane u Vojvodini za ishranu
ostale države možemo dobiti na dva načina: 1) da stvaramo putem kolonizacije veće
seoske posede od 5 hektara, koji će veliki deo svojih proizvoda izvesti na pijacu. Drugi
je način, da državna vlast zadrži dobar deo zemalja napuštenih od manjina za sebe, i
da ih obradi u svojoj režiji. Da se kombinovati ijedno i drugo rešenje, i to bi može biti
bilo najzgodnije. Ne mogu dovoljno da podvučem značaj ovog pitanja, prostor mi ne
dozvoljava da u njega ulazim podrobnije.
Pitanje industrije i zanatstva je isto tako važno kao i poljoprivredno, samo to će se
mnogo lakše rešavati. Poljoprivrednu industriju u Vojvodini treba etatizovati. Isto to
uraditi sa svima velikim neprijateljskimpreduzećimapo državi. Sa zanatima neće ići tako
lako, ali bi se i tu dalo mnogo učiniti, pomažući domaće zanatlije i njihove pomoćnike,
25 5

da preuzmu napuštene zanatske radnje.
Neobično je važno pitanje u vezi napuštenih zemalja od strane nacionalnih man­
jina, da kolonizacija bude vršena po svima propisima međunarodnih običaja i prava.
Zato, treba što pre potražiti odobrenje saveznika i već sad se potruditi, da nam se dade
pravo konfiskovanja imanja neprijateljskih manjina. Državna komisija za ratne krivce
morala bi staviti na raspoloženje materijal kojim bi mogli svetskom javnom mnenju i
saveznicima dokazati, šta su sve počinili narodne manjine po našim zemljama u ovom
ratu. Ovaj predlog sam trebao staviti ranije, ali sam izostavio, pa ga ovde ubacujem.
ORGANIZACIJA POSLA
Već smo podvukli značaj čišćenja manjina još u toku ratnih operacija. Zato je
uloga vojske u ovom poslu najznačajnija. Ona je ta, koja ima da primeni oružanu silu
pri izbacivanju manjina iz naše države. Zato je od prvoklasne važnosti, da naši vojni
komandanti, u predelima naseljenim Mađarima dobiju precizna uputstva, šta i kako
da rade. Još bi najbolje bilo osnovati pri Vrhovnoj komandi narodno-oslobodilačke
vojske i partizanskih odreda poseban odsek, koji bi imao zadatak da se brine o čišćenju
manjina još u toku rata. Taj odsek skupio bi oko sebe jedan mali broj stručnjaka,
poznavaoca manjinskog problema u pojedinim našim zemljama. Oni bi Vrhovnoj
komandi davali potreban stručni materijal i u detalje izrađivali predloge, kako da se
postupa sa raznim manjinama po našim zemljama, još u toku rata. Vojska bi u prvo
vreme dok se ne stvore civilne vlasti,osim proterivanja manjina, morala preuzeti na
sebe i čuvanje napuštenih objekata i instalacija. Ona bi morala, može biti, da se pobrine
i za jesenju setvu. Sve se to može izvršiti samo onda, ako se stvori poseban aparat preko
koga će se to raditi. Njega treba zadržati kod vojske i onda, kad celo pitanje pređe u
nadležnost nekog ministarstva ili povereništva.
Zamršenost poslova oko iseljavanja manjina iz naše ržave i naseljavanje stotina
hiljada našeg sveta po napuštenim selima i gradovima, zahtevaju stvaranje jedne posebne
ustanove, koja će sve te poslove voditi. Tu ustanovu, ministarstvo ili povereništvo, treba
što pre stvoriti. Mi smo posle 1918.g. imali Ministarstvo agrarne reforme. Ono je imalo
zadatak da putem agrarne reforme zadovolji glad jednog dela našeg seljaka za zemljom.
U osnovi uzevši, organizacija tog Ministarstva nije bila hrđava, ako ono nije ispunilo kako
treba svoj zadatak, to je krivica do njegove birokratije i do nesposobnosti naših partijskih
političkih vođa. Sve od 1918.g. imao sam prilike, da pratim rad činovnika toga Ministar­
stva. Ono se vrlo brzo korumpiralo, birokratisalo, i Ministarstvo je godinama postojalo
ne zbog kolonista, već zbog svojih činovnika. Od 1,000.000.000 din. koliko je stara
Jugoslavija izdala na agrarnu reformu po proračunima poznavaoca, samo 200.000.000
256
http://www.plbih.org
otišlo je za koloniste, a oko 800.000.000progutale su činovničke plate. Pri organizovanju
novog Ministarstva za kolonizaciju, ovo se mora izbeći. Zato se ovaj posao ne srne poveriti
starim činovnicima Ministarstva poljoprivrede Odeljenja za agrarnu reformu. U njega se
moraju potražiti i dovesti ljudi, koji će shvatiti značaj pitanja i biti spremni da svo svoje
vreme i energijuutroše na ovaj veliki posao.Zato, prilikom osnivanja ovog Ministarstva,
koje će inače biti privremeno, treba putem posebne Uredbe omogućiti izbor činovnika iz
privatnih i javnih preduzeća za taj posao. Njima treba dati dobre plate, osigurati napre-
dovanje, ali zato nemilosrdno se obračunati sa svakim od njih, koji podlegne korupciji.
A korupcije u ovoj vrsti poslova, gde se raspolaže sa milionima tuđeg imanja, uvekje bilo,
pa će i biti.
Podrobnije izlaganje kako da se organizuje ovo Ministarstvo odvelo bi daleko.
Zasad napominjem, da pored strogog izbora činovništva treba pojačati nadzor nad
njegovim radom preko Narodno-oslobodilačkih odbora. Ovi odbori, mogu igrati vrlo
veliku ulogu u rešavanju pitanja kako da se isele manjine i kako da se nasele novi
kolonisti. Federalna vlada i onako će morati po ovom pitanju da veliki deo poslova
prepusti Narodno-oslobodilačkim odborima u pojedinim pokrajinama. To treba imati
u vidu, kad se izrađuju smernice naše kolonizacione politike. Samo već unapred treba
ograničiti delokrug rada ovakvoj ustanovi. Sukob kompetencija o ovakvim pitanjima
može da zakoči svako pravilno otpravljanje poslova. U ovom trenutku, za nas su pored
vojske, najvažniji činilac Narodno-oslobodilački odbori na terenu. Ono ogromno
ogorčenje, što se nakupilo u duši naših naroda u toku ovog rata, protiv narodnih
manjina zbog njihovih zločina, počinjenih nad nama, dolazi do izraza u svima našim
pokrajinama u neodoljivom naletu našeg sveta protiv tih manjina. Tu mržnju i neutol-
jivu želju naših masa da raščiste sa manjinama, treba konstruktivno iskoristiti. Ona ne
srne da se izvrgne u anarhiju i pljačku, nego ima da posluži državnim ciljevima, koje
smo naveli. Zato, treba što pre uputiti precizna uputstva Narodno-oslobodilačkim
odborima po celoj zemlji, šta i kako imaju da rade. Ti odbori, imaju da organizuju
proterivanje manjina, ali isto tako i da se pobrinu, da se napuštena imanja očuvaju,
zemlje obrade, radionice i fabrike očuvaju. Može biti, da bi bilo dobro, počev od seoskih
odbora, do zemaljskih stvoriti svugde posebne sekcije za ovo pitanje. Od samog početka
treba naviknuti naše ljude da se zna ko za šta ima pravo, ali ko i za šta odgovara. Ovo
pitanje je tako važno, da bi može biti bilo vrlo korisno, da Maršal Tito, kao Vrhovni
komandant Narodno-oslobodilačke vojske izdajući uputstva vojsci, izda što pre i poseb­
na uputstva Narodno-oslobodilačkim odborima, kako da se postupa po ovom pitanju.
Pitanje je vrlo hitno, a osnivanje posebnog Ministarstva i stvaranje njegove organizacije
traži dosta vremena.
Isto toliko mogu biti korisni Narodno-oslobodilački odbori i za dovođenje kolo­
nista u napuštena sela, koliko i pri čišćenju manjina iz njih. Već sam podvukao da je
257
jedan od glavnih razloga neuspeha naše kolonizacije od 1918.-1941. g. bio taj, što su zemlju
dobijali ljudi, koji je sami nisu hteli obrađivati. Ovaj put ta se pogreška mora izbeći. Mi
moramo pronaći puta i načina da za kolonizaciju pridobijemo seljake, domaćine. Ti se
vrlo teško kreću, ali kad se jednom presele u novo mesto, brzo se ukorene. Narodno-
oslobodilački odbori po našim zemljama odakle ćemo dobijati koloniste, imali bi zadatak,
da vrbuju ovu vrstu kolonista za iseljavanje. Oni bi isto tako morali da se pobrinu, kako
popuniti nedostatak zanatlija i stručnog radništva po Vojvo- dini posle proterivanja
Nemaca. Tome poslu mnogo bi mogli pripomoći razna stručna i staleška udruženja,
komore, zadruge, sindikati. Preko njih bi naročito bio olakšan posao preseljavanja
gradskog stanovništva.
ZAKLJUČAK
Moj referat o manjinskom problemu ispao je može biti preopširan. Međutim,
pitanje je od tako velikog značaja za naš državni život, da se sve bojim da nisam šta
ispustio. Može biti nikad neće nam se pružiti ovakva prilika da svoju državu napravimo
etnički čisto našu. Svi veliki problemi današnjice u našoj državi, bili oni od nacionalno-
političkog, socijalnog ili privrednog značaja, mogu neki manje, neki više i da pričekaju
na svoje rešavanje. Međutim, manjinski problem, ako ne resimo sad, nećemo ga nikad
rešavati Uzdam se, da će ljudi, koji vode Narodno-oslobodilački pokret isto tako znati

Pitanje organizacije celogposla oko iseljavanja narodnih manjina i nove koloni- oceniti značaj ovog pitanja kao ja, i da će pristupiti njegovom rešavanju s istom en­
zacije, nabacio sam. ovde samo u glavnim crtama. Ima još mnogo stvari o kojima će ergijom i samopožrtvovanjem, sa kojim su 1941. god. ugazili u strašnu borbu za
se morati razmisliti, ali otišlo bi se suviše u pojedinosti. Ostavićemo to za slučaj detal- oslobođenje i stvaranje nove Demokratske Federativne Jugoslavije. Ako ovaj referat
jnijeg proučavanja celog problema. Reći ću nekoliko reći o neposrednim zadacima po ma i malo doprinese tome cilju, on je ispunio svoj zadatak.
ovom pitanju, koji se sad već nameću. Dok mi raspravljamo, treba li iseljavati ili ne Beograd, 3. novembar 1944. godine
manjine, kako bi i na koji način naselili opustele zemlje, vihor rata, huji preko naših profesor Univerziteta Vasa Cubrilović
zemalja. Iz svih krajeva, gde se vode ratne operacije, stižu izveštaji da se naše narodne
mase nemilosrdno obračunavaju sa onim narodnim manjinama, koje su u ovom ratu
bile protiv nas. Tu narodnu bujicu, treba što pre kanalisati. Najvažnije, što bi sam
odmah trebalo uraditi bilo bi: 1) Izdati uputstva vojsci, Narodno-oslobodilačkim
odborima šta da rade, 2) Kod bratske sovjetske vojske preduzeti korake, da nam po­
mogne u čišćenju Nemaca i Mađara, 3) Preduzeti sve mere da se napuštene zemlje još
jesenas urade, a fabrike i radionice očuvaju, 4) Početi odmah sa naseljavanjem opus-
telih sela i gradova sa našim svetom, zabraniti svaku pljačku i raspolaganje sa imov­
inom neprijateljskih naroda, pod pretnjom smrtne kazne.
To bi bile prve mere, koje bi se morale odmah preduzeti. Ostale poslove, započeti što
pre. Zaboravio sam da napomenem, da je vrlo važno ona imanja po gradovima i selima,
koja ćemo dati kolonistima, odmah ipreneti na njih. U staroj agrarnoj reformi, činovnici,
politički korteši terali su čitavu trgovinu sa sirotim kolonistima, sad im dajući, sad im.
oduzimajući zemlje. To sad treba izbeći. One zemlje, koje se dadu seljacima, treba na njih
ipreneti, isto tako kuće i zanatske radionice. Drugo je pitanje da li se tom prilikom seljaci
mogu vezati, da moraju pristupiti zadrugama za zajednička obrađivanja zemlje. Mislim,
da bi to bilo najbolji način, kako da se pomoću suvremenih poljoprivrednih mašina
zemljišta bolje obrade. I o tom bi trebalo više govoriti, jerje pitanje vrlo značajno. Napom­
injem samo, da bi se zajedničko obrađivanje zemljišta kod nas dalo najlakše uvesti, baš
u onim krajevima, gde se bude vršila ova kolonizacija.

258
259

http://www.plbih.org
 y CTajsoJ 0»««Sii ^3KaKe^oaM| * u Upao;) roj a UQ cpaa«»jH^sis^^swđa o

:'.'[ Apsisyra. }<.. . ". .

ČETNIČKI POKRET I BOŠNJACI
v 34.797. /. 26.026 ~ • £ •. . : 7 7 , 3 -'
l
:
Py«utp:t 32.848 - . .' ' B'6.666 - .. 63,7-
*«SPM3O»BHO / ;\/. 27.821 .'• ." '•• .; • i 373 ; ••. 1,4- ; i
: ; V 32,926 •lis.804 ^« *»
r>:«c.^• " 63,164* ,) ' .»ilOB
%osai lloaor; • • 70.083 . • 37.645 - .6 3 , 0 : Naziv "četnici" se pojavio krajem prošlog vijeka kada su iz Kraljevine Srbije
:',P!.*:«;na . • " ' "5.911 • .. 21.347 v • azfa • ubacivani odredi dobrovoljaca u Makedoniju, koji su se nazivali četnicima, čiji je
• ' .12.051; .1.902 osnovni cilj bio mobilizacija naroda u borbi protiv Turske i prisajedinjenje Make-
r»i!."ta«o ".- . 01.037 53.093 \i- se, 3 7 donije Srbiji. No , aspiracije prem a Makedoniji bile su i od strane Bugarske i Grčke, pa
'' 45,373 * 36.399 : oo, e
su i ove države formirale četničke odrede, koji su se u Bugarskoj zvali komite, a u
SOTOK . .. 25.318 , • 12.872
'% 23.670-:';' 1.335 ;. Grčkoj andrati, koji su imali isti cilj.
-. 1(5,296 4.181 • U periodu od 1900 -1905. godine Vlade Srbije se protivila svakoj organizovanoj akciji u
FOJSSK no-ror. • .32.658'. 14.845 Makedoniji i sprječavala je prelazak četnika iz Srbije u Tursku jer su vođeni razgovori o srpsko
Ppr.-icHtu-a ' /;'.. »7.858 . / . 23;846 š 41, 2 -bugarskom pomirenju. Pošto je dolazilo do sukoba između
.: 68.822 -3.193. sprskih četnika i bugarskih komita Vlada Srbije je bila životno zainteresovana da
Kw:c~o ' '•.'. ,r '.i2.4«o : | se makedonsko pitanje ne može riješiti bez Srbije, kako su to željeli Grci i Bugari.
38.101 ; j$ >710.064 ' •• ' - ^y l » ^ •'
•>xszn ;V,;:>; 33.086 .' N4->^ Kako se na terenu nije mogao sklopiti nikakav sporazum, Vlada Srbije je dozvolila osnivanje
841" i: ' : 2 . 6 . .
-: ? '30.730 r . 8.788 10, 8 "SRPSKE ODBRANE" , - prve četničke organizacije čiji su osnivači bili nastavnici srspkih
SiO^rojHt.. ' .. . •|:y 16.220 '; :
13,558 .83,6 škola u Bitolju, koji su formirali prvu četu koju je vodio Micko Sokolović - Parlovski. Četa je u
Sape" - V 18, 740 ., 1.531 8,4
f sukobu, kod Poreča pobila'jednu bugarsku četu i zarobila Damjana Grujova, tadašnjeg šefa
ifee'cifc .: ?>; v;..;^ 21.631 '1.041, , ".; •A e,6
štaba bitoljskog rejona i člana Vrhovnog komiteta MVR O u Sofiji zvanog "Kral na
rtpocaso. •..,.'j;pf) "... 44.40S ;
;
17.306 /' , • 39,0 •
^X>;t.~.on*, i ' *i*/84;480 , .' . 1,114 .' 8, 0 ! Makedonija".
V.:cv~.o '%> 128.062 ' £5.132 . ;. 19,6 ' Tajno udruženje "Srpska odbrana" je radilo na osnovu usvojenih "Pravila", prvog
i' | 20.05 5 '' i .. 0,219 .. ~ % ss,a zvaničnog dokument a četničkog pokreta. U članu 1. Pravila govori se da se radi o
S.nj) Ibrasnum ' 46,15-4 1S.500 - 42,3 :
''.!>
tajnom udruženju Srba u Staroj Srbiji i Maćedoniji iz skopskog i debarskog sandžaka,
. "44.688 ' 27.269 6i, i
.Isarojna** • .42.004 . 5.005 kaze kičevske, prilepske i ohridske i bitoljskog i solunskog vilajeta. Cilj udruženja (Cl. 2
' : U, ?
35.191" 27.760 76,7 - 4) je odbrana srpskih interesa putem evolucije - reforma na kulturnom i ekonomsko m
. 16.602 410 2,S napredovanju, a poto m upotreb a revolucionarnih sred- stava za oslobođenje.
8c-.-. c a . 42,236 .1.644 ' 3, 9 , Upravljanje udruženjem (čl. 5 - 7) se vrši preko dva odbora, od kojih je jeda n u
Kt-rjuiroiio , GC'ŠOJ. 13.405 20 t 3 "
14,127 6.600 7 :^6 , 9 ' Staroj Srbiji, a drugi u Maćedoniji, čija su mjesta tajna, a pored odborapostojijedan
i;?Oi.605' 474.771 Gorski štab pod oružjem u Gori, čije članove određuju odbori, koji zajedno rukovode
poslovima udruženja. U kazama se uspostavljaju podod- bori, a u svakom mjestu

Sastavni dio elaborata Vase Čubrilovića: statistički podaci o pripadnicima mjesni odbor. Finansiranje udruženja je dobrovoljno, na osnovu priloga i mjesnih uloga.

manjina, prema popisu Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine. Organi Udruženja imaju svoju policiju i kurire, a

260 261

http://www.plbih.org
mjesni odbori i nekoliko naoružanih ljudi(čl. 9). Organizacija udruženja je hijerar-
hijska, gđe oružane akcije i planove donosi Gorski štab, koje bezuslovno izvršavaju
podčinjeni organi udruženja. Organizaciju moraju priznavati svi Srbi i pomagati je (čl.
2o) s tim što članstvo prilikom ulaska u Udruženje polaže zakletvu, čiji tekst glasi:
"Vo imja Oca i Sina i Svetoga Duha , Amin. Ja... zaklinjem se u Gospoda Boga, u
Gospoda Sina, Isusa Hrista i Gospod a Duh a Svetoga; zaklinjem se u hleb ovaj,
zaklinjem se u krst ovaj, zaklinjem se u nož ovaj i levolver, da ću tačno i savesno,
bezuslovno ispunjavati sve naredb e Komiteta koje mi se bud u dale a koje idu u korist
NAŠEG OSLOBOĐENJA I UJEDINJENJA SA MAJKOM SRBIJOM, a pod
upravom Komiteta. Ak o bi se namern o ogrešio o datu zakletvu, da me Bog, krst, ime, slava
i hleb kazni, a nož i levolver kaznu izvrše. Amin".1 )
U dijelu Makedonije koji je prisjedinjen Srbiji četnici su bili instrument za
vođenje ugnjetačke politike Srbije u Makedoniji, posebno u vrijeme vojne uprave. Za
vrijeme prvog svjetskog rata 1914 -1918. godine četnici su izveli samo nekoliko
gerilskih napada, a stvaranjem Kraljevine SHS četnici su služili rekacionarnom režimu
u politici nacionalnog unjetavanja nesrpskih naroda. Iz njihovih redova su u
drugom svjetskom ratu regrutovane crne trojke i četničke koljačke organizacije Draže
Mihajlovića.
II.
Poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 17. 04. 1941. godine Draž e Mi-
hajlović je sa grupom od 26 oficira, podoficira i žandarma 11. maja 1941. godine stigao
na Ravnu Goru , na planini Suvobor, na tromeđi između Valjeva, Čačka i Uzica i
otpočeo sa stvaranjem i organizovanjem nove četničke organizacije kojom je
komandovao od samog početka, pa sve do hapšenja.
Pored četničke organizacije Draž e Mihajlovića u Srbiji je djelovao i četnički
pokret Koste Milovanovića Pećanca, koji je djelovao i između dva rata. Ova orga-
nizacija je 24.08.1941 . godine održala "sve četničku konferenciju" na Bukulji kod
Aranđelovca i postigla sporazum sa Njemcima o snadbevanju naoružanjem, mu-
nicijom i ođećom. Formiranjem vlade u okupiranoj Srbiji, Pećanac se stavio u službu
Milanu Nediću. Četnička organizacija KPećanc a se počela raspadati kada su
pojedini komandanti prešli u četničku organizaciju D. Mihajlovića dobijajući komandn
e pozicije (Nikola Kalabić, Jovan Škova, Budimir Cerski, Božo Javorski
1. Đurić Veljko i Miličko Mijović, "Ilustrovana istorija četničkog pokreta", Narodna knjiga, Beograd,
1993, st. 77.
262
http://www.plbih.org
i dr.) a Košta Pećanac biva ubijen 11. o5.1944. godine po naređenju D.Mihajlovića od
komandanta Deligradskog četničkog korpusa Brana Petrovića. Istu sudbinu je
doživjela četnička organizacija Ljuba Novakovića, koji je komandovao četničkim
grupama u Sumadiji.
Četnička organizacija Draže Mihajlovića se pojavila pod nazivom Četnički odred
Jugoslovenske vojske kojim je komandovao Draže Mihajlović. Zamjenik komandanta
je bio Dragiša Vasić, podpredsjednik Srpskog kulturnog kluba, osno- vanog pred
početak dugog svjetskog rata, koji je bio velikosrpska šovinistička or- ganizacija , a
načelnik štaba četničke organizacije je bio Dragoslav Pavlović.
Glavni organ četničke organizacije je bio štab Draž e Mihajlovića Gorski štab.
Draž e Mihajlović je imenovan od stran e izbjegličke vlade januar a 1942. godine za
ministra vojskć i rata, a 10. 06.1942. godine ukazo m vlade i kralja Gorski štab je
pretvore n u Vrhovnu ko mand u jugoslovenske vojske, a Draž a Mihajlović
imenovan za načelnika štaba Vrhovn e ko man de . Na ko n nove orga- nizacije Draž
a Mihajlović povjerava p ro p a ga n d u Dragiš i Vasić u i Stevan u Moljeviću, a
dotadašnjeg načelnika štaba Dragoslava Pavlovića postavlja za ko- mandant a
pozadine, do k će ko man dn e pozicije zauzeti Zaharij e Ostojić i Mirko Lalatović,
oficiri bivše vojske koji su došli iz Kaira.
U 1942 -1943. godini formirani su korpusi prema administrativno-teritorijal- noj
podjeli Kraljevine Jugoslavije, koji nijesu imali jedinstvenu vojnu strukturu u čitavoj
zemlji.. Četničke jedinice su obrazovane dobrovoljno i prisilnom mobiliza­ cijom gđe su u
jedno m srezu bili 1 - 2 brigade čiji je komandni kadar bio sastavljen od "aktivnih četnika"
kojeg su činili oficiri i podoficiri bivše jugoslovenske vojske, žandarmi i ološ iz sela i
gradova, sa bradama , šubarama, četničkim amblemima i dr. Najmanja organizaciona
jedinica četničke organizacije su bile "crne trojke" koje su sa "letećim brigadama " vršile
masovn a i pojedinačn a klanja, posebn o na d bošnjačkim stanovništvom, a narod ih je
nazivao koljašima. Četnici su palili čitava bošnjačka naselja, klali tupim noževima u Bosni
i Sandžaku hiljade Bošnjaka i bacali ih u Drinu i Lim, silovali žene i đevojčice, palili
Bošnjake svezane oko sijena, i radili ono što je nezamislivo ljudskom umu . Njihova
zvijerstva i svirepost nijesu poznata ni jednoj životinjskoj vrsti, a kamoli čovjeku "to su
krvoločne zvijeri iz prašume".2 '
Četnička komand a je bila uređen a na sljedeći način: Vrhovn a komanda, ko­ manda
pokrajine, komand a grupe, korpusa, komandan t korpusa, komandant grupe brigade,
komandan t brigade, komandan t bataljona, komandir čete i komandan t selo - četovođa.
U teritorijalnom smislu četnička organizacija je bila podijeljena na oblasti:
2. Milovan Đilas, "Borba", 8. X. 1942. br. 21.
263
Srbija sa "Južnom Srbijom" (ovo je četnički naziv za Makedoniju); Bosna i Herce-
govina; Crna Gor a i Boka Kotorska; Sandžak (koga su četnici zvali "Stari Ras");
Dalmacija i Lika; Vojvodina i Slavonija i Slovenija.
Značajno mjesto u organizaciji četničkog pokreta su bili prijeki sudovi. Član
1. Uredb e o prijekim sudovima je glasio "Propisi ove uredbe imaju se primijeniti na
krivična đela koja su izvršena od strane komunista - partizana i njihovih pomagača,
simpatizera... Uredb a važi na teritoriji na kojoj se prostire vlast četničke organiza-
cije..."/)
Četnički pokret u Makedoniji nije bio zapažen je r su četnici bili izolovani i usamljeni, a
jedino je u Kumanovu organizovana jedn a četnička brigada koja je razbijena od strane
partizana 1945. godine.
U Bosni i Hercegovini je četnički pokret djelovao još od prvog svjetskog rata, pa
su klanja, ubijanja i paljenja bila normalna pojava a četnički komandanti su imali
potpun u autonomiju , s ozbirom da je trebalo likvidirati čitav bošnjački narod.
U Crnoj Gori su četnici sklopili sporazum sa Italijanima od kojih su dobili
naoružanje, hranu, odjeću i plate. Organizacija je bila na plemenskoj podijeljenosti čiji
je rukovodeći kadar bio iz aktivne vojske Kraljevine Jugoslavije pod komando m
Đorđ a Lašića, kojeg je postavio Draža Mihajlović 15. oktobra 1941. godine. Pavle
Đurišić je 1944. godine obrazovao Glavnu komandu Crne Gore , Boke Kotorske i
Starog Rasa (Sandžaka) s ciljem da se proširi Nedićeva uprava, usljed čega je došao u
sukob sa Dražem Mihajlovićem. On će 23.01.1945. godine formirati Crnogorsku
vojsku, čiji je bio komandant sa prek o 8.000 vojnika koje su kasnije na prevaru
zarobili ustaše a rukovodstvo odveli u Jasenovac, gdje su pobijeni: Pavle Đurišić,
Zaharije Ostojić, Mirko Lalatović, Dragiša Vasić i dr.
U Dalmaciji i Lici četničku organizaciju su osnovali po p Momčilo đujić i Pajo Popović
pod rukovodstvom Ilije Trifunovića - Birčanina, uz pomo ć italijanske di­ vizije "Sisari", u
Kninu u zajednici sa četnicima iz Bosne, koji su preuzeli sve mjere protiv Hrvata i Bošnjaka.
U Vojvodini, Slavoniji i Sloveniji Draže Mihajlović nije mogao da organizuje bilo
kakvu organizaciju.
Ciljevi četničkog pokreta Draž e Mihajlovića sadržani u programskim doku-
mentima su ponovno uspostavljanje Jugoslavije i u njoj homogen e i velike Srbije i
povratak monarhije. Ovaj program koji je bio sažet u četničkoj krilatici: "S vjerom u
Boga, za kralja i otadžbinu", nudio je Srbima državu, na čelu sa kraljem iz loze
Karađorđevića, garanciju za održavanje pravoslavlja kroz agresivnu propagandu
kosovskog mita i svetosavlja. Ovakvu ideologiju su posebno prihvatili srpski seljaci
3. M.Minić, "Četnici i njihova uloga u vreme narodnooslobodilačkog rata " 1941 - 1945,
Beograd, 1982. st. 13 - 50.
26 4
http://www.plbih.org
gdje je odnos prem a pravoslavlju bio znatno razvijen, a kasnije je bio prihvaćen od velikog
broja Srba. Četnički pokret je u početku imao za cilj borbu za oslobađanje srpstva od Hrvata
da bi odma h stao u službu okupatoru i pretvorio se u obračun sa Bošnjacima i Hrvatima.
U prvom četničkom p ro gr a m u " H O M O G E N A SRBIJA" 4 ) Stevana Moljevića
od 30.06.1941. godine u kojem se govori o granicama, državnom uređenju i spol- jnoj
politici "Velike Srbije" u obnovljenoj Jugoslaviji poslije drugog svjetskog rata, stoji daje
srpski narod gubitkom države i slobode došao do nepokolebljivog uvjer- enja:
1. Da snagu države ne čini ni prostranstvo njene teritorije, ni broj njenog
žiteljstva, pa ni bogatstvo zemlje, koliko nezavisnost pogleda, smisao i ljubav za državu,
njenu slobodu i nezavisnost, unutrašnja sloga i duhovna povezanost naroda u času
spoljnje opasnosti, te spremnost njegova da za državu i njenu slobodu žrtvuje sve što
ima pa i sebe sama;
2. Da on tu istovetnost pogleda na državu, smisao i ljubav za državu i njenu
nezavisnost može opet postići samo ako bud e okupljen u homogenoj Srbiji...
Na osnovu navedenih stavova Srbima je osnovna dužnost:
"da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati celo etničko
područje na kome Srbi žive, i da joj osiguraju potrebn e strateške i saobraćajne linije i
čvorove, te privredna područja kako bi joj bio omogućen i obezbeđen slobodan
privredni, politički i kulturni život i razvitak za sva vremena...
Preseljavanje i izmene žiteljstva , naročito Hrvata sa srpskog i Srba sa hr- vatskog
područja, jedini je put da se izvrši razgraničenje i stvore bolji odnosi između njih, a
time otkloni mogućnost da se ponove strašni zločini koji su se dešavali i u prošlom
ratu, a naročito u ovom sadašnjem, na svemu području na kome su Srbi i Hrvati bili
izmešani..."
Program Stevana Moljevića "Homogena Srbija" polazi od pretpostavke daje :
"osnovna greška ... bila što 1918. godine nisu bile udaren e granice Srbije. Ta se greška
mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice moraju udariti, i one moraju da uhvate
celo etničko područje na kom e Srbi žive sa slobodnim izlazima na mor e za sve srpske
oblasti koje su na domak mora". 5 ' Etnička područja pre m a ovom progra- mu gđe bi
isključivo živjeli Srbi obuhvatala bi: na istoku i jugoistoku Srbiju sa Južnom Srbijom,
sa gradovima Vidinom i Ćustedilom; na jugu Crna Gora i Herce- govina, gđe bi pore
d teritorija koje su bile u sastavu Zets k e banovin e bile obuhvaćene i teritorije čitave
istočne Hercegovine sa Konjičkim srezom, dio Mo-
4. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, Tom XIVknjiga
1. dok. 1.
5. Zbonuk,NORXlV/l,l
26 5
starskog sreza (grad Mostar, Bijelo Polje, Blagaje, Žitomislići, Stolački srez, dio
teritorija Metkovićevog sreza i Dubrovnik koji bi imao specijalni status, kao i sjev- erni
dio Albanije ukoliko Albanija nebi dobila autonomiju, na zapadu granica bi išla
Velebitskim kanalom i obuhvatala bi opštinu Zada r sa ostrvima pred njim u kojoj bi
bilo 46 srezova, sjeverna srpska oblast bi obuhvatala Dunavsku banovinu sa
srezovima Vukovar, Šid i Ilok i dio Vinkovačkog sreza - opštine Vinkovci, Laze,
Mirkovci i Novi Jankovci i srez Osijek, zatim Baranju s Pečujom i istočni Banat s
Temišvarom i Rešacima; u sastav Drinske banovine kao središne oblasti bi ušli
srezovi Brčko, Travnik i Fojnica i Dalmacija koja bi obuhvatala Jadransku obalu od
Ploča pa do ispod Šibenika.
Prem a projektu "Homogena Srbija" u sastav Velike Srbije bi ušla Srbija sa
Makedonijom, Bosna i Hercegovina i oko 2/3 teritorije Hrvatske sa đelovima Bugarske,
Rumunije i Mađarske.
U drugom dijelu programa "Homogen a Srbija" Moljević ističe istorijsku ulogu
Srbije i srpskog naroda, pa zaključuje da Srbi "svoju istorijsku misiju moraju ispuniti,a
moći će učiniti samo ako bud u okupljeni u homogenoj Srbiji u okviru Jugosavije koju
će zadahnuti svojim duho m i dati joj svoj pečat. Srbi moraju imati hegemoniju na
Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju predhodn o imati hegemoniju u
Jugoslaviji. "... I kao što je sadašnjost samo krajnja tačka prošlosti, i budućnost valja da
im bud e produžena linija prošlosti".
U pismu koje je Stevan Moljević uputio Dragiši Vasiću februara 1942. godine6 '
upotpunjen je projekat "Homogena Srbija" u kojem je između ostalog naveo:
Prilazem vam kartu o razgraničenju sa Hrvatima...
1. Što se tiče granica prema susedima, to će pitanje da se reši mirovnim ugo-
vorom, ...
2.Što se tiče našeg unutrašnjeg pitanja, razgraničenja sa Hrvatima, tu držimo da treba
odmah, čim se ukaže prilika, prikupiti sve snage i stvoriti svršen čin:
a/ zaposesti na kartu označenu teritoriju;
bi očistiti je pr e nego li se iko pribere.
...Krivci bi imali da budu na mestu kažnjavani, a ostalima bi valjalo otvoriti put
- Hrvatima u Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju).
U pogledu muslimana valjalo bi da naša vlada u London u odmah reši pitanje s
Turskom, u čemu će nas i Englezi pomoći.
U Programu Četničkog pokreta Draže Mihajlovića od septembra 1941. god­ ine7 ', u
drugoj tačci "Rad u prelazno m vremenu" predviđeno je da se izvrši omeđavanje
srpske zemlje, u kojoj bi živio srpski živalj a posebno u gradovima gđe
6. Zbornik, Tom XIV, knj. 1. dok. 35.
7. AOS, a, EV, k. 162. reg. br. 34/1
266
http://www.plbih.org
bi se izvršilo "brzo i radikalno čišćenje gradova i njihovog popunjavanja svežim srpskim
elementom, i u srpskoj jedinici "kao naročito težak poblem uzeti pitanje muslimana i po
mogućnosti resiti ga u ovoj fazi".
U instrukcijama Draže Mihajlovića od 20. decembra 1941. godine 8 ' Đorđ u
Lašiću, komandant u četničkih odreda u Crnoj Gori i Pavlu đurišuću, komandant u
limskih četničkih odre d a od ređe n j e konkretnij e genocidni progra m pre m a
Bošnjacima kao i ostalom nesrpskom stanovništvu. U instrukcijama su navedeni ciljevi
četničkih odreda u deset tačaka:
" 1. Borba za slobodu celokupnog našeg narod a pod skriptom Njegovog Veličanstva
Kralja Petra II.
2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije
- Crne Gor e - Bosne i Hercegovine -Srema - Banata i Bačke.
3. Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih, slovenskih
teritorija pod Italijanima i Njemcima (Trst - Gorica Istra i Koruška) kao i Bugarske,
severne Albanije sa Skadrom.
4. Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih eleme-
nata.
5. Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije
i Slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od musli- manskog i
hrvatskog življa. Kazniti sve ustaše i muslimane koji su u tragičnim danima
nemilosrdno uništavali naš narod.
8. U krajevima očišćenim od narodnih manjima i nenacionalnih elemenata
izvršiti naseljavanje Crnogorcima ..."
U posebnom dijelu "Instrukcija" - "Upotreb a četničkih odreda u Crnoj Gori"
se predviđa:
1.) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje - Sjenica sa
zadatkom očistiti Pešter od Muslimanskog i Arnautskog življa ...
2) Delom snaga dejstvovati pravcem prek o Čakora ka Mehotiji sa zadatkom da
se na tome pravcu očisti teritorija Arnauta, kao i da se presretnu oni koji će biti gonjeni iz
Peštera - Sandžaka ...
Postupak: sa Arnautima, Muslimanima i Ustašama prem a njihovim zasluga- ma
za njihova nedela..."
0 stavu prema Bošnjacima, Draža Mihajlović je u ličnoj belešci zapisao: "Pi- tanje
musli man sko g stanovništva p o t r e b n o j e da reši vlada. Musli ma ns k o
stanovništvo je svojim držanjem dovelo do toga da ih naš svet više ne želi i neće da ima
u svojoj sredini. Potrebn o je još sad da se pripremi iseljeljavanje u Tursku ili ma
8. Zbornik, Tom XIV, knj. 1. dok, 34.
26 7
gde van naše teritorije. Na dan ustanka oni će svi biti pokrenuti sa svojih naselja, a što
niko neće moći sprečiti. U datom moment u svi muslimani ima da budu pokre- nuti sa
svojih ognjišta". 9 '
Na osnovu navedenih instrukcija Đorđe Lašićje 7.01.1942. godine izdao proglas
Crnogorcima10 ' sa svim obilježjima velikosrpskog nacionalizma:
"U svim krajevima naše porobljene otadžbine samo su Srbi razapeti na krst i gonjeni kao
divlje zveri od strane Italijana i Njemaca a krv nam sišuu istoriji poznati strvinari: Arnauti,
Mađari, Muslimani...
... čas narodn e osvete mor a doći i najveća i najpravednija "istraga poturica", da
se jednom za svagda (očisti srpsko ognjište, da se sve srpske zemlje očiste od "nekrsti",
da se istera "guba iz torine". Za izvršenje te najsvetije dužnosti u svim srpskim
krajevima se priprema naš narod da se u zgodni čas kao vulkanska lava sruči na
zaklete neprijatelje svoje ..."
Dobroslav Jevđević u avgustu 1942. godine savjetuje Bošnjacima:
"... Ja lično mislim da muslimanima u budućoj državi ne preostaje ništa drugo
nego da konačno i definitivno prime srpsku nacionalnost i odreknu se spekulantnog
taktiziranja između sprskog i hrvatskog naroda, tim pre, što će svi krajevi u kojima žive
muslimani biti neosporni i neprikosoveni delovi srpske državne jedinice ... Muslimani
bi mogli da promen e kolektivno raspoloženje Srba prema sebi samo tako, ako odma h
što hitnije pristupe obrazovanju svojih nacionalnih srpskih jedin- ica borbene vrste,
koje ne bi imale nikakve veze sa nama, nego iz vlastite pobud e sa oružjem u ruci
započele borbu protiv ustaških krvnika i muslimanske i ostalih vera... "11)
Na Četničkoj konferenciji održanoj 30. XI i 2. XII1942 . godine u Sahovićima kod
Bijelog Polja, kojoj su prisustvovali Zaharije Ostojić, đorđe Lašić, Pavle đurišić i
predstavnici intelektualne omladine Crne Gore, Boke i Sandžaka, usvojena je
rezolucija od 17 tačaka 1 2 ) i potvrđena su osnovna načela iz dotadašnjih progra mski h
dokumenata Četničkog pokreta. U zaključcima se predviđa :
"1 . Da buduća naša država treba da bude nasledna i ustavna monarhija - Kral-
jevina Jugoslavije kojom će vladati Kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića, i u kojoj
će Četnička Organizacija, u saglasnosti sa kruno m biti za izvestan period vremena,
potrebn a za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne državne
vlasti u zemlji.
9. Zbornik, NOR, XIV/1,28.
10. Jovan Marijanović, Prilozi istoriji sukoba NOP i četnika D. M, Zbornik dokumenata, tom III,
knjiga 4., dok. 185.
ll.AOS, Ča, k. 222, reg.br. 54/5.
12. Zbornik NOR, tom. XIV, 1. 736-9
268
http://www.plbih.org
4. Na teritoriji buduće države živeti će samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Naciona- lnih
manjina ne može biti.
7. Crkva je državna. Pravoslavna crkva je nacionalna i svetosavska. Katolička
crkva treba da bud e administrativno odvojena od Vatikana, i da bude jugoslovenski
nacionalna u duhu ideja Štrosmajera. Verska nastava je obavezna u svim osnovnim i
srednjim školama".
U pismu kapetan a I klase, M.Jovanovića upućenom Golubu Mitroviću 13. februara
1943. godine u 9 tačaka određeni su ciljevi četničkog pokreta koji su u potpunosti identični sa
ciljevima iz ranijih četničkih programa, koje smo naveli, a u "Proglasu intelektualcima" od
juna 1943.13 ) godine u tačci 5. stoji: "Mi tražimo čistu nacionalnu državu. Ako to
ostvarimo biće zemlje i suviše, jer će preko 2,5 miliona narodnih manjina morati napustiti
našu zemlju. Ta zemlja će se svakako podeliti u prvom redu onima koji se danas zalažu za
ostvarivanje naše slobodne države".
U Proglasu Draže Mihajlovića "Muslimanima, Bosne, Hercegovine i starog Rasa
- Sandžaka" 1 4 ) navodi se da :"što se tiče budućeg položaja muslimana u obnol- jenoj
državi za koji se mnogi pitate, vi svojom davnašnjom saradnjom sa Jugoslov- enskom
vojskom i borbom protiv zajedničkog neprijatelja udarate temelje tom svom
položaju.
Ravnopravnost i jednakost pred svim zakonima koje ćemo zajednički stvoriti po
načelima demokratije i parlamentarizma, sloboda građanska da svako može slobodno
da kaže istinu i pravu reč, i usmen o i pismeno, u svemu javnom životu, sloboda verska
da svako može slobodno da ispoveda svoju veru, sloboda imovinska da ono što
pošteno svojim trudom zaradi..."
I odluke Četničkog "SVETOSAVSKOG KONGRESA" 1 5 ' održanog 25. -28. januar
1944. godine u selu Ba idu ka apsolutnom negiranjubošnjačkognarodajerjepreovladavala
struja koja se zalagala za unutrašnje uređenje na način trojne federacije. Kongres je priprem-
ljenkao reakcija na odluke drugogAVNOJ-aiproglašenjeFederacijeravnopravnihnaroda
na nacionalnom principu sa izuzetkom Bosne i Hercegovine. Po nacionalnom sastavu del-
egata (274)samo 5 nijesu bili Srbi, a jedini Bošnjak je bio Mustafa Mulajić, te se radilo o
srpskomKongresusobziromnanacionalnisastavdelegata.NakongresujestvorenaJugoslov -
enska demokratska zajednica, priznat legitimitet dinastiji Karađorđevića i proklamovano
stvaranje Jugoslavijekao trojne federacije. OdlučenojedaBošnjacipripadnusrpskojjedinici
koja bi bila dominantna u okviru trijalističke federacije.
13. AOS, Ča, k. 144, reg.br. 32/4.
14. AOS, a. Ča, Kl5, reg. br. 42/3
15. Jugoslavenska Demokratska zajednica - Odluke Svetosavskog kongresa u slobodnim
srpskim planinama, Narodna biblioteka SR Srbije, 11/135199,
269
 0 suštini odluka donijetim na ovom Kongresu najbolje govori ustaška reakcija na
njih, iznijeta u pismu Ivana Bogdana u listu "Hrvatski nar od" :
" Po svom bizantijskom običaju ove točke imale bi poslužiti skrivanju pravih težnji
Mihajlovićeve družine. Jugoslovenski komunisti su donijeli nacrt"Ustava" kojemu je
svrha prikriti komunističke ciljeve partizana, dok se na ovom "Sveto- savskom
kongresu" radi o prikrivanju velikosrpskih ciljeva kojem će biti prevaren samo onaj ko
želi da bude prevaren ...
Sto se tiče ostaloga to velikosrpski ciljevi jasno probijaju između redaka i njih će
lako otkriti svatko, koji pozna balkanske prilike. Mi ćemo upoznati samo najvažnije.
Velikosrpstvo se nezadovoljava granicama bivše Jugoslavije nego opet postavlja
zahtjeve kao i prije 1919, i to na račun svih susjeda. Velikosrblji danas u vrijeme svoga
dubokog pada se ne odriču pohlepe niti na račun najbližih susjeda Albanije, Grčke
(izlaz na Solun)...
Dosta se sjetiti onih, koji na jednoj strani kape imaju crvenu zvijezdu, a na drugoj
kokardu, a i jedno i drugo na srpskoj šajkači"16)
III.
Iz navedenih programa četničkog pokreta Draže Mihajlovića vidi se da nije bilo
spora oko pitanja bošnjačkog naroda u budućoj državnoj zajednici obzirom da su
smatrani kao "nenacionalni element", "Turci", "unutrašnji neprijatelj", "Srbi mu-
hamedanske ispovijesti", a njihovo uništenje "najsvetija dužnost". Zbog ovakvih
programskih stavova četnici D.Mihajlovića su nakon raspada Jugoslavije počeli sa
realizacijom genocidnih ideja u cilju uništenja čitavog bošnjačkog naroda..
Prve bošnjačke žrtve pale su u jun u 1941. godine, u istočnoj Hercegovini, nakon
formiranja četničkih jedinica u selu Ljubinje, zatim u Gackom gdje su ubili 32 lica i
opljačkali stoku, popalili kuće, te je 78 porodica sa oko 500 članova ostalo bez krova.
U Avtovcu, selu kraj Gackog četnici su 6. septembra 1941. godine zaklali troje djece
Smaja Dilića od dvije, pet i šest godina, a kuće su i opljačkane. 1 7 '
Četnici su zatim izvršili zločin u istočnoj Hrcegovini nad Bošnjacima u
Berkovićima u Jami Čavkarici. Zbog nesigurnosti u selima oko Bileće, bilećki
Bošnjaci su krenuli 2. septembra 1941. godine prema Stocu, uz dobijeno naoružanje i
pratnju, koje je trebalo da ih bezbedno dovede do Stoca. Kolonu izbjeglica i njenu
pratnju, presrela je na pola puta između Divina i Berkovića "grupa pljačkaša i
16. B.Petranović-M.Zečević, Jugoslovenski federalizam, tom I, Prosveta, Beograd st. 822-826
17. Vladimir Dedijer, Antun Miletić, "Genocid nad Muslimanima",Svjetlost, Sarajevo, 1990. god.
st. 35
270
http://www.plbih.org
zlikovaca " u kojoj je bilo "Crnogoraca iz sela koja graniče sa Hercegovinom, a i
Hercegovaca komšija muslimanskog življa", koji su otjerali pratnju. 1 8 ' Izbjeglice su
zatvorene u žandamerijsku kasarnu, gdje su u toku noći vršena ubistva i silovane žene,
a sutra dan, 3. septembra, izbeglice su odvedene na jam u Čavkaricu i lik- vidirane
bacanjem u provaliju. Ovom prilikom je stradalo oko 700 Bošnjaka 1 9 ', a jedini
preživjeli svjedok je Hadžira Ćatović -Bijedić.
U selu Ljubinja je 15. juna 1942. godine na isti način nastradalo 29 osoba od kojih
samo jeda n punoljetni muškarac, dok su ostalo bile žene i djeca. Naziv jam e se ne
pominje, a u dokument u koji saopštava o tom događaju navodi se da su "ljudi pobacani
u jedn u j a m u kojoj se nezna dno. 2 0 ' U izvještaju o ovom zločinu koji je Kotarska
oblast u Stocu uputila velikoj župi Dubraca 16. jun a 1942. godine stoji: "đelo je
izvršeno u znak osvete za lanjska ubijanja i krvoproliće nad pravoslavcima
od kojih događaja potiče upravo godinu dana". 2 1 '
Početkom septembra 1941. godine četnici su u Kulen Vakufu izvršili strašan
zločin nad bošnjačkim narodom. Kada su Bošnjaci iz Kulen Vakufa 5. septembra
krenul i pre m a Bihaću , kolon u dug u ok o 6 km . sa oko 90 zaprežni h kola,
obezbjeđivali su domobrani i naoružani mještani. U vrijeme dok je napuštala grad
napali s u j e četnici i stalno j e držali pod vatrom. Toko m kretanja kolona j e imala velike
gubitke, a "narod je ginuo kao snoplje i padao na cesti", kako navodi ustaški izvještaj.
Na kraju su četnici kod mjesta Prkos zarobili kompletnu 12. domobransku satniju, kao
i sve izbjeglice. Domobrani, maho m Hrvati, razoružani su i pušteni, sem nekoliko
oficira koji su na tom mjestu ubijeni, kao i dio izbjeglica. Ostale izbjeglice vraćene su u
Kulen Vakuf, gdje su masakrirani zajedno s Muslimanima zatečenim u gradu". 2 2 '
Pobijeno je prem a nekim podacima više od 1.000 lica, dok drugi podaci govore
da je pobijeno oko 2.000 ljudi, žena i đece. Malobrojni komunisti su se grčevito borili
da sačuvaju ovo stanovništvo od genocidnog terora. Negđe su uspjeli da zaustave
masovne pokolje u posljednji čas, ali nisu mogli potpuno zaustaviti raspamećene
strasti, masovnu histeriju i eksploziju nacionalno-šovinističke zaslije- pljenosti". 2 3 '
Najsuroviji obračun četnika s Bošnjacima je bio u istočnoj Bosni, u srezovima: Foče,
Goražda, Čajniča, Višegrada, Vlasenice, Srebrenice i Rogatice. Prve žrtve četničkog
genocida bili su žitelji srebreničkog kraja u kojem je u jamama i drugim
18. Isto, st. 37.
19. Isto st. 256.
20. HAD, Fond , VŽV, 16. VI. 1942. Zapovjedništvo oružanog knla - Velikoj župi Dubravi
21. Isto, k. 5, 16. -VI. 1942. Kotarska oblast u Stocu - Velika župa Dubrava.
22. Vladimir Dedijer, Anton Miletić, cit. djelo, si. 55 - 67.
23. Isto,
271

mjestima stradalo oko 1.000 Muslimana.24 1 U Loparima, u selu Koraj izvršenje zločin nad
Bošnjacima 13. XI 1942. godine zajedničkim đelovanjem četnika i partizana kod Brčkog.
Partizanske snage su gonile domobranski bataljon prema selu Čeliću, a četnici su za to vrijeme
ostavši u Koraju pobili 400 Muslimana, pretežno žene i djece.251 1 na području Romanije i
Jabuke četnici su izvršili pokolj nedužnog muslimanskog življa. Srbijanski četnici, kojima je
komandovao kapetan Dragoslav Račić, u dolini Krivaje su opljačkali i popalili muslimanska
sela, a u višegradskom području popalili sela i ubijali Bošnjake. Z.Antonić o tom zločinu piše:
"Osim Višegrada, gdje je broj poginulih teško utvrditi, popaljena su sela: Banja Kamenica,
KlaŠnik, Štitarevo, Drakonj, Strmica i u njima je , samo do polovine decembra, poubijano
oko 58o. stanovnika - Muslimana.26 1
Uz pomo ć Italijana krajem 1941. godine četnici su svoju akciju usmjeravali ka
jugoistočnoj Bosni i okupirali Goražde, Čajniče i Foču. Sporazum o predaji Foče
četnicima je razrađen 4. XII1941. godine, da bi u zoru 5. decembra Italijani napustili
Foču i istu okupirali četnici kapetan a Sergija Mihajlovića . Italijani su obavijestili
bošnjačko stanovništvo u Foči "da nem a razloga za nespokojstvo i paniku i da im
njihova vojskagarantujebezbjednost". 2 7 1 Odma h po ulasku u Foču Sergej Mihajlović
je održao govor u kojem je istakao značaj četničkog pokreta koji je nastupio po d
geslom: "Oslobodilačka i osvetnička vojska" a Bošnjacima prigovorio da su poma- gali
"propast bivše Jugoslavije, da su prihvatili stvaranje hrvatske države, te da su je
pomagali domobranima i ustašama, sa kojima su učestvovali u progonima grčko-
istočnog elementa. Ustaški logor i ustaška organizacija u muslimanskom gradu Foči
to najbolje dokazuje". 28 1 Istog dana izdata je na re d b a o pljački i likvidaciji
Bošnjaka, koja je glasila:
" a) Svi su trgovci muslimani dužni istog dana predati ključeve od svojih radnji;
b) Sve katoličke i muslimanske kuće moraju biti stalno otvorene i vrata se ne
smiju zaključavati ni preko noći;
c) Sve muslimanke i katolkinje moraju doći u logor, gđe su organizirane na već
rekviriranim šivaćim strojevima da kroje i šiju četnička odijela i rublje,
d) Sve muslimanke na ulici ne smiju biti pokrivene te je bilo i slučajeva javnog i
nepristojnog pretresa,
e) Sve pučanstvo osim grčko-istočnjačko mora se osobno javiti četničkoj
komandi". 2 9 1
Ulaskom u Foču počela je nezapamćena pljačka muslimanske imovine, prvo
24. Isto, st. 87.
25. AVI, Fond, NAH, br. reg. 29/16-1, K. 6.
26. ZAntonić, Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941., Tuzla 1983. st. 578
27. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63, februar 1942.
28. Isto,
29. Isto,
272
http://www.plbih.org
trgovačkih radnji, zatim kuća bogatijih i pot o m i ostalih žitelja u gradu i na selu. 3 " 1
Kolika je bila pohlepa četnika za pljačkanjem pokazuje primjer kada su četnici iz
Rogatice opljačkali Foču. Sve stvari su napunili u vagon, a pošto je saobraćaj na pruzi
Foča - Ustiprača - Sarajevo bio u prekidu četnici su guranjem vagona na daljini od 60
km. uspjeli da prenesu "ratni plijen" u Rogaticu.
Među prvim žrtvama četničkog terora u Foči bili su 83 domobrana i oružnika kojisu
likvidirani kraj Drine, a zatim bačeni u rijeku, koje su Italijani prijenapuštanja Foče zaključali
u kasarni i tako ih ostavili četnicima.3 '1 Samo za četiri dana poslije ulaska četnika u Foču,
za koje se može reći da je to bilo vrijeme haosa, bezvlašća četničke samovolje, likvidirano je
oko 400 mještana i oko 600 - 700 izbjeglica i žitelj a okolnih sela.321
Zločine u Foči opisuje Adil Zulfikarpašić: "U Foču je 1941. godine došao, kao
četnički komandant, neki Sergije Mihajlović, kapetan, ruskog porijekla, koji je
napravio strašan pokolj u Foči. On je bio dijete ruskog emigranta. Zaveo je krvavi
režim u Foči... Tu na mostu je izvršeno klanje muškaraca... Kapetan Sergije Mi-
hajlović i komandan t mjesta Prota Vasilije Jovičić naredili su da se svi muškarci
pohapse. Poslije su svi oni koji su bili veći od konjičkog karabina poklani. Ali ljudi su
ubijani svuda: i po kućama, po dvorištu, ulicama. Kasnije je red došao na žene i
đecu. Drina je izbacivala leševe. Da se to spriječi, razrezivali bi im trbuhe, onda bi
tijela potonula.
- Pa ko je to učinio? - pitao sam.
Većinom mj eštani i srbij anski četnici, ali ovih zadnj ih je bilo vrlo malo... za šest
mjeseci našlo se međ u muslimanima 12 ljudi, koji su prihvatili poziv da sarađuju s
ustaškim vlastima, a za osam sati su skoro svi Srbi postali četnici i počeli da kolju sve
od reda, ne birajući i ne praveći razliku ko je kriv a ko nije. I nije se našlo ni 12 od
16.000 Srba da uzm e u zaštitu bar jednog Muslimana ili njegovu obitelj i imovinu od
8.000 poklanih Muslimana u fočanskom srezu.
... Talijani su otišli jedno poslije ponoći prem a Čajniču za Pljevlja, a četnici su isto
jutro došli. Ujutru svi mještani Srbi bili su sa kokardam a i pod puškama.
U samoj Foči izvršen je pokolj nad Muslimanima od strane četnika, pokolj ničim
izazvan ":33 )
Prema podacima o broju ubijenih u Foči, koji su različiti zavisno od izvora koji
ih saopštava četnici su na području Foče, Goražda i Čajniča, od oktobra 1941. godine
do 20.1.1942. godine ubili, zaklali i zapalili 5.000 - 6.000 Bošnjaka i zapalili
30. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63, febniar 1942.
31. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63.
32. Isto,
33. M. Đilas, N.Gaće, "Bošnjak- AdilZufikarpašič", Bošnjački institut, Zurih, st. 75 - 81
27 3
nekoliko stotina kuća". 3 4 '
U drugom napadu na Foču 18. 08. 1942. godine pod komandom Zaharija
Ostojića izvršenje ponovni zločin nad bošnjačkim stanovništvom. Četnici su ubijali,
palili kuće, silovali žene, maloljetne đevojke. Fočaje sa okolinom ponovo opljačkana i
opustošena. To ilustruje izvještaj Dobroslava Jevđevića i Petra Baćevića iz avgusta
1942. godine u kojem je navedeno:
"Nažalost, i ako je Branko (pseudonim za Zaharija Ostojića) izdao naređenje da
se ne diraju žene i djeca jeda n dio trupa nije to slušao pa je oko 3oo žena i đece platilo
glavom... Svi tragovi masakra odma h su uklonjeni a formalno smo objavili streljanje
vojnika koji su ubijali i pljačkali.". 3 5 ' Prem a četničkim izvještajima u drugom
napadu na Foču je bilo 1.300 žrtava, od kojih 3oo đece i žena i l.ooo ubijenih
"kompromitovanih" Muslimana. 3 6 '
Pred četničkim terorom je nakon ovog napada prebjeglo iz Foče i okoline oko
6.000 Muslimana, od njih je samo manji dio 500 -1.000 stigao u Goražde, odakle su krenuli
preko Ustrprače i Mesića, ka Sarajevu.37 '
Jedan od najtežih zločina nad Bošnjacima izvršen je u Sandžaku početkom 1943.
godine u bjelopoljskom srezu i pljevaljskom kraju Bukovici. Četničkim ter- orom je
bilo zahvaćeno čajničko područje, đelimično fočansko istočno od rijeke Ćehotine.
Zločin u Sandžaku i dijelu jugoistočne Bosne izvršenje u dvije etape. U prvoj, koja je
počela 5. januara, sandžački četnici su u bjelopoljskom kraju ubili 4oo pripadnika
muslimanske milicije i likvidirali oko 1.000 žena i đece i uništili,"prema planu" 33
muslimanska sela na desnoj obali Lima i to: Voljevac, Gubovača, Radijel- ja,
Ušakoviće, Presečnik, Baturiće, Donji Vlah, Mirojeviće, Šolja, Radijeva Glava,
Pobratiće, Mediše, Donja Kostenica, Stublo, Vrh, Zmijanac, Šipovica, Negobra- time,
Osmanbegovo selo, Dupljaci, Jasen, Koštice, Kaševari, Ivanje, Godijevo, Žilici,
Gornja Crnca, Gornji Radulić, Vrba, Grgalje, Kradenik, Sipanje i Ličine." 3 8 '
U drugoj etapi, četnici su krenuli u akciju na Bukovicu, 5. februara pod koman-
dom Pavla đurišića, koji su bili u pokretu prema Neretvi zbog učešća u borbi protiv
partizana, zaustavili se privremeno u reonu Foče i uz sadejstvo četničkih jedinica iz
jugoistočne Bosne, izvršili napad na Bukovicu. Istovremeno su i sandžački četnici
krenuli u napad na Bukovicu, koja je pala poslije kratkotrajne borbe sa musliman-
skom milicijom. Učinak četnika u ovoj akciji prema izvještaju Pavla đurišića kojeg je
uputio Draži Mihajloviću je sljedeći:" Sva muslimanska sela u tri pomenut a sreza
34. AVI, Fond, NAH, Br. reg. 10/2-14 k. 63.
35. V. Dedijer - A.Miletić, citirano djelo st. 186.
36. Isto st. 196.
37. AVI, Fond, NAHbr. reg. 27/9-1, k. 153a.
38. V Dedier, - A.Miletić, citirano djelo st. 204.
274
http://www.plbih.org
su potpuno spaljena, tako da nijedan njihov dom nije ostao čitav.
Sva imovina je uništena, sem stoke, žita i sena. Naređen o je i predviđeno
prikupljanje stočne hrane u određenim mestima za stvaranje magacina rezervne
hrane i ishranu jedinica, koje su ostale na terenu radi čišćenja i pretresanja teren a i
šumovitih predela , ka o i radi sprovođenj a i učvršćivanja organizacije na
oslobođenoj teritoriji.
Za vreme operacija se pristupilo potpuno m uništavanju muslimanskog življa, bez obzira
na pol i godine starosti."39 ' U ovoj četničkoj akciji koja je prevazišla sve dotadašnje
poginulo je 200 odraslih Muslimana, od kojih je jeda n dio naoružan, a ubijeno je oko 8.000
žena, djece i staraca .40 )
Dr Radoje Pajović navodi da je "to bio samo dio monstruoznog četničkog plana, koji,
na sreću, nije uspio da se ostvari".41 '
Isti autor objašnjava da se taktika četničkog vodstva prem a Muslimanima u toku
bitke za Neretvu nije izmijenila i da je njima bila namijenjena ista sudbina kao onima u
Sandžaku, čajničkom i fočanskom srezu. 4 2 '
Pored masovnog uništavanja Bošnjaka 1943. godine u Foči četnici su preuzeli mjere na
pokrštavanju Bošnjakinja, posebno žena i đece, jer su odlukom četnika muškarci morali da
napuste svoje domove i nalazili su se u izbjeglištvu. Pokrštavanje je vršio sveštenik Novak
Stanojević, gđe su nako n obreda pokrštavanja Bošnjakinje preobučene u "odoru pravoslavnih
đevojaka", zatim se igralo kolo , pila rakija, pucalo iz pušaka, a četnici su prolaznicima
podijelili 10.000 kruna.43 '
Četnici su Bošnjakinjama govorili da su prilikom pokrštavanja dobili novu vjeru
besplatno, za razliku od ustaša, koji su prevodili Srbe iz pravoslavlja u katoličanstvo
uz naplatu takse. Pokršteni Muslimani dobijali su dokumenta o pra- voslavnom
pripadnošću, sa novim imenima i prezimenima, a akcija pokrštavanja je nastavljena i
u okolnim selima Foče. 4 4 '
IV.
Utvrđivanje broja žrtava Bošnjaka stradalih za vrijeme drugog svjetskog rata od
strane četnika jedna je od najizraženijih enigmi koja je bila i koja će u buduće
39. Arhiv V.I.I., Ča, CG. - V- 75, Izvještaj P.Đunšiću, 13. februar 1943.
40. Isto,
41. Radoje Pajović, Neretva - Sutjeska, 1943, Beograd, 1969, Zbornik radova.
42. Isto, st. 518,
43. A VI, Fond, NAH, br. reg. 50/4-1, k. 154,15. III1943, Župska redastvena oblast u Sarajevu glavnom
ravnateljstvu za javni red i sport,
44. AVJ, Fond, NAH, 32/5 - 4, k.184.
27 5
ostati nerazmršen čvor i izazov za sve koji žele da bar približno utvrde broj poginu­
lih. Pored nepostojanja evidencije o žrtvama, te sumnje u dokumenta iz arhiva koji
nijesu još otvoreni, izuzev za neke "režimske istoričare", te nedostatka leševa kao
dokaza obzirom da su grobnice Bošnjaka bile rijeke i jame, nemoguće je je utvrditi
tačan broj. To se posebno odnosi na žrtve u istočnom Sandžaku, jer do sada nije
objavljen ni jedan valjan naučni rad.
Takođe, prilikom mobilizacije Bošnjaka za "konačno oslobođenje" poginulo je
dosta Bošnjaka i od partizana i četnika i Njemaca, pa ne treba nikome pripisati ono
što nije učinjeno. No, te protivrječnosti između broja bošnjačkih žrtava od strane
četničke organizacije stoje i u dokumentima državnih organa, kod kojih nažalost
nebi trebalo da ih bude. Primjera radi, u optužnici Vojnog tužilaštva jugoslovenske
armije Br. 711/46 od 31. maja 1946. godine 45) podignutoj protiv Mihajlović Dragol-
juba Draže i dr., pored ostalih zločina stavljeni su mu na teret: klanje dvije hiljade
Muslimana - ljudi, žena, djece iz okoline Foče, Čajniča i Goražda koja su izvršena
na Drini, u Foči i Goraždu decembra 1941. i januara 1942; klanje 1.000 lica musli-
manske vjeroispovijesti, od toga 300 žena, djece i staraca avgusta 1942; istog mjese-
ca na isti način lišili života u istočnoj Bosni u Ustikovilini i Jahorini 2.500 lica
muslimanske vjeroispovijesti; ubili 2.500 Muslimana i Hrvata u Prozoru oktobra
1942. godine; zaklali 100 lica muslimanske veroispovijesti u jesen 1942. u Drežnici;
ubistvo 400 muškaraca i 1000 žena i djece muslimanske veroispovijesti januara
1943. u bjelopoljskom srezu i februara 1943. zaklali 1.200 muškaraca i 8000 staraca,
žena i đece.
Iako je nesporna činjenica da su četnici februara 1943. godine pod komandom
Zaharija Ostojića, Petra Baćovića, Pavla đurišića, Voje Lukačevića , Vuka
Kalaitovića i dr., u srezovima pljevaljskom, čajničkom i fočanskom zaklali 1200
muškaraca i 8000 staraca, žena i đece i opljačkali a potom spalili, oko 2000 domova
nigdje se ne navodi da su to bili Bošnjaci, što je izostavljeno u optužnici i u presudi
Vrhovnog vojnog suda.46'
Ovo je urađeno da se pred javnošću prikaže manji broj stradalih Bošnjaka od
stvarnog stanja i da se ublaže četnički pokolji i ubistva nad Bošnjacima u toku II sv.
rata.
Bogoljub Kovačević u knjizi "Žrtve drugog svjetskog rata u Jugoslaviji" izdatoj
u Londonu 1985. godine demografskom metodom došao je do sljedećih podataka
o broju žrtava Bošnjaka.
Prema popisu iz 1931. godine Bošnjaka je bilo 908.000, ili 7,7 % od ukupnog
broja jugoslovenskih naroda (ili 6,5% od cjelokupnog broja stanovništva Jugo-
45. AOS, Ča, k.304, reg. br. 118,
46.AOS, Ča, k. 3o4, wg.br. 118,
276
http://www.plbih.org
slavije), a 1941. godine 1.089.000, stoje predstavljalo 8,1% od broja jugoslovenskih
naroda (ili 6,9% od ukupnog broja stanovništva Jugoslavije) i 1948. godine
1.270.000 ili 8,6% jugoslovenskih naroda (ili 7,4% od ukupnog broja stanovništva).
Ukupanbroj demografskih žrtava kod Bošnjaka je proračunat na 179.000, što
predstavlja 13,5% od demografskih žrtava jugoslovenskih naroda (ili 9,0% od sveu-
kupnih žrtava). Ove žrtve su veće od bošnjačkog uđela u jugoslovenskim narodima i
u ukupnom broju stanovništva. Gubitak je 16,4% ukupnog broja Bošnjaka 1941.
godine, ili 14,1 % vjerovatnog broja Bošnjaka 1948. godine - da nije bilo II sv. rata.
Broj stvarnih žrtava je izračunat na 86.000, što je 9,9 % od ukupnog broja
stvarnih žrtava jugoslovenskih naroda, ili 8,5% od cjelokupnog broja žrtava Jugo­
slavije. U oba slučaja gubici su mnogo veći od uđela Bošnjaka među jugoslovenskim
narodima i u ukupnom broju stanovništva Jugoslavije. Taj broj predstavlja 7,9% ili
6,8 % od ukupnog broja Bošnjaka 1941. ili 1948. godine. Prema tome stvarne žrtve
Bošnjaka prema navedenom autoru su bile između 80.000 i 100.000.47' No, ni u
jednoj zemlji se nebi desilo da se ovolike žrtve jednog naroda, koji je najviše stradao
procentualno u drugom svjetskom ratu poslije Jevreja, pod parolom "bratstva i
jedinstva" skoro nigđe ne obilježe spomen-obilježjima, a da se u udžbenicima istor-
ije ne navedu mjesta, broj poklanih i ubijenih i imenuju žrtva i agresor.
Ni međunarodni faktori u toku drugog svjetskog rata nijesu vodili brigu o
stradanjima Bošnjaka. Na ovo ukazuje i proglas Bejli Stenlia, pukovnika, šefa Bri­
tanske vojne misije, od deset tačaka u kojem poručuje da "Velika Britanija priznaje
Jugoslovensku vojsku u otadžbini kao svoju savezničku u punom smislu riječi" što
podrazumijeva da u cjelosti podržava ubistvo, klanja, paljenja, silovanja i druge
akcije četnika D.Mihajlovića protiv Bošnjaka. Dalje, u tačci 5. konstatuje da je
"jedan ozbiljan dio muslimanskog življa pomagao okupatora, čak i s oružjem u ruci,
a izvršio je i bezbroj nasilja i zločina nad nezaštićenim pravoslavnim življem". U
tačci 8. i 9. prijetećim tonom se ukazuje da "u koliko se budu odazvali ovom apelu,
muslimani će moći donekle da operu sramotu i nečast što su im naneli njihovi
suvernici svojim nedelima. U koliko budu to odbili, moraće da snose svu odgovor­
nost i kolektivno u obračunavanju koji će nastati posle oslobođenja".48' Ovakvom
prijetnjom gospodin Stenli je zaboravio u proglasu da još priprijeti Bošnjacima i
kraljevskom armijom zbog zločina koje Bošnjaci nijesu nikad učinili, već su im se
uvijek pripisivali tuđi.
47. V. Dedijer- A. Miletić, citirano djelo, si. 78 - 80.
48. AOS, Ču, k. 20. reg. br. 114,
277
 PROJEKA T STEVA NA MOUEVIĆA,
w , j e nc»» s •>: ; . ' . > ! ; t e ' . - j « ! , . . i s ' s a i & r j s « . - ^ ?
.5 >SiS^ii « ssu5&¥*- a m otmi* £^s»sfc<it<&s » •
6c
30. JUNI 1941.
M & i e t n o ? Ii!i s j « S i ^ i a s i s o M S r i 5 , , = ; s < T - J » I » 4 M l , . M H . a » K »
iS

%Šfi- jaiJ^Ji^Ui U - " :V v "

:

'snpem ascsitt v ?čic y HvJ . a. s. . ^ . C f Z&iv.ZK ^

J s p K f f. r « t j VllTKi. •S iJJ.JiM O S i t K M

;
iSi- ! » }' MiS KSSl Mri *
HOMOGENA SRBIJA
= :ii:- M-S*,./;—' -s~»~"* i » - » * jjra* i j » »era« w»
^ S J S i S ^BKS?&Ž«s t es t C J S J K ; ,; * * ? « a.ei ^ a» H » C i K ^f t > * a J §
)•; ivpMS!J;« w npaiHStiSM ! :tys«it 8 rt e r s « j j « , j - 3 , m x\*»m »-ciilia.ss., i .
» p -v " 1 . «• .» a is ej sj s eg j ' j ^ s « s s , K i 5 j e ~ y o e « e s a
K»»ii y { M « --tislifcsit * sfttftm*. ttmm * c-/su.>w-ji j S j i * . - « . « « . *
Iskušenja srpskog naroda u ovome ratu, izazvana gubitkom države i slobode,
r
i HA *
« 1 «4
dovela su ga do nepokolebljivog uverenja:
"" '" . gajf*.;!!!!«,'* , , - «... , <• J >,•**„<,> .
S j i i j a E JZ ' M«|«U ' ! . j- l)da snagu države ne čini ni prostranstvo njene teritorije, ni broj njenog žiteljstva,
JSS 9.",mmm « n đ o n a *r ;;•-> ocr*** rošM; pa ni bogatstvo zemlje, koliko nezavisnost pogleda, smisao i ljubav za državu, njenu
> t > - i i) «euK v
slobodu i nezavisnost, unutrašnja sloga i duhovna povezanost naroda u času spoljne
opasnosti, te spremnost njegova da za državu i njenu slobodu žrtvuje s\ e što ima pa i
:

' > » f.- o >rre c » .: i ip el.eSi « j * OT ,Mi S Kit m «

sebe sama;
- • •
i i ,>-'> » > ^. > , ,4at
2) da on tu islovetnost pogleda na državu, smisao i ljubav za državu i njenu
M> I.« i ,
nezavisnost može opet postići samo ako bude okupljen u homogenoj Srbiji. Primere su
-r.(-.w. K a s srKiišmesi mu za to dale Srbija i Crna Gora u prošlim ratovima i Grčka u sadanjem ratu.
Stoga se Srbima nameće danas piva i osnovna dužnost:
da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati ceh etničko područje
1 f
- - ^ l e -
» ' V a j a J S J i J « i,«5! S!,(JH O JJU SOJ,, , : a »»»JT -KO M j jj. s r
,'a ™-

4 «3 a JI *
na kome Srbi žive, i da joj osiguraju potrebne strateške i saobraćajne linije i čvorove,
te privredna područja kako bi joj bio omogućen i obezbeđen slobodan privredni,
politički i kulturni život i razvitak za sva vremena.
Te strateške i saobraćajne linije i čvorovi, potrebni za sigurnost, život i opstanak
Srbije, iako gdegod danas ne bi imali srpsku većinu, imaju da posluže Srbiji i srpskom
i « , ^ i( _ n , , , ^ j , , _ '
narodu da se ne bi više ponavljala teška stradanja koja Srbima nanose njihovi susedi
čim se pruži prilika.
< i a ^ i ^ « i t ^ i_t » i _ i- Preseljavanje i izmena žiteljstva, naročito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog
i " .'I f- •'-! C i » < 'i!j>iil»:t.3.B,l.>iES ie B B : " J S područja, jedini je put da se izvrši razgraničenje i stvore bolji odnosi između njih, a time
otkloni mogućnost da se ponove strašni zločini koji su se dešavali i u prošlom ratu, a
naročito u ovom sadanjem, na svemu području na kome su Srbi i Hrvati bili izmešani,
i gde su Hrvati i Muslimani s planom išli za istrebljenje Srba.
mm
Pflvfe Đi/nii'c izvještava Vrhovnu komandu da su četnici ubili 1200 muslimanskih
.boraca i "do 8000 ostalih žrtava žena, staraca i djece".
278 279

http://www.plbih.org
 /. GRANICE
Osnovna greška u našem državnom uređenju bila je što 1918. g. nisu bile udarene
granice Srbije. Ta segi-eška mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice danas moraju
udariti, i one moraju da uhvate celo etničko podničje na kome Srbi žive sa slobodnim
izlazima na more za sve sipske oblasti koje su na domak mora.
1) Na istoku i jugoistoku (Srbija i Južna Srbija) srpske su granice obeležene
ishodom ratova za oslobođenje, i njih valja samo pojačati Vidinom i Ćustendilom.
2) Na jugu (Cma Gora i Hercegovina) valja da u Jugozapadnu srpsku oblast uđu
pored teritorije Zetske banovine:
a) sva istočna Hercegovina sa železničkom prugom od Konjica pa do Ploča,
uključivo sa pojasom koji bi tu prugu zaštićivao, tako da bi u nju ušao srez konjički ceo;
od mostarskog sreza opštine: Mostar grad, Bijelo Polje, Blagaj i Žitomislići; srezstolački
ceo; a od metkovičkog sreza Ploče i sve područje južno od Ploče; te Dubrovnik kome
bi se imao dati poseban status.
b) severni deo Albanije, ukoliko Albanija ne bi dobila autonomiju,
3) Na zapadu valja da u Zapadnu srpsku oblast uđu, pored Vrbaske banovine,
Severna Dalmacija, srpski deo Like, Korduna, Banije i deo Slavonije, tako da toj
oblasti pripadnu lička želj. pruga od Plaškog do Šibenika i severna želj. pniga od
Okučana preko Sunje do Kostajnice. U tu bi oblast ušao na jednoj strani srez bugojan-
ski osim Gor. Vakuf, a od sreza lijevanjskog opštine: Lijevno i Donje Polje, a na drugoj
strani od sreza šibeničkog opštine: Šibenik i Skradin; od kninskog sreza: opština Knin
i srpski deo opštine Drniš sa svom teritorijom preko koje prelazi želj. pruga Knin -
Šibenik, te eventualno srpkim delom opštine Vrlika u sinjskom srezu; srez benkovački
ceo; srez biogradski ceo; srez Preko ceo; tako da granica Zapadne srpske oblasti ide
Velebitiskim Kanalom i obuhvata Zadar sa svim otocima prednjim, od sreza gospićkog
opštine: Gospić, Lički Osik i Medak; od sreza penišićkog istočni deo, preko koga
prelazi želj. pruga; od sreza otočačkog opštine: Dabar, Škare i Vrhovine; od sreza
ogulinskog opštine: Drežnica, Gomirje, Gor. Dubrava i Plaški; srez vojnički osim
opština Barilović; srez Vrginmost ceo; srezglinski osim opštine Bučice i Stankovac; od
sreza petrinjskog opštine: Blinja, Gradusa, Jabukovac i Sunja; srez kostajnički osim
opštine Bobovac; od sreza Novske opštine: Jasenovac i Vanjska Novska, ali ove opštine
valja porušiti tako da želj. pruga ostane na teritoriji ovih dveju opština; srez okučanski
ceo; srez pakrački osim opština: Antunovac, Gaj i Poljana; od sreza požeškog opština
Velić Selo; srez Daruvar, Grubišno Polje i Slatina; zatim bosanski srezovi Derventa i
Gradačac. Razume se da u ovu oblast ulaze i svi drugi srezovi unutar navedenih
granica.
Za ovu zapadnu sipsku oblast, koja bi imala 46 srezova sa blizu milion i po duša,
280
http://www.plbih.org
na kojoj je celo preduzeće Šipada, i veliki gvozdeni rudnik Ljubija, i preko koje prelazi
Jadranska pruga Valjevo - Banja Luka - Šibenik, valjalo bi obezbediti Zadar s okoli-
nom i otoke koji su pred njim radi zaštite njenog izlaska na more.
4 j Sevemoj sipskoj oblasti valja dati, uz teritoriju Dunavske banovine, oduzete joj
srpske srezove Vukovar, Sid i Ilok, i od vinkovačkog sreza opštine: Vinkovci, Laze,
Mirkovci i Novi Jankovci; srez i grad Osijek ceo;
Ovoj oblasti valja obezbediti Baranju s Pečujom i istočni Banat s Temišvarom i
Resicama.
5) Središnjoj srpskoj oblasti - Drinskoj banovini - imaju se povratiti oduzeti joj
bosanski srezovi: Brčko, Travnik i Fojnica.
Dalmacija,
koja bi obuhvatala Jadransku obalu od Ploča pa do ispod Šibenika, te od bos.
herc. srezova: Prozor, Ljubuški, Duvno; zapadne delo.ve mostarskog i livanjskog sreza,
te delove kninskog i šibeničkog sreza na severu, ima da ude u sastav Srbije i da dobije
zaseban autonoman položaj. Rimokatolička crkva u Dalmaciji biće priznata i od
države pomagana, ali rad crkve i rimokatoličkog sveštenstva u narodu mora biti na
korist države i pod njenom kontrolom.
II. ODNOS PREMA OSTALIM
JUGOSLOVENSKIM
I BALKANSKIM DRŽAVAMA
Srbija ima da, verna svojoj prošlosti i svojoj misiji na Balkanu, bude i u budućnosti
nosilac jugoslovenske misli, te prvi pobornik balkanske solidarnosti i Gledstonova
principa "Balkan balkanskim narodima". Vreme traži okupljanje manjih država u veće
jedinice, saveze i blokove, a od Srba će to tražiti i njihovi prijatelji. Srbi će se tim
traženjima rado odazvati, jer je to u duhu njihove istoriske misli na Balkanu. Srbi su
tim putem pošti već onda kad su stvarali Jugoslaviju, i oni s toga puta neće natrag.
Samo, kako je prvi korak na tome putu bio pogrešno učinjen u tome što su oni sve dali
i u Jugoslaviju odmah utopili i Srbiju i Crnu Goru i srpstvo, dok su ostali - Hivati i
Slovenci, i muslimani - pošliprotivnim putem - da od Jugoslavije sve uzmu, a ništa da
ne daju, to se sad ta greška mora ispraviti, a ispraviće se samo ako Srbi odmah pri
vaskrsu Jugoslavije, već u prvom času, i bez ičijeg pitanja, stvore homogenu Srbiju u
granicama kako su napred označene, pa tek onda sa te osnovice, kao svršenog čina,
pristupe uređenju svih ostalih pitanja i sa Hvratima i Slovencima.
Jugoslavija bi, prema tome, imala biti urađena na federativnoj osnovi sa trifed-
281
eralne jedinice: srpskom, hrvatskom i šlovenačkom (Srbija, Hrvatska i Slovenija). I tek
kad se to stanje sredi, kad se svi srpski krajevi povezu u jednu homogenu Srbiju i kad
se sažive, onda bi se moglo pomišljati na uže zbliženje s Bugarima. Dotle bi se moglo
s njima surađivati na kulturnom i ekonomskom približavanju (pivo putem štampe,
knjige, crkve, i društvenog upoznavanja, a drugo carinskom unijom).
Srbi, koji su se pre blizu pet vekova jedini na Balkanu ozbiljno oprli najezdi
Osrnanlija .sa istoka na zapad,
Srbi koji su u borbi sa turskom imperijom istrajali i prvi digli ustanak protiv
Turaka,
Srbi, koji su se prvi na Balkanu oprli najezdi Germana sa zapada prema istoku,
dobili su time pravo na vodstvo na Balkanu, i oni se toga vodstva neće i ne mogu odreći
ni zbog sebe ni zbog Balkana i njegove sudbine. Oni svoju istorijsku misiju moraju
ispuniti, a moći će to učiniti samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji u ok\ iru
:
Jugoslavije koju će zadahnuti svojim duhom i dati joj svoj pečat. Srbi moraju imati
hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati
hegemoniju u Jogoslaviji. Samo ta hegemonija mora da bude u veličini duha, u širini
pogleda i daljini vidika, u srnelosti političke misli, u odlučnosti političke akcije, za što
su Srbi do danas dali dovoljno primera i dokaza u svim odlučnim časovima svoje
prošlosti. I kao stoje sadašnjost samo krajnja tačka prošlosti, i budućnost valja da im
bude produžena linija prošlosti.
svakog osigura za slučaj bolesti, starosti i iznemoglosti.
Sloboda ličnosti, lične inicijative i lične imovine ima biti svakom državljaninu
obezbedena zakonom; samo ta sloboda ne srne biti zloupotrebljavana i iskorišćavano
ni na štetu drugog čoveka ni na štetu zajednice.
Sloboda misli, sloboda vere i sloboda štampe ima također biti obezbedena, ali ne
srne biti zloupotrebljavana.
Crkva, kao organizacija, može biti u Srbiji priznata i pomagana samo ako je
prema inostranstvu potpuno nezavisna i ako u Srbiji ima svog vrhovnog poglavara.
Na verskoj osnovi ne mogu se stvarati političke partije.
Štampa ima da služi narodu i državi, te podizanju javnog morala.
Narodni preporod
Da se postigne preuređenje države i njenog društvenog stanja, srpskom narodu je
potreban opšti narodni preporod u svima njegovim redovima i na svim poljima narod-
nog života. Za taj preporod potrebno je pribrati i okupiti sve narodne snage, ne deleći
srpski narod po klasama, jer se on deli samo po zanimanjima, koja valja sva da budu
časna i po zajednicu korisna, te da sva rade u jednom istom smeru u punoj harmoniji,
da se u svom radu dopunjuju i ispomažu. U prve redove valja da uđu intelektualci -
prosvećeni sinovi srpskog naroda i njegova omladina, te da daju primere svoga
pregalaštva, samopregora, reda, rada i discipline, i da izgaraju na svojim dužnostima.

Nikšić, 30. juna 1941. god.

III. DRUŠTVENO UREĐENJE
Društveno uređenje u Jugoslaviji, zasnovano na neograničenom liberalizmu, bilo
je u nesređenim poratnim vremenima zloupotrebljavano i iskorišćavano na štetu
slabijih od strane jačih i od strane pojedinaca na štetu zajednice. To je remetilo potreb-
nu ravnotežu u privrednom životu, a vodilo rasulu nacionalnog i društvenog morala i
javnog života, -
u Srbiji
rad ima da bude osnov, cilj i smisao života svakog čoveka te da bude pravedno
nagrađen prema kvalitetu i kvantitetu;
kapital ima da bude sredstvo kojim će srpski narod da ostvaruje svoju istorisku
misiju na polju narodne odbrane, narodne privrede i narodne kulture, te obezbedi svoj
narodni opstanak, ali nosilac kapitala i kapitalizma ima da bude u prvom redu država.
I privatni kapital je narodna svojina, i ima da bude pod zaštitom, ali i pod nad-
zorom države, te da i on posluži dobru naroda i zajednice.
Država ima da stvori svakom svom državljaninu mogućnost rada i zarade, te da
282 283

http://www.plbih.org
 NAS PUT
Vodi nas stopama kosovskih vitezova.

Pošli smo da stvorimo Srbiju,

u kojoj će biti ujedinjeni svi Srbi i sve zemlje u kojima Srbi žive;
u kojoj će vladati zakon, red i društvena pravda;
da seljak bude domaćin, da ima dovoljno zemlje i živi boljim životom, da radnik
bude pravedno nagrađen za svoj rad i obezbeđen u starosti, bolesti i iznemoglosti;
da činovnik pretstavnik države u svome delokrugu bude materijalno obezbeđen
Moljevićeva karta Velike Srbije.
i zaštićen, ali i odgovoran; u kojoj će kapital biti zakonom zaštićen, ali i kontrolisan,
a glavni nosilac kapitala biti držva:
u kojoj će biti priznate zasluge svima borcima za narodno oslobođenje kako u
prošlim ratovima tako i u ovome, a njihovim porodicama omogućen život;
u kojoj će izdajnici i oni koji su svoje položaje u javnom životu zloupotrebili biti
pravedno kažnjeni;
u kojoj će javnim životom da upravljaju oni koji su za to dostojni.

Eto, takvu Srbiju, kakvu su sanjala sva naša pokolenja, a za kakvu se bori srpski
narod od Karađaorđa pa do dana današnjega, u kojoj će se moći živeti dostojno
čoveka, a za koji je vredno umreti, takvu Srbiju koja će s ponosom da vodi Jugoslaviju,
pa i ceo Balkan, želimo da stvorimo ili da izginemo, kao što izginuše kosovski vitezovi.
To je put koji nam je pokazao naš mladi kralj."
To je put kojim nas vodi naš Draža Vojvoda.
2)

(AOS, Ča, k. 144, reg. br. 4/1, Zb. tom XIV, knj. 1, dok. 1)

]. Dr Stevan Moljević (1883. Rudo) advokat u Banjaluci, član Samostalne demokratske

stranke Svetozara Pribićevića, osnivač Francuskog i Engleskog kluba i pređsednik Srpskog
kulturnog kluba u tom mjestu. Desetogaprila 1941.pobjegao u Crnu Goru. Član je četničkog
Centralnog nacionalnog komiteta (dalje: CNK) odavgusta 1941. do kraja januara 1944.
Od tada do juna 1944. jedan je odpotrpredsjednika CNK, od juna 1944. do početka maja
1945. sekretar (pređsednik) Izvršnog odbora CNK. Po dolasku u Štab četničke Vrhovne
komande Jugoslovenske vojske u otadžbini (dalje: VK JVUO) početkom maja 1942, uključen
u tzv. crnini (politički) dio VKJVUO, u kome su se već nalazili Dragiša Vasić
284 c 285

http://www.plbih.org
 PISMO STEVANA MOLJEVIĆA
- DRAGIŠIVASIĆU,
FEBRUAR 1942.

^Poslati g. Dr. VasićiP

A)
Moje primedbe na proloženoj karii^

DMih.
Dragi Gospodine Dragiša,
Gospodinu Draži, vama i vašim drugovima i suradnicima srpstvo ima biti večito
zahvalno što mu spasoste čast i pridigoste zastavu koja je bila bačena. Ali ima još
mnogo da se uradi. Tek sve, izgleda, na početku.
(potpredsednik Srpskog kulturnog kluba u Beogradu) i dr Mladen Žujović (član Republi­ U Londonu Hrvati g. g Krnjević7> Vinderv Bičartić9> i dr. isto tako i Slovenci g.g
kanske stranke). Po povratku VK.IVUO iz Crne Gore u Srbiju (početkom ljeta 1943) Krek,w> Kuhar'" i dr. rade, jedni za Hrvatsku, drugi za Vel. Sloveniju. U Americi rade
preuzima ulogu političkog rukovodioca četničkogpokreta Draže Mihailovića (dalje: četnički
g.g. Subašić121, Savica KosanovićI3) i dr., a kod Ruzvelta radi g. Adamić.14'
pokret DMI i savjetnika Draže Mihailovića po političkim pitanjima (do tada je to bio
4~. Dr Dragiša, književnik, advokat i akademik; potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba u
Dragiša Vasić). Sa Dražom Mihailovićem organizuje (krajem januara 1944) četnički kon­
Beogradu. U momentu kapitulacije našao se u Crnoj Gori. U Štab Draže Mihailovića došao
gres u s.Ba (Valjevo). Autor je više političkih dokumenata četničkog pokreta DM ("Dek­
u ljeto 1941, gdeje smatran zamjenikom Draže Mihailovića i važio kao politički i idejni
laracija od Li 12. 1943", "Pomka Hrvatima", "PorukaMuslimanima", "Prednama je jedan
vođa četničkog pokreta. Nakon što je tu ulogu postepeno preuzimao s. Moljević, 1943. se
put" i dr.). U VK.IVUO ostao sve do razbijanja četničkih jedinica od strane NOV.J (kraj
donekle pasivizirao i nalazio se u Gruži. Na kongresu u s.Ba (Valjevo) izabran za člana
aprila 1945). Vlastima DF.Jpredao se 3. septembra 1945. Osuđen je na 20 godina robije i
CNK u kom je bio predsednikpravnog i zakonodavnog odbora. Sve do kraja aprila 1945.
poslije pomilovan.
ostao u Štabu D. Mihailovića. Pretpostavlja se da je, sa grupom istaknutih četničkih ko­
(Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda lugoslavije
mandanata koji su krajem aprila 1945. napustili D. Mihailovića, zarobljen od ustaša i
(dalje Zb.), Tom XIV, knjiga 1, dok. 1) .
ubijen u Lijevču polju (Banjaluka).
2. Time je završen tekst "Homogena Srbija". Kao prilog dokumentu data je karta zamišljene
6. Ta karta nije pronađena. Postoje, međutim, dnigi primjerci sa granicama zamišljene pos-
poslijeratne lugoslavije. Pored ove karte, postoje i druge na kojima su prikazane granice
Jugoslavije poslije II svetskog rata. Na njima je "Buduća Jugoslavija" prikazana tako da je leratne "Velike Srbije".
ona povezana sa Cehoslovačkim koridorom koji razdvaja Mađarsku i Austriju, i da jedan 7. Dr Juraj.
deo Istre pripada "Velikoj Srbiji". 8. Vjerovatno dr Vjećeslav Vilder, član HSS.
9. Rudolj, član vodstva HSS.
Štampa NDHje 24. januara 1943. pisala o osnovama "Velike Srbije". 0 tome je koman­
10. DrMiha, potpredsjednik i ministar građevina izbjegličke kraljevske vlade.
dant četničkog Istaknutog dela Vrhovne komande (dalje: IDI/R) telegramom obavijestio
11. DrAlojzije, član vodstva slovenačke ljudske stranke.
Dražu Mihailovića istakavši da je istovremeno data i karta "koja se poklapa skoro sa onom
gospodina Moljevića uz članak o homogenoj Srbiji". 12. Drlvan Šubašić (ne Subašić) ban Banovine Hrvatske.
13. Sava, ministar bez portfelja izbjegličke kraljevske vlade.
(Zb,tomXIV,knj. 1, dok. 1.)
14. LujAdamič, američki književnik jugoslavenskog porijekla.
3. i 5. Bilješke u lijevom i desnom uglu, crvenom olovkom, dopisao D. Mihailović.
287

http://www.plbih.org
 Hoće da nastave staru pesmu. I sve imaju opet da plate Srbi svojom krvi Za Srbe
,5) Mi ćemo, čim nam to bude moguće, put Uzica, bilo preko Rudog ili Priboja, pa
radite samo vi u Sumadiji i mali Dangić u Istočnoj Bosni. Znamo kako vam je težak ako se ikako može da do vas dođemo. Javite nam vaše mišljenje čim pre i primite naše
položaj i kako su vam teški zadaci, a male snage, pa ipak vam se obraćamo, uvereni tople pozdrave sa željom da sretno provedete božične praznike i čim pre dočekate čas
da nas Srbija neće ni ne može ostaviti. U prilogu vam šaljemo meomoar u vidu
I6> oslobođenja.
mišljenja iznešenog na osnovu razgovora vodenih sa Srbima iz Bosne i Hercegovine, Vaši prijatelji
Primorja, Crne Gore, Sandžaka i Južne Srbije, jer smo kroz ovih osam i po meseci
uspostavili vezu počevši od Splita sa protom Untkalom i g. Ilijom Birčaninom, pa
l7>
(AOS, Ča. k. 12, reg. br. 32/2, Zb. tom XIV knj. 1, dok. 35)
preko Herceg-Novog, Kotora, Budve, Cetinja, Podgorice, Nikšića, Berana i Bijelog
Polja dovde.
Prilazem vam kartu o razgraničenju sa Hrvatima.
Pitanje je kako da se ovo sve izvede.
1) Sto se tiče granica prema susedima, to će pitanje da se reši mirovnim ugovorom,
iako bi i tu bilo najbolje stvoriti svršen čin pre nego što pregovori i počnu; ali nam za
m

to nedostaje vojnička snaga koja je ludo upropašćena.

2) Sto se tiče našeg unutrašnjeg pitanja, razgraničenja sa Hrvatima, tu držimo da
treba odmah, čim se ukaže prilika, prikupiti sve snage i stvoriti svršen čin:
a) zaposesti na karti označenu teritoriju;
b) očistiti je pre nego li se iko pribere.
Zaposedanje bi se, mislimo, moglo izvesti samo tako ako bi se jakim odredima
zaposela glavna čvorišta i to:
Osijek, Vinkovci, Slav. Brod, Sunja, Karlovac, Knin i Šibenik, te Mostar i Metk-
ović, a onda iznutra pristupiti čišćenju zemlje od svih nesrpskih elemenata. Krivci bi
imali da budu na mestu kažnjavani, a ostalima bi valjalo otvoriti put - Hrvatima u
191
Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju).
U pogledu muslimana valjalo bi da naša vlada u Londonu odmah reši pitanje s
Turskom u čemu će nas i Englezi pomoći. (Pitanje je!) ' (pod komandom majora Fehima Musakadića). Mihailovićevi komandanti masovno su
20

Organizaciju za unutrašnje čišćenje valjalo bi odmah pripremiti, a moglo bi se, jer
u Srbiji ima mnogo izbeglica iz svih srpskih krajeva, samo nama iz Beograda poručuju
da tamo ne idemo.
15. Tu rečenicu je, olovkom, podvukao Draža Mihailović i na margini dopisao: "Potpuno
tačno". U prvoj rečenici tog stava on je podvukao i riječi "Hn'atsku" i "Vel. Sloveniju".
16. Memoar nije pronađen. O tom memoaru S. Moljević govori i u pismu od23. aprila 1942.
17. Sergije.
18. Tekst od te riječi do znaka "tačka-zapeta" podvukao je, olovkom, major Z. Ostojić i na margini
dopisao: "Ako se reši pitanje komunista, a pomoć stigne na vreme, bilo bi snage i za to.
Tim pravcem treba i raditi."
19. i 20. Riječi između zagrada dopisao je, olovkom, Z. Ostojić. Ustaške vlasti smenjivali su
se sa četničkim masakrima Muslimana u znak odmazde. Ali, na drugoj strani, Mihailović
je radio na tome da stvori svoje snage iz redova Muslimana u Hercegovini i u istočnoj Bosni
uzvraćali muslimanskom stanovništvu istočne Bosne i Sandžaka za klanje srpskogživlja od
ustaša. Mržnja prema Muslimanima zadržavala se u četničkim redovima, iako je Mi-
hailović morao da taktizira zbog međunarodnih odnosa (stava Britanaca prema Turskoj,
protesta Turske, opomena izbegličke vlade). U četničkim dokumentima čas se govori o
čišćenju muslimanske mase prilikom razgraničenja "Velike Srbije", čas ih četnici i Mi­
hailović nazivaju Srbima, izričito navodeći da će kazniti samo direktne izvršioce zločina
nad Srbima. Znajući za značaj Turske u planovima zapadnih saveznika, naročito Velike
Britanije, Mihailović je 1942. demantovao da vodi politiku fizičkog uništavanja Muslimana
u Bosni i Sandžaku, ali nije skrivao nameru da deo ovih deportira u Tursku. Kada je
priznavao odmazde nad Muslimanima, opravdavao ih je saraanjprp ovih sa ustašama i
okupatorima, istovremeno upoznajući vladu i Britance da sprema preorijentaciju svoje
politike prema muslimanskom življu u smilsu saradnje s njim kako ga ne bi "prigrabili"
komunisti. Na četničkoj strani zadržavala se mržnja prema Muslimanima, kao i strah
m uslimanskih masa da se četnički bes u vidu revanša za zločine nad Srbima ne izlije na njih.

288 289

http://www.plbih.org
 V
v
PROGRAM ČETNIČKOG POKRETA DM,
SEPTEMBRA 1941.

Prilog I
I - Rad za vreme trajanja rata;
II - Rad u prelaznom vremenu;
Hl - Pripreme za normalno stanje i
IV - Pitanje unutrašnjeg uređenja - socijalnog i političkog.
I - Tačka
1. Održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagačima,
ali za sada, do daljeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u slučajevima samoodbrane
kao stoje slučaj u Hrvatskoj.
Stoga,
Uticati da i drugi narodni faktori zauzmu takav stav.
Gde se radi o samoodbrani srpskog elementa kao u Hrvatskoj podržavati i po
mogućstvu dirigovati borbom;
2. Nastojati da se po svaku cenu onemogući građanski rat među Srbima i u tom
pravcu uticati i na druge;
3. Smatrati vladu u emigraciji legalnom vladom dok rat traje i po mogućnosti
održavati vezu sa njom;
4. Naći pouzdane ljude na terenu preko kojih će se vršiti ono što se zaključi;
5. Nastojati da se organizacija proširi na sve zemlje.
II - Tačka
Pripremati da bi u danima sloma mogli izvršiti ove akcije:
a: da kazni sve one koji su na zločinački način služili neprijatelju i koji su svesno
radili na istrebljenju srpskog naroda; \

svežim srpskim elementom;

g: izgraditi plan za čišćenje ili pomeranje seoskog stanovništva sa ciljem homoge-
nosti srpske državne zajednice;
d: u srpskoj jedinici kao naročito težak problem uzeti pitanje muslimana i po
291

http://www.plbih.org
mogućnosti resiti ga u ovoj fazi, i
e: unapred odrediti koje i kakve jedinice treba da provode izvršenje programskih
tačaka pod b, v, g, d.
III - Taćka
1. - Ideal je jaka i homogena srpska državna jedinica politički i ekonomski sposob-
na za život. Ona će poslužiti kao takva bahninke širim političkim kombinacijama, i INSTRUKCIJA DRAŽE MIHAILOVICA
2. - Izabrati stručne ljude za pripremanje dokumentacije ovog cilja za konferenciju 20. DECEMBRA 1941.
mira.
IV- Taćka

1. - U pogledu unutrašnjeg političko-socijalnog uređenja sada ne tretirati. Komanda četničkih odreda Jugoslovneske Vojske Gorski Stab Str. Pov. dj. Br.
370 20. decembra 1941. god. Položaj
M.P.(l) Đeneralštabnom majoru g. Đorđu Lašiću - komandantu četničkih odreda
Jugoslavenske Vojske u Crnoj Gori i kapetanu g. PavluĐurišiću'komandantu Timskih
četničkih odreda Jugoslovenske Vojske
Instrukcija:
Naša se država nalazi još uvek u ratu sa vekovnim našim, neprijateljima Nemcima
i Italijanima.
Van naše Otadžbine bori se za slobodu našega naroda omiljeni nam Kralj sa
vladom koja radi na diplomatskom polju i oružanom snagom koja se rame uz rame sa
našim velikim saveznicima dostojno našem narodu i oružju bori na Srednjem Istoku.
Sloboda je najveće dobro jednog časnog naroda, zato smo i mi sami u Otadžbini dužni
učinit sve, boriti nadčovečanskim naporima sledujući svetlimprimerima. iz naše slavne istorije,
te da izbacimo neprijatelja iz naše drage nam Otadžbine.
U toj gigantskoj borbi nismo sami, već su uz nas velike sile -naše saveznice Ameri-
ka - Engleska - Rusija - Kina i sve ostale demokratske snage. Naša je pobeda izvesna.
Naša Vojska koja je u aprilu ove godine doživela, izdajstvom mnogih mračnih
elemenata, najveću svoju katastrofu, n ije jošpobeđena jer rat nije završen, prema tome
nema ni pobeđenih niti pobedioca.
Četnički odredi naše Jugoslovenske Vojske produžili su njen život kako bi se u
neravnoj ali punoj slave borbi oprali časti našeg naroda i svetlog oružja.
Ciljevi naših odreda jesu:
1) Borba za slobodu celokupnognašeg naroda pod skiptrom Njegovog Veličanstva
Kralja Petra II. \
2) Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije
- Crne Gore - Bosne i Hercegovine -Srema - Banata i Bačke.
3) Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih, slovenačkih
teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst - Gorica - Istra i Koruška) kao i Bugarske,
severne Albanije sa Skadrom.
292 293

http://www.plbih.org
 4) Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i ne-nacionalnih eleme-
nata.
5) Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije
i slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od Muslimanskog
i Hrvatskog življa.
6) Kazniti sve Ustaše i Muslimane koji su u tragičnim danima nemilosrdno
uništavali naš narod.
7) Kazniti sve one koji su krivi za našu aprilsku katastrofu.
8) U krajevima očišćenim od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata
izvršiti naseljavanje Crnogorcima (u obzir dolaze siromašne nacionalne ispravne i
poštene porodice).
9) Osiguranje jednog tafoog političkog tela koji će voditi državni brod smerima
opštih narodnih težnji i interesa.
10) Ciljevi su ogromni zato je borba utoliko zahvalnija za one koji se bore za
njihovo ostvarenje.
Učinite sve što je u Vašoj moći da se i sav nacionalni elemenat u Crnoj Gori što
pre srvsta u naše odrede jer događaji se redaju vrtoglavom brzinom i ne smeju nas zateći
nespremnim.
Sa Komunistima - partizanima ne može biti nikakove suradnje jer se oni bore
protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, što nikada ne srne biti naš cilj, jer
smo mi jedino i isključivo samo vojnici i borci za Kralja, Otadžbinu i slobodan narod.
Upotreba četničkih odreda u Crnoj Gori: u danom trenutku!
1) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje - Sjenica
sa zadatkom očistiti Pešter od Muslimanskog i Arnautskog življa.
Ove snage moraju tesno sarađivati sa odredima Javorskim i goliskim.
2) Delom snage dejstvovati pravcem preko Cakora ka Metohiji sa zadatkom da
se na tome pravcu očisti teritorija od Amauta, kao i da se presretnu oni koji će biti
gonjeni iz Peštera -Sandžaka.
Ove snage moraju sarađivati sa snagama pod jedan i Kopaoničkim odredima,
3) Delom snaga iz oblasti Nikšića dejstvovati pravcem Južnog primorja ka Du­
brovniku sa zadatkom da se ovi oslobode.
Ove snage moraju sarađivati sa levom Dangićevom kolonom koja će dejstvovati
preko Mostara i
4) Delom snaga dejstvovati ka Jugu u cilju zauzimanja Skadra,
U svakom slučaju obezbediti Crnu Goru od upada Amautskih elemenata iz Al­
banije.
Postupak: sa Amautima, Muslimanima i Ustašama prema njihovom zaslugama
za njihova gnusna nedela prema našem življu tj. iste treba prepustiti "Narodnom sudu"
294
http://www.plbih.org
- prema Hrvatima koji su pod okupacijom Italijana postupiti prema njihovom držanju
u danom trenutku.
Organizacija:
Za celu oblast Crne Gore postavljam za komandanta svih četničkih odreda
Jugoslovenske Vojske generalštabnog majora g. Đorđa Lasica. Sastav štaba ostavlja se
slobodnom nahođenju samom komandantu. Važno je da štab ima operativno,
oliaveštajno, propagandno i ekonomsko odelenje.
Naziv ovog štaba jeste: Komanda Četničkih Odreda Jugoslovenske Vosjke-gorski
slab br. 15.
Važno je da štab bude ekspeditivan da se ne gubi u administraciji već da mu bude
rad zasnovan na stvarnim činjenicama na samom terenu. Za komandanta Limskih
Četničkih Odreda u oblasti Sreza Andrijevačkog, Beranskog Bijelo-Poljskog Pnjepol-
jskog,PlevaljskogiKolašimlmgpostavljampešadislwgkapetanaIklaseg.PavlaĐitrišića.
Sve ostale komandante poslovice sam komandant za Crnu Goru, odnosno komandant
Limskog odreda za svoj reon.
U ćelom svom radu rukovoditi se načelom borbe za narod t.j. osluškivati što narod želi
pa tako i raditi. Za komandante i komandire postavljati ljude koje želi sam narod. Oslanjati
se u punoj meti na naše nacionalne političke borce čiju saradnju zamolite kako bi nam
borba bila što uspešnija. U toj borbi ne srne biti političkih momenata niti lične politike za
zadovoljavanje svojih ambicija. Cela borba ima nositi karakter čisto nacionalni sa vrhovnim
ciljem sloboda naroda.
Organizaciju izvoditi prema priloženim uputima, datim usmenim instrukcijama
kapetanu g. Đurišiću i obzirom na lokalne prilike. Upravne i samopravne vlasti ostaju
one koje su bile na dan 27. marta 1941. godine. Ako je neko lice među njima kompro-
mitovano u radu sa neprijateljem ili korupcijonaško ili kao takvo od naroda žigosano
Ireba ga smeniti. Nazive pojedinim bataljonima i odredima davati prema mesnim
geografskim pojmovima, a u koliko to nije zgodno može i po imenu komandanta.
Potčinjene komande nose svoje nazive sa brojem 15/broj koga odredi komandant.
Što pre izvršite formiranje jedinica, postavite komandante koji treba da se staraju
0 čvrstom povezivanju jedinica da se još sada nalaze na terenu na kome će i dejstvovati.
Prikupljajte oružje i municiju stvarajući slagališta - Baze u kojima prikupite i
životna sredstva. Poznato je da pojedini krajevi Crne Gore raspolažu sa obilnim oružjem
1 municijom, dok drugi oskudevaju zato je potrebno što pre izvršiti ravnomernu podelu
loga oružja. Za ovo se obratite za pomoć narodnom poslaniku g. Rašoviću.
Veza: \
Sa glavnim štabom, održavaćete vezu Radio stanicom (prema podacima g. Rašović
ima armisku Radio stanicu). Šifra za radRadiom data je kapetanu g. Pavlu Đurišiću. Dok
se ne uspostavi radio Veza ishi održavati i kuririma šifrom datom napred imenovanom.
295
 Poznato je da u Crnoj Goii vlada velika oskudica životnih namirnica zato pripremite
aerodrom barem za spuštanje padobranima čime ćete omogućiti da se šalje btza i efikasna
pomoć narodu u Crnoj Gori. Tačno mesto sa geografskim kordinatama što pre saopštite
ovome štabu. Aerodrom mora da bude pripremljen za noćni prijem zbog čega treba na
njemu da postoji jedna Vazduhoplovna grupa koja će isti umeti osvetliti kada se bude
pojavio dolazak Avijona.
Neophodno je potrebno obezbediti jedan siguran kanal sa morske obale u
unutrašnjost jer postoji verovatnoća da će pomoć stizati i morskim putem.
Vezu sa Dangićem u Bosni održavati preko Gacka na Bileće i preko Foče na Kali-
novik. Vezu sa Srbijanskim odredima održavati preko Limskog odreda.
Već je napred napomenuto da je saradnja sa ispravnim nacionalnim političkim
elementima od neophodne ogromne važnosti s toga učinite sve da se ti elementi - viđeni
Crnogorski prvaci prihvate ove svete borbe za bolju budućnost našega naroda oni neka
imaju uloge koje i pripadaju vođama naroda.
Odmah po prijemu ovoga naređenje pozovite te viđene ljude i sa njima stvorite,
kako u glavnom, tako i u oblasnim štabovima političke odbore sa zadatkom potpoma­
ganja naše akcije.
Sto se situacije u državi tiče ista je izložena kapetanu g. Đutišiću.
U Vašem radu rukovodite se napred iznetim, datim instrukcijama kapetanu g. Đurišiću i
obzirom na lokalne prilike. Važno je da se našim akcijama ne izazivaju uzaludne žrtve, već da
se pridržavamo našeg načela: Postići cilj sa što manje žrtava.
Šaljem svoj komandantorski pozdrav svim. nacionalistima u Crnoj Gori.
Da živi Njegovo Veličanstvo Kralj Petar II!
Da živi ceo naš narod!
Komandant: Đeneralštabni đeneral Drag. M.Mihailović
M.P.(l)
Primljeno k znanja Raspis upućen radi instrukcije Srpskim komandantima u akta
Str. pov. br. 10. 10.11942.g.
Komandant, pešad. kap. I kl.
M.P.(2)
(AOS. Ča, k, 1, reg. br. 10/1, Zb, tom, XIV, knj. 1, dok. 34)
296
http://www.plbih.org
ZAKLJUČCI KONFERENCIJE ČETNIČKE
OMLADINE CRNE GORE,
BOKE KOTORSKE I SANDŽAKA
O POSLERATNOM DRŽAVNOM I
DRUŠTVENOM UREĐENJU JUGOSLAVIJE
2. decembar 1942.
Zaključci
Prvodecembarske Konferencije četničke intelektualne omladine Crne Gore, Boke
i Sandžaka održane u Sahovićima, 30. XI, i 2.12. 1942. godine.
Četnička intelektualna omladina Crne Gore, Boke i Sandžaka na svojoj konfer­
enciji u Sahovićima, posle svestrane diskusije po svim pitanjima državnog i društvenog
uređenja u budućoj otadžbini, donela je sledeće zaključke:
1.) Da buduća naša država treba da bude nasledna i ustavna monarhija - Kral-
jevina Jugoslavija kojom će vladati Kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića, i u kojoj
će Četnička Organizacija, u suglasnosti sa krunom biti za izvestan period vremena,
potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne državne vlasti
u zemlji.
2.) Granice buduće Jugoslavije moraju obuhvatiti, pored dosadašnjih i sve one
pokrajine na koje imamo historijsko pravo, a koje su nam bile dosada nepravedno
oduzete. Pored historijskog moraju se uzeti u obzir etnički, politički, ekonomski i strate-
gijski razlozi.
3.) Buduća država treba da bude unitarna i u njoj će Srbi, Hrvati i Slovenci aveti
u svojim oblastima na principu širokih samouprava. Između svih oblasti ima se us­
postaviti neposredna terenska veza, kakoKbi ideja jugoslovenske zajednice bila što
potpunija.
4.) Na teritoriji buduće države živeti će samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih
manjina ne može biti.
***** * * *
7.) Crkva je državna. Pravoslavna crkva je nacionalna i svetosavska. Katolička
297
crkva treba da bude administrativno odvojena od Vatikana, i da bude jugoslavenski
nacionalna u duhu ideja Strosmajera. Verska nastava je obavezna u svim osnovnim
i srednjim školama.
* * * si: * * * *
17.) U duhu izloženih zaključaka, a u suglasnosti sa krunom, četnička organiza­
cije će sprovesti državno uređenje i biti jedini nocilac celokuphe državne vlasti do ODLUKE ČETNIČKOG
ostvarenja četničkog programa i stvaranja uslova za prelaz na šire ustavne slobode. "SVETOSAVSKOG KONGRESA"
Zbornik NOR. tora XIV, 1, 736-9.
Januar 1944.
Pretstavnici Ravnogorskog Pokreta, pretstavnici i pripadnici svih demokratskih
stranaka u Jugoslaviji, koje su i u neredovnim i redovnim prilikama na svim izborima
dobijale poverenje ogromne većine naroda (izuzev Hrvatske Seljačke Stranke, sa čijim
je legalnim preistavnicima za sada dodir onemogućen nasiljem okupatora), kao i
pretstavnici svih velikih narodnih nepolitičkih, kulturnih, sportskih, viteških, soci­
jalnih i drugih organizacija koje takođe okupljaju ogromnu većinu naroda, naročito
omladinu.
Ne velikom narodnom kongresu održanom u dane 25, 26, 27 i 28 januara 1944.
godine u slobodnim jugoslavenskim planinama, a po saslušanju izjava pretstavnika
Jugoslovenske kraljevske vlade, ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva i Ko-
mandanta jugoslovenske vojske u Otadžbini, armiskog đenerala Draže Mihailovića,
kao i po saslušanju referata dr. Stevana Moljevića, advokata iz Banja Luke, člana
Centralnog nacionalnog komiteta Jugoslavije; i referata pretstavnika zajedničkog
mišljenja imenovanih stranaka Dr. Zivka Topalovića, novinara iz Beograda, šefa
Socijal-demokratske strane Jugoslavije; inženjera Vladimira Predaveca iz Dugog Sela
kod Zagreba; Antona Krejčica, iz Maribora biv. narodnog poslanika ostalih
demokratskih stanaka u Sloveniji; Mustafe Mulalića, bri<narodnog poslanika i pub-
liciste iz Lijevna; Velimira Jojića, direktora gimnazije i bivšeg narodnog poslanika
Demokratske stranke iz Andrijevice, kao i izjava pretstavnika nepolitičkih narodnih
skupina, donosi sledeću
Rezoluciju: .,
1.) 27 marta 1941 godine Jugoslavija] je svojim stavom i svojim ulaskom u rat
stvorila preokret i uveliko promenila planove neprijatelja. Uz ogromne žrtve, narod
lugoslavije doprineo je svoj udeo opštoj savezničkoj stvari i olakšao položaj i Velikoj
Britaniji i Sovjetskom Savezu. I ako pobeđeria. od ogromno nadmoćnih neprijatelja,
jugoslavenska vojska okupila se okopi~vogpokretača narodnog otpora đenerala Draže
Mihailovića i davala otpor neprijatelju, vezujući njegove znatne snage na Blakanu.
Zahvaljujući tome, jugoslavenski otpor je danas u punome obimu organizovan.
299
298

http://www.plbih.org
 Kongres sa oduševljenjem i naročitim priznanjem pozdravlja jugoslavensku nar-
odnu vojsku, koja se, pod komandom đenerala Draže Mihailovića, organizovala u
Otadžbini. Ova prava narodna vojska, pod komandom narodnih starešina i pod
stručnim vodstvom narodnih oficira, jeste istiniti branitelj narodnih sloboda i zaloga
državne budućnosti svih Jugoslavena.
2.) Kongres pozdravlja i podvlači izjavu komandanta jugoslovenske vojske u
otadžbini đenerala Mihailovića da on i vojska pod njegovom komandom jesu i ostaju
venu svom Vrhovnom zapovedniku Nj. V. Kralju Petru II i ustavnom i zakonskom
poretku Jugoslavije, kao i da će poštovati isključivo pravo slobodnog i na demokratskim
načelima izabranog narodnog pretstavništva, da ustavnim putem vrši organizaciju
države.
Ovo, tim pre, što je naš narod za demokratiju davao svoje žrtve, izvojevao bio sebi
demokratiju i u njoj živeo onda, kada su neki od onih što danas hoće da ga uče
demokratiji, živeli u najcrnjem ropstvu. I samo kroz demokratiju, Srbija je bila os-
posobljena za velike napore, koje je imala da izdrži u velikim oslobodilačkim ratovima
1912-1918 godine. Naš narod je dosledan sebi i svojoj demokratskoj prošlosti i 27
marta 1941, kada je prekinuo lažnu igru sa dvadesetogodišnjom demokratijom i, po
cenu najskupljih žrtava, stavljajući u pitanje i svoju državu i svoj narodni opstanak,
pridružio se velikim demokratijama Zapada u borbi za slobodu i ravnopravnost svih
naroda, i malih kao velikih, protiv nacizma i fašizma i svih vrsta diktatura.
Isto tako kongres pozdravlja đenerala Dražu Mihailovića da su lažni svi glasovi
da će jugoslovenska vojska vršiti neku kolektivnu odmazdu, jer da Jugoslavija ima
svoje pozitivne zakone po kojima će svi krivci odgovarati za ratne zločine, i da će oni,
koji nisu krivi imati zakonsku zaštitu.
Kongres smatra, da su ovom izjavom, opovrgnuti svi lažni glasovi o nedemo­
kratskim i diktatorskim težnjama đenerela Mihailovića i njegove vojske, kao i lažni
glasovi da će biti vršene kolektivna odmazda ili ma kakvi proizvoljni i nezakoniti
postupci prilikom prelaska u redovno stanje.
3.) Kongres ističe kao istorijski važnu i sudbonosnu činjenicu za budućnost i Srba
i Hrvata i Slovenaca, da u ovom najkritičnijem trenutku svoga života, sudbinski povezu
sve svoje snage i u istini složno i bratski učine otpor neprijatelju, pođednako kao i svima
nasrtajima na njihovu slobodu i nezavisnost, koji mogu doći ma sa koje strane.
U tom smislu kongres sa radošću i odobravanjem prima izjavu prisutnih pret-
stavnika i pripadnika demokratskih stanaka, da su se one voljno potčinile narodnoj
disciplini; da su se, sve do obnove države i normalizovarija prilika u njoj, odrekle svake
posebne partijske političke delatnosti i da zajedno sa pripadnicima Ravnogorskog
Pokreta čine Jugoslovensku demokratsku narodnu zajednicu i usvajaju njen program.
Kongres sa radošću i odobravanjem pozdravlja izjavu velikih nepolitičkih, nacio-
300
http://www.plbih.org
mlnih, socijalnih, umetničkih i ostalih skupina i udruženja, ženskih i muških, koja se
lakođe saglašavaju sa ovom opštom narodnom akcijom.
Kongres ovlašćuje Organizacioni odbor, da u dogovoru sa pretstavnicima svih
gore imenovanih gmpa, proširi Centralni Nacionalni komitet, koji postaje narodno
vodstvo i pomagač Kraljevske vlade i državne oružane sile, u izvršenju njihovih zada-
taka na oslobođenju naroda i obnovi države.
4.) Kongres postavlja sledeći opštenarodni progmm:
a) da se u celini obnovi Jugoslovenska država i proširi na teritorije na kojima žive
Srbi, Hrvati, i Slovenci i da se kao minimalno traženje budućoj Jugoslaviji, odrede
granice, prema traženju Jogoslovenske delegacije na konferenciji mira posle Prvog
svetskog rata.
b) Jugoslavija treba da bude uređena kao federativna država, u obliku ustavne i
parlamentarne narodne monarhije, sa narodnom dinastijom Karađorđevića i sa Kral-
jem Petrom Drugim na čelu.
v) Kongres smatra, da je solidnost buduće Jugoslavije uslovljena staranjem na
demokratski način, jedne srpske jedinice u državnoj zajednici, koja bi na demokratskim
osnovama okupila ceo srpski narod, na njegovoj teritoriji. Isto načelo treba da važi i za
Hrvate i za Slovence.
g) U svima federativnim jedinicama, zajedničke države ima se narodu dati
mogućnost za zadovoljenje posebnih pokrajinskih: ekonomskih, kulturnih, socijalnih
i drugih interesa i potreba kroz široke narodne samouprave.
Razgraničenje između Srba i Hrvata, izražene bez legitimnihpretstavnika srpskog
naroda, kao i sva druga faktična stanja stvorena pred rat ili u ratu, pod pritiskom nasilja
i diktatom okupatora, ne priznaju se.
d) Kongres izražava želju da se još u toku stvaranja ovakve državne organizacije,
obezbedepreduslovi za korenite reforme: Privredne, socijalne i opšte kulturne koje duh
vremena nameće i koje budu odogovarle potrebama naroda srpskog, hrvatskog i
slovenačkog, sa ciljem da se osnovna načela derriokratije provedu ne samo na
političkom nego i na privrednom, socijalnom i opštekultumom polju.
đ) Državljani Jugoslavije uživaće sva ona politička prava i slobode, koje ćegaran-
lovati njihov odlučujući uticaj na poslovanje države i samoupravnih tela. Svakom
.lugoslovenu biće obezbeđen kulturni usponli mogućnost da privrednim radom obezbe-
di sebi i porodici, materijalnu dobrobit i sigurnost od svih vrsta nezgoda u životu.
5.) Kongres konstatuje daje Kralj PetarDrugi, narodni kralj po ustavu i zakonima
Jugoslavije, i da je on po njima obavezan na vršenje svojih kraljevskih dužnosti, te
smatra da niko ni u zemlji ni sa strane, nema prava da ga ovih dužnosti razrešava ili
da njihovo vršenje utiče da čak ni On sam ne može da napusti vršenje ovih dužnosti,
naročito dužnost Vrhovnog Komandanta vojske i naročito danas, kada je zemlja u
301
ratu, sve dotle, dok ga slobodno izabrano narodno pretstavništvo legalnim putem od no, do pobede demokratije nad nacizmom, fašizmom, i svima vrstama tiranije i dik­
vršenja ovih dužnosti, ne bi oslobodilo. tature. Kongres smatra Atlantsku povelju kao idejnu osnovu borbe za načelo narodne
Stoga kongres najodlučnije protestvuje protiv poznatih odluka ustaško- i socijalne pravde, svih naroda i svih društvenih slojeva.
komunističke manjine, koja u težnji da nametne svoje prevratničke ideje i ostvari Kongres očekuje, da će svi saveznici ostati dosledni ovim načelima, ugovorima o
politiku svršenog čina, čini bezuspešan pokušaj uzurpiranja narodnih prava i preju- savezu i datim obećanjima, da će poštovati našu narodnu čast i postupiti prema našoj
diciranja narodne volje. narodnoj državi i njenim legalnim pretstavnicima, kao ravnopravnim saveznicima.
6.) Kongres najodlučnije osuđuje akciju komunističke stranke Jugoslavije, koja se Združeni ovim težnjama, narodni pretstavnici pozivaju sav narod da. se okupi u
odvojila iz opšte narodne zajednice, stvorila svoju partijsku vojsku i čini napore da ovu Jugoslovensku demokratsku narodnu zajednicu i pomogne Jugoslovensku vojsku
rušenjem državnog ustavnog poretka dograbi i uzurpira vlast i zavede svoju diktaturu u borbi, za obnovu Jugoslavije ipobedu svetske demokratije.
u Jugoslaviji. Komunistička stranka je izčezavajuća manjina, i njene pokušaje, političke Jugoslovensku Demokratska narodna zajednica - odluke Svetosavskog kongresa
i socijalne revolucije, odlučno odbija i osuđuje, ogromna većina naroda u Jogoslaviji. u slobodnim srpskim planinama. (Narodna biblioteka SR Srbije 11/135199.).
Partizansko vojno vodstvo je svojom vojnom nestručnošću i bezobzirnošću prema
narodnim žrtvama, u velikoj meri doprinelo upropašćenju mase. našega naroda,
naročito njegove omladine.
Komunistička akcija, koja izaziva građanski rat, slabi otpornu snagu naroda
protiv okupatora. Komunistička stranka Jugoslavije, da bi popunila svoje slabe redove,
na jednu stranu vrši nasilnu mobilizaciju naroda, ugroženog i od okupatora i od ustaša,
a na drugoj prima u svoje redove ratne zločince i oslobađa ih krivične odgovornosti za
počinjene zločine. Ona time vređa sve one naše svetle žrtve što, nezaštićene već blizu
tri godine, stradaju jedne od okupatora a druge od njegovih slugu, najviše ustaša.
Kongres osuđuje pokušaj komunističkog veća, da jednostranim, odlukama pris-
voji sebi pravo, da menja ustavni poredak Jugoslavije. Te odluke su bez ikakvih vred-
nosti, i vlada Ribar-Broz-Pijade nije nikakva narodna vlada, već je jednostrana tvor-
evina komunističke stranke Jugoslavije.
Kongres poziva komunističku stranku Jugoslavije da obustavi svoju štetnu
razbijačku akciju na vojnom i političkom polju i da se, kao i sve ostale narodne skupine,
potčini u oslobodilačkom ratu opštoj narodnoj disciplini. Svi socialni i politički
preobražaji u našoj državi, imaju se sprovoditi posle obnove države demokratskim
metodama i zakonitim sredstvima.
Kongres žali što su, usled nedovoljne obaveštenosti o našim stvarnim, prilikama,
neki od naših saveznika pridali nezasluženi značaj posebnoj komunističkoj akciji i
izražava nadu da će ova pogreška biti ispravljena u opštem interesu jugoslovenske i
opšte savezničke stvari u toliko pre, što ova akcija sve više postaje i ustaška, i biva
podržavana od nemačkih satelita i ratnih krivaca u ovome ratu.
7.) Kongres izražava puno uverenje naroda Jugoslavije da će udruženi narodi, pod
vodstvom velikih saveznika Amerike, Velike Britanije i Sovjetskog Saveza, dobiti ovaj
svetski rat, u koji je Jugoslavija stupila još u aprilu 1941. godine, radi borbe za slobodu
i demokratiju. Celokupan narod Jugoslavije ostaće im Verati i boriće se sa njima zajed-

302 303

http://www.plbih.org
 BEJLI STENLI, PUKOVNIK,
ŠEF BRITANSKE VOJNE MISLIJE KOD
DRAŽE MIHAILOVIĆA - MUSLIMANIMA,
15. SEPTEMBAR 1943.

MUSLIMANSKOM ŽIVLJU
1. Kapitulacijom Italije stanje u ovim krajevima jako se je promijenilo. Stojimo
pred događajima koji će se završiti oslobođenjem Kraljevine Jugoslavije.
2. Jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini obezbijediće javan red i mir u ovim
mjestima koja su ostala bez italijanskih garnizona.
3. Predstavnici Velike Britanije se nalaze pri štabovima ovih jedinica. Ovo je jasan
dokaz da Velika Britanija priznaje Jugoslovensku vojsku u otadžbini kao svoju
savezničku u punom smislu riječi. Ovo će se savezništvo produžiti i posle oslobođenja.
4. Nije više potrebno da se diskutuje kakakv će biti ishod rata.
5. Za vremeprošle dve godine neprijateljske okupacije Jugoslavije, jedan ozbiljan
dio muslimanskog življa pomagao je okupatora, čak i s oružjem u ruci, a izvršio je
bezbroj nasilja i zločina nad nezaštićenim pravoslavnim življem.
6. Vi dobro znate ko su bili podstrekači i izvršioci ovih nedjela. Dobro bi bilo da
ih vi sami kaznite. U međuvremenu, da bismo pokazali našu dobru volju i Qa
omogućimo odmah saradnju u velikom zadatku istjerivanja Njemaca iz naše domo­
vine, javljamo vam da se neće preduzeti ikakve represalije od strane Jugoslovenskih
jedinica, nego će čak ove jedinice štititi muslimane od odmazde koja bi mogla nastati
sa druge strane. \
7. Ali zato se poziva cjelokupni muslimanski živalj da pokaže svoje razumijevanje
naše blagonaklonosti i povoda koji diriguje naš rad, svesrdnom i iskrenom saradnjom
u borbi protiv Njemaca. Ne smijemo da dozvolimo Njemcima da ulaze u ma kakvu
varoš u kojoj nisu dosada bili, a šta više moramo ili napasti gdje god i kad god stignemo.
Ako tako žele muslimani moći će da stvaraju svoje zasebne jedinice u okviru organiza-
cije Jugoslovenske vojske u otadžbini.
305

http://www.plbih.org
 8. Ukoliko se budu odazvali ovom apelu, muslimani će moći donekle da operu
sramotu i nečast što su im naneli njihovi suvernici svojim nedelima. Ukoliko budu to
odbili, moraće da snose svu odgovornost i kolektivno u obračunavanju koja će nastati
posle oslobođenja.
9. Što se pak tiče neprijateljskih akata protiv jedinica Jugoslovenske vojske u
otadžbini, skreće se pažnja svima vama da za vreme rata samo priznata vojska ima MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE
pravo na upotrebu oružja. Građani imaju da se drže strogo van borbe. Svaki prekršaj
ovog pravila biće kažnjen sankcijama za to predviđenim međunarodnim ratnim pra­ NAUKA I UMJETNOSTI
vom

Bejli i
Generalštabni pukovnik
POLOŽAJ Šef Britanske misije pri Jug. vojsci Predsjedništvo Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU) obrazovalo je
15.9.1943. u otadžbini 1985. godine, Komisiju od 16 akademika,na sa čelu Antonijem Isakovićem - pot-
predsjednikom SANU sa zadatkom da sačini dokument kojim bi se javnosti
Komandant Istočnog fronta predočilo naučno mišljenje Akademije o najvažnijim aktuelnim pitanjima jugoslov-
Generalštabni major, enskog društva. Komisija je poslije jednogodišnjeg rada sačinila radnu verziju
Bor. M. Lašić dokumenta, kojem je dala ime Memorandum, kojije objavljenu "Večernjim novos­
tima" 24. i 25. septembara 1986. godine, propraćen oštrim političkim ocjenama i
kvalifikacijama od strane državnih organa u zemlji, posebno u Srbiji, kao i od
(AOS, Ča, k. 20, reg. br. 1/4)
građana Jugoslavije.
Ivan Stambolić, tadašnji predsjednik Predsjedništva SR Srbije, 30. oktobra
1986. godine prilikom posjete Beogradskom univerzitetu osvrćući se na tekst Mem­
oranduma izjavio je: "Prvo, ovaj, "kvazi" naučni tekst "Memorandum", sa svim svojim
neosnovanim optužbama, dovođenjem u pitanje čak i onoga što je istorijski
osvedočeno, pojavljuje se u društvenom trenutku, koji obavezuje i sve nacionalne
institucije da doprinose naporima da se iščupamo iz krize i osiguravamo dalji
socijalistički razvoj. Drugo, u "Memorandumu" prvi put, biva ponuđena celovita
optužnica, ne samo rukovodstva i politike SK, nego i čitavog društvenog sistema "
l)

Navedene stavove iz "Memoranduma" Stambolić obrazlaže ovako: "Prema tzv.

Memorandumu, srpskom narodu ne prepstaje ništa drugo nego da "ustaje na noge"
zato što ga tobože mrze braća, što je tobože uklet da bude gubitnik, što mu je
rukovodstvo kompromsano. Proističe da je Jugoslavija njegova Golgota i na Kosovu
i u Vojvodini i u Hrvatskoj, Bosni, sviida. Drugim recima, tzv. Memoran- dum
izražava nepoverenje prema jugoslovenskoj zajednici i istorijske interese srpskog
naroda ne vidi u bratstvu, slozi, saradnji i jedinstvu sa ostalima, nego u svađanju i
trovanju odnosa. Zar treba podsećati da istoriji nije poznato da jeijedan narod
ostvario svoje istorijske interese zavađujući se sa dragim narodima.

/. Dragiša Pavlović, Olako obećana brzina, Globus, Zagreb, 1988, str. 290 - 290.
306
307

http://www.plbih.org
 Ukratko, tzv. Memorandum bi se mirne savesti i mnogo tačnij e mogao naslo-
viti "in memorijem" za Jugoslaviju, za Srbiju,... ravnopravnost,, bratstvo i jedinst-
vo... To zapravo jeste srž obmanjujućeg pokušaja ne samo političke i društvene,
nego i moralne destrukcije koju zagovara ovaj rukopis. On u suštini staje na
stanovište suprotno interesima Srba u čitavoj Jugoslaviji.
Niko ne osporava tačnost niza podataka, pa i kritičkih ocena sadašnjeg
društvenog stanja koji sadrži tzv. Memorandum. I bez njega znamo da imamo
mnogo problema i da nije bilo i da nema bezgrešnih ni pojedinaca, ni drštvenih
organa. Ali ne prihvatamo metodprema kome se teškoće, problemi i greške smatra­
ju značajnijim od temelja, od revolucionarnih dostignuća, od samog puta koji smo
izabrali i na kome ćemo istrajati. Ne pristajemo na ono na šta Memorandum poziva:
da Srbija okrene leđa svojoj budućnosti i budućnosti Jugoslavije; da se proizvoljno
optužuju osvedočeni predvodnici naše revolucije i socijalističkog razvoja; da se
komunisti Srbije ocenjuju kao nelegitimni predvodnici radničke klase i naroda
Srbije.
Najkraće rečeno, sama pozicija sa koje se pristupilo izradi tzv. Memorandu­
ma obezvređuje njegovu celinu, jer Srbiju ne vidi u Jugoslaviji, a Jugoslaviju ne vidi
od šovinistički zamišljene Srbije ... Šta više, današnje rukovodstvo je, prema
sastavljačima teksta "Memoranduma", odgovorno i za sve što se događalo u vreme
kad su u rukovodstvu važnu reč vodili upravo neki od sastavljača tzv. Memorandu­
ma".2)
Miloš Aleksić povodom sadržaja i političkih poruka Memoranduma je na
sjednici Univerzitetskog komiteta SK u Beogradu 20. oktobra 1986. godine ocije-
nio "daje reč o nenaučnome, teorijski i metodološki konfuznom dokumentu, pun­
om ideologijsko -emocionalnog naboja i iracionalnih tvrdnji u kojem se kao izlaz iz
krize nudi razbijanje jugoslovenskog društva.3'
Dragiša Pavlović, tadašnji predsjednik Gradskog komiteta Beograda, koji je
ujedno po položaju bio i član Predsjedništva CK SK Srbije je na sjednici
Predsjedništva GK Beograda 15. oktobra 1986. godine izjavio:"...nije problem u
tome da li SANU može i treba da se bavi i na politički način pojedinim političkim
pitanjima. Problem je u tome sa kojih pozicija, sa kojim ciljem, na koji način i sa
kakvim objektivnim posledicama se to čini".4' Dalje je naveo da "jedna od centralnih
teza ovog teksta jeste, zabrinutost za raspad Jugoslavije sjedne strane i u isto vreme
zagovaranje srpskog nacionalizma separatističkog vida. Politički gledano nije ovde
najvažniji problem stoje ova teza imanentno protivurečna, nego u tome što se nudi
2. Ivan Stambolić, Rasprave o Srbiji, 1979. -1987, Globus, Zagreb 1988, st. 218 - 219.
3. Politika 21. XI1986, str. 5.
4. Dragiša Pavlović, navedeno cijelo, st. 285.
308
http://www.plbih.org
koncept koga je istorijski razvoj više puta opovrgao i što je u osnovi suprotstavlje n
jednoj od najkrupnijih tekovina i dostignuća socijalističke misli, socijalističkih sna­
ga i komunista Srbije. U vezi sa ovim valja napomenuti još jednu nelogičnost: u isto
vreme se optužuje KPJ za kominternovsku politiku u odnosu na rešavanje nacio­
nalnog pitanja u Jugoslaviji - dakle, lako se i da li slučajno previđa zaista uspelo
rešavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji u revoluciji kojom je stvorena današnja
socijalistička republika Srbija i SFRJ; na drugoj strani se u suštini uzev, upravo
zagovara jedna vrsta razbijanja Jugoslavije kako je zaista, u određenom periodu,
htela Kominterna i Staljin.5'
Na istoj sjednici GK Beograda akademici Ljubiša Rakić i Ivan Maksimović su
ocijenili "Memorandum" kao politički dokumet koji sadrži "više neprihvatljivih stavova za
SKJ, od načina tretiranja položaja srpskog naroda do optuživanja drugih republika, a
naročito Hrvatske i Slovenije, za dominaciju na štetu Srbije, kao i sumnjičeći dve velike
istorijske ličnosti (misli se na J.B. Tita i E. Kardelja - H.Š). da su svojom politikom svesno
doveli Srbiju u nezavidan položaj"
Nakon ovakog reagovanja povodom teksta Memoranduma, Predsjedništvo
SANU je 21. X. 1986. godine ocijenilo da se u datoj situaciji ne mogu "naći
odgovarajući modaliteti za nastavljanje ovog posla" i donijelo odluku o obustavlj an-
ju daljeg rada na izradi Memoranduma zbog "atmosfere" koja je stvorena oko ovog
nacrta i koja predstavlja stvarno uznemirenje javnosti, onemogućila svaki dalji rad
na njemu, pa se s toga on obustavlja.6'
Pavle Savić, dugogodišnji predsjednik SANU, izjavio je u "Politici" da "to
nije nauka, već ratno profiterstvo, i izrazio zgražavanje nad odnosom autora "mem-
oranduma" prema AVNOJ-u, čiji je podpredsjednik bio. Zatim govori o "sumn-
jivim silama" u Akademiji zbog kojih je, u svoje vrijeme, više puta bio u situaciji da
podnese ostavku na dužnost predsjednika SANU. "Akademija treba da se bavi
najsavrememjim problemima nauke a ne da se koristi u ovakve politikanske svrhe".7'
Govoreći o stanju u Akademiji upozorio je "ako jednom preovladavaju ovakve
snage kakve su došle do izražaja povodom Memoranduma, onda nemaš mogućnosti
da ih sprečiš, sem fizičkih da ih eliminišeš".8'
Najoštrije osude"Memoranduma izrečene su u Vojvodini. Tako je Ljubiša
Stankov "Memorandum" ocijenio kao "sintezu svih velikosrpskih i antisocijalističkih
i antisamoupravnih shvatanja i tendencija", a Ranko Končar kao "najreakcionarni-
ju platformu s kojom se naše društvo susrelo od rata do danas. U njemu se želi
5. Isto, st. 287.
6. Politika, 21. X 1986, str. 7.
7. Isto.
8. Politika, 26. X. 1986. str. 7.
309
 afirmisati ideja mržnje kao legitimno načelo u razvoju jugoslovenske zajednice,
pogotovo u razvoju međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji9', da bi Tomislav
Marčinko, tadašnji izvršni sekretar GK Novog Sada izjavio da je riječ o "očitom
kontrarevolucionarnom pamfletu".
Povodom navedenih reagovanja održana je i vanredna sjednica Skupštine
SANU 18. XII 1986. godine, gdje se akademicima obratio Vukoica Bulatović,
tadašnji potpredsjednik Predsjedništva Srbije, upozoravajući ih da očuvaju naučni i
kulturni ugled SANU i predložio da Skupština Akademije nađe "načina da se
distancira od poruka Memoranduma i onih njihovih autora koji neće da shvate
prirodu političke sadržine ovih poruka" jer se samo tako mogu uvjeriti" svi radni
ljudi i građani naše zemlje da SANU nije, niti to namjerava biti mesto sa kojeg će
polaziti pozivi na razbijanje jugoslovenske socijalističke zajednice ili zahtevi za
uspostavljanje naknadne istorijske pravde za srpski narod, pravde koja bi se, nemi-
novno, ostvarila na štetu drugih jugoslovnskih naroda i narodnosti 1 °,a Vasa Čubr-
irović je ocijenio daje Memorandum nedvojbeno "po sadržini i po načinu obrade
izrazito politički akt" i predložio da izvršni odbor Predsjedništva SANU podnese
ostavku.
Na skupštini je većina akademika u diskusiji, njih 23. od 117 prisutnih,
zaključila da se Akademija mora baviti upravo aktuelnim društvenim i političkim
pitanjima, da je njena dužnost da "pomogne da se nađu izlazi iz ekonomske,
društvene i moralne krize". Međutim, većina akademika je smatrala bespredmet­
nim raspravljati o sadržaju Memoranduma i daje pravo pitanje: zašto je nastala
cijela afera, kome je ona bila potrebna, kako je bilo moguće da se "neovlašćeno" i
"nezakonito" objave izvodi iz teksta kojeg nije usvojilo nijedno telo Akademije".
Cijelu raspravu akademici su nazvali "sramnom i mračnom kampanjom", "or-
ganizovanom hajkom", "staljinističkim metodama" isl., da bi Skupština potom us­
vojila sljedeće zaključke:
1. "Prvo, Skupština je tajnim glasanjem dala poverenje izvršnom odboru
Predsedništva i izvršnom odboru, kao i podršku zaključcima Predsedništva i
Izvršnog odbora od 21. oktobra 1986. godine.
2. Drugo, Skupština ocenjuje da je delovanje Predsedništva i Izvršnog odbora
u slučaju tzv. memoranduma u skladu s odlukama Skupštine od 2. maja 1985.
godine i sa zakonskim propisima. Ujedno, Skupština predlaže Predsedništvu da
razmotri mogućnost i da nađe odgovarajuće puteve daljeg rada na izvršavanju
zadataka sa Skupštine od 25. maja prošle godine;
9. Isto, 16.X. 1986. str. 6.
10. Isto, 24. X. 1986. st. 6.
U. Politika, 19. XII1986. st. 5.
310
http://www.plbih.org
3. Treće, Skupština, takođe, preporučuje Predsedništvu da i dalje razvija sa-
radnju sa drugim jugoslovenskim akademijama na rešavanju suštinskih problema
naše društvene zajednice;
4. Četvrto, izražavajući neslaganje sa načinom na koji je ceo slučaj oko tzv.
memoranduma tumačen u javnosti, Skupština predlaže Predsedništvu da ispita
odgovornost onih koji su omogućili da ovakav nedovršen dokument dospeu javnos-
ti i izazove neželjene posledice;
5. Peto, Skupština, na kraju, izražava spremnost da se između Akademije i
društveno-političkih institucija prevaziđu trenutne teškoće i nesporazumi i da se
obostrano nađe način za nastavljanje plodonosne saradnje u korist naše zajednice u
celini".12)
Stav akademika u okviru besjede iznio je Dobrica Ćosić:"... ne može se
očekivati da na ovoj Skupštini ocenjujemo sadržaj i vrednost nezavršenog Memo-
randuma, sve dok ga imenovana Komisija ne završi i oglasi svojim programom. A
vlast zahteva od nas da taj, ukradeni nam nacrt, proglasimo "platformom kontrarev-
olucije", da optužimo sebe da smo "razbijači Jugoslavije" i "neprijatelji socijalizma",
da smo "izazivači bratoubilačkog rata", da se borimo za "svoju nacionalističku vlast".
Vlast, dakle, traži da priznamo krivicu koju nismo počinili, da se saglasimo sa
presudama koje su izrečene, a da nismo ni saslušani ..Danas mi ne odlučujemo o
Memorandumu grupe akademika, poverenju Izvršnom odboru; mi danas
odlučujemo o intelektualnom dostojanstvu i moralnoj visini SANU". 13)A Košta
Mihajlović je istakao daje "Memorandum morao biti srpski program u toliko pre
što Srbija nema svog programa od vremena Garašanina". 14'
Međutim, iako je formalno-pravno Memorandum nepostojeći akt, kojega su
se uglavnom svi odrekli, on će se potvrditi kao osnova nacionalnog programa, o
čemu najbolje govori izjava Antonija Isakovića, kada na pitanje:"da li postoji srpski
nacionalni program". Odgovara: "Nesreća je mog naroda što nema program.
Politička slabost ove situacije je što mi nemamo program. Svi drugi narodi imaju
program, a mi ga, eto, nemamo. Zato je osnovna stvar da napravimo taj program.
Program našeg odnošenja prema srpskom pitanju, prema Jugoslaviji, prema svetu.
Treba nam jedan apsolutno demokratski prograta. Dobru osnovu pružaju ove ideje
na osnovu kojih se proletos kod nas narod pokrenuo, u Miloševićevim govorima ima
veoma bitnih momenata. Moramo širiti istinu o nama. Srbija mora da savlada svoju
izolovanost. Čini mi se, plašim se, da smo mi narod bez saveznika. To je naša
72. Borba, 19. XII1986, str. 4. NIN, br. 1878, 28. XII1986, st. 26 - 29.
13. Dobrica Ćosić, Stvarno i moguće, Cankarijeva založba, Ljubljana - Zagreb, 1988,
str. 158-1160.
14. Isto, st. 159.
311
 najveća slabost".15'
Tekst Memoranduma se nije slučajno našao na stranicama "Večernjih no­
vosti" najtiražnijeg lista u SFRJ, kako se to željelo predstaviti javnosti od strane
akademika, već je imao za cilj da obavijesti i pripremi srpski narod o događajima
koji će kasnije slijediti, sve u cilju vraćanja starih pozicija beogradske plutokratije
iz 1918 -1941. godine. Nije bilo nikakvog razloga za bilo kakvom tajnošću obzirom
daje u duši srpske politike od Garašanina do sada neprelazni srpski nacionalizam.
II
U preambuli Memoranduma elaboriraju se poznate činjenice -ekonomske
teškoće, društvene napetosti, otvoreni međunarodni sukobi, kriza koja je zahvatila
cjelokupni javni poredak zemlje i dr. Posebno se naglašavaju pojave nerada i
neodgovornosti na poslu, korupcija, nepotizam, nepoštovanje zakona, individualni i
grupni egoizam idr, zbog čega"... objektivno ispitivanje jugoslovenske stvarnosti
dopušta mogućnost da se sadašnja kriza završi socijalnim potresima sa nesagledi-
vim posledicama, ne isključujući ni tako katastrofalan ishod kao što je raspad
državne zajednice". 16' U tom cilju SANU smatra svojom obavezom da saopšti
viđenjau traženju izlaza iz date situacije, ajedno od glavnihpitanjaje "težak položaj
srpskog naroda".
1. U prvom dijelu Memoranduma iznose se uzroci zbog kojih se Jugoslavija
našla u red jedne od najneuspješnijih zemalja, pa se iz toga izvodi zaključak "da se
izlaz iz krize ne može naći bez temeljnih promena u privrednom i političkom siste­
mu".17'
Prema autorima "Memoranduma" začetke krize treba tražiti u šezdesetim
godinama, kada privredni razvoj počinje da malaksava da bi 1980. godine bio
konačno zaustavljen, a jedan od glavnih uzroka za ovako stanje je nepoštovanje i
nedonošenje planova razvoja čime su "ugušene koordinirajuće funkcije federacije"
,18 ' jer su se sporazumijevanje i dogovaranje kao alternativa planu pokazali
neuspješnim.Dalje, uzroci krize su "Decentralizacija, prvobitno zamišljena kao
oslobađanje privrede od birokratskih snaga", koja se "izrodila u dezintegraciju po
teritoriji i po privrednim granama"19 ', stvoreno je osam privrednih područja sa
15. DUGA, br. 390, 8. 02. 1988. st. 16 - 20.
16. "Maše leme", Zagreb 1989, 1 - 2, str. 128.
17. Isto, st. 129.
18. Isto,
19. Isto,
312
http://www.plbih.org
nacionalnim ekonomijama kao id$>loškom podlogom. Jedinstveno jugoslovensko
tržište je bilo time razbijeno. Republike i pokrajine su sve više zaokruživale i zat-
varale svoje privrede čime je izvršena "republikizacija". Zatim, "promašaj u strate­
giji razvoja", "autarhija republičkih i pokrajinskih privreda", dekoncetracija kapi­
tala, "usitnjena akumulacija u patuljastim bankama" čiji je rezultat "opadanje uk-
upne produktivnosti privrede", što je po ocjeni Memoranduma "osnovni uzrok krize
jugoslovenske privrede". 201
2. U drugom poglavlju Memoranduma se ističe da je "politički činilac glavni
uzrok i krivac za izbijanje privredne krize"21', a "Kritička analiza funkcionisanja
političkog sistema" koji se zalaže za jačanje "dogovorene ekonomije" predstavlja
glavni faktor jugoslovenske privredne krize, koji je zadao glavni udar stabilizacion-
om programu.
Iz ovih uvodnih zapažanja, glavna optužba za sve nedaće i nevolje prema
ocjeni Memoranduma je u postojanju samostalnih, politički i ekonomski autonom­
nih republika i pokrajina, jer se na principu "dogovorene ekonomije" temelji poli-
centrizam privrede i "monopol društvene moći republičkih i pokrajinskih
vrhova"kojije" simbioza nacionalizam a, separatizama i vlastoljublja" čija je osnova
republička državnost, koja u suštini predstavlja "zloćudnu dezintegraciju" sa
zabrinjavajućim razmerama, obzirom da "politički sistem evoulira u pravcu poli-
centrizma, ukoliko se to blagovremeno ne spreči... ".22)
Usmjeravanje svih negativnosti u privrednom sistemu, prema Memorandu-
mu jeusmjereno na negiranju federativnog uređenja Jugoslavije, postojanju repub-
lika i pokrajina kao političke baze za opstanak nacionalnih ili mješovitih etničkih
zajednica, a u interesu integracije i poništenja autonomije i likvidacije sistema
dogovaranja, kao osnove za zajedništvo jugoslovenskih naroda. Umjesto spora-
zumne zajednice gdje bi postojala nacionalna i građanska ravnopravnost, Memo-
randum ne nudi rušenje "dogovorene privrede" kao ekonomskog sistema, već
dogovornog karaktera jugoslovenske državne zajednice,a kao alternativa se nudi
politički, ekonomski i kulturni unitarizam, uz supremaciju jedne nacije, koji bi
vodio asimilaciji svih drugih naroda kroz totalitarnu i centralističku ekonomiju
gomilanjem dobaraujedancentar,štojesržveliisrpske politike. Nagovještaje "sep­
aratizma i nacionalizma" "Memorandum" osuđujVu krilatici "svakome svoje"23', da
lii promovisao suprotno načelo "meni sve - tebi ništa" što je od početka stvaranja
Jugoslavije 1919. godine bio glavni uzrok stradanja bošnjačkog naroda,što je i
20. Isto,
21. Isto, st. 132.
22. Isto, st. 133.
23. Naše teme, Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 133.
313
nesreća za taj narod od svih ustavnih aranžmana od 1919. godine,pa do sada.
U Memorandumu se žali za unitarizmom i: "Umjesto da oslabe ... vlast i
država su ojačale u republikama, pokrajinama i opštinama", 24' Memorandum je
protiv toga da svi narodi u Jugoslaviji imaju svoju državnost,da bi se zatim udružili
na osnovu zajedničkog demokratskog dogovora svih naroda.Zbog toga je Memo-
randum protiv prava svih drugih naroda Jugoslavije da budu svjesni, da sami uprav-
ljaju svojom sudbinom i da se potom udruže u jugoslovensku zajednicu u kojoj će
se znati šta je čije kako nebi jedan drugog iskorišćavali i i podjarmljivali. Autori
Memoranduma ne žele ravnopravnost u jugoslovenskoj zajednici već žele central-
nu, hegemonističku i eksploatatorsku- velikosrpsku državu, gdje bi ostali narodi,
posebno bošnjački bio roblje, podjarmljena raja osuđena da vremenom izgubi svoj
identitet.
Kao osnovu za udruženje centralističkog sistema u svim elementima, Mem­
orandum nudi integraciju velikih privrednih sistema u državi, posebno sistema
željeznica, PTT saobraćaj i dr, stoje prema autorima Memoranduma "pravi plan,,
pravo tržište, prava država, pravo samoupravljanje"25' koji su mogući samo u
unitarističkoj državi.
3.Treće poglavlje Memoranduma jadikuje za dezintegracijom jugosloven-
ske privrede kao "antiistorijske tendencije", jer je Jugoslavija iz Federacije, kroz
institucionalizaciju ustavnih rješenja iz 1974. godine pretvorena u konfederaciju,
što je Memorandumu neprihvatljivo. Prema Memorandumu "najznačajniji ele-
menat konfederalizma sastoji se u neophodnoj saglasnosti skupština svih republika
i pokrajina da bi se donela bilo kakva, pa i najmanja promena ustava, kao i u zahtevu
da se odluke u Veću republika i pokrajina smatraju donetim ako za nju glasaju sve
delegacije". 2S 'Memorandum optužuje "afirmaciju republičke i pokrajinske
državnosti uz istovremeno iščezavanje izvornih, koordinirajućih funkcija federacije"
za ostvarivanje "širokih mogućnosti zadovoljavanja pojedinačnih interesa na teret
opštih".27' Na osnovu ovog zaključka proizilazilo bi da se opšti interesi mogu čuvati
bez republičke i pokrajinske državnosti, a opšti interes bi bio interes hegemonističke
nacije, gđe bi gospodareći sloj najbolje čuvao i štitio interese svih drugih naroda. No
iskustvo sa staranjem o "opštim interesima" kad je ono u rukama oligarhijske
plutokratije jedne nacije dobro je poznato u bliskoj prošlosti, posebno Bošnjacima
i Albancima za vrijeme dinastije Karađorđevića.
Pojam konfederalizma "Memorandum" upotrebljava u negativnom kontek-
24. Isto, st. 134.
25. Isto,
26. Isto, 135.
27. Isto,
314
http://www.plbih.org
stu pa u tom smislu osuđuje "paritetni sastav Predsedništva SFRJ, kao i drugih
najviših organa, pravo republika i pokrajina da na svom terenu provode odredbe
saveznih zakona, kao i činjenicu da republički i pokrajinski ustavi ne moraju biti
saglasni sa saveznim ustavom, nego samo ne smeju s njime biti u suprotnosti, a u
slučaju eventualne međusobne suprotnosti republičkih i saveznih zakona treba
primenjivati republičke zakone sve do odluke ustavnog suda".28'
Na ovaj način, kroz nezastupljenost naroda u najvišim državnim organima
federacije zagovara se monopol "vodećeg", hegemonističke nacije i ovakvim
zahtjevom razotkriva unitarističku, imperijalističku i protivslobodarsku bit svojih
shvatanja i težnji iz kojih proizilaze i svi drugi njegovi pojedinačni zahtjevi i pred-
loži, jer mu je svrha da uništi državnost republika, brisanje pokrajina i formiranje
centralističke, diktatorske vlasti velikosrpske oligarhije, pa se samim tim vratiti na
sistem šestojanuarske diktature i program četničkog pokreta Draže Mihajlovića. U
nastavku teksta Memorandum se žali na nemoć saveznih organa da primjenjuju
zakone zbog republičke i pokrajinske državnosti, pa se u tom cilju zalaže za
"neophodne promene" uz oslobađanje "ideologije koja u prvi plan stavlja
nacionalnost i teritorijalnost" 29 '. Tlačiteljski program likvidacije bošnjačkog nar-
oda i drugih nacionalnih i etničkih zajednica u Jugoslaviji Memorandum prikazuje
kao borbu za zalaganje za demokratiju, čime se razotkriva politika srpske plu-
tokratije da svoje najnedemokratskije poteze prikaže kao slobodarstvo, s ciljem da se
na ovaj način obmane svjetska javnost gdje bi se vuk prikazao kao ovca a tlačitelj
kao nevina žrtva.
Memorandum ne priznaje da se Jugoslavija sastoji od više različitih naroda sa
viševjekovnom istorijom i svim osobinama koje čine jednu etničku zajednicu, te da
njihovo političko zajedništvo ne može imati kao svrhu njihovo političko i etničko
samoubistvo, nego može biti samo udruživanje radi zajedničke odbrane opstanka.
Tim etničkim i istorijskim zajednicama velikosrpska oligarhija od 1918. godine,
najprije pod dinastijom Karađorđevića, zatim pod vodstvom Komunističke partije,
vojskom i policijskom silom nameće tzv. nacionalno jedinstvo s centralističkim
režimom vladavine. U pitanju je otpor uništenju kulture nesrpskih naroda, trajna,
dokazana, organizovana i uporno vođena višeđecenijska politika velikosrpske oli­
garhije, da, prvenstveno bošnjačkom narodu, izbriše identitet i "izbriše" mu istoriju,
pogazi dostojanstvo i otjera ga sa vjekovnih ognjišta, poznatim i provjerenim me­
todama "klati, krstiti i protjerivati".Borba za nacionalnim samoodržanjem ne može
biti nikakav separatizam, jer jeupitanju prirodno pravo svakog naroda koje prizna- ju
oba međunarodna pakta o ekonomskim i političkim pravima, a koje pravo obu-
28. Isto str. 136.
29. Isto,
315
hvata i borbu protiv asimilacije, podjarmljivanja pod vlast drugih naroda i protiv
planova za uništenje.
Iz formulacije u "Memorandumu": Istinska alternativa je demokratski inte-
grativni federalizam, u kome je princip autonomije delova usaglašen s principom
koordinacije delova u okviru jedinstvene celine"30', jasno se zapaža da se radi o
programu koji nudi nestanak posebnih nacija u "jedinstvenu celinu" što je program
velikosrpske ideologije u smislu Vukove teze "Srbi svi i svuda", koji se ostvarivao uz
podršku SKJ, u kome su odlučujuću ulogu imali Srbi. Memorandum vidi najveću
opasnst u jačanju integracija republika i pokrajina, obzirom da je to prepreka
stvaranju jednakih u bespravlju pred centralističkom svemoći velikosrpske vlasti.
Da bi ocrnio nacionalne autonomije "Memorandum" ih pripisuje Kominterni, koja
je "između dva rata" naređivala da komunističke partije u jugoistočnoj Evropi treba
da se oslone na nacionalne pokrete" 31 ', što je netačno.
4. U četvrtom poglavlju, "Memorandum" se, pored ekonomske i političke
krize bavi i moralnom krizom, gdje posebno mjesto zauzima nauka, pri čemu
zaboravlja da se nenarodni režim Jugosavije formirao kao režim moralne krize, jer
ona nije samostalna i uporedna pojava sa ekonomskom i političkom krizom, nego
je njegov osnov i uzrok. Upravo, ona je dovela do "poraza ideološkog programa
revolucije" i do svih pojedinačnih fenomena kojima se ti porazi ogledaju u svim
vidovim javnog života". Rasulo morala je bilo dobrodošlo kako državnom tako i
partijskom rukovodstvu u svim institucijama koje je sistematski podsticalo intele-
ktualne i moralne degradacije koje je sprovodila vlast "posredstvom štampe, radija,
televizije".32' Kulturno srozavanje je instrumenat vladanja kojim se režim služi da
bi oborio intelektualnu svijest koja bi bila kadra da se suprostavi njegovoj fatalnoj
svevlasti i nije rezultat "provincijalne kulture, separatizma i nacionalizma, koji
postaju sve agresivnije".33'
5.U petom poglavlju, Memorandum insistira na borbi protiv "grupnog i
nacionalnog egoizma", protiv "dominacije interesa najrazvijenijih republika". Tvrdi
se da "privrednom reformom 1965. projekat političke deetatizacije zamenjen pro­
jektom ekonomske liberalizacije". "Ideja samoupravnosti... zamenjena idejom de-
centralizacije", što je "dovelo do uspostavljanja regionalnih centara otuđene moći".34'
Prema ovoj tvrdnji "Memorandum" smatra liberalizaciju fatalnom i ističe suprotno
mišljenje, da su deetatizacija i samoupravljanje pozitivna usmjerenja, a
30. "Naše teme", Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 140.
31. Isto, str. 137.
32. Isto, st 142.
33. Isto, st 143.
34. Isto,
316
http://www.plbih.org
liberalizacija i decentralizacija negativne, što u suštini znači da se Memorandum
zalaže za samoupravljanje uz centralizaciju i za deetatizaciju bez liberalizacije, što
je besmislica, jer su samoupravljanje i centralizacija sami po sebi antagonistički
pojmovi jer je deetatizacija nemoguća bez liberalizacije.
U čitavom tekstu "Memorandum" podržava pojačanu državnost, s tim da to
ne smije biti državnost republika i pojedinih nacija, nego državnost unitarističke ,
vlasti. Cilj je lišavanje državnosti republika i naroda uz istovremeno stvaranje sile
hegemona, koji teži etničkoj unifikaciji svih "etatiziranih" regija države i lišavanja
drugih naroda u Jugoslaviji ostvarivanja njihovih prava i sloboda. Naime, "etatizam
nijeukinutvećjeprenetna republički nivo,gdejeiracionalnijiizloćudniji",etatizam
republika samim svojim postojanjem ometa integraciju naroda, pa otuda i zahtjev
"Memoranduma" da se ostvari suverenitet naroda uz "slobodan izbor", smenjivost
svih funkcionera, javnu kontrolu nad njihovim radom, podelu vlasti, odustvo
birokratskih privilegija"35' ne znači zalaganje za slobodu, ravnopravnost i samostal-
nost svih jugoslovenskih naroda, nego za oblik odnosa prema centralističkoj i
unitarističkoj državnoj upravi.
U dijelu "o samoodređenju nacija"36' Memorandum zastupa nadživeli model
austromarksizma I i II Internacionale o državnom jedinstvu s kulturnom autonom-
ijom naroda i nacionalnih manjina i suverenost republika smatra nepovoljnim. Zatim
navodi da nacije u Jugoslaviji nijesu ravnopravne jer "srpska nacija ... nije dobila
pravo navlastitu državu... Delovi srpskog naroda, koji u znatnom broju žive u
drugim republikama, nemaju prava, za razliku od nacionalnih manjina, da se služe
svojim jezikom i pismom, da se politički i kulturno organizuju, da zajednički
razvijaju kulturu svog naroda", što je neistina. Srbija je bila organizovana kao i sve
ostale republike i imala sve organe državnosti, a i u preambuli ustava Srbije stoji da
je to država srpskog naroda. Od formiranja "druge" Jugoslavije u sastav Srbije su i
dvije pokrajine zbog većeg dela nesrpskog stanovništva, Mađara u Vojvodini i
Albanaca na Kosovu.
O navodnom nemanju srpskog stanovništva koji živi van svoje matice da se
služi svojim jezikom i pismom, da se politički i kulturno razvija, i da razvija kulturu
svog naroda, prvenstveno se misli na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku,činjenice su
sasvim drugačije. Srbi u BiH od kako u njoj žive govore štokavsko-ijekavskim
narečjem i niko ih nikada u tome nije sprečavao, pa je ovaj govor i Vuk predložio
i za Srbiju, ali su se sami svi odlučili za ekavsku varijantu štokavskog narečja.
Takođe, ćirilica je u upotrebi od 1945. godine i to pretežno na teritorijama gdje živi
srpski narod.Prema tome ne odgovara istini da Srbi u BIH i Hrvatskoj "nemaju
35. Naše teme, Zagreb. 1989. 1 - 2 st. 145.
36. Isto, st. 145 - 146.
317

prava... da se služe svojim jezikom i pismom",37' pri čemu "Memorandum" misli na
jezik Uže Srbije i Vojvodine, tj. na ekavsko - štokavsku varijantu tog jezika, pri čemu
bi htio da hrvatski i bosansko hercegovački Srbi napuste svoj viševjekovni govor i da
prihvate neki drugi, njima tuđ, koga književno nije obradio čak ni Vuk, pri čemu se
teži jezičkom imperijalizmu. Netačna je tvrdnja autora Memorandumu da srps- ko
stanovništvo u BiH i Hrvatskoj "nema prava da se politički i kulturno organi- zuje",
a da pri tom zaboravljaju na koji način da se organizuju Bošnjaci kao narod, jer
samo on nije imao svoju Akademiju nauka, gdje bi se izučavala njegova istorija,
kultura, književnost, umjetnost idr. Bošnjacima je bilo jedino dozvoljeno da se
organizuju u Islamskoj vjerskoj zajednici i da u okviru nje organizuju škole-mek-
tebe, gdje su se Bošnjaci vjerski uzdizali u prvoj Jugoslaviji ali su komunisti dola-
skom na vlast i taj dio obrazovanja ukinuli, jer je po njima postojala opasnost od tzv.
islamskog fundamentalizma.
Kao ilustrativan primjer navodimo suđenje "Mladim Muslimanima" koji su
za cilj imali moralni preporod i obrazovanje muslimanske omladine obzirom da su
se Bošnjaci poslije Berlinskog kongresa našli u vrlo teškom polžaju. Bili krivi bez
krivice, koju su sticali rođenjem, samo zbog svoje vjerske pripadnosti. Da bi izašli
iz situacije obespravljenosti i izborili mjesto koje im pripada,1939. godine je grupa
intelektualaca osnovala organizaciju, "Mladi Muslimani", uzimjući za njen moto
kuranski ajet: "stanje jednog naroda neće se izmijeniti sve dotle, dok se on sam ne
izmijeni". Svoje djelovanje počinje 1942. godine istupajući kao omladinska sekcija
udružene ilmije BiH u njihovom organu "El hidaje". Preko svog kluba narodu
prezentiraju program organizacije i preuzimaju mnoga kulturna i humanitarna
društva. Za dvije godine rada organizacija je postala najmasovnija i najaktivnija
bošnjačka organizacija. Rad je organizovala na terenu, na selu, u provinciji, i
spriječila Bošnjake da učestvuju u nacionalnim i vjerskim obračunima koji su bili
prisutni u Bosni. Posliije rata njihov rad je zabranjen, osnivači ubijeni, a ponovo je
aktiviran rad 1946. godine, u ilegali, po sistemu trojki. Redovno su izdavali bilten
"Mudžahid" i distribuirali prevedeni list "Pakistan" u kojima su obrađivali najaktu-
elnija pitanja islama. Grupa je uhapšena i osuđena, od kojih četvorica na smrt
strijeljanjem, a ostali na kaznu lišavanja slobode sa popravnim radom od 3- 20.
godina.38' Takođe, većina bošnjačkih intelektualaca koji su bili i članovi KPJ su "
slučajno" poginuli pred sam kraj drugog svjetskog rata, a ono malo što je ostalo
stradalo je za vrijeme "Informbiroa", jer su navodno bili pristalice života pod
"ruskom čizmom", a neki zbog traženja ravnopravnosti Bošnjaka sa ostalim narodi­
ma morali su da napuste zemlju prebjegom u inostranstvo.
37. Isto, st. 147,
38. Bosanski pogledi, London 1984, st.54.
318
http://www.plbih.org
6.U šestom poglavlju "Memorandum" jadikuje nad "nevoljama" koje muče
srpski narod, a koje su "zajedničke svim jugoslovenskim narodima" ali su tri
specifične za Srbiju: "Dugoročno zaostajanje razvoja privrede Srbije, neregulisani
državno-pravni odnosi sa Jugoslavijom i pokrajinama, kao i genocid na Kosovu".39'
Od svog formiranja 1918. godine, do 1941. godine privredni razvoj Jugo-
slavije se usmjeravao ka rekonstrukciji predratnih ekonomskih relacija u kome se
težilo da se Beograd, a s njim i Srbija učine ekonomskim hegemonom u državi, što
se kroz centralizam državne moći i uspjelo. Izvršena je ogromna koncentracija
finansijskog kapitala u Beogradu kroz centralizaciju bankarskog i poreskog siste-
ma, prelivanj a viškova u centralne fondove, protekcionizmom federalnog centra u
korist beogradskih monopolističkih export - import preduzeća, industrije, emision-
om politikom centralne banke, monopola na carinama i dr.
Međutim, ogromna sredstva su se prelivala u privatno vlasništvo, u vlasništvo
partijskih i državnih funkcionera, bankara, diplomatskih i trgovačkih predsta­
vništva. Novokomponovani bogataši iz Beograda su vlasnici bezbroj vikendica u
zimskim centrima Srbije i Crne Gore, vikend kuća na Jadranskom moru, u prosjeku
imaju veći broj luksuznih automobila po glavi stanovnika od bilo koje evropske
metropole, devize u evropskim bankama, uživaju u raskošima, ljetovanja i zimo­
vanja u najluksuznijim hotelima u zemlji i inostranstvu i dr. Prema tome, proizvol-
jne i paušalne su ocjene iz "Memoranduma" da je zaostajanje razvoja pirvrede u
Srbiji rezultat "dugoročne politike prema Srbiji koja svojom dogmatikom ugrožava
ne samo srpski narod, već i stabilnost čitave Jugoslavije". U stvari, to je nemoguće,
jer beogradsko stanovništvo drži u rukama sva savezna ministarstva, banke, diplo-
matsko-konzularna i trgovačka predstavništva, uvozno - izvozna preduzeća,
vojnokomandne pozicije, vojsku, tajnu policiju, carine i dr., te je ova teza bila
upućena na pogrešnu adresu jer su za zaostajanje Srbije bili krivi njihovi rukovo-
dioci a ne druge republike.
"Memorandum" žali za starim vremenima - za političko-birokratskim cen-
tralizmom kada su se sredstva prelivala u federalnu političku plutokratiju Beogra­
da, koja je sa njima raspolagala i ista distribuirala po "nacionalnom ključu" p ri čemu
je raspodjela "nacionalnog kolača" bila vrlo sumnjiva, što je dovelo do suprotnosti
interesa republika i pokrajina i naroda koji su u njima živjeli. Zbog partijsko-
birokratskog etatizma je došlo do sukoba u međunacionalnim odnosima, kojem je
"imanentna tendencija birokratske unifikacije: centralističkog hegemonizma i ten­
dencija negiranja nacionalnih posebnosti i nacionalnih interesa. Etatizam u
birokratskim odnosima i u javnom mnenju neodoljivo teži za mobilizacijom, za
privrednim jedinstvom, za zataškivanjem realnih protivrečnosti i sukoba interesa,
39. Naše teme, Zagreb 1989, 1 - 2 str. 147.
319

što u međunacionalnim odnosima rađa mistifikacije, te zamagljuje njihovu pravu
prirodu ... u etatističkom odnosu ključnu ulogu ima birokracija koja se ... vješto
prikazuje i kao jedini zastupnik interesa "svoje" nacije ..."40> U skladu sa tom poli-
tikom Bošnjaci su se mogli opredjeljivati kao Srbi, Hrvati, ili neopredijeljeni. U
prvom poslijeratnom popisu stanovništva 1948. godine, jedino je bošnjački narod
imao i mogao da bira da li će biti"nacionalno opredijeljen" ili "nacionalno
neopredijeljen",pa je "opredijeljenih" Srba - muslimana bilo 161036, Hrvata -
muslimana 29071, Makedonaca - muslimana 37096, a "neopredijeljenih" Bošnjaka
808921, od čega je u Bosni i Hercegovini bilo prvih 71.991, drugih 25,295 i trećih
77646. Prema popisu stanovništva iz 1953. godine uvedena je kolona "Jugosloveni
neopredijeljeni", kojih je u BiH bilo 891000,u Srbiji 81081 i Crnoj Gori 6424.41)
Prema popisu stanovništva iz 1961 godine ukupan broj Bošnjaka u SFRJ je bio 972
960. Od toga u Bosni i Hercegovini 842 248,Crnoj Gori 30 665, Hrvatskoj 3 113,
Makedoniji 3002, Sloveniji 465 i Srbiji 93 467; prema popisu iz 1971 ukupno je
popisano 1 729 932 Bošnjaka, od kojih u BiH 1 482430, Crnoj Gori 70 236, Hr­
vatskoj 18 457, Makedoniji 1248, Sloveniji 3231 i Srbiji 154 330; a 1981 ukupno 1
999 890,od čega u BiH 1629924, Crnoj Gori 78080, Hrvatskoj 23740, Makedoniji
39555, Sloveniji 13425 i Srbiji 215166 Bošnjaka. 42) Prema zadnjem popisu
stanovništva iz 1991 godine u BiH je živjelo 4.377.033 stanovnika, od kojih 43,48%
Bošnjaka, a u Saveznoj republici Jugoslaviji 343593, od kojih 253978 u Srbiji i 89615
u Crnoj Gori . 43 )
Bošnjački narod je bio najnezastupljeniji u svim institucijama, od lokalnog
do saveznog nivoa, a kada bi neki dospio do vrha partijske ili državne lestvice morao
je da bude "moralno-politički podoban", kao što je bio Raif Dizdarević, a ukoliko
bi neko slučajno dospio u državni vrh i suprostavio se velikosrpskoj ideji bio je i
nasilno smenjivan (slučaj Hamdije Pozderca).
Neosnovane su tvrdnje da Srbija uz ekonomsku podređenost ima "politički
položaj inferioran"44), a da Slovenija i Hrvatska imaju političku i ekonomsku dom-
inaciju, kao i tvrdnja da se smatralo da Srbiji ne teba Komunistička partija.45) Ove
tvrdnje nemaju veze sa stvarnošću, jer je KPJ bila uvjek faktički gospodar, a i sastav
CK SKJ od 1941. dokazuje da se u njemu trajnu prevlast imali Srbi i prosrpske
ličnosti, kao što je i njegova politika trajno vodila računa prvenstveno o srpskim
interesima. Ona je to činila zbog opredjeljenja tih ličnosti i zbog toga što je svojim
40. Stipe Šuvar, Socijalizam i nacije, I, Globus, Zagreb, 1988, st. 255.
41. Savezni Zavod za Statistiku, Knjiga VIII, Beograd, 1958.
42. Isto, Knjiga I, Beograd, 1991.
43. Identitrt Bošnjaka-Muslimana, Centar za kulturu Plav I985,st85.
44. Naše teme, 1989., 1 - 2, str. 148.
45. Isto, str. 149 -150.
320
http://www.plbih.org
priklanjanjem srpskim nacionalnim interesimasuzbila pretežan uticaj četnišlva u
Srbiji i vjernost većine srpskog naroda lozi Karađorđevića. ASNOS je formiran u
Srbiji u drugoj polovini 1944. godine zbog toga što u Srbiji nakon sloma "Užičke
republike" nije bilo većih slobodnih teritorija,pa je 1944. godine partijsko rukovod-
stvo prešlo iz Bosne i Hercegovine prema Srbiji - Beogradu s ciljem da spriječi rusku
armiju da ona sama ne "oslobodi" Beograd i u njemu formirao svoju vladu. U
Beogradu nije našlo nijednog člana KP i sav oslonac mu je bila vojska koju je sa
sobom doveo i njen partijski kadar srpske nacionalnosti. Tek nakon ulaska parti-
zanske vojske je formiran ASNOS, kao jezgro KPJ i njen oslonac.Beograd je postao
glavni grad kao što je bio i u vrijeme Kraljevine Jugoslavije, a srpski narod je
preuzeo sve funkcije u centralnim ministarstvima, političkim, vojnim, policijskim i
privrednim subjektima. Na ovaj načinje nova Jugoslavija u komunističkoj varijanti
postala u biti srpskom državom u kojoj je vodeći politički, vojni i policijski kadar
nastavio ostvarivati politiku Velike Srbije, pod imenom Jugosavija, ali u biti na liniji
Ilije Garašanina, Nikole Pašića, Draže Mihajlovića, Slobodana Jovanovića i dr.Na
ovaj način je druga Jugoslavija, od samog formiranja bila sinonim hegemonističke,
unitarističke i centralističke države, baš kao i Kraljevina Jugoslavija, uz apsolutnu
dominaciju Srba, izuzimajući jedan kratak period. Nad glavama Bošnjaka je stalno
visila sablja kolektivne kazne zbog "turske krivice" koja se sticala rođenjem, a njihov
pokušaj da se kaže istina o njihovoj neravnopravnosti, i duhovnom genocidu bio je
proglašavan od Srba kao islamski fundamentalizam. Istina je, a i"istorijske činjen-
ice ukazuju da Srbija u toku rata nije ni formalno ni suštinski bila u ravnopravnom
položaju"46) jer u ratu nije učestvovala u antifašističkoj borbi, a najveći dio tereta je
pao na Bošnjake, koji su procentualno najviše stradahu toku drugog svjetskog rata,
poslije Jevreja, jer se srpski narod naknadno uključio u opštu mobilizaciju poslije
oslobođenja Beograda. Srbija ni poslije rata nije bila "ravopravna", jer je ponovo
postala hegemon u državi i korisnik povlašćenog položaja kao stoje bila u Kraljevi-
ni Jugoslaviji.
Memorandum zastupa "tezu" o ugnjetavanim i ukletim nacijama i predlaže
da Srbija bude oslobođena doprinosa Fondu Federacije za nerazvijena područja
(FNP) čime ne želi da plaća za razvoj Kosova, a želi da njime isključivo vlada.
7.Sedmo poglavlje Memoranduma počinje neistinom koja je svakom
građaninu poznata, daje "Srbija faktički podijeljena na tri dijela Ustavom od 1974.
godine"47) i jadikuje što mu je nekakva" partijska komisija utvrdila granice" te da
poslije pune četiri decenije u novoj Jugoslaviji jedino ona nema svoju državu".48)
46. Isto, str. 150.
47. Naše teme, Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 152.
48. Isto, str. 153.
321

8. Osmo poglavlje Memorandum posvećuje uglavnom Kosovu,s tim što se o
obespravljenosti Srba govori i na skoro čitavoj teritoriji Jugoslavije. Težak položaj
Srba na Kosovu Memorandum počinje od balističke pobune za vrijeme drugog
svjetskog rata, pa se tvrdi "Fizički, politički, pravni, kulturni genocid nad sprskim
stanovništvom Kosova i Metohije najteži je poraz u oslobodilačkim borbama što ih
je vodila Srbija od Orašca 1804. do ustanka 1941. godine" 49) pri čemu se optužuje
kominternovsko nasljeđe u nacionalnoj politici KPJ koje su slijedili srpski komu-
nisti. Posebno se ističe "slučaj Martinović" koji je "značajan ne samo zbog naročitog,
neviđenog nasilja, koje podsjeća na najmračnija vremena turskog nabijanjana kolac,
nego i zbog upornog odbijanja da se u redovnom sudskom postupku prizna isti-
na" 50 '. Ovim slučajem se htjelo da se opravda srpski teror koji je vršen na Kosovu.
U tom cilju navode se netačni podaci o iseljavanju sa Kosova, etničkoj strukturi i
kolonizaciji, da se dokaže narodu da je Kosovo "centar srpstva" na kojem bi se
izmijenila etnička struktura kao istorijsko pravo Srba na Kosovu i to na sljedeći
način: oduzimanjem prava "neautohtonom" dijelu albanskog naroda da žive na
Kosovu; "organizovanom disperzijom" Albanaca s Kosova i Jugoslavije; novom
kolonizacijom Kosova kroz iseljavanje Albanaca i naseljavanje Srba i planiranom
demografskom politikom čiji bi osnov bio "zakonsko" ograničavanje nataliteta,
čime bi se onemogućio veliki priraštaj Albanaca na Kosovu.Nakon što bi se riješilo
"albansko pitanje" zajednička država bi se ustrojila tako da bi bila u interesu "volja
jednog naroda", koja bi bila brana "kontrarevoluciji", "fašizmu", "genocidu", "tero-
ru", "nasilju" nad "njezinom" nacijom; "njezina" nacija prema istoriji nikad nije
pribjegavala nasilju nad drugim narodima i u toj integralnoj nacionalnoj državi sve
institucije bi bile u službi nacije - od partije do crkve, umjetnosti i nauke, a sve kroz
uspostavljanje vanrednog stanja uz upotrebu vojske i policije.
Taj "ravnopravan" odnos Srba prema drugim narodima, pored Bošnjaka osjetili
su Albanci nakon okupacije Kosova od Kraljevine Srbije 1912 godine pa sve do 1941.
godine. Srpski ustav nije važio u "oslobođenoj Staroj Srbiji "tj.na Kosovu i
Makedoniji već bezakonje okupatora. O ovome svjedoče izvještaji čuvenih evrop­ skih
novina. Daily Cronicle je javio daje blizu Skoplja, 12.XII.1912 godine, poklano 2000, a
blizu Prizrena 5000 Albanaca. Više sela je zapaljeno a stanovnici pobijeni. Pariški
Humanite je javio o pljačkama koje je vršila srpska vojska, masakrima i razaranjima 31
sela. Riget, časopis Danske je objavio:"...vojska vodi užasan rat istrebljenja. Prema
iskazima oficira i vojnika, ubijeno je između Kumanova i Sko­ plja 3000, a kod
Prištine 5000 Albanaca. Albanska su sela opkoljavana i paljena, stanovnici su istjerivani
iz kuća i zatim kao miši paljeni". A Daily Telegraf piše da
49. Isto, str. 153.
50. Isto, str. 154.
322
http://www.plbih.org
su u prolazu kroz Albaniju trupe generala Jankovića "prevršile sve užasne svjetske
istorije", ubijajući starce, žene i djecu, pa čak i dojenčad. Srpski oficiri u svojoj
opijenosti pobjedom izbacili su parolu daje najdjelotvorniji način da se Albanija
pacificira-potpuno iseljavanje Albanaca.51'
LavTrocki, u to vrijeme dopisnik "Kievskaja misli opisujući događaje je iznio
da su u Skoplju ispod glavnog mosta nad Vardarom plutali trupovi Albanaca bez
glave, a posebno navodi učešće kralja Petra Karađorđevića koji je na putu za Ku-
manovo srio kolonu albanskih zarobljenika koje su sprovodili stražari. Podigao se
u svom automobilu i viknuo". "Od kakve su koristi ti ljudi za mene? Treba ih ubiti-
ne streljanjem, već toljagama". 52'
U koncepciji čaršijskog načina ujedinjavanja proširenjem Srbije uključila se
i srpska štampa, o kojoj je Trocki napisao posljednji tekst (pošto je bio protjeran sa
Balkana) u kojem između ostalog stoji: "cijeli sloj poluintelektualaca došao je u
gradove, i ako nijesu visoko obrazovani i sasvim su bez nekih ideoloških zasluga, oni
su uvjereni da se sudbina Srbije nalazi u njihovim rukama. Ti deklasirani
elementi...apsolutno vladaju srpskom štampom...Sto njima treba prije svega jest
Velika Srbij a",53' Vojna uprava je formirana na sljedeći način;" Vojne starješine nisu
se trudile da izmišljaju drugi kakav metod za rješavanje pitanja,kad je jedan većbio
tmubiti. Za to se nije odgovaralo nikome, jer je rat. Ako je ko "pogrešio", ubij ga da
ne bi više griješio, da se tako popravi -ne on već drugi. Neka vlada strah, nek sve
drhti pred njima, to je bio glavni princip većine komandanata mjesta i poseda". 54'
Memorandum na ovaj način problem Kosova generalizuje kroz "ugroženost srpst­
va" koji bi se pretvorio u borbeni krik "Srbi na okup, radi svestrane borbe ugrožene
nacije, koju svi žele da satru."
9. U devetom poglavlju Memorandum i dalje govori o obespravljenosti srpst-
va, raseljenosti Srba, kao da se ostali narodi nijesu raseljavali. Bošnjački narod se
najviše iseljavao u odnosu na ostale jer je državna vlast u Jugoslaviji u periodu od 1945
-1970. godine primjenjivala iste metode kao Kraljevina Jugoslavije, pa je veliki broj
Bošnjaka bio prinuđen da se iseljava. Iseljavanje je počelo 1950. godine i trajalo do
1970. godine, auporedo sa Bošnjacima, posebno onihsa teritorija Sandžaka, iseljavali
su se i Turci i muslimani Albanci uTursku, jer je Konvencija o regulisanju iseljavanja
muslimanskog stanovništva sa područja Južne Srbije zaključena između Vlade Kral-
jevine Jugoslavije i Turske i dalje primjenjivana na osnovu "džentlamenskog spora-
z.uma", jer jebilo ostalo "malo" upražnjenih mjesta za 36000 muslimana. Broj iseljenih
51. Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Globus, 1988, st. 34 - 35.
52. Isto,
53. Isto, st. 98.
54. Isto,
323
Bošnjaka se nikad pouzdano neće znati, a turske novine "Hurijet" od 18. IV 1978.
godine iznijele su podatak da se iz Jugoslavije u Tursku iselilo 190000 ljudi. Sa teritor-
ije Novi Pazar, Sjenica i Tutin se iselilo 13074 lica.551 Postupak iseljavanja je bio
uprošćen do te mjere da je zainteresovano lice moglo da da izjavu o otpustu iz
državljanstva kod nadležnog organa u svako doba dana i noći i za samo nekoliko
minuta jer su nadležni organi bili veoma efikasni Bošnjaci i drugi ostvarili ovo "zakon-
sko" pravo, a i vasika - dozvola za useljenje se mogla dobiti na isti način ili kupiti na
ulici, s tim da je jedini uslovbio da lice koje treba da se seliurubrici nacionalnosti upiše
da je Turčin i da zna nekoliko turskih riječi. U Turskoj su morali da prime tursko
državljanstvo, promijene prezimena da ih ne bi asocirala na "svoju" raniju domovinu!
"U celini gledano izloženi su potpunoj asimilaciji i za svoje ranije nacionalno
opređeljenje izgubljeni su za sva vremena".56) U ovom poglavlju Memorandum
zastupa tezu da "Nijednom jugoslovenskom narodu nije tako grubo usporen kultur- ni i
duhovni integritet kao srpskom narodu" 57) jer se od srpske književnosti otkidaju
najbolji pisci koji se dijele na principu teritorijalne pripadnosti, pri čemu se nabra­
jaju: Njegoš, Laza Kostić, Veljko Petrović, Petar Kočić, Jovan Dučić, a Meši
Selimoviću nije bilo dopušteno da se izjasni kao srpski pisac.
Ni ova konstatacija u Memorandumu nije tačna, jer se Meša Selimović
izjašnjavao kao srpski pisac a i drugi bošnjački pisci su se izjašnjavali kao Srbi:
Skender Kulenović, Mak Dizdar, Hamza Humo, Derviš Sušić, jer im nije bilo
dopušteno da se drugačije izjašnjavaju.
10. U desetom dijelu Memorandum rezimira navedene zaključke iz dotadašnjih
poglavlja pa se predaže da "Ukoliko računa sa svojom budućnošću u porodici kulturnih
i civilizovanih naroda sveta srpski narod mora dobti mogućnost da ponovo nađe sebe i
postane istorijski subjekt, da iznova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biću... da
dođedosavremenogdruštvenoginacionalnogprogramakojimćesenadahnjivatisadašnje
i buduće generacije."58) Memorandum žali za nacionalnom osjetljivošću srpskog naroda
i na moguća reagovanja, koja mogu biti čak i zapaljiva. Ali "dužnost nam je da ni jednog
trenutka i ni u jednom slučaju ne previdimo i nepotcenimo te opasnosti. Ali pri tome se,
u principijelnoj borbi protiv srpskog nacionalizma, ne može prihvatiti vladajuća ideološka
i politička simetrija u istorijskim krivcima. Odbacivanje te simetrije kobne po duh i moral,
sa oveštalim nepravdama i neistinama, uslov je za mobilnost i delotvornost, demokratske,
jugoslovenske, komunističke svesti u savremenoj srpskoj kulturi".59)
55. Ejup Mušović, Novopazarski zbornik, br. 13, 1989, st. 1
56. lsto,sl.l45.
57. Naše lcme,Zagreb,1989,st. 158.
58.1sto,st.l61
59. Isto.
324
http://www.plbih.org
III
Memorandumsko-SANU-istička politika izražena je u antibirokratskoj rev-
oluciji čiji je cilj stvaranje Velike Srbije, a izvršitelj Slobodan Milošević. Ova poli-
I ika objedinjuje: komuniste i antikomuniste, teiste i ateiste, dobre i loše, konzerva­
tivne i progresivne, mlade i stare, bogate i siromašne, partizane i četnike, sa jednim
osnovnim ciljem - homogenizacija srpskog naroda pod parolom "spas u zadnji čas"
za stvaranje sopstvene države, jer "Srbija će biti država ili je neće biti".
Osnovne ciljeve SANU-ističke politike iznio je Slobodan Milošević na XX
sjednici CK Jugoslavije.
"Ova sednica je očekivana kao sednica sukoba i razlika. Njih se ne treba
plašiti, one su neizbežne da bi se otklonile prepreke, da bi se našlo rešenje.
Ali to rešenje neće dovesti procedura, niti sitne i krupne zamke, mala i velika
lukavstva, intrige i smicalice. Rešenje će dovesti politika za koju se opredelila
većina naroda ove zemlje institucionalo, vaninstitucionalno, statutarno i nestatu-
tarno, na ulici i unutra, populistički i elitistički, argumentovano i neargumento-
vano, ali u svakom slučaju tako da je jasno da se radi o politici za Jugoslaviju, u kojoj
će se živeti jedinstveno, ravnopravno, bogatije i kulturnije. Ali za početak i pre
svega složno".
Ekonomska i politička kriza u Jugoslaviji je počela da se prodbljuje 1985.
godine, kada se javno negiraju oduke II zasjedanja AVNOJ-a kao nelegitimne i
nelegalne, kada se Ustav iz 1974. godine proglašava za vatikansko - kominterovsku
zavjeru protiv Srba, kada su Tito i Kardelj proglašavani masonima i poslušnicima
"crne internacionale" koji su sav svoj rad uperili protiv pravilnog rješavanja srpskog
naciionalnog pitanj a. Lansirana je ponovo teza da su Srbi "pobednici u ratu, poraženi
u miru", teza o "omeđavanju" Srbije sa ostalim republikama na osnovu istorijskog
prava Srba, jer svaki narod ima pravo da iznese iz Jugoslavije one teritorije sa
kojima je ušao prilikom formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, da je
federalističko uređenje protiv interesa srpskog naroda. Otvoreno se zastupa
mišljenje da je Bosna i Hercegovina vještačka tvorevina i da su Bošnjaci, pored
Crnogoraca i Makedonaca, izmišljen narod.
Povod za homogenizaciju Srba u Jugoslaviji je bio nepostojanje zajedničke
platforme rukovodstva Jugoslavije za rješavanje političkog statusa Albanaca i Srba
na Kosovu gdje su se zagovarale dvije opcije, jedna koja je težila da se ovo pitanje
riješi putem vojne sile i druga političkim sredstvima. Već 24. aprila 1987. godine
prilikom posjete Kosovom Polju Slobodan Milošević se "opredeljuje" prema Srbi­
ma:
"Prvo što želim da vam kažem, drugovi, jeste da vi treba da ostanete ovde.
325
 Ovo je vaša zemlja, ovde su vaše kuće, vaše njive i bašte, vaše uspomene. Nećete,
valjda, napustiti svoju zemlju, jer se u njoj teško živi, jer su vas pritisli nepravda i
poniženje. Nije nikad bilo svojstveno duhu srpskog i crnogorskog naroda da us-
tukne pred preprekama, da se demobiliše kad treba da se bori, da se demobiliše kad
mu je teško. Treba da ostanete ovde i zbog predaka i zbog potomaka. Pretke biste
obrukali, a potom se razočarali. Ali, ja vam ne predlažem da ostajući trpite,
izdržavate i podnosite stanje kojim niste zadovoljni. Naprotiv! Treba ga menjati,
zajedno sa svim progresivnim ljudima ovde, u Srbiji i Jugoslaviji... Jugoslavija ne
postoji bez Kosova! Jugoslavija se dezintegriše bez Kosova! Jugoslavija i Srbija
neće dati Kosovo!. 60'
Ohrabreni Srbi sa Kosova su stalno bili u centru zbivanja i "spontano"
prepunim vozovima i autobusima bili na licu mjesta kad se odlučivalo o njihovom
statusu. Tako je bilo 28. juna 1987. godine, kada se održavao plenum Centralnog
komiteta SKJ, posvećen Kosovu. Kod Pionirskog parka u "Beogradu" se "slučajno"
našlo nekoliko hiljada Srba sa Kosova, na čelu sa Miroslavom Šolovićem,
skandirajući "Glavu damo, Kosovo ne damo!" i "Uhapsite Fadilja!". Na istoj sjednici
se "pod hitno" protiv člana Predsjedništva SFRJ, i narodnog heroja, Fadilja Hodže,
tada simbola albanskog naroda pokreće postupak za utvrđivanje odgovornosti, a
Slobodan Milošević obraćajući se na sjdnici kaže: "Jugoslavija kao država nije uki-
nuta, pa, prema tome, treba i mora da vrši svoje funkcije. Ja ne znam preču funkciju
države nego stoje njena obaveza da štiti fizički integritet svih svojih građana... zato
smatram da Srbima i Crnogorcima na Kosovu ne treba više s političkih govornica
upućivati apel za strpljenje. Kada su u pitanju nepravde i poniženja, kojima su
mnogi od njih već godinama izloženi, apeli za strpljenje u najmanju ruku zvuče
licemerno." 611
Da bi se dokazale stare teze o svireposti Albanaca, kao povod je poslužilo
ubistvo četvorice vojnika u kasarni u Paraćinu (Srđana Sirnica, Hazima Džanano-
vića, Safeta Dudakovića i Gorana Begovića) i ranjavanje šestorice vojnika od strane
Aziza Kelmendija, koji je bio, kako su utvrdili ljekari "mentalno poremećena
ličnost".62)
Srpska štampa je prepuna parola o ugroženosti srpstva. Nasilja albanskih
"separatista", "nacionalista" i "iredentista" su bila na prvim stanicama štampe. Pal­
jene su kuće, uništavana letina, uništavane crkve, manastiri, skrnavljena groblja,
vršen državni teror, čime je širen nacionalistički plamen. Režirani su odlasci kolona
izbjeglica u Srbiju i stvorena takva psihoza kod naroda da sve Albance treba pobiti.
60. Politika, 25. IV. 1987, st. 1..
61. Politika, 27. VI. 1987. godine, st. 1 - 2.
62. Politika, 3 - 7. IX. 1987. godine.
326
http://www.plbih.org
/bog takvog stanja, a zbog straha od nereda Dragiša Pavlović je zakazao konfer-
enciju za štampu sa urednicima javnih glasila, optužujući novinare da učestvuju u
širenju srpskog nacionalizma i stvaranju antialbanskog raspoloženja i tom prilikom
rekao: "...ukupno stanje na Kosovu, kojese ne popravljani potrebnom ni poželjnom, ni
olako obećanom brzinom, stvara opasnu atmosferu u kojoj kao da se svaka
izgovorena reč protiv srpskog nacionalizma doživljava kao popustljivost prema
albanskom nacionalizmu. Zapaljive reči ne donose ništa drugo nego požar. Neod-
mcrenim recima stvara se samo histerično raspoloženje koje vodi do najgoreg, a da
rcšenja nema.Prostor za rešavanje kosovskog problema sada je toliko sužen, da
najmanja greška u potezima, ma koliko da se ti potezi povuku iz najboljih namjera,
može da bude tragična i za Srbe i za Crnogorce na Kosovu, i za srpski narod, i za
ukupnu stabilnost u Jugosaviji. Logika da se zbog stanja na Kosovu može činiti sve,
makar i uz greške koje će se kasnije ispravljati, klasična je logika pragmatične i
birokratske politike sa kojom se stiže do aplauza danas i do velikih nevolja već sutra.
Dlanovi Srba i Crnogoraca na Kosovu iz aplauza već prelaze u pesnicu, a to je
granica koja sve više vuče u tragičan razvoj događaja. Sta treba da se dogodi da bi
smo shvatili da obarač na oružju povlače neodmerene, histerične reči na javnoj sceni,
ponekad i jedan jedini red u novinama ? Borba protiv albanskog nacional- izma je
zadatak u kojem ne sme da bude ni najmanje kolebljivosti, ni popustljivosti, ali, ako
borbu protiv albanskog nacionalizma prate netrpeljivost i mržnja prema albanskoj
narodnosti čega ima u pojedinim javnim glasilima, onda je ta borba sve dalje od
socijalističkih načela, a sve bliža nacionalizmu". 6,) Zbog ovog istupa, Dragiša Pavlović
je na Osmoj sjednici CK Srbije 23. septembra 1987. godine razriješen člana
Predsjedništva u CKSrbije a ovom sjednicom otvorenje put SANU-ističkoj politici,
ostalo je sve bila tehnika realizacije, obzirom da je vojni vrh Jugoslavije prihvatio
način realizacije iste politike, a Osma sjednica CK SKS je protekla u znaku "odbrane
lika i djela druga Tita". Smijenjen je Ivan Stambolić 14. XII1987. godine sa funkcije
predsjednika Predsjedništva Srbije i tokom čitave 1988. godini se "događa narod" i"
vođa". Opet su na političkoj sceni Srbi sa Kosova i to u Novom Sadu 9. jula 1978.
godine, radi "širenja istine o ugroženosti srpstva", koje dočekuju građani Novog Sada
i zajedno slave srpstvo: "Sloboda ili Carnojevići" i uz pjesmu: "Ko to kaže, ko to laže,
Srbija je mala! ".64) Mitinzi "istine" o ugroženosti srpskog narodasu prihvaćeni od
zvanične srpske politike kao političko oružje u borbi za ostvarivanje nacionalnih
ciljeva i za očuvanje vlasti Nije bilo nijednog manjeg mjesta gdje se nije održavao
miting, a u većim gradovima su pominjane cifre od najmanje 100000-300000
učesnika, sa parolama "Ne tražimo ništa novo, nego carstvo Dušanovo" i sličnim.
63. Ekspres politika, 12. septembra 1987. st. 1-3..
64. Politika, lo. VI. 1988, st. 1 - 4..
327
 Poslije obećanja radnicima IMT Rakovice na mitingu u Beogradu 4. oktobra
1988 godine "Zaustavićemo kontrarevolciju na Kosovu i izvršiti promene Ustava
Republike Srbije",65' prvo se narod "dogodio" rukovodstvu AP Vojvodine, kada su
Mihalj Kertes i Radovan Pankov sa okupljenim građanima Bačke Palanke krenuli
narednog dana uz poklike "Srušićemo vladu u Novome Sadu", koja pada 5. oktobra
1988. godine, a nakon završetka mitinga pjevaju pjesmu: "Oj, Srbijo iz tri dela,
ponovo ćeš biti cela".66'
Poslije izjave Vinka Hafnera na sjednici CK Jugoslavije 17. - 18. oktobra
1988. godine "Druže Slobodane, razmislite dobro kojim ćete putem ići, razmislite
druže Slobodane",nakon neizglasavanja povjerenja Dušanu Čkrebiću, članu
Predsjedništva CK Jugoslavije i odbijanja Slobodana Miloševića da se odluka izvrši,
krenulo se svom žestinom na razbijanje partijskih i državnih institucija.
Osokoljen "pobjedama" u godini kad se dogodio narod održanje "najmiting"
na Ušću uz prisustvo 2.000.000 ljudi, na kojem će Slobodan Milošević uputiti
poruke:
"Nije vreme za tugu, već za borbu. Pobedićemo bez obzira što se i danas kao
nekad protiv Srbije udružuju njeni neprijatelji van zemlje sa onima u zemlji. Svaki
narod ima onu ljubav koja večno greje njegovo srce. Za Srbiju je to Kosovo. Zato će
Kosovo ostati u Srbiji".67'
Prvi dio SANU-ističkog programa je završen 11. januara 1989. godine,
rušenjem crnogorskog rukovodstva, čime je ostvarena parola "Crna Gora i Srbija' to
je jedna familija".68' 9
Poslije obećanja narodu u ime rukovodstva Srbije "... da će oni koji su se
poslužili ljudima, da manipulišu radi ostvarivanja političkih ciljeva protiv Jugo­
slavije, biti kažnjeni i uhapšeni",69' pored "neposlušnog" rukovodstva Slovenije, koji
su izjavili da "U starom trgu se brani avnojevska Jugoslavija", stvorenje u Hrvatskoj
"vođa svih Hrvata" Franjo Tuđman.
Kako Srbija nije imala vožda od Karađorđa, tu funkciju je preuzeo Slobodan
Milošević i za mjesto krunisanja odabrao Gazimestan, a kao povod je poslužila
šestogodišnjica Kosovske bitke,u kojoj su Srbi doživjeli poraz od Turaka, ali srpski
narod je još u bitkama i "one nisu oružane, mada ni takve j oš nisu isključene"rekao
je Milošević.70'
65. Politika, 5. X. 1981. st. 1. - 4.
66. Politika, 6. X. 1981. st. 1 - 5.
67. Politika, 20. XI. 1988. st. 1 - 4
68. Politika, 12.11989. st. 1. - 3.
69. Politika, 28. II. 1989. st. 1. - 2.
70. Politika, 29. VII. 1989. st. 1 -.6.
328
http://www.plbih.org
SANU-istička politika je podržavana od svih struktura, a posebno intelek-
tualaca. Antonije Isaković izjavljuje:"Mislim daje Milošević nekim svojim potezi-
ma i nastupima pokazao jedno iskustvo koje je krasilo Karađorđa, ali i iskustvo koje
je krasilo jednog visprenog kneza Miloša", a Dobrica Ćosić, da je "Milošević, sig-
urno prvi srpski političar posle rata koji je odlučno postavio nacionalno pitanje. On
je ispoljio dar za razumevanje istorijskog trenutka i svest o odgovornsti političara
... Ali, istorija nas opominje: narodi koji imaju vođe, imaju i neizvesnu budućnost",
da bi tri godine kasnije pohvalio srpskog predsjednika: "Kao što znate, ja se prema
politici Slobodana Miloševića ne odnosim stranački. Nastojim da ga vidim kao
hroničar i pisac ovog doba. S tog stanovišta, smatram da posle Nikole Pašića, u
Prvom svetskom ratu, nijedan političar nije imao teže uslove i veće breme od Slo-
bodana Miloševića. On se hrabro posvetio obnovi srpske države i spašavanja srpskog
naroda od novog porobljavanja i uništavanja, a tom se cilju suprostavljaju mnogi i
moćniji neprijatelji i teško premostive prepreke... Slobodan Milošević je, po mom
mišljenju, od svih srpskih političara u poslednjih pet decenija najviše uradio za
srpski narod. Njegova generalna nacionalna politika, strategija i taktika, smatram tla
je realistička i dobro je odmerena". 71 '
I posljednja nada da će se na XIV kongresu SKJ razriješiti kriza između dva
koncepta preuređenja Jugoslavije, od kojih su jednu zastupale Srbija i Crna Gora
- stvaranje Velike Srbije i druge, zajednički dogovor naroda i republika za
demokratsko preuređenje su propali. To što je delegacija SK Slovenije napustila
Kongres ne slažući se sa unaprijed nametnutim rješenjem nije uznemiravalo srpsko
i crnogorsko rukovodstvo, jer je Sloveniji 31. XII1989. godine, preko SSRN Srbije
upućen proglas za bojkot robe, pa je Srbija prva počela da krši jedno od osnovnih
načela ustava-jedinstveno jugoslovensko tržište i na sve načine tjerala Slovence da
napuste Jugosaviju.72'
Već tada srpsko rukovodstvo je bilo mišljenja da se pitanje odnosa u Jugo­
slaviji može riješiti jedino oružanom silom, pošto je JNA bila u njihovim rukama,
što najbolje ilustruje sjednica užeg rukovodstva Srbije 12. februara 1990. godine,
kojoj su prisustvovali Veljko Kadijević, savezni sekretar za narodnu odbranu, Petar
Gračanin, savezni sekretar za unutrašnje poslove, Dragutin Zelenović, pređsednik
vlade Srbije, Borisav Jović,član-predsjedništva Jugoslavije i Slobodan Milošević
predsjednik Republike Srbije, koji je torh-prilikom izjavio:
"-Biće rata bogami.
- Nećemo dati, bogami, uzvraćam ja (Borisav Jović) Dosta smo mi ratovali
i ginuli u dva svetska rata. Sada će mo rat svakako da izbegnemo!
71. Politika, 13. IX. 1991. st. 5.
72. Politika, 1X111989. st. 1.
329
 - Neće biti rata onakvog kakav bi oni hteli - dodaje Veljko, ali će biti onakav
kakav mora, a to je da im ne dozvolimo da nas tuku".73'
Stav rukovodstva Srbije oko budućih odluka o ustrojstvu Jugoslavije je
donijet 26. III 1990. godine na sastanku "koordinacije" u Srbiji gđe su učestvovali
svi čelni funkcioneri Srbije prilikom razmatranja "novostvorene" političke situacije,
poslije IV Kongresa.Ocijenjeno je "da se ostvaruje proces raspadanja Jugoslavije
na sličan način kao što se to desilo sa SKJ. Izgleda nam nezaustavljiv. Srbij a će voditi
iskrenu politiku opstanka federativne Jugoslavije, ali će se spremiti da živi i bez
Jugoslavije. U eventualnom raspadu zemlje računamo na jedinstvo sa Crnom Gor-
om. Makedoniju nećemo da molimo. Ako ona zamoli, moraće da se izvini za gre-
hove prema žrtvama iz Prvog svetskog rata (koje smatra okupatorima). Naš je cilj
da izbegnemo krvoproliće, da uspostavimo granicu unutar koje se neće ratovati.
Van te granice rat se neće moći izbeći, jer Bosna i Hercegovina neće moći da
opstane kao država, a bitka oko teritorije bez krvi teško je zamisliva.
Srbija neće pristati na konfederaciju. Jedini mogući način da se to prihvati,
ali koji je neostvariv, bio bi ugovorna garancija prava srpskom narodu u drugim
jugo-državicama. Pošto bi to bilo i provokativno traženje i neostvarivo, jer bi srpski
narod na kraju bio izigran čak i kad bi svi na to pristali, realno Srbij a nema nikakvog
razloga da prihvati konfederaciju. To nam ne može niko nametnuti.
Inače, procenjujemo da će se Jugoslavija verovatno raspasti već vidljivom
tehnologijom: republike će jednapo jedna (počev od Slovenije) doneti nove ustave,
koji će biti u sukobu sa važećim ustavom Jugoslavije, a o novom Ustavu Jugoslavije
neće se postići saglasnost. Na taj način Jugoslavija će nestati, pa će se postaviti
pitanje konfederacije do koje neće doći, nego će nastati sukobi usled neslaganja
srpskog naroda u Hrvatskoj i u BiH sa takvom nacionalnom pozicijom (odvajanja
od matice i pretvaranja u nacionalnu manjinu).
Srbija je odlučila da odmah pristupi izradi novog ustava koji će biti sposoban da
"pokrije" novu samostalnu srpsku državu. Sreća je što je ustavnim amandmanima na
Ustav SR Srbije 28. II1989. uspostavljena državna nadležnost SR Srbije na celoj teritor-
iji. Srbija mora biti spremna za predstojeće događaje koji se nameću van njene volje.74'
Dalji korak ka uspostavljanju hegemonije sprskog naroda u Jugoslaviji je učinjen
djelimičnim preuzimanjem Predsjedništva SFRJ, kao kolektivnog organa vrhovne
komande, koji je od 15. maja 1990. godine dolaskom B. Jovića na čelo ovog organa
donio odluku o oduzimanju oružja teritorijalne odbrane i stavljanje pod
kontrolu JNA. 75'
73. BorisavJović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1996. st. 108.
74. BorisavJović, citirano djelo, st. 131. -132.
75. Politika, 22. V. 1990. st. 1.
330
http://www.plbih.org
Već 28. juna 1990. godine srpsko rukovodstvo podržava ideju o "izbacivanju"
Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, s tim da takvo naređenje izvrši vojska.
" Slobo je dao dve ideje: prvo, da se "odsecanje" Hrvatske izvrši tako što će
I ičko - banijske ikordunske opštine, koje su stvorile zajednicu, ostati sa naše strane,
S tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da li hoće da ostane ili izađe, i
drugo, da se članovi Predsedništva SFRJ iz Slovenije i Hrvatske isključe iz glasanja
o odluci, jer oni ne predstavljaju onaj deo Jgoslavije koji tu odluku donosi. Ako
Bosanac bude za, onda imamo dvotrećinsku većinu ... bez Hrvatske i Slovenije
Jugoslavija će imati 17 miliona stanovnika, a to je za evropske prilike dovoljno".76'
Štab Vrhovne Komande SFRJ,3.aprila 1990 godine zbog mogućeg neost-
varivanja SANU-ističkog plana stvarana Velike Srbije predlaže Predsjedništvu
S FRJ mjere kojimabi se otklonila "neposredna opasnost po opstanak SFRJ" 77 ' koje
su se odnosile: (1) u spašavanje narušenog ustavnog poretka suspendovanja proti-
vustavnih pravnih akata republika; (2) uključivanje u program SIV-a ustavne re-
forme i izrade novog ustava SFRJ i (3) pravnog onemogućavanja diplomatskim i
međunarodno-pravnim licima da vršljaju po našoj zemlji. Predsedništvo je većinom
glasova usvojilo predloge štaba Vrhovne komande SFR Jugoslavije, ali ih je SIV
Ante Markovića odbacio kao "unitarističke" i "antidemokratske", cinički tvrdeći da
je opasnost preuveličana." 78'
Skupština Slovenije je 2. jula 1990. godine donijela "Deklaraciju o suver­
enosti Države republike Slovenije"79', a 27. septembra 1990. godine usvojila ustavne
amandmane XCVI ,XCVII XCVIII,80' kojima je propisano da se na teritoriji Re-
publike Slovenije primenjuju zakoni SFRJ, ukoliko nijesu u suprotnosti sa Ustavom
Republike Slovenije, i da mladići iz Slovenije služe vojni rok u svojoj Republici. I
Republika Srbija zaokružuje ustavnim amandmanima IX - XLIX od 23. marta svoj
ustavno-pravni status, čime je ostvarena parola "Oj Srbijo iz tri dela, ponovo ćeš biti
cela" jer je Skupština SAP Kosovo dala saglasnost na navedene amandmane, što je
bio i "formalni" razlog da se donesu amandmani, što će predstavljati "istorijski
datum" za Srbiju i srpski narod.81' Pošto je "tenkovski" ustav Srbije donesen pod
pritiskom državnog terora uz proglašene vanredne mjere od strane Predsjedništva
.1 ugoslavije na Kosovu, za isti su "saglasnost" dali pojedine ubačene grupe na samoj
sjednici skupštine, jer većina delegata je bila protiv, pa su oni 6. septembra 1990.
76. Borisav Jović citirano djelo, st. 161. \
77. Veljko Kadijević, Moje viđenje raspada Jugoslavije, Politika, Beograd 1993, st. 107.
78. Isto. st. 109.
79. Uredni list RS, br. 28/90
80. Uredni list RS, br. 35/90
81. Borisav Jović, Datum za istoriju, BIGZ, 1989, st. 15.
331
godine u Kačaniku usvojili Ustav Repblike Kosovo, pošto su 2. jula usvojili "Dek­
laraciju o Kosovu".
Djelovanje "pravne" države najbolje su osjetili Albanci, kada je Skupština
republike Srbije donijela Zakon o prestanku rada Skupštine SAP Kosovo i Izvršnog
veća Skupštine SAP Kosovo82'. O ustavnom osnovu ovog zakona i način kako je
donesen B. Jović kaže:"... skrenuo sam pažnju generalnom sekretaru da izveštaj
stručne službe može biti samo pozitivan tj. daje odluka Srbije u skladu sa Ustavom
SFRJ, a ako oni imaju drugačije mišljenje, onda neka ga i ne daju... Jer, to se posle
nikad ne može popraviti ako već jednom dođe na sednicu. Služba je imala pozitivno
mišljenje. Sve je ustavno. Država mora da se brani svim sredstvima. To nam je bilo
značajno kao temelj".83'
U Hrvatskoj je poslije prvih višestranačkih izbora došlo do organizovane
pobune Srba, protiv nove hrvatske vlasti, Srbi su zahtijevali da se pripoje Jugo-
slaviji. O nastalom stanju Dobrica Ćosić zapisuje: "Nema više nijednog ozbiljnog
razloga za postojanje Jugoslavije. Izčezao je prvi razlog - ugroženost nacije od
asimilacije Austrije i Turske; i drugi - idejno jedinstvo jugslovenstva ili kasnije
komunizma i treći -zajednička odbrana od zajedničkog neprijatelja i četvrti -jezička
bliskost koja više ništa ne znači. Ostao je jedino peti razlog - ekonomski, ali je i to
sumnjivo u ovolikoj ekonomskoj otvorenosti i međuzavisnosti sveta. Dakle, nema
sile koja nas može ujediniti kod raskola koji je stvoren".84'
Skupština Republike Srbije je 28. septembra 1990. godine donijela Ustav,85'
gde u preambuli stoji "polazeći od vekovne borbe srpskog naroda za slobodu, nje-
gove slobodarske, demokratske i državotvorne tradicije, istorijskog razvoja
zajedničkog života svih naroda i narodnosti u Srbiji, rešeni da ostvare demokratsku
državu srpskog naroda da bi u IV poglavlju, u članu 72. stav. 2. predvideli da
"Republika Srbija održava veze sa Srbima koji žive izvan republike Srbije, radi
očuvanja njihove nacionalne i kulturno-istorijske samosvjesnosti", a sve pod na-
zivom građanske države u kojoj "drugi" imaju najviši nivo zagarantovanih ljudskih
prava prema svetskim standardima. Isti postupak je primijenila i Republika Crna
Gora donošenjem Ustava86', čija je preambula skoro istovjetna sa navedenim
ustavom, a Bošnjaci su "izbačeni" iz ustava.(čl 1 st.2)
Već 22. oktobra 1990. godine rukovodstvo JNA je sa rukovodstvom Srbije
počelo stvarati planove o vojnom rješavanju krize na području SFRJ ukoliko se po
82. Službeni glasnik, RS, br. 33/90
83. Boorisav Jović Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd 1996. st. 165.
84. Isto, st. 193.
85. Službeni glasnik RS, br. 1190.
86. Službeni list RCG, br. 48/92.
332
http://www.plbih.org
"njihovoj mjeri" ne ostvari plan. Planove o budućem ustrojstvu nove države je iznio
10.11991. godine Slobodan Milošević "u ime srpskog naroda", a Borisav Jović "u
ime Jugoslavije". Slobodan Milošević je tom prilikom rekao: "pravo na samoopred-
jeljenje pripada narodima. Srpski narod polazi od toga da danas ima svoju jedinstv-
enu federativnu državu i želi da kao narod odlučuje sa te pozicij e o svoj oj budućnosti.
Srpski narod želi daživi u jednoj državi, sa jednakim građanskim pravima, sa jednim
međunarodno priznatim granicama, jednom vojskom, novcem i tržištem. Ko god
želi sa njim da živi na ravnopravnoj osnovu dobrodošao je. Za nas država može biti
unitarna ili federalna. Konfederacija nije država i o tome kao narod ne želimo da
razmišljamo. Federacija sa minimumom funkcija koje će se efikasno izvršavati je
najpodesniji oblikza funkcionisanje federacije. To praktično znači da mi republika­
ma osporavamo odcepljenje, jer to pravo njima ne pripada, nego narodima." 87 '
Borisav Jović je u ime "Jugoslavije" rekao: "Svaki razgovor o budućnosti koji polaze
od politike svršenog čina, da Jugoslavije faktički nema, neprihvatljiv je".S8'
Nakon neuspjelog dogovora na ovoj sjednici, pristupilo se sprovođenju pro­
grama "Homogene Srbije", što se vidi iz razgovora S.MiloševićaiB. Jovića:"... Jer,
kaže on (misli na S. Miloševića) kada vojska jednom "pokrije" srpske teritorije u
Hrvatskoj mi se više ne bojimo raspleta jugoslovnske krize. Bez toga ništa. Nama
drugačiji tog događaja ne odgovara".89'
Poslije još jedne neuspjele sjednice Predsjedništva Jugoslavije u Sarajevu
25. II1991. godine oko budućeg preuređenja Jugoslavije sačinjen je program "o
rješavanju jugoslovenske krize od strane JNAi srpskog rukovodstva" kada je Vrhov-
na komanda oružanih snaga predložila uvođenje vanrednog stanja u zemlji i tražila
da se njihov plan usvoji. Ovakav potez je nezapamćen u istoriji: da vojska traži da
izvrši "državni udar" i da joj se to odobri!. Taj tekst glasi:
"Polazeći od ustavne uloge i odgovornosti oružanih snaga u obezbeđenju neza­
visnosti, suvereniteta, teritorijalne celokupnosti i ustavnog poretka Jugoslavije, u
ime oružanih snaga i Štaba Vrhovne komande, predlažem:
Prvo, odmah doneti odluku o zavođenju vanrednog stanja na celoj teritoriji
SFRJ i suspendovati sva normativna akta koja su u suprotnosti sa Ustavom SFRJ
i Saveznim zakonima.
Drugo, doneti odluku o podizanju borbene gotovosti oružanih snaga,
uključujući i mobilizaciju dela jedinica do nivoa koji će, prema proceni Štaba
Vrhovne komande, garantovati sprečavanje građanskog rata, uspešno suprostav -
ljanje svakom pokušaju strane vojne intervencije i obezbeđenju uslova za miran,
87. Borisav Jović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd. 1996. st. 240.
88. Isto, st 246.
89. Borisav Jović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1996. st. 262.
333
 demokratski i na Ustavu SFRJ i zakonima zasnovan rasplet jugoslovenske krize.
Treće, hitno dovođenje narušenog sistema odbrane zemlje u ustavne okvire.
Razoružanje i rasformiranje nelegalnih oružanih sastava, u skladu sa Naredbom
Predsedništva SFRJ od 9. januara; potpuno relizovanje stavova i odluka
Predsedništva SFRJ o rukovođenju teritorijalnom odbranom i stavljanju sistema
vojne obaveze u nadležnost oružanih snaga.
Četvrto, hitno nastaviti političke razgovore o budućem uređenju Jugoslavije,
a u republikama, čija se rukovodstva opredeljuju za odcepljenje, organizovati ref-
erendum, na kome će se svakom narodu pružiti mogućnost za neposredno i slobod-
no izjašnjavanje bez ikakvog diktata i majorizacije.
Peto, sledeći volju naroda, iskazanu na referendmu, što pre, a najkasnije u
roku od šest meseci, doneti ustav jugoslovenske države; organizovati višestranačke
izbore i konstituisati nove organe vlasti. Buduće jugoslovensko društvo izgrađivati
kao parlamentarnu demokratiju višestranačkog tipa, bez nametanja bilo kakvih i
bilo čijih ideoloških nadzora i monopola.
Jugoslavija je kao zajednička domovina svih naših naroda, stvarana u ratu, uz
ogromne žrtve, s toga niko od onih koji su danas na vlasti nema pravo da daje
saglasnost za raspad Jugoslavije, niti da se miri sa rušilačkom stihijom, kojom je
zemlja zahvaćena. Jugoslaviju su stvorili naši narodi i samo oni, svojom slobodno
izraženom voljom, mogu da odlučuju o njenoj sudbini. Oružane snage SFRJ, dužne
su da obezbede uslove za to. One ne prihvataju raspad Jugoslavije politikom
svršenog čina i ugrožavanje njenog opstanka na bilo koji drugi protivustavan način.
Svako njihovo drugačije ponašanje predstavljalo bi izdaju zemlje i najteži zločin
prema narodu".90'
Na tekst "ultimatuma" Štaba Vrhovne komande je reagovao Stipe Mesić: "
...nijednu državu još nijesu srušili ni pištolji i šmajseri. Nema države koju su pištolji
srušili i nekakvo naoružavanj e stanovništva. Amerika j e sva naoružana, svi Ameri­
kanci mogu imati oružje, kakvo god žele. Nemam osjećaj daje taj režim jako nesta-
bilan... stavljati vojsku u pripravnost, zbog toga što ovaj ili onaj ima više pištolja -
treba napraviti takvu psihozu da se niko ne osjeća ugrožen, a to se jedino može
političkim dogovorom ... prvo ne vjerujem u taj podatak da su jedino Srbi
nenaoružani. Srba najviše ima u Armiji, u policiji; po cijelom jugoslovenskom pros­
toru i, sad, na jednom, Srbi - jadni i čemerni, nenaoružani, svi ih spopali, svi mrze
Srbe, svi samo gledaju ne bi li nekako zaskočili Srbe i uništili ih".91'
Pošto je Predsjedništvo SFRJ odbilo prijedlog za donošenje odluke o "zakon­
skom državnom udaru" Veljko Kadijević je iste večeri otputovao u Rusiji na "dogo-
90. Isto, 287. - 288.
91. Borisav Jović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1986. st. 298.
334
http://www.plbih.org
vor" sa Dimitrijem Jazovim, ministrom vojske Rusije, a Borisav Jović se obratio
građanima Jugoslavije preko radija i televizije. Ukazao je da "Predsedništvo SFRJ
ničim i nikad nije osporavalo pravo svakog naroda na samoopredeljenje, uključujući
i odcepljenje, ali na ustavnoj i zakonskoj proceduri bez majorizacije i ugrožavanja
tih interesa". Zatim je iznio činjenice o naoržavanju po nacionalnoj i partijskoj
osnovi i stvaranju republičkih vojski. Preskočio je da kaže da je Armija podijelila
Srbima naoružanje na čitavoj tertoriji SFRJ i raznim već formiranim četničkim
formacijama, koje su obučavali oficiri baš te Armije. Nakon uobičajene kritike
Saveznog izvršnog vijeća dao je podršku Armiji, koja zahtijeva uvođenje ratnog
stanj a da bi se na taj način "demokratski" iznašlo političko rešenje, j er "Armij a nema
zadatak ni nameru da se meša u politički život i da utiče na donošenje političkih
odluka o budućnosti zemlje, jer je njen zadatak da garantuje i ostvaruje mir i nor-
malne uslove da se na demokratski način i na ravnopravnoj osnovi donesu odluke o
političkoj budućnosti zemlje i o izlasku iz krize". 92'
Da su navedene konstatacije iz govora Borisava Jovića neistinite ukazuje čin­
jenica daje Armija već imala pripremljen plan za uvođenje vojne uprave na teritor-
iji gdje ne žive Srbi, a kao farsa i pokriće za to je i ostavka članova Predsjedništva
B. Jovića, N. Bućina i J. Koštica, a Slobodan Milošević će izjaviti da ne priznaje više
odluke Predsjedništva SFRJ, jer nijesu legalne, a i po prvi put mu nije prošao
zamišljeni plan." 9 3 )
Istog dana na zatvorenom sastanku sa predsjednicima opština Srbije 16. III 1991.
godine Slobodan Milošević je najavio mogućnost razgraničenja sa Hrvatima. "Granice,
kao što znate, uvek diktiraju jaki, nikada ne diktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da
moramo biti jaki. Mi jednostavno smatramo da je legitimno pravo i interes srpskog
naroda da živi u jednoj državi. To je početak i kraj. Taj legitimni interes srpskog naroda
ne ugrožava interese nijednog drugog naroda. Uostalom, šta će im ti Srbi koji im toliko
smetaju po Kninu, po Petrinji, Glini, Lici, Baniji, Kordunu, Baranji, ako je taj problem
toliki?"
"A, ako treba da se tučemo" dodaje Milošević, "bogami ćemo da se tučemo!
Nadam se da neće biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer, ako ne umemo dobro da
radimo i privređujemo, bar ćemo znati dobro da se tučemo." 94'
Samo devet dana kasnije, 25. marta 1991. godine u Karađorđevu su se sastali
Franjo Tuđman i Slobodan Milošević, gdje su se složili da ruše predsjednika
Saveznog izvršnog vijeća Antu Markovića i "tada razgovarali o podeli Bosne. Sve
92. Politika, 18. III 1991. st. 1.
93. Politika, 18. III 1991., st. 1 - 3.
94. Slavoljub Đukić, Između slave i anateme, Politička biografika Slobodana Miloševića, Filip
Višnjić, Beograd, 1994, st. 187.
335

što se zatim događalo samo su političke igre u kojima Kučan, Tuđman, Milošević,
Izetbegović, Bulatović i Gligorov učestvuju u jalovim većanjima u Ohridu, na Bri-
onima, u Cetinju, na Brdu kraj Kranja, u Beogradu i Sarajevu".95' Poslije uspostave
"pune kontrole" nad radom Predsjedništva SFRJ rukovodstvo Srbije je poštovalo
sve njegove odluke, jer su sada "legalne i legitimne" jer su u interesu srpskog naroda,
bez obzira što je autonomija SAP Kosova ukinuta, ali je tu njegov predstavnik, a
predstavnici Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije su napustili
ovaj organ. Dirigentsku palicu preuzima dr. Branko Kostić, koji je građanima
preporučivao novi jelovnik "korijenje", Borisav Jović koji izjavljuje "mi nismo Ru-
munija, nego iza sebe imamo vojsku, policiju i narod", za kojeg će bivši predsjednik
Predsjedništva Stipe Mesić reći "dogovor sa Borom Jovića je muža jarca kroz rešeto".
Jovan Kostić je bio broj više u tom forumu, a Sejdo Bajramović, zastavnik po činu,
šef tombole u prištinskom bokserskom klubu, je nakon izbora na tu funkciju na
prvoj sjednici pitao: "A gde ću ja da spavam". Ovaj sastav je donio "jednoglasno" 4.
oktobra 1991. godine odluku o prelasku Predsjedništva SFRJ za rad u uslovima
neposredne ratne opasnosti. U međuvremenu je Slovenija zaokružila svoju
državnost 25. juna 1991. godine, dan prije roka koji je određen u "deklaraciji o
prijedlogu za sporazumno razdruživanje Jugoslavije" 96'. Donesen je Osnovni ustav-
ni akt o samostalnosti i nezavisnosti Republike Slovenije.97' Sabor Republike Hr-
vatske je istog dana, 25. juna 1991. godine donio Ustavnu odluku o suverenosti i
samostalnosti Republike Hrvatske i Deklaraciju o proglašenju suverene i samostal­
ne Republike Hrvatske". 98'
Izvršena je agresija Srbije i Crne Gore sa JNA na Sloveniju, a zatim i na
Hrvatsku u cilju zauzimanja linija koja će garantovati brz rasplet jugoslovenske
krize, što ukazuju zaključci od 9. oktobra 1991. godine sa sjednice na kojoj su
prisustvovali Slobodan Milošević, Momir Bulatović, Branko Kostić, Borisav Jović,
Veljko Kadijević i Blagoje Adžić:
"1. Moramo biti spremni za vojnu opciju za ostvarivanje cilja i političkog
raspleta. Ako ne budemo vojno spremni da branimo svoje ciljeve doživećemo po­
raz.
2. Izvesno je da vojna varijanta odbrane na dugu stazu na dostignutoj liniji
borbe samo sa snagama sa kojima raspolažemo ne može da se ostvari, neće se
izdržati.
Izlaz treba tražiti u brzom političkom raspletu ili vojnoj akciji. Na dugu stazu
95. Isto,
96. Uredni list RS, br. 7/91.
97. Uredni list RS, br. 1. od 21. jula 1991. godine.
98. Narodne Novine RH, 31/91.
336
http://www.plbih.org
ćemo izgubiti. Zato treba ići na inteziviranje vojnih političkih mera, kombinovano.
a/ Intenzivirati političke razgovore i preko EZ i neposredno.
b/ Pokušati da se kroz mirovnu akciju EZ u što kraćem roku nađe rešenje
mirnim putem i da se tako ostvare naši ciljevi.
Treba im staviti do znanja, ako bude podvala u ovoj mirovnoj akciji, da će
Srbija i Crna Gora predložiti opštu mobilizaciju i da će Armija biti u stanju da
osujeti svako za nas neprihvativo rešenje. To treba, vrlo jasno reći."99'
Posljednji pokušaj da se spriječi agresija Srbije i Crne Gore je učinjen na
Haškoj konferenciji 24. oktobra 1991. godine, kada su dokument koji je sastavio
Ministarski savet u Briselu 27. avgusta 1991. godine prihvatile sve republike i nar-
odi, izuzev Srbije, da bi Crna Gora povukla saglasnost 30. oktobra 1991. godine.
IV.
Pravo na samoopredjeljenje naroda podrazumijeva pravo svakog naroda da
slobodno određuje svoj politički status - spoljni vid tog prava, i slobodan izbor
privrednog, društvenog i kulturnog razvoja - unutrašnji vid prava na samo-
opredjeljenje.Ovo pravo podrazumijeva i pravo naroda na slobodno raspolaganje
svim prirodnim bogatstvom i resursima, a da su države članice paktova obavezne
da olakšavaju ostvarivanje ovog prava shodno odredbama člana 1. i 55. Povelje
Organizacije Ujedinjenih Nacija. Ovo pravo se ne može ograničiti na pojedine
narode, niti je ovo pravo "potrošeno", jer je u pitanju "prirodno i neotuđivo pravo"
što podrazumijeva pravo svakog naroda na preispitivanje svog političkog statusa
kako bi neposrednim izborima, putem referenduma donio odgovarajuću odluku.
U sadašnjoj međunarodnoj konstaleciji snaga ostvarivanje prava na
samoopredjeljenje je prihvatljivo i u državama u kojima žive više naroda shodno
Principima VIII Helsinškog sporazuma, po kojima se ovo pravo primjenjuje i na
"narode unutar suverenih država u Evropi". Pravo na samoopredjeljenje se ne može
koristiti na način da se razbija suverenitet države, što znači da je nasilna secesija
nedozvoljena. U Helsinškim Principima izričito se navodi da pravo na samoopred-
jeljenje znači priznanje unutrašnjeg slobodnog izbora "unutar" datog političkog
jedinstva vlasti, odnosno federacije i podrazumijeva pravo na uređenje, odnosno
preuređenje državno - pravnog, političkog, društvenog i ekonomskog uređenja u
okvirima datog političkog jedinstva.100'
99. Borisav Jović, citirano djelo, st. 298.
100. Henkin, Pught, Schachter, Smit, International, Law, Casesand, Mateiiales, Secontedi-
tion. West. Publisheng COMinn, 1987, str. 279 - 292.
337
 U skladu sa navedenim dokumentima i Odlukom skupštine Republike Bosne
i Hercegovine raspisan je referendum o budućem državno -pravnom statusu te
Republike u Jugoslaviji pa su Bošnjaci odlučili 29, II 1992. godine da zajedno sa
ostalim narodima koji žive u BiH, koju su apstinirala većina Srba, da žive u "samo-
stalnoj, nezavsnoj i suverenoj" državi Bosni i Hercegovini. No, kako je 25. marta
1991. godine većpostignut dogovor u Karadorđevu između Srba i Hrvata o podjeli
Bosne, bošnjački narod se našao u "sendviču" dvije velikodržavne koncepcije. Tako
je u Bosni osnovni sukob izbio na relaciji Srba i Hrvata, koji su htjeli da što više
prigrabe teritorija ove Republike. U to vrijeme "Bosna i Hercegovina je sve više
ličila na Hrvatsku s kraja ljeta 1991. godine. Svaki dan se postavljaju nove barikade
i otvaraju nova žarišta. Geografija je htjela da se i u većini sadašnjih bosansko -
hercegovačkih ratišta, tuku uglavnom Srbi i Hrvati". 101 '
Prije izbijanja rata u Bosni i Hercegovini izvršeno je naoružavanje srpskog
naroda od strane najviših državnih organa Jugoslavije, Srbije i Crne Gore. Ažurirani
su planovi kako bi se Bosna i Hercegovina od strane pripadnika "koljačkih" formacija
što prije zarobila. Egzekutor svega ovoga će biti Srpska demokratska stranka, koja je
samo sprovodila SANU-ističke ideje u sprovođenju planova "RAM" "DRINA" i
"KUPA". Naoružavanje je vršeno javno o čemu je raspravljalo i Savezno izvršno
vijeće, kada je Ante Marković iznio podatke-naredbe Slobodanu Miloševiću, pred-
sjedniku SDS Radovanu Karadžiću da se za naoružanje Teritorijalne odbrane koje
je jednostranim aktom Predsjedništva SFRJ oduzeto narodu i podijeljeno Srbima u
Bosni i Hercegovini u cilju relizacije plana "RAM -Program Velike Srbije i izjavio da
se JNA uključila u rat i da drži stranu Srbije".102' Naoružavanje Srba u Bosni i Herce-
govini je intenzivnije poslije referenduma, kojim je odlučeno o suverenosti Bosne i
Hercegovine. "Prema nepotpunim podacima Press - centra Armije Bosne i Hercego-
vine (od maja 1993.) opremom JNA naoružano je 50.400 ljudi (Srba), odnosno pune
četiri divizije sa 200 tenkova, 150 oklopnih transportera, 400 teških topova, 800
minobacačaibestrzajnih topova. Republika Srbijaje dodatno opremilajoš oko 42.000
ljudi, odnosno tri samostalne divizije. U tom kontigentu je, na primjer, isporučeno:
1017 mitraljeza kalibra 7,62 mm, 216 mitraljeza, 12,7 mm, 162 bestrzajna topa, 441
minobacača, 54 topa kalibra 76 i 100 mm, 36 haubica od 122 mm, 54 višecevna raketna
bacača od 128 i 262 mm, 90 protivavionskih topova (PAT) od 20, 30,40, 57mm, 96
srednjih tenkova, 30 samohotkih i 18 oklopnih vozila".103'
Za razliku od bošnjačkog naroda, srpski narod u Bosni i Hercegovini nije
101. U.O. Umožurike,Self,Determination in intemationalaw, Arshon Books, 1972,st.3-27.
102. Vreme, br. 75, 30. III 1992, st. 7.
103. Dr.Smail Čekić, Agresija na Bosnu i genocid nad Bošnjacima, 1991. - 1993, Ljiljan,
Sarajevo, 1994. st. 40 - 43.
338
http://www.plbih.org
poštovao odredbe utvrđenog međunarodno -pravnog poretka, pa su poslanici Klu-
ba Srpske demokratske Stranke i Srpskog pokreta obnove 24. oktobra 1991. godine
donijeli Odluku o osnivanju "Skupštine srpskog naroda Bosni i Hercegovini" i
Odluku "o statusu funkcionera, rukovodećih radnika i drugih radnika u republičkim
državnim organima" .1(14' Na teritoriji Bosne i Hercegovine SDS j e ignorisala of icij el-
nu vlast, jer su lokalne vođe SDS pod patronatom centrale te stranke, a uz blagoslov
i naređenja iz Beograda stvorili paradržavne formacije, formirali četničke odrede,
vršile obuku četničkih jedinica, a pri tome su im pomagali "Reformisti" koji su se
na sve načine zalagali za "sanuističku" Jugoslaviju. Bosna i Hercegovina je bila
kantonizirana, republička vlast se nije priznavala, pa je 21. novembra 1991. godine
donesena Odluka o verifikaciji proglašenih "srpskih autonomnih oblasti u Bosni i
Hercegovini: "Autonomna regija Krajina", "SAO Hercegovina",
"SAO Romanijsko - Birčanska", "SAO Semberija" i "SAO Sjeverna Bosna" i
odluka o teritoriji opština, mjesnih zajednica i naseljenih mjesta u Bosni i Herce­ govini
koje se smatraju teritorijom države Jugoslavije".105'
Na "plebisctu" srpskog naroda održanom 9. novembra 1991 godine, kojim je
odlučeno da se može raditi sve u interesu "Velike Srbije" donijeta je 21. novembra
1991. godine i "Odluka o formiranju republike srpskog naroda" i "Odluka o osta-
janju srpskog naroda u zajedničkoj jugoslovenskoj državi", a formalno proglašenje
"republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine" je izvršeno 9. januara 1992. god-
ine". 10 6 ' Usvajanjem navedenih odluka sve legalne institucije su prestale da f
unkcionišu čim je srpski narod u Bosni i Hercegovini ostvario "pravo na samoopred-
jeljenje" i pozvao Jugoslovensku narodnu armiju da štiti srpski narod i njihovu
državu U tom cilju je do 19. marta 1992. godine na teritoriji "Bosne i Hercegovine
u komandama, jedinicama i ustanovama druge i četvrte vojne oblasti i paradržavnim
formacijama tzv. srpskih autonomnih oblasti, uglavnom, završena mobilizacija,
naoružavanja i opremanja "vojnih obveznika" srpske nacionalnosti. 107'
Najviši vojni organi SFRJ su sredinom 1990. godine donijeli naredbu da se
cjelokupno naoružanje i oprema iz svih privrednih, društvenih i državnih ustanova
preda republičkim štabovima teritorijalne odbrane, da bi početkom 1991. godine
celokupno to naoružanje bilo pod kontrolom JNA. Naoružanje od strane JNA je
dijeljeno isključivo Srbima i Crnogorcima, zatim se pristupilo penzionisanju visok-
ih oficira, te je na taj način očišćen armijski vrh od kadrova nesrpske nacionalnosti.
104. Politika, 25. X. 1991. st. 3.
105. Politika, 22. XI1991. st. 3.
106. Politika, 10.1. 1992. st. 1.
107. M. Kreso, Činjenice koje ukazuju na agresiju na Republiku BiH od strane Savezne
Republike Jugoslavije i njenih pomagača, Sarajevo, 1993, st. 6.
339
 "Na teritoriji BiH je izvršena najveća koncetracija vojne sile na svijetu na takvom
uskom prostoru. Istovremeno, JNA je pod svoju komandu stavila sve militantne,
fašističke formacije iz Srbije i Crne Gore, uključujući i vojne formacije SDS. Vojni
kadar koji je komandovao u Bosni je bio iz sastava JNA: general pukovnik Milutin
Kukanjac, komandant II vojne oblasti; general major Vojislav đurđevac, koman­
dant IV sarajevskog korpusa, general major Tihomir Talić. komandant V.
Banjalučkog korpusa; general major Špiro Ninković, komandant korpusa Bihać;
pukovnik Branko Šovagović, komandant V. vazduhoplovnog korpusa; general
major Milan Nedeljković, komandant XVII korpusa Tuzla, general major Ratko
Mladić, komandant Kninskog korpusa, general major Momčilo Perišić, koman­
dant korpusa Bileće (sada načelnik generalštaba vojske Jugoslavije); general puk-
ovnik Pavle Strugar, komandant IV vojne oblasti. 1081 Još prije početka rata JNA je
zauzela sve značajne vitalne objekte, kako bi stekla vojnu prednost, kontrolisala
puteve i željeznice i blokirala cjelokupnu Bosnu i Hercegovinu, ukopala artiljerijs-
ko naoružanje i izvršila mobilizaciju stanovništva i rasporedila ih na položaje, dok
je opsadiranim gradovima prekinut dotok hrane, vode i struje. U pomoć su im stigle
snage iz Srbije i Crne Gore i uz svestranu pomoć avijacije koristeći zapaljiva oružja,
zapalili su zgradu Skupštine i Vlade BiH, orjentalni institut, biblioteke, željezničke
stanice, sportski centar "Zetra" i "Skenderija" i dr.
Radovan Karadžić je naredio da se na teritoriji Bosne i Hercegovine formira­
ju oružane formacije i naoruža cjelokupni srpski narod uz saradnju sa JNA, koja je
trebala da obezbijedi značajne komunikacije na rijekama. Donesena je odluka o
formiranju "dobrovoljačkih" jedinica u BiH, uz saglasnost Predsjedništva SFRJ, a
realizaciju je izvršio načelnik general štaba JNA Blagoje Adžić 25. marta 1992.
godine koji je postavio sledeći zadatak:"U što kraćem roku pristupiti formiranju
štabova, odreda i brigada, dobrovoljačkih jedinica smanjenog sastava i njihovoj
adekvatnoj popuni starešinskim kadrom iz JNA i naoružavanjem i opremom. Sve
"dobrovoljačke sastave" "vojno organizovati i povezati sa komandama JNA u zoni
njihove odgovornosti".109'
Značajan doprinos u agresiji na Bosnu i Hercegovinu su zauzimale i,
paradržavne vojne formacije iz Srbije i Crne Gore i to: "arkanovci" jedinice Željka
Ražnjatovića Arkana, pod patronatom Socijalističke partije Srbije; "šešeljovci",
odnosnojediniceVojislavaSešelja, Srpske radikalne stranke; "Beli orlovi" jedinice
Mirka Jovića, Srpske narodne obnove, "rojalisti" jedinice Mihajla Mlađenovića,
srpski rojalistički blok, "srpska garda", jedinice S.Lainovića; "vukovarci"; specijalci
108.Arhiv Instituta za istraživanje zločina protiv čovečnosti i međunarodnogprava u Sarajevu (AIIZ),
Dnevni izvještaj br. 7. 1. V. 1992.
109. Slobodna Bosna, br. 3 14. X. 1991.st. 4.
340
http://www.plbih.org
Saveznog sekretarijata unutrašnjih poslova; "martićevci"; "dobrovoljci" pročetničke
organizacije iz Srbije i Crne Gore. Pored navedenih paradržavnih organizacija koje
su vršile masovne pokolje i zločine značajna mjesta su zauzimala i "Srpski sokolovi",
jedinice Narodne stranke Crne Gore i jedinica Dragosava Bokana - gvozdeni puk
"Pavle Đurišić".
Od svog formiranja Savez komunista - Pokret za Jugoslaviju je naoružavao
srpske oružane formacije i Srbe na čitavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Ta
politička partija koja se formirala poslije raspada XIV kongresa SKJ okupila je u
svojim redovima oficire i građanska lica na službi u JNA, značajan broj boračkih
organizacija, savez rezervnih vojnih starješina, sve one koji su podržavali SANU-
ističku politiku. Ova partija je u saradnji sa najvišim rukovodstvom SFRJ formirala
posebne jedinice pod rukovodstvom JNA i učestvovala u planiranju, pripremanju
i izvođenju agresije na Bosnu i Hercegovinu, a ideolog ove partije je bila Mirjana
Marković, supruga Slobodana Miloševića. Pored ovih formacija značajnu ulogu su
imali i plaćenici iz Ukrajine, Rusije i Rumunije, koji su dovođeni na front u Bosni
i Hercegovini preko agencije koju je osnovao Vojislav Šešelj.U prvoj polovini 1992.
godine bilo je samo oko Sarajeva 600 Rumuna, 200 Rusa, 2.500 ruskih plaćenika i
oko 400 Kozaka. 110'
Za sve ovo vrijeme Bošnjaci su bili uglavnom pasivni. Ta pasivnost se ogled­
ala u tome što su čekali da se sprovede referendum o državno - pravnom statusu
Bosne i Hercegovine, jer su Srbi jedva čekali da u to vrijeme bukne požar, kako se
referendum ne bi sproveo što bi bilo katastrofalan ishod, jer od referenduma je
zavisilo međunarodno priznanje Bosne i Hercegovine kao suverene države.
Početak rata u Bosni i Hercegovini je počeo napadom na Sarajevo kada je
general srpske vojske Ratko Mladić komandovao "raspamećivanje":
"Jankoviću, još jednu ispalite na zgradu Predsjedništva.
Mi smo već završili,generale.
Čuješ ti!Još jednu. Gađaj. Raspametiti ih treba. Ko je to? Turci po
Velušićima, tamo i onako nema puno Srba...
Ali generale...
Čuješ što govorim. Turci. Raspametiti ih treba!
Punih sedam časova general Mladić je komandovao "RASPAMEĆI­
VANJE"! Uništiti, razoriti sve, zgrade^uliće, ljude, razum, dušu. Milosti ni za koga.
Koliko je samo đece te noći mentalno ranjeno, koliko je kosa posijedilo, mržnje
posijano, ljudskih bića unesrećeno, truda uništeno...
Razlog? Mladić nije rukovodio odbranom, nije ni napadao vojne ciljeve.
Meta su bili Sarajevo i zajednički život u njemu... Kada grad bude dovoljno razoren
110. Dr. Smail Čekić, citirano djelo, st. 221.
341
 a predratne Sarajlije odu, poginu, umru ili se odreknu zajedničkog života - projekat
će biti završen".111' Napad na Sarajevo je počeo 5.IV.1992.godine,drugog dana ra-
mazanskog bajrama, a istovremeno su napadnuti ostali gradovi u čitavoj BiH. Bilo
je jasno "ko je agresor i kakva je uloga jedinca u koje se metastazom, deformisala
nekadašnja JNA. Jasno je ko ima avijaciju,tenkove,jasno je odakle granate i munici-
ja, ko organizuje logistiku, jasno je ko su oni što preko nišana gledaju na pola
miliona ljudi pred sobom, čekajući da im onaj nacionalni lider, kome su pamet i dušu
založili, naredi da ospu ognjem, jasno je ko zapali Foču, ko sagori Kupres, ko pokla
djecu slastičara i burekdžija u Bijeljini, jasno je ko ubi mladića dok je u dvorištu
igrao košarku, jasno je od koga i pred kim bježe hiljade i hiljade, iz svojih domova,
sve ostavljajući, samo da bi glavu na ramenima iznijeli, jasno je i da to nije RAT-
nego prosto agresija, pokolj ..."112) Naredbodavci agresije i svega što nije
ljudsko su lica "...koja su čeznula za epskom slavom. Psihijatar je zaguslao mitral­
jeskim rafalima, šekspirolog se dohvatio noža, a pjesnici haubica." 113 '
Čineći zlodjela nezabilježena u dosadašnjoj istoriji, tvorci mraka i genocida
uporno "ponavljaju" sanuističku tezu o "ugroženosti" srpstva i da je u tom "svetom"
cilju sve dozvoljeno. Treba utrijeti svaki duh Bosne, da se dokaže daje zajednički
život sa "Turcima" nemoguć i da se pokaže svijetu ko je na granici "islamskog"
fundamentalizma. O toj monstruoznosti najbolje govori primjer Brčkog:
"...u Brčko ulaze specijalci, koji odmah ubijaju nekoliko stotina ljudi u zgradi
policije...Dva dana kasnije četnici prelaze rijeku Brku i ulaze u prigradska musli-
manska naselja ...U podrumu pronalaze 600 ljudi koje likvidiraju na licu mjesta, a
ostale odvode u Bijelu džamiju u Kolobari..., gdje ih maltretiraju, batinaju, a potom
ubijaju....Od 5.do 25.svibnja na tim trima mjestima ubijeno je na najmonstruozniji
način 2.000 ljudi, a zločin je nastavljen 12. lipnja, kada je izvršena još jedna masovna
egzekucija Muslimana u Luci-nekoliko stotina što ustrijeljenih što zaklanih
muškaraca, žena i djece. Kako se radilo o drugom danu Bajrama, četnici su za svoje
žrtve prilikom klanja govorili daje to "kurban (kurbani su vjerske žrtve, ovce koje
za vrijeme Bajrama kolju Muslimani, a meso dijele sirotinji).
Inače, leševi (kojih je samo u Luci bilo više od 3.000) uklanjani su tako što
su odneseni u obližnu tvornicu stočne hrane i tamo bacani u takozvanu kafileriju,
stroj koji tvari za proizvodnju te hrane u najsitnije komadiće. Tako ne postoji ni
jedna masovna grobnica žrtava četničkog zločina." 114'
Opet se pokazalo da je istorija repriza događaja, te da je genocid nad
111. Zeljko Vuković, Ubijanje Sarajevo, Kron, Podgorica, 1992. st. 13.
112. Feriđ Muhić:" Slugama pripada slava",Nedjelja,21 .IV. 1992.
113. Slobodan Blagojevićć'Pjesnici haubica u potrazi za epskom slavom" "Neđelja", 24.VI92
114. Joško Dadić,"Nedeljna dalmacija",7. listopad 1992. st.31
342
http://www.plbih.org
Bošnjacima vršen u istim mjestima sa većom.žestinom nego za vrijeme drugog
svjetskog rata. Glavna stratišta Bošnjaka su bila dolina rijeke Drine i opštine Bijel-
jina, Zvornik, Bratunac, Srebrenica, Vlasenica, Višegrad, Foča, Cajniče, Rudo i
Goražde; istočna Hercegovina: Bileća, Trebinje, Gacko, Nevesinje, Kalinovik, Lju-
binje i Stolac; područje oko Sarajeva: Vogošće, Ilijaš, Ilidža, Trnovo, Hadžići, Pale,
Sokolac, Han Pijesak i Rogatica; područje Bosanske krajine: Kulen Vakuf, Kotor
Varoš, Bosanska Krupa, Ključ, Sanski Most, Prijedor, Prnjavor, Celinac, Banja
Luka, Bosanski Novi, Bosanska Gradiška, a u Posavini Brčko, Orašje, Derventa i
Gradac. U centralnoj Bosni genocid je vršen u Donjem Vakufu, Mrkonjić Gradu,
Jajcu, Šipovu, Doboju i Teslicu. Taj genocid se ogledao u organizovanom ubijanju,
masakriranju i klanju, pljački i uništavanju imovine, etničkom čišćenju, mučenju,
silovanju žena i đevojaka i đevojčica, nasilnoj deportaciji u koncentracione logore,
na prinudan rad, na nasilno pokrštavanje Bošnjaka, nehumano postupanje sa ran-
jenicima i civilima, rušenje zdravstvenih ustanova, kulturnih i vjerskih spomenika,
razaranje gradova i sela, uništavanje infrastrukturnih objekata, posebno dalekovo- da
i rezervoara za vodu i prirodnih resursa, šuma, vodotokova, rudnika i si.
Prema podacima Komisije Predsjedništva RBIH za prikupljanje činjenica o
ratnim zločinima u avgustu 1992. godine, broj ubijenih i raseljenih izgleda ovako:
"- Prognanih i raseljenih lica u BIH bilo je preko 1,8 miliona;
- onihkoji se nalaze u konc - logorima (uglavnom Muslimani) bilo je 130.000;
-100.000 građana (opet uglavnom Muslimana) je deportovano sa tzv. čistih
srpskih teritorija u druge zemlje;
- za samo pet mjeseci agresije ranjeno je 200.000 stanovnika BIH, a od toga
je preko 150.000 lakih i težih invalida;
- u genocidnim akcijama ubijeno je preko 60.000 stanovnika ..." u5 )
"Samo u januaru 1993, od gladi je umrlo 214 Sarajlija. Brojke o poginulim
i ranjenim od granata i metaka odavno ne uzbuđuju. -Dnevni prosjek od dvadesetak
poginulih i još dva do tri puta više ranjenih - ma koliko bio stravičan - postao je
"hladna" vijest. Brojke o stradalim od bolesti, o duševno ranjenim - i nema. A
izgubljena đetinstva, razorena srodstva, prijateljstva, ne spominju se. Ima li života
prije smrti u najvećem koncentracionom logoru na planeti?" 116'
U Bosni i Hercegovini je do 22. avgusta 1992. godine formirano 159 koncen-
tracionih logora i zatvora, od čega 14 u Srbiji i Crnoj Gori, što znači 173. logora i
zatvora.117' Kroz te logore i zatvore je prošlo 260.000 ljudi, u kojima zarobljenici nijesu
imali ni elementarne uslove za život gde je puno njih zbog nedostatka vazduha i vode
115. Nijaz Duraković, Prokletstvo Muslimana, Oslobođenje, Sarajevo, 1993, st. 220.
116. Zeljko Vuković, citirano djelo, st. 15.
117. Nijaz Duraković, citirano djelo, st. 222.
343
poumiralo. U logorima su vršena razna ispitivanja nad Bošnjacima, gđe se sa njima
eksperimentisalo kao sa kunićima. Logorašima su četnici urezivali krstove i slovo "U",
po rukama na čelu i licu a poslije toga im sole rane, gase cigarete po njihovom tijelu,
stavljaju noževe pod usta i pod vrat prijeteći klanjem, guraju im željezne šipke u usta,
bacaju u vatru, bodu bajonetima, lome im zube, pljačkaju novac, nakit i dr., prisiljav-
aju ih da ližu krv po podovima sportskih hala, da se krste, pjevaju četničke pjesme,
psuju muslimanske svetinje, da gutaju parčad stakla, rokću kao svinje, jedu odpuške
cigareta, prisiljavaju muškarce na protuprirodne bludne radnje u prisustvu svojih
zatočenika, odvode ih na prisilan rad pri kopanju rovova.115'
Pošto Bosna nije mogla biti poražena i podijeljena, ona je -zaklana. U istoriji
ne postoje zločini takvog sadističkog iživljavanja jednog naroda nad drugim. Kao
primjer navodimo ispovijest jedne Bošnjakinje: "... Trideset i pet mi je godina.
Onom drugom, tek rođenom sinu, dala sam ime Džihad. Da ne zaboravi amanet
majčin - osvetu. Kad sam ga prvi put podojila rekla sam mu: zaboraviš li saprelo te
ovo mlijeko. Dabogda!. Varate se. Srbi su me naučili mrziti. U zadnja dva mjeseca
u meni nema ničeg. Ni bola, ni gorčine. Samo mržnja, đecu sam, takoreći do juče,
učila ljubavi. Tako je. Profesorica sam književnosti, rođena i zamalo umrla u Ilijašu.
Moj đak, komšijin jedinac Zoran, pomokri mi se u usta. Dok su se bradate vuciba-
tine grohotom smijale, rekao mije: "Ni zašto i nisi drugo, smrdljiva bulo"... Neznam
da li sam prije čula krik ili osjetila udarac. Kolega, profesor fizike, je izbezumljeno
vrištao "ustaša, ustaša..." I udarao. Kud god je stigao. Na bol sam otupjela. Ali duša.
Boli. Učila ih ljubavi, a oni se spremali i vaspitavali da unište sve što nije pravo­
slavno. Džihad - rat. Samo tako". 119 '
PremaVpodacima koje je objavilo Srpsko građansko vijeće, poslije prekida
rata iz Sarajeva, u Bosni i Hercegovini je u toku rata život izgubilo 250.000 građana,
od toga je 17.000 civila ubijeno bombardovanjem civilnih ciljeva. Ranjeno je 34.000
djece, od toga u Sarajevu 15.000, a blizu 2.000 djece su postali invalidi. Više hiljada
ljudi bilo je zatečeno u 378. logora i zatvora. Srušeno je 1.200 džamija, 171 katolička
crkva, 10 pravoslavnih bogomolja i 4 sinagoge. U ratu su stradala mnoga sela,
biblioteke i škole. Agencija koja se bavila prikupljanjem podataka iz BIH pri Ujed-
injenju nacijama javlja daje dvije trećine od 4,3 miliona žitelja BIH osjetilo posl-
jedice rata. Unutar same BIH, njih oko 1,3 miliona su izbjeglice, a više od milion
stanovnika BIH je raseljeno po mnogim evropskim i vanevropskim zemljama. Pored
velikog broja ubijenih i ranjenih nestalo je više od 30.000 ljudi. O njihovoj sudbini se
nezna mnogo, ali se predpostavlja da su poginuli. 120'
118. Isto, st. 224.
119. Zeljko Vuković, citirano djelo, st. 134.
120. Onogošt standard, "Opomena istorije" 1996. st. 14.
344
http://www.plbih.org
V.
Raspadom Jugoslavije Bošnjaci u Srbiji i Crnoj Gori su obespravljeni na
područjima nacionalnog identiteta, građanskog suvereniteta i ličnog integriteta.
Umjesto nacionalne, vjerske i ekonomske ravnopravnosti počelo se sa ostvarivan-
jem svesrpstva. Vlast je primjenjivala gebelsko - staljinistički metod oličen u ve­
likom neskladu riječi i djela, govoreći da je Savezna Republika Jugoslavija (SRJ)
"najdemokratskija država na svijetu" premda je praksa to apsolutno demantovala,
jer brojni primjeri su dokazali da je bošnjački narod obespravljen na svim poljima.
Postupci nasilja i uznemiravanja su postali svakodnevni, od otpuštanja sa posla,
uništenja imovine, pretresa kuća, miniranja radnji, otmica, ubistava, etničkog
čišćenja, davanja naoružanja pravoslavnim stanovnicima i dr.
Pored vlasti, i opozicija je bila na istim gledištima oko položaja Bošnjaka u
SRJ. Kao primjer navodimo izjavu Vuka Draškovića na predizbornom mitingu u
Novom Pazaru: "Preseći ćemo čvor poput Aleksandra Makedonskog da bi smo
mogli dalje i očistiti čir koji već dugo muči utrobu Srbije ... Kad Srpski pokret
obnove dođe na vlast, Srbijom će lepršati samo jedna zastava - srpska, a svaki onaj
ko uzme drugu, ostaće i bez zastave i bez ruke". A njegov najbliži saradnik, Milan
Komnenić, poručuj e Bošnj acima da se o "pesnicu srpskog naroda može slomiti čitav
Balkan, a kamo li jedna oblast". 121'
Bošnjacima Sanžaka je bila namijenjena ista sudbina kao i prethodnim gen­
eracijama, jer su se našli na "meti" velikodržane srpske politike. Naime, Sandžak je
kao jedinstvena politička, ekonomska i vojna oblast, osnovan formiranjem Zemal-
jsko Antifašističkog Vijeća Narodnog Oslobođenja Sanžaka 20.XII 1943.godine u
Pljevljima.122' Ova odluka je potvrđena odlukama II zasjedanja AVNOJ-a,kada je
prejudiciran položaj Sanžaka nakon oslobođenja kao autonomna individualnost. 123'
Poslije navedenih odluka AVNOJ-a Crna Gora je bila životno zainteresovana da
čitava teritorija Sandžaka bude priključena Republici Crnoj Gori.124 ' Umjesto da
Sandžak bude posebna federalna jedinica, Predsjedništvo AVNOJ-a, 21.11 1945
godine, je predložilo da se teritorija Sanžaka podijeli između Srbije i Crne Gore u
granicama iz 1912.godine, te je 29.111.1945 godine, odlukom ZAVNOJ Sandžak
likvidiran kao posebna administrativna jedinica.125'
Sličnu sudbinu doživjeli su i Bošnjaci u Bosni i Hercegovini, Proglasom
121. Slobodan Đukić, citirano djelo, st. 159 - 16o.
122.L.Geršković,Dokumentiorazvojunarodnevlasti.Informator, Zagreb, 1969, st 179-180.
123.ArhivCKSKJ,FONDAVNOJ,1943l52
124. Isto, 1944/45.
125. Isto, 194512.
345
Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije, iz Bihaća 26. - 27. XII se doprinese demokratizaiji odnosa, kao jednog od uslova za međunarodno priznan­
1942. godine, pozvani su narodi Jugoslavije: Hrvati, Slovenci, Muslimani, Crnogor- je SRJ i ukidanju sankcija, pri čemu bi Sandžak postao značajan činilac mira i
ci i Srbi na zajedničku borbu protiv okupatora ', a samo godinu dana docnije su
126
stabilnosti.
127
izbrisani kao narod. '
Do kraja 1990. godine sve republike i narodi su se izjasnili oko svog budućeg
opstanka u novoj državi, jer j e SFRJ bila u raspadanju. Tako je u Sloveniji decembra T E P H T O P H J E CJEBEPOMCTOMHE UPHE TOP E H
1990. godine održan referendum, a u Hrvatskoj maja 1990. godine, te su obje ove j y r 0 3 A n A f l H E CPBHJ E 3 A k o j e c e
republike 25. juna 1990. godine donijele deklaracije o nezavisnosti, dok je referen- „ ME M OP A H A V M O M " TPAHitf CflEUMJAJlHH C TA T V C
dumom u Makedoniji, septembra 1991. godine odlučeno da Makedonija bude
nezavisna država u okviru asocijacije jugoslovenskih država. 4 AAMMHHCTPATMBHA KAPTA
Bosna i Hercegovina je Rezolucijom o suverenosti od 14. X. 1991. godine
proglasila samostalnost. Srbija i Crna Gora su pošli od "Osnova za uređenje odnosa
u Jugoslaviji" tzv."Beogradske inicijative" nudeći ravnopravnost naroda, republika
i građana, koje su usvojili parlamenti Srbije i Crne Gore.
Pošto su četiri od šest republika proglasile samostalnost, a Srbija i Crna
Gora i dalje željele da pod nazivom SFRJ nastave svoje postojanje, bošnjački narod
u Sandžaku je na referendumu održanom 25 27. X 1991. glasao za autonomiju
Sandžaka, kao jedino ispravno i optimalno rješenje. Na referendumsko pitanje "da
li ste za potpunu političku i teritorijalnu autonomiju Sandžaka, s pravom
priključenja jednoj od suverenih republika", glasalo je 183.302 glasača, odnosno
98,85%, ili 69,39% građana. '
128

Na osnovu ovako izražene volje bošnjačkog naroda u Sandžaku, a zbog

opasnosti da bude asmiliran ili etnički očišćen, Skupština Muslimanskog Naciona­
lnog Vijeća Sandžaka (MNVS) je na sjednici 11. januara 1991. godine donijela
odluku da se u Sandžaku uspostavi specijalni status, kao oblik ostvarivanja prava
na samoopredjeljenje. Ovaj zahtjev je zastupala delegacija MNVS na Mirovnoj
konferenciji o Jugoslaviji u Londonu 26. - 28. VIII 1992. godine i na Mirovnoj
konferenciji u Ženevi 16. -18. IX. 1992. godine i 18. - 20. XI. 1992. godine. Konačan
tekst Memoranduma o uspostavljanju specijalnog statusa za Sandžak (Memoran-
dum) je usvojila Skupština MNVS 6. VI. 1993. godine u Novom Pazaru. ' Na ovaj
129

način bošnjački narod u Sandžaku je želio: 1.) da se na pravilan i miran način riješi riEfEHflE AJ1EAHHJA
status bošnjačkog naroda Sandžaka;
2.) da se da doprinos uspostavljanju trajnog mira i sigurnosti u Evropi; 3.) da 3M««*«+« flPJKABHA F1PAHKI4A

126. R.Mitrović, M.Srdić, Ustavi i ustavna dokumenta, Socijalističke Jugoslavije, 1942-1982. ——— — FPAHH11A W3M£fcy
godine, Naučna knjiga, Beograd, 1987. st. 7-17.
UPHE TOPE M CPBMJE
127. Isto, st. 19.
128. Sandžak Muslims, Legal Status, 11
rpAHUUA OnUJTMHE
129. Sandžak, br. 23193, st. 24. - 35.

346 347

http://www.plbih.org
 Ovo potvrđuje i preambula Memoranduma gdjee stoji da Bošnjaci Sandžaka talih 6.943 ili 3,8%. Bošnjaci su većinsko stanovništvo u Rožajama 87,9 % i Plavu
žele da svoja prava ostvare mirnim i demokratskim putem, u skladu sa važećim 58,0 %. U Andrijevici je procenat Bošnjaka 0,5%,u Beranama 30,2%, u Bijelom
međunarodnim dokumentima. Na ovaj način se pokazalo daje bošnjački narod - Polju 41,6% i Pljevljima 17,6%
svjestan narod, jer nijednim svojim postupkom nije želio izazivanje bilo kakvog
konflikta, a u to vrijeme u Sandžaku je vođen psihološki rat u cilju destabilizacije Tabelarno bi izgledalo ovako:
Sandžaka.
Zahtjev za uspostavljanje specijalnog statusa za Sandžak na teritoriji SRJ Ukupno Srbi Crnogorci Bošnjaci Jugosloveni Ostali
podrazumijeva postojanje organa Sandžaka: Skupštine, Guvernera i Vlade, neza­ OPŠTINE stanov­
% % % broj % broj %
visno sudstvo i organe uprave u skladu sa Ustavom Sandžka, kojim će se zajedno ništvo broj broj broj
sa Ustavom SRJ garantovati ljudska prava po najvišim standardima prihvaćenim 1. Andrijevica 6.696 5.638 84.2 907 13.5 31 0.5 71 1.1 49 0.7
međunarodno-pravnim dokumentima. 2. Berane 38.953 22.995 59.0 4.482 7.3 11.7469 30.2 706 1.8 641 1.7
Teritorija na koju se odnosi specijalni status su opštine Novi Pazar, Sjenica, 3. Bijelo Polje 55.268 27.204 49.2 4.184 7.6 22.977 41.6 326 0.6 577 1.8
Tutin, Prijepolje, Nova Varoš, Priboj, Bijelo Polje, Berane, Plav i Rožaje. 4. Plav 19.305 3.519 18.2 278 1.4 11.199 58.0 100 0.5 4.20321.9
Teritorija opština u Republici Srbiji za koje se traži specijalni status je 4.499 5. Pljevlja 29.593 21.916 55.3 9.592 24.2 6.964 17.6 818 2.1 303 0.8
km2, što čini 5,1% teritorije, sa ukupno 257.849 stanovnika, ili 2,6% stanovnika 6. Rožaje 22.976 1.528 6.6 162 0.7 19.983 87.00 139 0.6 1.164 5.1
Srbije. Prema popisu iz 1991 godine na ovoj teritoriji je živjelo 257.849 stanovnika,
UKUPNO: 182.791 82.00 45.3 17.965 9.8 72.923 39.9 2.160 1.2 6.943 3.8
od kojih Bošnjaka ima 155.540 ili 60,3%, Srba 95.546 ili 37,1%, Crnogoraca 2.000
ili 0,8% i ostalih 2.358 ili 0,9%. Bošnjaci su većinsko stanovništvo u Tutinu 94,4%, Prema odredbama Memoranduma u Sanžaku bi se garantovala građanska
Sjenici 76,1%, Novom Pazaru 75,45. U Novoj Varoši procenat Bošnjaka je 8,5%, i nacionalna prava utvrđena sljedećim međunarodno pravnim dokumentima:
u Priboju 30,4% i u Prijepolju 43,4%. Univerzalnom deklaracijom o pravima čovjeka iz 1948; Međunarodnim paktom o
Tabelarno bi izgledalo ovako: građanskim i političkim pravima iz 1966. godine; Međunarodnim paktom o ekon-
omskim, socijalnim i kutlurnim pravima iz 1966. godine; Deklaracijom o ukidanju
Ukupno c; i Crnoj>orci Bošnjaci svih oblika nesnošljivosti i diskriminacije na temelju vjere i uvjerenja iz 1981. go-
Jugosloveni Ostali
OPŠTINE stanov- dine; Međunarodnom konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacija iz
ništvo br0
J % broj % broj % broj % broj % 1965. godine; Međunarodnom konvencijom o sprečavanju i kažnjavanju zločina
1. Nova Varoš 21.812 19.284 88.4 173 0.8 1.857 8.5 348 1.6 150' 0.7 genocida iz 1948. godine; Konvencijom o pravima djeteta iz 1959. godine; Međuna­
2. Novi Pazar 85.249 19.064 22.4 232 0.3 64.251 75.4 700 0.8 1.002 1.1 rodnom konvencijom o ukidanju svih obika diskriminacije žena iz 1979. godine;
3. Priboj 35.951 23.421 65.1 758 2.1 10.927 30.4 534 1.5 311 0.9 Deklaracijom o ukidanju mučenja i drugih oblika okrutnog, neljudskog i
4. Prijepolje 46.525 24.770 53.2 717 1.6 20.200 43.4 423 0.9 415 0.9 ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja iz 1975. godine; Stokholmskom deklaraci­
5. Sjenica 33.681 7.546 22.4 77 0.2 25.633 76.1 216 0.7 209 0.6 jom o ljudskoj okolini iz 1972. godine; Konvencijom o pravnom položaju izbjeglica
6. Tutin 34.631 1.461 4.2 43 0.1 32.672 94.4 184 0.5 271 0.8 iz 1951. godine; Završnim aktom konferencije o sigurnosti i saradnji u Evropi iz
1975. godine; Pariškom poveljom za novu Evropu i drugim dokumentima KESS-
UKUPNO: 257.849 95.546 37.1 2000 0.8 155.540 60.3 2.405 0.9 2.358 0.9
a koja se odnosi na ljudsku dimenziju; Konferencije Savjeta Evrope za zaštitu
ljudskih prava sa pratećim protokolima i Nacrtom Haške konferencije od 4. XI
Teritorija šest crnogorskih opština koje su obuhvaćene Memorandumom je 1991. godine.
4.188 km2, što je 30,3% teritorije Crne Gore. Po popisu iz 1991 godine na ovoj Memorandumom bi se garantovala nacionalna prava bošnjačkom narodu
teritoriji je živjelo 182.791 stanovnika,ili 29,72% stanovnika Crne Gore,od čega Sandžaka i to: pravo na zaštitu od bilo koje aktivnosti koja može ugroziti postojanje
Bošnjaka 72.923, ili 39,9%,Crnogoraca 82.800,ili 45,3%,Srba 17.965 ili 9,8% i os - naroda; sva kulturna prava, kao što su: pravo na identitet, kulturu, vjeroispovijest,
348 349

http://www.plbih.org
 upotrebu svog jezika i pisma u javnom i privatnom životu, pravo na obrazovanje, u
skladu sa nacionalnim vrijednostima; srazmjerno učešće u svim organima vlasti i
nediskriminaciju u ekonomskom i socijalnoj sferi i političkom životu i u pristupu
sredstvima javnog informisanja; slobodu pojedinca u pogledu nacionalnog
opređeljenja; pravo da se posjeduju i javno ističu nacionalni i vjerski simboli; pravo
na izbor svojih predstavnika u Vijeće naroda Savezne Skupštine i pravo na dvojno
državljanstvo.
Uvođenjem Vijeća naroda u Saveznoj Skupštini bi se ostvarla ravnopravnost
bošnjačkog naroda u Saveznoj Republici Jugoslaviji, a dvojnim državljanstvom bi
se omogućila veza Bošnjaka Sandžaka sa Bošnjacima Bosne i Hercegovine kao
njegovim matičnim narodom.
Organi u Autonomiji Sandžak bi bili nadležni i odgovorni za: školstvo (os­
novno, srednje, više i visoko); kulturne institucije i programe; radio i televiziju;
izdavanje dozvola za rad preduzeća i radnji; korišćenje privrednih bogatstava; ru-
darstvo, poljoprivreda, šumarstvo, lov i ribolov; zdravstvenu i socijalnu zaštitu i
socijalno osiguranje; saobraćaj i komunikacije na području Sandžaka; proizvodnju
energije; kontrolu komercionalnih banaka, štedionica i drugih finansijskih insti­
tucija, policiju, organizaciju pravosuđa i oporezivanje za potrebe specijalnog sta-
tusa. Zajednička nadležnost organa Jugoslavije i Sandžaka bi bila: zaštita čovjek­
ove okoline; magistralni i regionalni putevi i željeznica na području Sandžaka,
kanali i cjevovodi, pošta, telegrafi, telefon i sistem prenosa električne energije.
Funkciju zakonodavne vlasti, prema Memorandumu vršila bi Skupština
Sandžaka, koja bi bila jednodomna, koja bi, pored Ustava, donosila i odluke o
promjeni granica gđe bi se o ovim pitanjima odlučivalo 2/3 većine svojih članova.
Izvršnu vlast bi vršio Predsjednik (guverner) i Vlada. Predsednik (guverner) bi
predstavljao Sandžak, predlagao kandidate za predsjednika vlade i koordinirao rad
Vlade i organa državne uprave. Predsednik (guverner) bi imao svog zamjenika, s
tim da on ne bi mogao da bude iz reda istog naroda. Vlada bi bila odgovorna za
izvršenje odluka Skupštine i za stanje u oblastima koje obuhvata specijalni status
i ista bi odgovarala nacionalnom sastavu stanovništva Sandžaka. Državni organi
uprave, a samim tim i policija, bili bi pod kontrolom izvršne vlasti, a u svim organima
bi se obezbijedila proporcionalna zastupljenost svih naroda. Najviša sudska insti-
tuti] a bi bila Vrhovni sud Sandžaka, a pored njega bi postojali prvostepeni i drugope-
ni sudovi.
Radi realizacij e Memoranduma formirao bi se Specijalni komitet za Sandžak
u čiji sastav bi bili članovi Konferenije o bivšoj Jugoslaviji, koji bi bili u većini,
predstavnik Jugoslavije, Republike BiH i MNVS. On bi se starao o sprovođenju
Memoranduma, vršio bi relizaciju Memoranduma i rješavao eventualne sprove
350
http://www.plbih.org
oko primjene Memoranduma. Misija posmatrača za ljudska prava bi pratila ost-
varivanje ljudskih prava, primala pritužbe i prijedloge građana i institucija i o svojim
zapažanjima obavještavala Specijalni komitet i nadležne organe i institucije u
Sandžaku, Jugoslaviji i međunarodnoj zajednici.
Memorandum je dostavljen 17. VI1993. godine skupštinama i vladama SR
Jugoslavije, Republike Srbije i Republike Crne Gore. Od navedenih organa jedino je
Vlada Republike Crne Gore aktom br. 02-2730 od 30. VII 1993. godine130)
ocijenila daje Memorandum "istorijski, pravni i politički neutemeljen državotvorni
akt", kojim se navodno otvoreno poseže za teritoriju i suverenost Repblike Crne
Gore i da je isti apsolutno neprihvatljiv i da predstavlja dokumenat čijom se aktu-
elizacijom narušava mir na ovim prostorima, "te ga s toga odbija u cjelini, a ostaje
otvorena za saradnju i dijalog u ostvarivanju i unapređivanju ljudskih prava i slo­
boda, posebno prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa". Na ovaj način Vlada
Republike Crne Gore je svrstala Bošnjake u jednu od navedenih grupa, ne priznajući
joj nacionalni identitet.
Ustav Savezne Republike Jugoslavije131' ne priznaje narode kao nosioce
suvereniteta, a umjesto naroda za nosioce suvereniteta su određeni građani, te se
stiče dojam daje SRJ građanska država. Za stvaranje SRJ izjasnilo se oko 50.000
uglavnom crnogorskih i srpskih građana Republike Crne Gore na referendumu, dok
se građani Republike Srbije nisu izjašnjavali o budućem državno - pravnom statusu,
pa se iz toga može zaključiti daje "Žabljački ustav", nametnuti ustav, pošto se u
teoriji prava smatra da oktroisani ustavi nastaju "slobodnom voljom" apsolutne
vlasti.132'
Pomenuti Ustav je ništavni pravni akt jer je članom 389. - 400 Ustava SFRJ
bilo propisano da se promjene Ustava mogu izvršiti kada se utvrdi Nacrt akta o
promjeni Ustava, te njegovog dostavljanja republičkim i pokrajinskim skupštinama
na mišljenje (čl. 401. st. 1. i 2.), te utvrđivanjem predloga od strane Saveznog Vijeća
(čl. 401. st. 3.). Ustav SRJ je donijelo Savezno vijeće - nelegalno i nelegitimno tijelo
čiji je četvorogodišnji mandat već bio istekao 1990. godine, bez postojanja kvoruma,
jer su za isto glasali samo poslanici iz dvije federalne jedinice. Pravno je nelogično
da se dvije države, Srbija i Crna Gora udružuju u novu državu, pa da se stvori stara
država. Ovo je, zbog navodno pravnog kontinuiteta nove države, čime su ustavopi-
sci napravili najkrupniju grešku pokazujući elementarno neznanje iz teorije države
i prava. Ovako proizilazi da je nepostojeće tijelo, nepostojeće države, usvojilo i
proglasilo Ustav neke druge države.
130. Pobjeda, 31. VII1993. st. I. - 3.
131. Si list SRJ, br. 1192.
132. Evgenije Spektorski, Država i njen život, Beograd, Srpska književna zadmga, st, 77.
351
 Prema tome, Ustav SRJ je apsolutno ništavni pravni akt od samog početka, se pitanje naziva te države mora postaviti".134'
što praktično znači da su sve dosadašnje situacije čiji je pravni osnov jedan ništavni U Saveznoj Republici Jugoslaviji prema popisu stanovništva iz 1991. godine
akt faktičke situacije, a ne pravne. Ovo upućuje na zaključak da su svi pravni propisi živjelo je 10.406.746 stanovnika, od kojih Srba 6.485.596, Crnogoraca 520.208, što
ništavni i ne mogu protekom vremena postati važeći. "Sto se grbavo rodi, vrijeme ne zajednički čini 67% ukupnog broja stanovništva, ukupan broj Bošnjaka je 343.593.
isrpavi, što je s početkom nezakonito, to samim vremenom zakonito ne posta- je".'«) Prema dosadašnjim popisima od 1948. - 1991. godine, broj Bošnjaka u Republici
U preambulama Ustava Srbije i Crne Gore polazi se od činjenice da su to Srbiji i Republici Crnoj Gori je izgledao ovako:
države srpskog i crnogorskog naroda, na osnovu istorijskog prava ta dva naroda na Broj stanovnika
sopstvene države. Drugi narodi se ne pominju, posebno bošnjački, treći narod po
Godina Ukupno Bošnjaci Izrženo u % Rubrika
brojnosti iako je blagovremeno referendumom odlučio s kim, kako i pod kojim
Srbija Crna Gora Srbija Crna Gora Srbija Crna Gora za narodn.
uslovima žele da žive u novoj državi i pored progona i hapšenja prilikom 1948. 6.527.966 377.189 17.315 387 0.26 0.10 neopred. Musi.
izjašnjavanja. U članu 1. i 2. Ustava Republike Srbije je propisano da svim 1953. 6.979.154 419.873 81.081 6.424 1.16 1.53 Jugosl. neopred.
građanima republike Srbije pripada suverenitet, što upućuje na zaključak da svi 6.50 Mus. (etn.prip.)
1961. 7.642.227 471.894 93.467 30.655 1.22
građani Srbije čine personalnu zajednicu, narod Srbije, a u članu 72. stav 2. Repub- 13.26 Musi. kao nar.
1971 8.446.591 529.604 154.330 70.236 1.83
lika Srbija ima pravo i obavezu da zastupa cjelokupni srpski narod koji živi u Srbiji
1981 215.166 78.080 2.31 13.36 Musi. kao nar.
i van republika Srbije, radi očuvanja njihove nacionalne, kulturne i istorijske 9.313.677 584.310
samosvjesnosti.U Ustavu Republike Crne Gore (član 71 - 81.) propisana su posebna 1991. 253.978 89.615 2.59 14.57 Musi. kao nar.
9.791.708 615.034
prava pripadnika nacionalnih etničkih grupa.
O kakvoj državi se radi najbolje pokazuju riječi ustavopisca Ratka Markovića: Od samog formiranja Savezne Republike Jugoslavije u novoj državi nema
"Najkraće rečeno, u sadašnjim prilikama zajednička država Srbije i Crne Gore je produžetak nacionalnog jedinstva, kako bi svi narodi u njoj zadovoljili svoje nacionalne težnje
SFRJ, očuvanje matičnog ljezgra srpskog naroda i njegove državosti. Ona nije država svih jer postoji samo jedna "roditeljska nacija", koja je superiorna, dok su ostali narodi i
Srba... Ta Savezna država je jezgro oko kojeg će se okupljati srpske zemlje i ona će poslužiti nacionalne i etničke grupe nepostojeće i neprijateljske. Kroz unapređenje "parti-
kao osnov za etapno ujedinjavanje sprksih zemalja i srpskog naroda. Reč je pre svega o zanske" tehnologije načina vladanja, vršenje svih funkcija od federacije do lokalne
područjima na kojima je srpski narod većinsko stanovništvo u Hrvatskoj i u Bosni, a delom zajednice imaju pripadnici jednog naroda. Princip građanstva, koji je ponuđen
i u Makedoniji... Ako je deviza "svi Srbi u istoj državi" bila suviše idealan zahtev u vreme kad "strancima" i manjinskim narodima čini osnovu u novoj državi za brisanje ličnih i
je bila saopštena (premda je ideja davnašnja), ona je na sasvim dobrom putu da bude nacionalnih identiteta. Kažnjavanje pojedinaca gubitkom radnih mjesta, i postav-
ostvarena kroz savez srpskih zemalja, čiju okosnicu za sada čine Srbija i Crna Gora, a koja ljanjem lica na radna mjesta, samo zato što su pripadnici jednog naroda podsjeća na
će se potpuno ostvariti kroz postepeno etapno ujedinjavanje srpskih zemalja u federaciji metode socijalne i moralne degradacije ljudi iz doba staljinizma. Državne funkcije
srpskih država. Srbija i Crna Gora imaće ulogu "očeva osnivača" takve federacije... To što će od federacije do lokalne zajednice mogu obavljati samo pripadnici jednog naroda, a
federacija srpskihzemalja započeti sa svega dve, dakle minimalnim brojem jedinica ne treba o sudbini bošnjačkog naroda rješava se uz provjerene "kriterije" uz moćni aparat
da onespokojava. Važno je da ima šta i ima ko da se ujedinjuje. Akada se jednom to jato bude diskrecione i personalizovane vlasti.
formiralo, "svaka ptica svome jatu". Poslednja stvar zbog koje bi se trebalo uzbuđivati je Brojna ubistva od formiranja nove države do sada pokazuju o kakvoj je
pitanje naziva države čije su temelje položile Srbija i Crna Gora. Svi su svesni daje današnji državi riječ. Tako je 22.oktobra 1992. godine iz autobusa koji je saobraćao na liniji
naziv neadekvatan, ali i da se mora zadržati iz razloga državnog kontinuiteta, očuvanja Priboj - Sjeverin oteto 17 Bošnjaka koji su masakrirani kod Višegradske banje 135 ';
državnopravne neprekidnosti Jugoslavije. Kada se to pitanje bude raščistilo i kada situacija 16. februara 1993. godine pripadnici paravojnih jedinica su u selo Ravni (MZ
u vezi sa subjektivitetom produžene Jugoslavije bude sasvim izvesna u spoljnom svetu, onda
134. RatkoMarković, Državno pravni položajSrbije i njeno opredeljenje za zajedničku državu
sa Crnom Gorom, Pravni život, br3 - 4. 1992. god.
133. VultazarBogišić, Izabrana djela i opšti imovinski zakoni za Crnu Goni, "SI. list SFRJ',
Beograd, 1986. god. 135. Sandžak, Hronikazla, (1991 - 1994), Novi Pazar, 1994. st. 9.

35 2 35 3

http://www.plbih.org
Bukovica) pretukli nekoliko Bošnjaka i od posledica batinjanja umrli Latif Bungur
i Osmo Bungur. U napadu 18. februara 1993. godine u Priboju "Beli orlovi" su ubili
Bulat Huzeira, Husović Mušana i Sarač Sadetu, a u Pljevljima 17. maja 1993. godine
u selu Boščinovići napadnut je kombi Peledije Jasmina na kojeg je otvorena rafalna
paljba, u kojem se nalazilo 5 radnika Bošnjaka kada je ranjeno četiri lica. Takođe,
6. juna 1993. godine u Pljevljima su major Vrećo, vojnik Republike Srpske iz Čajniča
i Dragomir Krvavac, izbeglica iz Sarajeva ubili Muzafera Djoga.1'6' Pored ubistava,
16. februara 1993. godine u Pljevljima u MZ Bukovica pripadnici vojske Republike
Srpske su odveli 20 vojnika u Čajniče, a 27. februara 1993. godine u mjestu Štrpci,
na dijelu pruge Beograd-Bar, nedaleko od Priboja, naoružani pripadnici srpskih
paravojnih formacija su nasilno skinuli iz voza i u nepoznatom pravcu odveli grupu
putnika Bošnjaka, uz pomoć vlasti SR Jugoslavije, njih ukupno 21. za koje se na
kraju saznalo da su ubijeni i masakrirani. To su Esad Kapetanović, Ilijaz Ličina,
Fehim Bakija, Šećo Softić, Rifat Husović, Senad đečević, Ismet Babačić, Halil
Zupčević, Adem Alomerović, Rasim Ćorić, Fikret Memović, Fevzij a Zeković, Nij az
Kajević, Muhedin Hanić, Safet Preljević, Džafer Topuzović, Jusuf Rastoder,
Zvjezdan Zuličić, (19, 20 i 21).137>
Kao specijalnost države u ovom periodu je "praktikovano" bacanje bombi na
radnje Bošnjaka u Pljevljima .138> Beranama i drugim mjestima u Sandžaku, koje su
vršile paradržavne formacije pod pokroviteljstvom vojske i vlasti.
Zauzimanje Pljevalja od strane četničkog vojvode Čeka Dačevića trebao je
da posluži za primjer nedužnom bošnjačkom narodu kakva ga sudbina, očekuje.
Naime, 6. avgusta 1992. godine trebalo je da bude poubijano čitavo bošnjačko
stanovništvo u ovom mjestu^ po viđenom scenariju pokolja u Šahovićima iz 1924.
godone. Pošto su svi putevi bili blokirani bošnjačko stanovništvo je potražilo spas
u obližnjim kasarnama, ali su tamo grubo odbijeni. "Dačević je 8. avgusta otišao u
pljevaljski Centar bezbednosti i zatražio da se na posao vrati 15 milicionera... Čeko
je zaprijetio da ako se to ne uradi, doći će sa naoružanim ljudima što je i uradio.
Ispred Centra bezbjednosti okupilo se mnoštvo naroda "Zamjenik tužioca zatim
navodi da su naoružani građani (automatskim ipoluautomatskim puškama blokirali
Pljevlja. Zauzeli su sve prilazne puteve, spriječili ulaz i izlaske iz grada ljudima i
vozilima, zauzeli sve vitalne objekte u gradu - poštu, opštinu, bolnicu, benzinsku
pumpu, radio relej, Centar bezbjednosti, pekaru. "Pobunjenici" su uhvatili direkto-
ra pekare i naredili mu da peče hleb za 10.000 njihovih ljudi. Tog dana pekara je
radila punom parom i ispekla je oko 2.500 kg. hljeba.
136. Isto, st. 10 -12.
137. Isto. st. 23. - 48.
138. Politika. 29. XII. 1994 godine st. 5.
354
http://www.plbih.org
U gradu je vladalo vanredno stanje... "Gradom jure kola uz zvuke gusala i
pozive na pokolj muslimana. Prestrašeni ljudi bježe u podrume, grupe muslimana
utočište pokušavaju da nađu bježanjem pred vojnu kasarnu"... Ispred zgrade mi-
licije protestovali su građani, na vozilima istaknute parole "Nećemo "Žutu gredu",
"nedamo našu miliciju", "uljezi idite", "Pljevljacima"... Sjutradan u Pljevlja stiže
predsjednik Crne Gore Crne Gore i obećava razoružanje paravojnih formacija,
došao je i tadašnji predsjednik države Dobrica Ćosić da smire strasti i dalje širenje
sukoba. 139' Na sjednici Skupštine Crne Gore Momir Bulatović je o tim događajima
rekao: "Tada, u tim dramatičnim zbivanjima, kada su nas samo sekunde dijelile od
ljudskog ludila i pakla međusobnih obračuna, ja sam naredio da se iz zatvora privre-
meno pusti Dačević. Tu sam odluku donio pod strašnom ucjenom, jer su prema
kućama nedužnih pljevaljskih muslimana bile okrenute cijevi topova i mitraljeza
dovučenih sa bosanskog ratišta i vođenih rukama onih boraca koj e smo tako zdušno
pomagali. Sve doknijesmo doveli značajne snage policije i vojske i deblokirali grad,
morali smo da postupamo po diktatu ovih novokomponovanih demokrata." 140)
Brojne izbjeglice i raseljena lica koja su našla utočište na teritoriji Crne Gore
su deportovana od Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore svojim kolegama u
tzv. Republiku Srpsku, čime se postupalo protiv odredaba Konvencije o statusu
izbjeglica i o ratnom zločinu protiv civilnog stanovništva."Reč je o lovu na ljude radi
trampe kojom se pomaže etničko čišćenje"141)
Prvi slučaj predaje bošnjačkih izbjeglica iz Crne Gore je izvršen 19.V.1992 godine,
kada je pljevaljska policija predala kolegama iz Čajniča Mirsada Hureina, Rasima
Kajganu, Ibrahima Sandala i Zijada Veliča i dr., zatim 24.maja iste godine,policajci iz
Plužina su predali svojim kolegama u Foči, na njihov zahtjev, braću Huseina, Mithada
i Zaima Rikala iz Foče, koji su prethodno zadržani u Herceg Novom, koje je preuzeo
komandir tamošnje stanice milicije Milomir Mališ. Upravniku KPD u Foči, Slavku
Koromanu, crnogorski milicioneri su predali, 25. maja 1992. godine 21. lice bošnjačke
nacionalnosti, a dva dana kasnije i 35 lica srpske i bošnjačke nacionalnosti policiji u
Srebrenici. Primopredaja je izvršena u Herceg Novom, jer je navodno zbog ratnih
dejstava bezbjednost crnogorskih milicionara bila u pitanju. Sve je ovo rađeno uz sag-
lasnost sa najvišim crnogorskim državnim rukovodstvom, te ovo djelo prestavlja zločin
protiv čovječnosti i međunarodnog prava.
Prema izvještaju fonda za Humanitarno pravo iz Beograda, od februara 1993.
godine, kršenje ljudskih prava u SR Jugoslaviji se odnosilo na diskriminaciju
bošnjačkog stanovništva, otmicama i zastrašivanjem. Tako je u opštini Priboj zbog
139. Monitor, 14. VIII. st. 8. - 9.
140. Borba,15.XII. 1994, st.6
141. Sandžak, br. 60, 1995. st. 6.
355
 prisustva raznih vojnih i paravojnih grupa iz Bosne povezanih sa lokalnim militant-
nim grupama, podtsaknuto prvo masovno iseljavanje u junu 1992. godine, kada je
više od 500 porodica napustilo Priboj i raselilo se širom zapadne Evrope, da bi se
kasnije iselilo iz okolnih sela Prioboja više od 300 ljudi.142'
Incidente su izazivali razne vojne i paravojne srpske grupe iz Bosne, rezervisti
Vojske Jugoslavije i lokalna policija kada su izvršili pljačke i paljenje sela Sjeverne
Sočice i Viskovina, vršili pretrese kuća i prijetili mještanima pa je 136 ljudi iselilo
i 5 domaćinstava iz Viskovine preseljeno u Priboj. Bošnjaci su prisiljavani da puze,
i izbacivani su iz autobusa, vođeni vezani kroz selo, vršeno je pljačkanje i paljenje
kuća, tako daje do "20. januara 1993. opljačkano oko 50 i popaljeno nekoliko kuća
u Sjeverini, a dvadesetak u selima mjesne zajednice Krajičinović"143' Grupa pripad-
nika Srpske vojske u selu Batković-Međurečje "premlatila je nekoliko starih žena
i muškaraca, opljakala džamiju i sve mještane koji su imali bilo kakav lanac i kaseto-
fon"144) U selu Kukurovići 18. februara 1993. godine ubijena su i zapaljena tri
Bošnjaka od strane srpske vojske, uz pomoć rezervista i paravojnih formacija "Belih
orlova" iz Priboja. Uporedo sa vojskom iz Bosne raznim paravojnim formacijama
teror nad lokalnim stanovništvom vršila je i lokalna policija, tako da su u selu
Sastavci 13. septembra 1992. godine lokalni milicioneri i komandir stanice milicije
Priboj "vezali brata i sestru Halilović, njega u dvorišu a nju za banderu na seoskom
putu" 145 '
Nakon otmice 18 Bošnjaka iz Sjeverina i njihovog ubistva pokrenut je talas
kolektivne seobe iz ovog mjesta, tako da raseljenih lica ima više od 1500 a da "prema
zakonima Srbije oni ne mogu ostvarivati prava na humanitarnu pomoć... Raseljeni-
ci svakodnevno obijaju pragove Crvenog krsta, pišu žalbe Republičkim i saveznim
ustanovama, a sve više su uvjereni da im država radi o glavi... Kada je konačno stigla
pomoć Visokog komeserijata UN i telegram zamjenika saveznog sekretara za ljud-
ska prava Konstantina Obradovića u kojem pozdravlja spremnost Visokog kome-
sara za izbjeglice da pomogne rasljenim licima iz Sjeverina, milicija Priboja vratila
je 5 šlepera jer su bili upućeni na "Merhamet", za koji opštinske vlasti kažu da ne
postoji i da nikada nisu čuli za takvu organizaciju u Priboju. Inače "Merhamet" je
zvanično ragistrovana organizacija sa rješenjem da se bavi humanitarnim poslov-
ima na teritoriji Srbije"146'
142. Progoni i politički procesi u Sandžaku, UMS Sumeja i Udruženje pisaca Sandžaka, Slog
Podgorica 1996 godine, str. 18.
143. Isto,
144. Isto, str. 19.
145. Isto,
146. Isto, st. 21.
35 6
http://www.plbih.org
Prema podacima Fonda za Humanitarno pravo više od "800 Bukovačkih Mus­
limana primorano je da napusti svoje kuće i sela zbog nasilničkog ponašanja pripad­
nika vojske Jugoslavije i nasilja koje neometano sprovodi vojska Bosanskih srba u
pograničnom području Crne Gore prema Bosni."147'
Položaju Bošnjaka u Sandžaku i na drugim teritorijama Srbije i Crne Gore
Vlada Bosne i Hercegovine je posvetila posebnu sjednicu 7. marta 1995. godine s
ciljem da se međunarodnim organizacijama, institucijama i svjetskoj javnosti, ukaže
na probleme i teror koji se vrši u SRJ, "što predstavlja sastavni dio genocidnog plana
za potpuno uništenje našeg naroda na Balkanu", da se izrazi solidarnost sa
Bošnjacima u Sandžaku i drugim djelovima Jugoslavije s ciljem da im "pomognemo
u njihovoj borbi za ljudska i nacionalna prava", te preuzimanje konkretnih mjera i
aktivnosti "radi sprečavanja daljeg terora i genocida nad Bošnjacima u Srbiji i Crnoj
Gori i radi podrške njihovom nastojanju da ostvare svoja legitimna prava, u skladu sa
međunarodnim aktima i principima". 148' U istom tekstu pored ostalog stoji daje
istorija Bošnjaka u Crnoj Gori istorija progona, patnji i postepenog nestajanja
jednog naroda, s tim što je teror koji se sada vrši tako brutalan i otvoren, što je
premašio dosadašnja nasilja, te da je zbog tog terora, uskraćivanja nacionalnih,
političkih i vjerskih prava i sloboda i zbog policijskih i sudskih progona, preko
70.000 Bošnjaka -muslimana prebjeglo iz Sandžaka tražeći utočište u zemljama
širom svijeta." Bošnjaci su potpuno prognani iz 45. sela i 6. manjih naselja duž
granica sa RBiH. U terorističkim akcijama srpskih ekstremista ubijena su najmanje
44. Bošnjaka.... U samo jednoj terorističkoj akciji kidnapovano je 21. lice bošnjačke
nacionalnosti iz Sandžaka i više od godinu dana o njihovoj sudbini se ništa ne zna.
Najrealnija pretpostavka je da su ubijeni. Ukupno 181. sandžački Bošnjak vodi se
na listi nasilno odvedenih - kindapovanih osoba i o njima srpske vlasti ne daju
nikakve podatke, mada već i srpski mediji pišu da su ti ljudi ubijeni."149' U izvještaju
se dalje navodi daje preko 15.000 Bošnjaka u Sandžaku podvrgnuto policijskom
tretmanu i represiji, da se organizuju politička suđenja bez kakvih dokaza
proglašavaju se krivim i izriču im se stroge kazne.
Tako je u Novom Pazaru okončan montirani politički proces u kome su 24.
Bošnjaka osuđena na ukupno 80 godina zatvora. Na sličan način u Bijelom Polju
(Crna Gora) za 21. Bošnjaka izrečeno je ukupno 87 godina zatvora, zbog navodne
pripadnosti Stranci demokratske akcije.15(1'Na ovaj način se vrši realizacija jednog
perfidnog programa gušenja nacionalnog identiteta, gdje Bošnjaci nemaju svojih
147. Isto, st. 27.
148. Isto,
149. Isto,
150. Sundžačke novine, br. 1. 1996. st. 2.
357
 kulturnih institucija, nisu u mogućnosti da uče svoju istoriju, a sve ovo je praćeno
kroz ekonomski pritisak i kroz gubitak radnih mjesta onih koji su radili u državnim
organima. Svi navedeni podaci su iznijeti u izvještaju specijalnog izvještača UN na
47. zasjedanju generalne skupštine, pa je sa ovih razloga beogradski režim zabranio
dalji rad stalne misije organizacije za evropsku sigurnost i saradnju u Sandžaku, na
Kosovu i u Vojvodini. Bošnjaci u SR Jugoslaviji nikad nisu dali povoda za ovakav
brutalan odnos vlasti, jer su stalno priznavali teritorijalni integritet i suverenitet
države u kojoj žive.
Vlada je u zaključcima pored ostalog podržala ideju za stvaranje autonomije
Sandžaka, u skladu sa odgovarajućim aktima međunarodnih prava uz međunarodne
garancije.
Na montiranim sudskim procesima u Novom Pazaru i Bijelom Polju i pored
izrečenih zakonskih kazni za rukovodstvo Stranke demokratske akcije, Bošnjaci
Sandžaka su i pored terora koji je vršen nad njima javno u svim gradovima Sandžaka
i inostranstvu izrazili svoju solidarnost na način što su potpisali peticiju sa preko
100.000 potpisa za puštanje iz zatvora lidera SDA dr. Sulejmana Ugljanina i puštanje
ostalih političkih zatvorenika.
18. IX. 1995. godine u Novom Pazaru je održan istorijski sastanak gdje su na
sjednici političkih organizacija, nacionalnih institucija iudruženjadonijetizaključci
da Memorandum o specijalnom statusuza Sandžak predstavlja osnovu za rješavanje
nacionalnog pitanja Bošnjaka u SR Jugoslaviji, daje MNVS jedini legitimni pred-
stavnik bošnjačkog naroda Sandžaka i drugih djelova SRJ, te da jedino ono može
voditi pregovore na međunarodnom i jugoslovenskom planu o budućnosti
Bošnjaka. Na istoj sjednici jednoglasno je zaključeno da SRJ treba da obezbijedi
nesmetan i bezbijedan povratak svih izbjeglica, prognanih i raseljenih lica u svoje
domove, oslobađanje svih nevino osuđenih političkih zatvorenika, kao i bezbjedan
povratak predsjednika MNVS i SDA dr. Sulejmana Ugljanina. 15"
VI
Evropa je na kraju XX vijeka ponovo mirno posmatrala ubistvo bošnjačkog
naroda, ovog puta isplanirano i od Sanuista. Sta reći o silovanjima djevojčica od 7 -
10 godina pred njihovim roditeljima od strane srpskih, vojnih, paravojnih i svako-
jakih formacija koji su ih nakon silovanja ubijali i klali ili su zbog zlostavljanja
umirali na očigled svojih roditelja? "Šta reći o zvijerima u ljudskom obliku koji su,
gdje god su za to imali priliku silovali djevojke pred njihovim očevima i braćom, a
757. HalilPuškar, Čujem Bosnu kako diše, Elkalem, Istanbul, 1994. str. 12-13.
358
http://www.plbih.org
onda tjerali očeve da i oni siluju svoje kćeri? Očevi su grčeći se od bola plakali, moli I i
da im se to ne čini, da bi zbog "neposlušnosti" bili pretučeni, najčešće na smrt.
Nažalost, to im je činio narod, dojučerašnje komšije, sa kojima su dijelili život i
kojima se beskrajno vjerovalo". I52)
"Evropa je dozvolila Srbima da mrze i uništavaju sve što je različito od njih.
Donijela je ubijanje ljudi, uništenje kompletne kulure bošnjačkog naroda, koji
nikada nikoga tokom svog viševjekovnog postojanja nije napao, niti ubijao, niti
mrzio."153 )
Pored inteligencije i raznoraznih udruženja u Srbiji i Crnoj Gori koja su oprav-
davala agresiju na Bosnu i Hercegovinu i uz bacanje cvijeća na tenkove koji su
krenuli iz Beograda i Podgorice da nemilosrdno unište Bošnjake, i Sveštenstvo
pravoslavne crkve se uključilo u akciju nestanka jednog ni krivog ni dužnog naroda,
za kojeg su stalno govorili da je njihov i stalno ga svojatali, da bi ga bolje ubijali, sve
pod parolom "sad ili nikad". Tako je patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle pisao
bezbroj pisama državnicima i vjerskim poglavarima svijeta u kojima je izrazio "bez
imalo stida", sad već svima dobro poznate, perfidne laži o ugroženosti Srba. Patr-
ijarh je išao tako daleko daje u vrijeme najžešćeg i najmučnijeg pokolja i progona
Bošnjaka muslimana u Podrinju (Bijeljina, Zvornik, Foča, Vlasenica, Višegrad...)
pisao pismo predsjedniku Mirovne konferencije u Hagu, lordu Karingtonu,
obavještavajući ga o navodnom genocidu nad Srbima, o tome da se "po drugi put
u ovom vijeku srpski narod suočava sa genocidom i progonom sa njihovih vjekovnih
ognjišta".
Za svo vrijeme zločina nad Bošnjacima Evropa je imala pasivnu ulogu,
zaboravljajući pri tome da je svaka pasivnost pred nepravdama saučesništvo. Ti
zločini su, kako kaže dr. Ferid Muhić, "veći od svega što je sunce posvjedočilo od
kada je svijeta i vijeka. Veći su i od zločina nacista Njemačke prema Jevrejima... Svi
to gledaju, svako veče, na ekranima televizora? Isključuju ih, prebacuju na sport ili
muziku da ne pokvare raspoloženje, da im se ne izgubi ukus večere! A Nitkovi
Progresa skiciraju nove i nove planove kako će satrijeti ono posljednje ljudsko, što je
još kadro i da ih podsjeti na mjeru njihovog zločina!"154)
Opkoljena sa svih strana ukopanim artiljerijskim naoružanjem i svom
raspoloživom vojnom opremom, koja je nažalost kupljena za odbranu od nepri-
jatelja, koju su prisvojili Srbi, počela je da se formira Armija Republike Bosne i
I lercegovine koja je pružila zadivljujući otpor agresoru i na kraju porazila mnogo
nadmoćnijeg neprijatelja. Preteča Armije Bosne i Hercegovine su bile Zelene be-
152. Halil Puškar, citirano djelo, str. 14-15.
153. Isto, str. 24
154. Sandžak, br. 26-27. More u kapi, str. 6.
359

retke pod komandom Emina Švrakića, koji su organizovali prvi otpor, a kasnije je
Bošnjaka o nepodijeljenosti Bosne i Hercegovine i srpskih o konfederalnoj državi. U
ta Armija ne samo spasila Bošnjake u Bosni i Hercegovini od uništenja već se i
razvila u jednu od moćnijih i obučenijih armija u Evropi, čije je dejstvo imalo
značajnu ulogu prilikom pregovora o uspostavljanju mira na području Bosne i
Hercegovine.
Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija je u periodu srpsko-crnogorske agresije
donijetih do tada u rezolucijama.
na Bosnu i Hercegovinu donio sljedeće rezolucije: 713 (1991) od 25. septembra
1991. 721 (1991) od 27. novembra 1991, 724 (1991) od 15. decembra 1991, 727
(1992) od 8. januara 1992, 740 (1992), od 7. februara 1992. 743 (1992) od 28.
februara 1992,749 (1992) od 7. aprila 1992,752 (1992) od 15 maja 1992.757 (1992),
od 30. maja 1992, 758 (1992) od 8. juna 1992, 760, (1992) od 18. juna 1992, 761
(1992) od 29. juna 1992, 762 (1992) od 30 juna 1992, 764 (1992) od 13. jula 1992 i
769 (1992) od 7. avgusta 1992 i 770 (1992) od 13. avgusta 1992. godine. 1551
U rezolucijama se izražava velika uznemirenost zbog kršenja humanitarnih
odredbi međunarodnog prava u Jugoslaviji a posebno u Bosni i Hercegovini, zbog
masovnih progona i deportovanja civila, zatvaranja, zlostavljanja civila u sabirnim
centrima, namjernim napadima na civile, bolnice i ambulante, ometanju isporuka
ru bez ikakve budućnosti da kao takva država duže opstane.
hrane i medicinskog materijala civilnom stanovništvu, pustošenju i uništavanju
imovine. Međutim, sve ove rezolucije su ostale mrtvo slovo na papiru, jer nijedna
nije sprovedena u đelo, izuzev što je jedino Bošnjacima nametnut embargo na uvoz
naoružanja čime im je onemogućeno pravo na samoodbranu.
Pregovori između predstavnika tri naroda o budućem ustavno-pravnom sta-
tusu Bosne i Hercegovine uz posredovanje Evropske zajednice, redovno su
doživljavali neuspjeh jer Srbi nijesu htjeli da pregovaraju, već samo da radi forme
razgovaraju kako bi dobili u vremenu i potpomognuti naoružanjem i ljudstvom iz
SR Jugoslavije razorili Bosnu. Kasnije su im se pridružili Hrvati, koji su željeli da
povrate sporazum Cvetković-Maček iz 1931. godine, čiju suštinu su preuzeli
Milošević i Tuđman.
Poslije Sarajeva mijenjaju se samo mjesta pregovora - Lisabon, Brisel, Ženeva,
Njujork... bez ikakvih stvarnih dogovora, jer sem Bošnjaka druge dvije strane su se
dogovarale kako što prije porobiti i podijeliti Bosnu i Hercegovinu. U tom cilju im
se pridružio i lokalni lider Fikret Avdić koji je proglasio i Autonomiju, koju su
priznali lideri Srbije i Hrvatske. Bošnjaci nijesu ni po koju cijenu prihvatili podjelu
Bosne i Hercegovine što su Srbi jedva dočekali da izvrše neviđene masakre nad
nedužnim civilnim stanovništvom. Zatim je održana mirovna konferencija u Lon­
donu gdje je međunarodna zajednica ovlastila Sajrusa Vensa i Dejvida Ovena da
sačine novi plan o Bosni. Ovim planom je izvršena podjela Bosne i Hercegovine na
155. Pobjeda, 3. mart 1994. godine
360
http://www.plbih.org
deset provincija, što je predstavljalo jednu vrstu kompilacije između zahtjeva
međuvremenu Bošnjacima zabadaju nož u leđa i Hrvati koji stupaju u javne
dogovore sa Srbima oko preuređenja Bosne i Hercegovine na tri entiteta, kojeg je
nažalost prihvatila i međunarodna zajednica objašnjavajući to "realnošću događaja
na terenu", čime je legalizovano etničko čišćenje i poništene odredbe dokumenata
Ponovo u Ženevi dolazi do sporazuma, čiju zadnju verziju odbacuju Bosanski
Srbi, koji bi odbili bilo kakvu drugu verziju jer je njihov jedini i isključivi cilj bio
stvaranje srpske države u okviru Bosne i Hercegovine. I pored ubjeđivanja od strane
rukovodstva SR Jugoslavije, Republike Srbije i Republike Crne Gore, kao i saglas-
nost predsjednika Grčke Misotakisa da se prihvati mirovni sporazum to nijeučinjeno.
Slabost svih dokumenata o ustavnom preuređenju Bosne i Hercegovine koje nije
prihvatila delegacij a Bosne i Hercegovine ogledala se u tome što su Srbi i Hrvati željeli
da Bosna kao zajednička država nema nikakvu budućnost jer su se ustavnim doku-
mentima predviđale mogućnosti njenog legalnog raspada. Ustavnim aranžmanima
Bosna je trebala da bude labava konfederacija, zasnovana na međunarodnom ugovo-
Pod pritiskom SAD 2. marta 1994. godine dolazi do sporazuma između
Bošnjaka i Hrvata oko uspostavljanja federacije,156' a potom, nakon formiranja
Međunarodnog suda za ratne zločine pred kojim će morati da odgovaraju planeri
agresije, režiseri i izvršioci, dolazi do sporazuma između rukovodstva sa Pala i
rukovodstva SR Jugoslavije i predstavnika Srpske pravoslavne crkve koji su odlučili
da na čelu delegacije od 6 članova, od kojih 3 predstavnika rukovodstva sa Pala,
bude Slobodan Milošević. 157'
Pregovori o mirnom rješavanju Bosne i Hercegovine su se odvij ali od 1 .-21. novem-
bra 1995. godine u Sjedinjenim Američkim Državama, u Dejtonu, čije su odredbe
verifikovane u Parizu 14. XII. 1995. godine. U Jelisejskoj palati u Parizu je potpisan
Mirovni sporazum o Bosni i Hercegovini, kojeg su potpisali Alija Izetbegović, predsjed-
nik Republike Bosne i Hercegovine, Slobodan Milošević, predsjednik Republike Srbije
i Franjo Tuđman, predsjednik Republike Hrvatske. Mirovni ugovor su potpisali kao
garanti: Bil Klinton, predsjednik SAD, Žak Širak, predsjednik Republike Francuske,
Džon Mejdžor, predsjednik Vlade Velike Britanije, Helmut Kol, kancelar SR
Njemačke, Viktor Čeraomidin, premijer Ruske Federacije i Felipe Gonzales u ime
Evropske unije.
Na Mirovnoj konferenciji u Parizu Alija Izetbegović je pored ostalog izjavio da
156. Večernje novosti, od l.IX. 1995. godine.
157. Politika, od 15. XII. 1995. godine.
361
su njegovi sljedbenici i parlament bez oduševljenja prihvatili Mirovni sporazum uz Zato kažem svim narodimaBalkana,uimesvihnaskojibismodošlidapomogiicni(i
obećanje da će ga oni "dosljedno i pošteno sprovesti, jer je njihov cilj bio "cjelovita da se mir održi: vidjeli ste šta je rat, znate šta mir može donijeti. Iskoristite ovu
i demokratska Bosna", zatim je naglasio da Srbi iz Sarajeva treba da ostanu u tom priliku i učinite da uspije. Ne možete učiniti ništa da izbrišete prošlost, ali možete
gradu i da "nastave da žive u sigurnosti pod uslovom "da poštuju zakone Bosne i da učinite sve da izgradite budućnost. Ne dozvolite i nemojte izneveriti svoju djecu."
Hercegovine koji naređuju slobodu, a zabranjuju nasilje" i posebno naglasio da Ove poruke će najbolje shvatiti Bošnjaci ne samo u Bosni, nego i u Sandžaku
"nema revanša i osvete, ali ima i treba da ima pravde". 158' i Republici Srbiji, Republici Crnoj Gori, jer nijedna istorija jednog naroda nije
Slobodan Milošević je u starom stilu kao da se njega to nije ni ticalo, jer je pisana krvlju kao istorija bošnjačkog naroda. Bez obzira na opterećenost Bošnjaka
stalno govorio da Jugoslavija nije u ratu, istakao da je rat donio velike žrtve i prošlošću, bez obzira što je veliki broj fizički uništen i rasturen po izbjegličkim
ogromna razaranja i da će "patnje i bol kroz koje su ljudi na ovim prostorima logorima širom svijeta, bez obzira što su do sada bili kod roda bez roda, kod kuće bez
prolazili, trajati dugo... Mir je, međutim, prvi neophodni preduslov da se zaustave kuće, bez obzira što su doživjeli više zla nego dobra treba da odbace naciona- lizam,
razaranja i patnje."159' jer "Učinio sam vas plemenima i narodima, da se raspoznajete". (Kuran). Bošnjaci
Iako sa velikim zakašnjenjem, najznačajniji za sklapanje mirovnog sporazuma, ne smiju zaboraviti na tamne sile gdje su uvijek bili na meti, te u tom cilju treba u
Bil Klinton je izjavio: "Predsjednici Tuđmane, Izetbegoviću, predsjedniče buduće da vjeruju sebi i da učeći iz prošlosti grade svoju srećnu budućnost. Posebno
Miloševiću, stvaranjem mira vi ste odgovorili na pozive vaših naroda. Čuli ste nji- valja podsticati rad nacionalnih institucija bez kojih ni jedan nacionalni pokret nije
hove riječi - zaustavite rat i patnje, dajte Vašoj djeci blagoslov normalnog života. U uspio, posebno onih u Sandžaku, i organizovan rad političkih partija okupljenih oko
ovom skupu za mir danas i u tom horu čujemo i glasove žrtava,-djece na čija su jedinstvenog nacionalnog interesa, jer kako kaže Pestalozzi "Suv- ereni narod bez
igrališta padale bombe, čujemo vapaj ljudi koji su u masovnim grobnicama, koji su političkog odgoja je kao dijete koje se igra vatrom i svakog trenutka može da zapali
bili u logorima, čujemo one koji su poginuli u bitkama, svi ti ljudi su otišli od svojih svoju kuću". Da bi se sve ovo realizovalo Bošnjaci se moraju držati
kuća, odvojeni su od svojih porodica. Čak i odatle žrtve danas pjevaju pjesme mira. izjave Reisa Mustafe Cerića: "Dragi moji Bošnjaci Bosna vam je otac, islam vam je
Neka njihovi glasovi uvek budu u našim srcima" Istakao je da će međunarodna mati. Zato volite Bosnu kao što se otac voli, a volite islam kao što se voli mati".
zajednica ponovo raditi da se zadovolje ljudske potrebe, da se spoje razdvojene
porodice, da se izbjeglice vrate svojim kućama, da se unaprijedi razvoj ljudskih
prava i da budu osuđeni oni koji su odgovorni za zločin, a sve ovo mogu da obezbij ede
jedino narodi koji žive u Bosni. Sve ovo neće biti lako "jer su gubici bili veliki, znam
da su ožiljci duboki i danas osjećamo da rane nisu zacjeljene, ali Bosna mora pronaći
način uz božju milost da odbaci mržnju, da odustane od osvete, da krene naprijed.
To je zaista jedini put u budućnost". Svoj govor je završio riječima:
"Ovdje, u gradu svjetlosti, u ovom trenutku nade, dozvolite da se podsjetimo
daje ovaj vijek obilježen progresom i sa previše krvoprolića bio svjedok najljepšeg
i najružnijeg u ljudskom rodu. Sjetimo se kako je ovaj vijek počeo. U početku ovog
vijeka, kada je pucnjava u Sarajevu bila varnica koja je pokrenula Prvi svjetski rat,
Britanski ministar spoljnih poslova je izrekao ove riječi: "Svijetla se gase po čitavoj
Evropi. Nećemo ih vidjeti upaljena u našem životu".
Svijetla su ponovo upaljena izuzetnim generacijom Evropljana i Amerikana-
ca, baklje slobode sada sijaju jasnije nego ikada ranije na svakom kontinetnu. Ta
baklja može zasijati iznad Bosne ponovo, ali prvo mora ugrijati srca naroda Bosne.

158. Isto,
159. Isto.
362 363

http://www.plbih.org
 "MEMORANDUM SANU"

(GRUPA AKADEMIKA SRPSKE AKADEMIJE

NAUKA IUMETNOSTIOAKTUELNIM
DR UŠTVENIM PITANJIMA
U NAŠOJ ZEMLJI)
Zastoj u razvoju društva, ekonomske teškoće, narasle društvene napetosti i otvore-
ni međunarodni sukobi izazivaju duboku zabrinutost u našoj zemlji. Teška kriza je
zahvatila ne samo politički i privredni sistem već i celokupni javni poredak zemlje.
Svakodnevne su pojave: nerad i neodgovornost na poslu, korupcija i nepotizam, odsus-
tvo pravne sigurnosti, birokratska samovolja, nepoštovanje zakona, rastuće nepover-
enje među ljudima i sve bezobzirniji individualni i grupni egoizam. Raspadanje mor­
alnih vrednosti i ugleda vodećih ustanova društva, nepoverenje u sposobnost onih koji
donose odluke praćeni su apatijom i ogorčenjem naroda, otuđenjem čoveka od svih
nosilaca i simbola javnog poretka. Objektivno ispitivanje jugoslovenske stvarnosti
dopušta mogućnost da se sadašnja kriza završi socijalnim potresima sa nesagledivim
posledicama, ne isključujući ni tako katastrofalan ishod kao što je raspad jugosloven-
ske državne zajednice. Pred onim što se zbiva i što se može dogoditi niko nema pravo
da zatvara oči. Pogotovu na to nema pravo najstarija ustanova naučnog i kulturnog
stvaralaštva u ovom narodu.
Srpska akademija nauka i umetnosti smatra se obaveznom da u ovom sudbonos-
nom trenutku saopšti svoja viđenja društvenog stanja sa ubeđenjem da time doprinosi
traženju izlaza iz sadašnjih nedaća. Priroda ovog dokumenta, međutim, ne dozvoljava
udaljavanje od ključnih pitanja jugoslovenske stvarnosti. U ta pitanja se na žalost mora
uvrstiti neodređen i novim zbivanjima silno aktuelizovan težak položaj srpskog naroda.

365

http://www.plbih.org

KRIZA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE I
DRUŠTVA
1) Privredna kriza traje već pet godina, a izlaz iz nje nije na vidiku. Sa proizvod-
nom stopom rasta društvenog proizvoda od 0.6% u periodu 1981-1985. godine. Jugo-
slavija se našla u društvu privredno najmanje uspešnih zemalja u svetu. Ni ostali
pokazatelji razvoja nisu utešni. Nezaposlenost od preko jednog miliona zatvara pers­
pektivu mladoj generaciji da u doglednom vremenu reši svoje egzistencionalno pitanje.
Meni rasta zaposlenosti odredili su socijalni motivi. Međutim, takav porast u uslovim
stagnacije proizvodnje imao je za posledicu sniženje produktivnosti rada. Bruto aku­
mulacija i realan lični dohodak spali su za jednu trećinu. Suficit platnog bilansa,
konačno postignut zahvaljujući politici realnog krusa i restrikcijama svih vidova
potrošnje, jedini je pozitivan rezultat nastojanja da se kriza prevaziđe. No održavanje
spoljnoekonomske likvidnosti valja ocenjivati u svetlu visoke zaduženosti, gubljenja
ekonomske samostalnosti zemlje u vođenju ekonomske politike, a donekle i politike
razvoja, kao i sve nesređenijeg stanja privrede, koja nikako ne uspeva da izađe na
putanju efikasnog privređivanja. Iz takvog se stanja rasplamsava inflacija koja razara
sve ekonomske kriterije i motive, pokazujući istovremeno nemoć društva da kanališe
neukroćene privredne tokove.
Sto vreme više odmiče, sve je jasnije da se izlaz iz krize ne može naći bez temeljnih
promena u privrednom i političkom sistemu. Naročito zabrinjava što zvanična politika
izbegava da prizna prave uzroke krize, bez čega se ne mogu preduzeti ni prave mere za
ozdravljenje privrede. Izbegavanje je utoliko manje razumljivo što su ekonomske an­
alize tačno utvrdile te uzroke. Suprotno pokušajima da se uzroci svedu na neadekvatno
reagovanje ekonomske politike u razdoblju 1976-1980. godine, analize su ukazale da
začetke krize valja tražiti u šezdesetim godinama, kada privredni razvoj počinje da
malaksava da bi 1980. godine bio konačno zaustavljen. Tadašnja privredna reforma
imala je i dobrih zamisli, kao što su: debirokratizacija privrede, davanje većeg prostora
tržištu, uklanjanje dispariteta cena, integracija jugoslovenske privrede u svetsku. Na
žalost, samo je disparitet cena unekoliko smanjen, ali ne i potpuno otklonjen, dok
ostale zamisli nisu bile ni delimično ostvarene. Tome nasuprot, nesrećne improvizacije
u strategiji razvoja i neuspela rešenja u privrednom sistemu ne samo što su ostala, već
su doživela još neuspelija uobličavanja sedamdesetih godina.
Privredni razvoj se našao na stranputici već u šezdesetim godinama, kada je 1964.
g. opozvan Petogodišnji plan 1961-1965. godine, koji je, u nastojanju da otkloni uska
grla, porast proizvodnje sirovina i energije postavio kao najvažniji zadatak. Dobro je
poznato da ova uska grla ni do dans nisu otklonjena. Da nevolja bude naročito velika,
postarala se strategija razvoja sa svoja dva krupna promašaja.
366
http://www.plbih.org
Prvo, ona nije uvažavala osnovni zahtev optimalnog razvoja privrede da proiz­
vodne činioce koristi srazmerno njihovoj raspoloživosti. Opredeljujući se za veću up­
otrebu društvenog kapitala, koji je kod nas najobilniji činilac proizvodnje, Jugoslavija
se u međunarodnu podelu rada nije uključila sa činiocem koji joj daje komparativne
prednosti. Privredni razvoj je zbog toga neizbežno bio suboptimalan, a istovremeno je
otvaran širok prostor za eksplozivno širenje nezaposlenosti. Drugi strategijski promašaj
bio je u očekivanju da će porastrealnog ličnog dohotka bezpreduzimanja drugih mera
biti snažan pokretač rasta produktivnosti rada i proizvodnje po uzoru na razvijene
zemlje. Međutim, primena ove koncepcije u jugoslovenskim uslovima ubrzo se poka­
zala kao pogreška sa mnogim ekonomskim posledicama.
Promašaja je bilo naročito mnogo u izboru osnovnih rešenja u privrednom siste-
mu. Pre svega, planiranje je temeljno razoreno. Za drugu polovinu šezdesetih godina
petogodišnji plan uopšte nije donet, a kasniji petogodišnji planovi, bez neophodne
podrške sredstava i mera, ostali su deklaracije koje nikog nisu obavezivale. Ukidanjem
planiranja ugušene su koordinirajuće funkcije federacije, a sputavanjem snaga tržišta
gušena je inicijativa privrede. Drugačije rečeno, niti je privreda usmeravna, niti je
prepuštena zakonima samoregulisanja. Pokušaj da dogovaranje i sporazumevanje
zamene plan i tržište pokazao se potpuno neuspešnim. Sistem u kome svi sa svima treba
da se sporazumevaju o svemu nije imao nikakvog izgleda da dobro funkcioniše. Zbog
toga se moralo, više nego što to može biti delotvomo, apelovati na "subjektivne snage"
i preduzimati političko-propagandne kampanje radi regulisanja privrednih tokova.
Decentralizacija, prvobitno zamišljena kao oslobođenje privrede od birokratskih
snaga, izrodila se u dezintegraciju po teritoriji i po privrednim granama. Stvoreno je
osam privrednih područja sa nacionalnim ekonomijama kao ideološkom podlogom.
Jedinstveno jugoslovensko tržište bilo je time razbijeno. Republike i pokrajine su sve
više zaokružavale i zatvarale svoje privrede. Na ovu "republikanizaciju" privrede na­
dovezala se atomizacija postojećih preduzeća u vidu osnovnih organizacija udruženog
rada. To je jedan od najmanje očekivanih koraka. Usitnjena preduzeća vapila su za
integracijom, ne bi li iskoristila prednosti ekonomije velikog obujma, a doživela su, sa
osamostaljivanjem osnovnih organizacija udruženog rada, dalje usitnjavanje. Tako su
dva vida dezintegracije odvukla privredu na antiistorijske puteve razvoja. Jednoj privre-
di se ništa gore ne može dogoditi.
Promašaji u strategiji razvoja, ukoliko se o osmišljenoj strategiji uopšte može
govoriti, kao i mnogi nedostaci privrednog sistema izrazili su se u opadanju ne samo
stope rasta proizvodnje i zaposlenosti, već i u kvalitetu privređivanja od čijeg je porasta,
inače, zavisio i uspeh mnogih zamisli privredne reforme. Stopa rasta individualne
produktivnosti rada u periodu 1966-1979. godine, kada se pokušalo sa uvođenjem
intenzivnog razvoja, bila je niža nego u periodu ekstenzivnograzvoja 1953-1965. god-
367
 ine. Motivi radnika za povećanje produktivnosti rada nisu ojačani uprkos naglom
usponu realnog ličnog dohotka. Ova za nosioce ekonomske politike neočekivana ten­
dencija, koliko dokazuje neodrživost koncepcije daje porast lične potrošnje dovoljan
da pokrene čitav razvoj, toliko otkriva neotklonjive slabosti oficijelno prihvaćene "dogo-
vorne ekonomije" lišene ekonomske prinude na rad.
Produktivnost drušvenog kapitala doživela je čak i goru sudbinu. Efikasnost in­
vesticija je posle 1965. godine počela brzo opadati. Promašaji u privrednom sistemu
davali su pogrešne signale preduzećima i društveno-političkim zajednicama u
donošenju investicijskih i drugih oblika. Autarhija republičkih ipokrajniskih privreda
nije vodila računa o optimalnoj strukturi jugoslovenske privrede, niti o opasnostima
stvaranja suvišnih kapaciteta. Široko i nedovoljno promišljeno korišćeni su investicio­
ni krediti koje je inflacija većim delom otpisivala. Obaveza da finansiraju opštu i
zajedničku potrošnju iz dohotka sopstvene privrede navodila je opštine da bez mnogo
razmišljanja ulaze u nove investicije. Bilo zbog nedostatka informacija, bilo što osnov­
na struktura investicija nije planirana, izgrađeni su suvišni proizvodni kapaciteti. At-
omizovana, za privredne grane i teritorije vezana akumulacija otvorila je širok front
nedovršenih investicija sa dugim periodom gradnje, ukoliko su ove investicije uopšte
bile dovršene. Usitnjena akumulacija u patuljastim bankama navodila je investitore da
sa malim sredstvima ostvare što veći dohodak i zaposlenost, što je dovelo do izgradnje
suvišnih kapaciteta u prerađivačkoj industriji i nedovoljnih proizvodnih kapaciteta za
proizvodnju sirovina i energije. Površno proučeni projekti bili su uzrok velikih investi­
cionih promašaja. Ekonomske i društvene sankcije za pogrešna ulaganja nisu posto­
jale; političari su ostajali u senci iako su često odlučujuće uticali na investicijske od­
luke. Svi navedeni činioci niže efikasnosti investicija opredeljeni su privredno - sistem-
skim rešenjima. Prema tome, promašaji u privrednom razvoju i privrednom sistemu,
materijalizovani u opadanju ukupne produktivnosti privrede (produktivnosti rada i
kapitala uzetih zajedno), osnovni su uzrok krize jugoslovenske privrede.
Odgovornost za krizu snosi i ekonomska politika sedamdesetih godina koja nije
koristila prave mere za naknadna prilagođavanja. Neutralisanje uticaja ukupne
produktivnosti ipogoršanja uslova razmene zbog skoka cena nafte iziskivao je drugačiju
raspodelu ukupnog dohotka radi održavanja stope inflacije. Nepostojanje politike
dohotka koja bi društveno uredila odnose između različitih vidova potrošnje bilo je
utoliko sudbonosnije što ni jenjavanje izvoza nije sprečeno uobičajenom politikom
realnog kursa dinara i drugim merama. Svi ovi nedostaci, naročito kada su se izrazili
u spoljno -ekonomskoj nelikvidnosti, prinudli su ekonomsku politiku na zakasnele
restrikcije svih vidova potrošnje. One su mogle sprečiti dalje produbljavanje krize, ali
ne i njeno izbijanje.
Uzroci privrednih nedaća ne daju se potpuno razumeti bez uticaja ekonomske
368
http://www.plbih.org
filozofije kojom se nadahnjivao privredni sistem. Zapostavljanje ekonomskih zakoni-
tosti i prinude, oslanjanje više na svest ljudi nego na interese kao motive ekonomskog
ponašanja, priznavanje živog rada kao jedinog stvaraoca dohotka, nepotpuno
uvažavanje troškova i ekonomskih kategorija u njihovom realnom izrazu sastavni su
delovi zvanično prihvaćene ekonomske filozofije i onih institucionalnih rešenja koja
su u praksi imala utoliko teže posledice što su uživala ideološku podršku čak i onda
kada su se ečigledno sukobljavala sa zahtevima ekonomske racionalnosti. Između
ostalog, i time se objašnjava trpeljivost prema ekonomski iskrivljenim odnosima,
privrednoj patologiji i društvenom rasipništvu, što sve suviše dugo traje da ne bi ostavilo
traga u načinu mišljenja i ponašanja privrede. Silni gubici privrede pokazuju da niposle
četiri decenije nije postao obavezan princip rentabiliteta, da nema ekonomskih sankci-
ja za loše poslovanje. Subvencije privredi preko kredita, podruštvljavanje gubitka,
niska stopa amortizacije, popustljivost prema lošem kvalitetu proizvoda, dugogodišnje
kretanje stope rasta realnog ličnog dohotka iznad stope produktivnosti rada stvorili su
veoma lagodne uslove privređivanja unoseći na širokom planu razne oblike parazitiz-
ma u poslovanje privrede i van nje. Takvi uslovi mogli su opstati zahvaljujući porastu
inostranih dugova koje će otplaćivati ne samo sadašnji, nego i budući naraštaji.
Nagrađivanje prema rezultatima rada nije moglo biti ostvareno u privredi bilo zbog
nerešenog pitanja primarne raspodele, bilo što mnoga preduzeća ubiraju rentu od
društvenih sredstava. Zbog socijalnih razlika koje se ne zasnivaju na radu, motivi
radnika za povećanje produktivnosti rada morali su biti slabi. Povlađivanje neradu i
drugi vidovi socijalne demagogije visoka su cena za društveni mir i održavanje mater-
ijalnih privilegija vladajući slojeva. Imajući sve to u vidu, nije čudno što se u
pooštravanju komotnih uslova privređivanja vidi napad na stečena prava, kao što to
pokazuju otpor uvođenju ekonomski pozitivnih kamata i prioritet koji se daje isplati
ličnih dohodaka. Za otpor ovom pooštravanju privreda nalazi dobre razloge u velikim
doprinosima koje daje za izdržavanje glomazne administracije, čiji troškovi predstav-
ljaju nepodnošljiv teret za privredu.
Zasićena ekonomskim neracionalnostima, ekonomska klima nije ostala bez uti­
caja i na ponašanje građana, koji su, zahvaljujući i zaduženju zemlje u inostranstvu,
sve do izbijanja krize brzo podizali životni standard. Nagli porast lične potrošnje sa lako
primetnim elementima rasipništva, ostao je u svesti giađana kao zasluženi domet.
Opadanje realnog ličnog dohotka, u čemu valja videti i njegovo prinudno usuglašavanje
sa stvarnim nivoom produktivnosti rada, doživljava se kao nečije neopravdano nasilje,
a ne kao objektivna nužnost. Drugačije ne može ni biti ako se godinama u zemlji troši
dohodak veći od stvorenog. Uzimanjem potrošačkih i inevsticionih kredita, kupovin­
om uvozne robe po niskim cenama, dodelom društvenih stanova i niskim stanarinama
značajan deo građana dobijao je društvene subvencije. Ekonomske neracionalnisti i
369
 / nedoumica da lije Program stabilizacije zaista bio zamišljen kao akciona osnova za
izopačeni ekonomski odnosi dugo traju i svuda su lako uočljivi. Zbog toga ih građani
sanaciju privrede ili mu je namenjena političko-propagandna uloga, sračunata na
smatraju normalnim. Svaki je u takvim odnosima, polazeći od užih interesa, tražio svoj
stvaranju utiska, u javnosti da se nešto ozbiljno čini na traženje izlaza iz krize, dok se
obrazac ekonomskog ponašanja koji je za određene grupe mogao biti i uspešan, ali je
u stvari daje otpor neophodnim promenama. Stabilizacioniprogram, koji je izražavao
za društvo i privredu po pravilu bio poguban. Iskrslo je nužno pitanje kako ponovo
realistički pristup privredi, doživo je najveći udar od poznate Kritičke analize funkcion -
afirmisati rad kao osnovu egzistencije, društvenog i ekonomskog položaja čoveka.
isanja političkog sistema, koja je rehabilitovala već napuštenu ideologiju "dogovorne
2. Odgovornost za budućnost Jugoslavije nalagala je da se sa izbijanjem opšte
ekonomije", u najvećoj meti odgovorne za nedaće jugoslovenske privrede. Jugoslavija
društvene krize pivo utvrde njene stvarane razmere i pravi uzroci da bi se odmah
je doživela i to da su zvanično usvojena dva dokumenta sa bitno različitim ekonom-
pristupilo iznalaženju mera za izlazak iz stanja receseije i neizvesnosti. Tako se,
skim koncepcijama. Možda jeza održavanje postojećeg stanja to najefikasnije rešenje,
međutim, nije postupilo. Trebalo je da prođu tri godine da bi se u zvaničnim dokumen­
ali to ne može biti rešenje za izlaz iz krize jugoslovenskog društva.
tima upotrebio izraz ekonomska kriza. Do toga se došlo postupnim i nevoljnim priznan-
Opravdanje za privredne teškoće i sporo reagovanje na krizu ponekad se traži u
jem. U prve dve godine krize govorilo se o "malim", "kratkotrajnim", "prolaznim"
ograničenim znanjima ekonomske nauke i razmimoilaženjima ekonomista u ključnim
nedaćama, a ponajviše o "teškoćama rasta". Ovakve ocene moraju se povezati sa
pitanjima. Razmimoilaženja u mišljenjima ekonomista postoje i postojaće u svim
tvrdnjama da privredni sistem ne treba hitnije menjati već ga samo dosledno sprovoditi.
zemljama i vremenima, ali je stvar vlade da se opredeli kojim će mišljenjima dati
Kada su se te tvrdnje pokazale neodrživim, izišlo se sa tezom da je jugoslovensku kriza
poverenje i da za svoje opredeljenje snosi odogovornost. Problem je, međutim, u tome
po razmerima veća nego što se prvobitno mislilo, ali daje po svojoj prirodi isključivo
što se od ekonomske nauke nije na pravi način ni tražilo mišljenje. Ona je bila prihvatl-
ekonomska, da su njeni uzroci u spoljno-ekonomskom utkaju i neadekvatnoj ekon-
jiva u meri u kojoj je racionalizovala zvanično zauzete stavove. Zbog toga odgovorne
omskoj politici posle 1976. godine. Time je istovremeno učinjen pokušaj da se politički
ličnosti nisu poklanjale dužnu pažnju blagovremenim upozorenjima i dragocenim
činilac izuzme kao moguć uzročnik privredne krize, da se insistiranjem na ekonomskoj
predlozima koje je ekonomska nauka samoinicijativno davala. Sistematsko zapostav-
politici kao glavnom vinovniku privredni sistem poštedi od kritičkog preispitivanja.
ljanja znanja tokom čitavog posleratnog perioda malo je razumljiva, a još manje ra­
Budući da ni taj pokušaj nije mogao trajno uspeti, učinjen je ustupak time što se najzad
prešlo na analizu političkog sistema. Na žalost, ta analiza je ne samo zaobišla ključna zumna pojava u socijalističkom društvu, koje u principu nauku uzima za osnovu svoga
pitanja političkog sistema, već se u svom ekonomskom delu suprotstavila koncepcija­ ravoja. Zapostavljanje naučnih saznanja, osobito tokomposlednje dve decenije, valja
ma "Programa stabilizacije". shvatiti i kao sastavni deo podređivanja razvoja i ekonomskih racionalnosti jačanju i
čuvanju policentrizma i monopola društvene moći republičkih i pokrajinskih vrhova
Priznanje krize u etapama i ponovno njeno osporavanje, zbog čega se gubilo
kao nedeklarisanom cilju koji uživa apsolutni društveni prioritet. Taj cilj proizilazi iz
dragoceno vreme, izrazi su lutanja, neodlučnosti i nespremnosti zvanične politike da
simbioze nacionalizma, separatizma i vlastoljublja, a ostvaruje se nastojanjempotičkog
izvršipromene koje su novostvoreni uslovi zahtevali. Oklevanje da se sa pravom dijag-
činioca, da uz oslonac na republičku državnost poveća svoju moć, da bude posrednik
nozom i blagovremenim merama dočeka kriza potkopalo je poverenje u državničku
i arbitar u sopstvenoj privredi i društvu.
mudrost, političku hrabrost i iskrene numere ljudi koji rade javne poslove, kao i u
Ovaj cilj je za širu javnost postao očigledan tek u novije vreme kada je zloćudna
njihovu spremnost da raskinu sa zabludama koje su dovele zemlju na rub propasti.
dezintegracija kao dominantna tendencija u privredi u drušh'u dobila zabrinjavajuće
Izbegavanje da se istini pogleda u oči i otpor da se bilo šta suštinski menja ogledaju se
razmere. Opasnost da politički sistem evoluira u pravcu policentrizma ukoliko se to
i u tome što su tek pod pritiskom Međunarodnog monetarnog fonda bile donošene neke
ekonosmke mere koje su se sa manje potresa i sa većim učinkom morale mnogo ranije blagovremeno ne spreči stvaranjem radničkih saveta za privredne grane na niovu čitave
samoinicijativnopreduzeti. No ništa tako ubedljivo ne govori o otporima nastojanju da Jugoslavije uočio je Boris Kidrič već 1950. godine. Njegove sugestije, na žalost, nisu
se efikasno deluje kao činjenica da vlada ne sprovodi Program stabilizacije. Ispostavilo prihvaćene. Oglušilo se o njegovo upozorenje da, ukoliko se takvi saveti ne stvore, to
se da su bili u pravu oni koji su tvrdili da je taj dokument mogao biti usvojen samo zato vodi "u nekoliko državnih kapitalizama partikularističkih prema celini, birokratsko
što je suviše uopšten da bi bilo koga konkretno obavezivao. Zbog toga se predviđalo da- centralističkih prema radnim kolektivima". U Jugoslaviji danas postoji stanje od koga
će njegovo sprovođenje u život naići na nesavladive prepreke u sukobima interesa je. Kidrič ponajviše zazirao.
republika, pokrajina i privrednih grupacija. Sa ostvarenjem ovih predviđanja rađa se Takvo stanje je plod evolucije od skoro tri pune decenije. Tokom pedesetih i prve
371
370

http://www.plbih.org
 polovine šezdesetih godina činilo se da su demokratizacija, zamena državnih organa
samoupravnim i deprofesionalizacijapolitike stekli čvršću društvenu afirmaciju. Izgle-
di da se razvoj u tom pravcu nastavi bili su utoliko veći što je sa uravnoteženom
struktntom investicija i boljim odnosom između koordinacije i inicijative, privreda
beležila uverljive rezultate kako u porastu proizvodnje i zaposlenosti, tako i u kvalitetu
privređivanja i rastu izvoza. Produktivnost rada brzo je rasla, efikasnost investicija je
bila velika, a ekonomski odnosi sa inostranstvom skoro uravnoteženi. Kao da nikakva
značajnija prepreka nije stajala na putu da se politički i privredni sistem izgrade na
osnovama koje su dale ubedljive rezultate. Istina, i u tom periodu bilo je jasno pre-
poznatljivih nagoveštaja separatizma i nacionalizma u obliku krilatice "svakom svoje",
"razjedinimo se da bi se ponovo ujedinili" i uporne kampanje protiv precenjenog i
izmišljenog unitarizma.
Negativni obrt dogodio se sredinom šezdesetih godina kada su, neočekivano, ovi
nagoveštaji postali vladajuće tendencije koje su zaustavile progresivan tok političkih
promena. Neki skoro prevaziđeni odnosi ponovo su oživeli. Umesto da oslabe, kako se
to očekivalo, vlast i država su ojačali u republikama, pokrajinama i opštinama. To je
imalo za posledicu potcenjivanje ekonomskih racionalnosti i efikasnosti kao imepra-
tivnih zahteva suvremenog, civilizovanog društva. Istina, i do privredne reforme iz
šezdesetih godina politika je dominirala nad ekonomijom, ali je privredni razvoj bio
najvažniji zadatak. No kada je politika postala sama sebi cilj, u ekonomiji se težište
prebacilo sa privrednog razvoja na privredni sistem, sa forimranja dohotka nanjegovu
rapodelu, sa proizvodnje na potrošnju. Sve to ukazuje koliko se daleko otišlo u zane­
marivanju privrednog razvoja, zapravo u odbacivanju iksustava razvijenih društava i
suspendovanju ekonomske nauke. Takva mišljenja su našla najpotpuniji izraz u tezi
da se zahtevi samoupravljanja i efikasnost privređivanja ne daju izmiriti.
Neuspeo pokušaj reintegracija železnica i drugih velikih sistema jedan je od čvrstih
dokaza da se i najočiglednije ekonomske racionalnosti žrtvuju bez mnogo kolebanja
ako sužavaju utkaj republičkih i pokrajinskih političkih vrhova. Međutim, u tome
valja videti snagu političkog voluntarizma koji je otklonio sve prepreke za svoje delo-
vanje. Ozbiljne prepreke mogle su mu biti plan koji, jedanput donet, ne dopušta proiz­
voljnost ni onom ko ga je doneo, kao i tržište, shvaćeno kao samostalnost privrednih
subjekata u donošenju odluke. Upravo zato što su voluntarizmu bili smetnja, plan i
tržište su neutralisani da bi se stvorio prostor ekonomiji koja se ne oslanja na ekonom­
ske zakonitosti i ekonomsku prinudu nego sve odnose smatra arbitrarnim. U našim
prilikama privredni sistem nema za osnovni zadatak da podržava privredni razvoj i da
uvažava ekonomske racionalnost, nego da služi jačanju političkog činioca. Pokazalo
se da politički voluntarizam ne zastaje ni pred zakonima; ako mu se oni ispreče, on ih
se jednostavno ne pridržava. Voluntarizam nesrećno udružuje neznanje i neodgovor-
37 2
http://www.plbih.org
nost i te svoje osobine izdašno prenosi na privredu koju drži u zavisnosti i podređenosti.
Na određenost politike nad ekonomijom nikom ne treba više dokazivati. 0 tome
otvoreno govore politički ljudi kao da nisu glavni vinovnici tak\ og odnosa.
:
Samoupravljanje nije zauzdalo politički voluntarizam. Razlog je jednostavan:
ono je nametnuto voljom, političkih vođa, za koje ne predstavlja nikakvu teškoću da mu
povećaju ili smanje područje uticaja ili da unutar njega ostvare kontrolu. Teza da se
samoupravljanje najpotpunije potvrđuje u osnovnim organizacijama udruženog rada
u stvari je samo izgovor da mu se ne prepusti onaj suštinski (makroekonomski) delok-
rug u kome se donose društvene odluke od vitalnog značaja. Taj delokrug politički
činioci ljubomorno čuvaju za sebe. Samoupravljanje je potisnuto u šezdesetim godina-
ma i tu je začetak naših nevolja. Ono realno ne postoji na globalnom društvenom
nivou, a nikad nije ni izgrađeno kao celovit demokratski sistem, niti su iz takvog stanja
izvučene konsekvence. Zbog toga je samoupravljanje ulepšavajući princip, a ne pod­
loga društva. Sistem je u celini nekonzistentan. U njemu nema ni pravog plana, ni
pravog tržišta, niti prave države i pravog samoupravljanja.
3. Dezintegracija jugoslovenske privrede po privrednim granama i teritorijalna
kao antiistorijska tendencija neposredno proizilazi iz jedne šire i značajnije antiistor-
ijske tendcencije -pretvaranja federacije kakva je zasnovana u odlukama drugog zase-
danjaAVNOJ-a i prvih decenija posleratnog razvitka u svojevrsnu konfederaciju koja
je institucionalizovana poslednjim Ustavom od 1974. godine. Istorija poznaje više
primera preobražaja konfederacija u federaciju, kao prirodne posledice uočenih sla­
bosti konfederacije, ali nijedan primer preobražaja u obrnutom pravcu. Pretvaranje
savezne države u državni savez utoliko je manje prihvatljivo što posle relativno čestih
promena, koje su se posle rata dešavale, Jugoslavija sada ime tzv. "tvrdi" ustav čiju je
promenu praktično teško izvesti. Jedanaest godina bilo je više nego dovoljno da se uoče
ogromne teškoće koje su sve posledice konfederalizma u društvenom uređenju, zbog
čega se nužno i Ustav našao u središtu kritike političkog sistema.
Najznačajniji element konfederalizma sastoji se u neophodnoj suglasnosti
skupština svih republika ipokraijina da bi se donela bilo kakva, pa i najmanja promena
ustava, kao i u zahtevu da se odluka u Veću republika i pokrajina smatra donetom
samo ako za nju glasaju sve delegacije. U oba slučaja protivljenje jednog učesnika u
odlučivanju ima karakter veta. Ako se imaju u vidu mogućnosti zakulisnih igara u
težnji da se manjini nametnu rešenja, jednoglasnosti u načinu odlučivanja teško je
učiniti principijelne ili bilo kakve druge prigovore, ukoliko se takvo odlučivanje odnosi
na bitna pitanja društvenog uređenja, kako je to predviđeno Ustavom. Nevolja je,
međutim, u tome što je jednoglasno odlučivanje iskočilo iz ustavnih ohdra i bez dobrog
razloga našlo mesta kako u mnogim zakonima i propisima tako i u odlučivanju unutar
privrede, kulture i sportskih organizacija.
 Afirmacijom republičke i pokrajinske državnosti uz istovremeno iščezavanje iz­
vornih, koordinirajućih funkcije federacija otvorene su široke mogućnosti zadovolja­
vanja pojedinačnih interesa na teret opštih. Ustav je naizgled pokušao da to spreči
deklarativnim zahtevom da republike i pokrajine moraju voditi računa kako o sop-
stvenom razvoju, tako i o razvoju čitave Jugoslavije. No, budući da je košulja bliža od
haljine, pažnja se usredsredila na sopstveni razvoj, dok je razvoj celine u najvećoj meti
bio zanemaren. Ravnoteža između užegi šireg optimuma predstavlja teorijski neodrživu
konstrukciju koja nije položila ispit prakse. Takve konstrukcije se nisu održale ni u
drugim slučajevima. Nacionalno je nadvladalo klasno, a pokrajine su insistirale više
na tome da su konstitutivni element federacije, nego da su sastavni deo Srbije. Ravnoteže
ove vrste poslužile su kao sredstvo za umirenje zabrinutima za očuvanje državne i
privredne celine zemlje, ali i kao ohrabrenje separatistima svih vrsta da u praksi idu
dalje u ostvarivanju svojih ciljeva.
Element konfederalizma je paritetan sastav Predsedništva SFRJ kao i drugih
najviših organa. U suštini konfederalna je i ustavna odredba da savezne zakone u
načelu izvršavaju organi republika i pokrajina, što u praksi često vodi neizvršavanju
zakona. Jako izražen elemenat konfederalizma je i u tome što republički i pokrajinski
ustavi ne moraju biti suglasni sa saveznim ustavom, već samo ne smeju biti u suprot­
nosti sa njim. Za otklanjanje eventualne suprotnosti nije predviđeno nikakvo pravno
sredstvo. S druge strane, u slučaju uočene suprotnosti republičkog i pokrajinskog za­
kona sa saveznim, do odluke ustavnog suda primenjuje se republički odnosno pokra­
jinski zakon.
Današnji politički sistem Jugoslavije sve je više protivrečan, disfunkcionalan i
skup. On umnogostručava glomazne mehanizme vlasti na tri nivoa, omogućavajući
silno narastanje birokratije i povećanje izdataka za opštu potrošnju. Bilo da je reč o
političkim, bilo o ekonomskim, pitanjima, sistem može poslužiti kao školski primer
neefikasnosti. Odlučivanje o federaciji teče toliko spomda i kada se donesu prave mere
one zbog zakašnjenja imaju polovičan učinak. Zbog sukoba učesnika u odlučivanju
često dolazi do potpune blokade i to ne samo na nivou federacije. Republika Srbija ne
uspeva punih deset godina da donese republičke zakone. Nedovoljna elastičnost ispol-
java se kako u donošenju novih odluka tako i u popravljanju ranijih rešenja. Sistem ne
raspolaže mogućnostima brzog prilagođavanja novonastalim situacijama. Njegova
inertnost ne dopušta jednostavne promene po kratkom postupku ako se potrebe za
takvim promenama nametnu. Tome valja dodati i često ispoljenu nemoć saveznih
organa da obezbedeprimenu saveznih zakona. Društveno uređenje se očigledno nalazi
u stanju paralize.
Da bi se mogle sprovesti neophodne promene, treba se osloboditi one ideologije
koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost. Dok u suvremenom civilizovanom
37 4
http://www.plbih.org
dništvu jačaju integracione funkcije, uz punu afirmaciju građanskih i ljudskih prava,
prevazilaženje autoritarnih oblika vlasti i demokratizaciju odlučivanja, u našem
političkom sistemu jačaju dezintegracione sile, lokalni, regionalni i nacionalni egoizam,
i autoritarna samovoljna vlast, koja masovno i na svim nivoima narušava opštepriznata
ljudska prava. Sklonost ka deobama i usitnjavanju društvenih celina, borba na delu
protiv modeme, demokratske, integrišuće federacije zaklanja se iza lažne ideološke
parole borba protiv "unitarizma" i "centralizma". Ali prava alternativa "unitarizmu" i
"centralizmu" nije nacionalni egoizam i policentrizam, sa vlastitim "nacionalnim" (u
stvari republičkim i pokrajinskim" ekonomijama, nasilnim ograničavanjem nauke,
kulture i obrazovanja na teritorijalne okvire i potčinjavanjem svih oblika društvenog
života neograničenoj vlasti republičkih i pokrajinskih oligarhija). Istinska alternativa
je demokratski integrativni federalizam, u kome je princip autonomije delova usuglašen
s principom koordinacije delova u okviru jedinstvene celine, u kome su političke insti­
tucije na svim nivoima društvene organizacije dosledno demokratski konstituisane, u
kome je odlučivanje određeno slobodnim, racionalnim, javnim dijalogom, a ne zakulis-
nom i "strogo poverljivom" kombinatorikom samozvanih i samoizabranih zaštitnika
posebnih nacionalnih interesa.
Ovakav odnos prema državi i naciji blokirao je prostor za razvoj samoupravljanja.
Samoupravljanje je nerazvijeno i deformisano ne samo zato što je svedeno na nivo
društvene mikro-strukture, već i zato što je potpuno podređeno organima otuđene vlasti
- od opštine do republika i pokrajina. Dezintegrisana radnička klasa je svedena na
konglomerat kolektiva dovedenih u situaciju da se međusobno bore za raspodelu
dohotka. Ne postoje organi samoupravljanja grupa preduzeća, grana i celokupne privre-
de koji bi racionalno regulisali proizvodnju i usmeravali privredni razvoj. Mnogo-
brojnim pravnim propisima sužen je na minimum slobodan prostor odlučivanja
samoupravnih organa. Taj prostor je dalje reduciran samovoljnim intervencijama
lokalnih vlasti u savezu sa tehnokratskim snagama. Paradoksalno je da u društvu koje
sebe smatra socijalističkim radnička klasa nema mogućnosti da se organizuje niti da
bude predstavljena u Saveznoj skupštini. Koliko je nacionalni i teritorijalni princip
postao nadmoćan nad proizvodnim vidi se najbolje po odlučnosti kojom se odbacuje
formiranje veća udruženog rada u Sveznoj skupštini.
Da bi se razumeo ovaj primat nacionalnog u današnjoj praksi Saveza komunista
Jugoslavije treba uzeti u obzir uticaj Kominteme na KPJ između dva rata. Strategija
Kominterne u tome periodu izvedena je iz ocene da se nakon izostanka proleterske
revolucije u zapadnoj Evropi, komunističke partije u istočnoj, srednjoj i južnoj Evropi
moraju osloniti na nacionalne pokrete, makar ovi bili i izrazito antisocijalistički i
počivali na ideji nacionalnog a ne klasnog jedinstva. Staljin se angažovao u slamanju
svakog otpora ovoj strategiji (na primer u slučaju jednog od osnivača KPJ, Sime
37 5
 Markovića). U tome duhu je rešenje nacionalnog pitanja formulisao i teorijski razvio
Sperans (Kardelj) u knjizi Razvoj slovenskoga narodnoga vprašanja, koja je uglavnom
poslužila kao idejni obrazac razvoja Jugoslavije ka konfederaciji suverenih republika
i pokrajina, stoje najzad i ostvareno Ustavom od 1974. godine.
Dve najrazvijenije republike koje su ovim Ustavom ostvarile svoje nacionalne
programe nastupaju danas kao uporni branioci postojećeg sistema. Zahvaljujući
političkom položaju svojih lidera u centrima političke moći, one su ipre i posle prelom-
nih šezdesetih godina imela inicijativu u svim pitanjima političkog iprivrednosg siste­
ma. Po svojoj meri i potrebama one su krojile društveno i ekonomsko uređenje Jugo­
slavije. Ništa ne izgleda normalnije nego da one sada brane uređenje koje su uporno
dugo stvarale, uređenje u kome vide ostvarenje najvećeg dela svojih nacionalnih pro­
grama.
Vladajuće ideologija u ovim dvemu republikama obavezuje njihove političke lidere
da se ne povlače pred ekonomskim interesima čitave zemlje, pa i sopstvenim ekonom­
skim interesima, ukoliko to ograničava njihovu političku autonomiju.
Nikog ne treba ubeđivati da separatizam i nacionalizam deluju na društvenoj
sceni, ali se nedovoljno shvata da su takva opredeljenja idejno omogućena Ustavom
iz 1974. godine. Stalno jačanje i međusobno podsticanje separatizma i nacionalizma
udaljilo je i nacije jedne od drugih, do kritične tačke. Manipulacije sa jezikom, uteri-
vanje naučnika i kulturnih stvaralaca u republičke i pokrajinske torove, žalosni su
znaci narasle moći partikularizma. Sve nove etnogeneze, koliko su nesrećni proizvodi
provincijalno zatvorene i regionalnim ideologijama pritisnute nauke, toliko su
simptomatične za udaljavanje ne samo od zajedničke sadašnjosti i budućnosti, već i
od zajedničke prošlosti. Kao da je svima stalo da štopre i što dalje pobegnu iz kuće koja
se ruši. Stanje duhova upozorava da se politička kriza približila kritičnoj tački potpune
destabilizacije Jugoslavije. Kosovo je njen najočigledniji znak Nastupi na međuna­
rodnoj sceni poput onog u Slivnici ne ostavljaju nikog u sumnji da su pretendenti na
jugoslovensku teritoriju već definisali svoje interse.
Birkoratska decentralizacija koju su poslednjih decenija sprovodili posednici
političke vlasti u ovoj zemlji istovremeno je prepreka za razvoj demokratskih odnosa.
Politički život u Jugoslaviji se sporo i ne naročito uspešno prilagođavao mirnodopskim
i legalnim uslovima. Staljinističko i kominternovsko nasleđe još uvek snažno dejstvuje.
Duboke tragove ostavili su odnosi unutar ilegalnog pokreta: konspiracija, unutrašnja
hijerarhija, učešće malog broja ljudi u donošenju odluka, inisistiranje na idejnom i
bespogovomom prihvatanju i izvršavanju zadataka, teške kvalifikacije ("frakcionaš",
"neprijatelj") za bilo kakvo neslaganje ili prigovor usvojenoj političkoj liniji. Ako se
tome doda težnja da se jedanput osvojena vlast odlučno brani, kako represijom, tako
i negovanjem podaničke poslušnosti, onda biva razumljivo zašto su se putevi do istin-
37 6
http://www.plbih.org
ske demokratije teško nalazili.
:
Nade u demokratski raz\ oj silno su naral.se kada se u pedesetim godinama Jugo-
slavija izjasnila za debirokratizaciju privrede i društva, nudeći istovremeno program
socijalističke demokratije u vidu drušh'enog samoupravljanja. Čuvenim stavom iz
Programa SKl... "da ništa nije toliko sveto..." nagoveštena je otvorenost prema novim
idejama kojima nikakav dogmatizam ne bi smio stati na put. Ovaj društveni program
nije bio dovoljno razrađen da bi bio u svemu jasan, kao što to nisu bili ni putevi do
njegovog ostvarenja, ali je i pored toga široko prihvaćen kao šansa za demokratski
razvoj koji će imati sluha za suvremene promene i dovoljno odlučnosti da se tim
promenama blagovremeno prilagodi.
Takva očekivanja su se, međutim, do sada pokazala uzaludnim. Od sredine
šezdesetih godina, dotada zapažene tendencije debirokratizacije naglo su splasnule da
bi ustupile mesto decentralizaciji koja je po svojoj suštini bila birokratska. Današnji
jugoslovenski politički sistem nema nijednu od prednosti suvremenih političkih siste­
ma. On nije ni liberlna demokratija, niti demokratija saveta, a nije ni prosvećeni
birokratski sistem. Njemu nedostaju i politička sloboda i neposredno učešće građana
u političkom životu i funkcioniranju sistema po unapred utvrđenim pravilima i norma­
ma. Celokupni sistem konstutisan je na principu aktivnosti vrhova političke hijerarhije
i beznadežnoj političkoj pasivnosti naroda. Savezno veće skupštine SFRJ savezno je
samo po nazivu. I u njemu su predstavljene republike i pokrajine, a ne građani savezne
države, nezavisno od republičke i pokrajinske pripadnosti. U Skupštini SFRJ ne postoji
posebno veće (Veće udruženog rad) u kome bi bila zastupljena jugoslovensku radnička
klasa. Neposredni izbori kao veliko civilizacijsko dostignuće ustupili su mesto posred­
nim izborima. Uvođenje delegatskog sistema pokazalo se kao nefunckionalno.
Političko manipuliranje građanima održava se uspešno i stalno. Narod se povremeno
poziva da "plebiscitarno" potvrdi izvore koje je prethodno izvršila vladajuća hijerahija
iza političke scene. Nedemokratski izborni sistem dovodi birače u položaj da ne znaju
koga biraju, bolje reći za koga glasaju, a delegate da nemaju kome da polažu računa
za svoj rad.
U stvari, politički sistem Jugoslavije je mešavina ostataka stare političke države i
autoritarne države nasleđene iz istorije tzv. "realnog" socijalizma na Istoku. Takva
mešovita država nesposobna jeza stvaranje, za neophodne promene iza prilagođavanje
svojih institucija i ciljeva društvu koje se stalno menja. Blokirana politička organizacija
čuvanja statusa quo, održavanja neproduktivne, neinventivne profesionalne politike i
negativne selekcije lojalnih i nekompetentnih kadrova.
Demokratizacija je bitan uslov kako za izlaz iz duboke krize, tako i za neophodan
društveni preporod. Jugoslaviji nije potrebna demokratija na recima koja ništa ne
menja, već demokratizacija svesti i društvenih odnosa. Zahtev za autentičnim
37 7
 neobavezno za politiku. To je i najbolji dokaz da nisu izgrađeni demokratski kanali
demokratskim sistemom utoliko je značajniji što je naša društvena svest partikular-
kojima se prenose obavezujuće poruke političkim vrhovima. Sto se, pak, tiče verbalnih
istička i usitnjena. Istinsku demokratizaciju teško je zamisliti bez alternativnih kon­
delikata i njihovog proizvoljnog tumačenja, nijedno društvo koje teži da bude
cepcija razvoja. Jedino pod pritiskom izgleda da će, zbog promašenih koncepcija ili
demokratsko ne može biti ponosno na ta kompromitujuća sredst\ a represije.
:

neuspešnog rada, drukčija koncepcija i njeni protagonisti dobiti povjerenje, moguće je

Bio bi to civilizacijski, a ne samo demokratski zahtev da te represije zauvek
postići toliko neophodnu odgovornost. Demokratski centralizam ima opravdanje ako
nestanu. Pojačana represija bi itekako dobro došla u odnosu na privredni i drugi
manjina u procesu donošenja odluka bude ravnopravan partner u dijalogu, ako je
kriminal. Sto represije ima suviše tamo gde ne treba, a malo gde je neophodna, razloge
argumentima poražena i nadglasana posle istinski demokratske rasprave. Tim. putem
valja tražiti i u tome što se država rukovodi ideološkim pobudama i kriterijama kao
se nije išlo. Svako dmgačije mišljenje se proglašavalo za frakcionaško. Duboko usađenu
primarnim. Dezorganizovana preko svake razumne granice, država se degenerisala u
nespremnost za promene najbolje pokazuje otpor predlozima da se za jedno izborno
instutucionalni oblik republičkog, pokrajinskog i opštinskog voluntarizma. Mnoge
mesto ističe dva ili više kandidata, iako to bez alternativnih koncepcija ne bi moglo
nevolje proizlaze iz toga što ne postoji dobro organizovana i demokratski kontrolisana
ugroziti unapred utvrđenu političku liniju. Međutim, značaj eventualnog takvog poteza,
država sa stručno kompetentnom, i društveno odgovornom administracijom za
je ogroman ako se posmatra sa gledišta kadrovskog monopola političkog vrha koji bira
sprovođenje usvojene politike. Za sada određene ekonomske funkcije države niko
delegate da bi ovi njega izabrali. Stanje, je takvo da se unutar republika i pokrajina
drugi ne može uspešno obavljati. To se pre svega odnosi na dugoročno planiranje,
obrazuju neformalne grupe za osvajanje što uticajnijih položaja. Isto tako, i na nivou
fiskalnu i monetarnu politiku kao i politiku dohotka. Ovakva država je neophodna
Jugoslavije umesto principijelne i argumentovane borbe mišljenja, formiraju se ko­
društvu da bi se ono oslobodilo paralelnog odlučivanja. Kako stvari danas stoje, oni
alicije radi zadovoljenja republičkih i pokrajinskih interesa i samostalnog, monopol-
ističkogpoložaja političkih garnitura u nima. koji formalno nemaju vlast u stvari odlučuju, a oni koji formalno imaju vlasti ne
odlučuju. Društvo neće utemeljiti odgovornost ukoliko se ne oslobodi neformalnog
Postoje, međutim, i drugi vidovi političke skučenosti građana. Pokušaji da se
odlučivanja koje je uvek van uvida i kontrole javnosti.
učini toliko neophodan korak u pravcu oslobođenja misli i reći dali su do sada skromne
Kičmu političkog sistema čini Savez komunista Jugoslavija čije rukovodstvo ima
rezultate. Ne da se, istina, sporiti da se u javnim glasilima slobodnije raspravlja, čak i
apsolutni monopol društvene moći, Postoje pouzdana saznanja da se podleglo
0 nekim temama, koje su donedavno bile pod zabranom. Iz političkih izvora dopire
iskušenjima ovog monopola, da Savez komunista živi od revolucionarne rente, da je on
poneki glas opotrebi dijaloga, o tome da u različitim shvatanjima ne treba gledati ništa
u velikoj meri privatizovan, da u njemu postoji hijerarhizovana struktura profesionalnih
neobično. To, na žalost, ne znači da javno izgovorena reč obavezuje nosioce moći.
kadrova koja se održava ličnom lojalnošćupretpostavljenima i bezuslovnomposlušnošću,
Javna reč je ostala potpuno nemoćna i ostaje bez ikakvog dejstva i kada saopštava
da se demokratski centralizam svodi na to da rukovodioci odlučuju, a članstvo bespogo-
krupne istine. Javno mnjenje nije korektiv, niti sagovomik u dijalogu. Čak ni naučno
vomo izvršava te odluke. SKJ je srastao sa državom. Od idejno vodeće on je postao
1 stručno mišljenje ne uspeva da se nametne svojim argumenotvanim ocenđma i sug­
rukovodeća partija. Svi ovi nedostaci demokratije unutar Saveza komunista prenose se
estijama ako su one drukčije od utvrđenih mišljenja i stavova političkih činilaca.
na društvo u celini. Pretenzije Saveza da bude društvena avangarda očigledno nisu u
Koliko je uloga javnog mnjenja beznačajna, najbolje se vidi po lakomislenom
skladu sa nesređenim stanjem u njemu. Takvo stanje je moglo biti neposredan povod za
zaduživanju u inostranstvu i velikom broju promašenih investicija. Kuriozitet je da se
svestrano preispitivanje svih odnosa u društvu, kao što se to pokušalo u SSSR-u i Kini
nije znalo koliko i kojim sve stranim poveriocima duguje Jugoslavija, pa se za
posle smrti Staljina i Maocetunga. To se, međutim, nije dogodilo. Potreba temeljnog
utvrđivanje pravog stanja morala angažovati strana firma. Posebno je pitanje zašto se
preispitivanja, se stalno osporavala, utoliko više što su tendencije pogoršanja to upornije
veličina duga. skrivala od naroda. Danas se zna koliki je dug stranim poveriocima, ali
zahtevale. Čak ni veći deo kratkoročnih mera sa neposrednim učinkom nije biopreduzet.
javnosti nije poznato kolike je kredite dala Jugoslavija i da li se oni uredno vraćaju.
Umesto energičnog delovanja vode se duge i neplodne rasprave koje stvaraju samo privid
Rasprava o nuklearnim centralama pokazuje da se nastavlja sa nedemokratskom
aktivnosti. Na obilje uopštenih preporuka niko se više i ne osvrće. Ako postoji nebriga za
praksom u donošenju investicionih odluka i zaduženja u inostranstvu. No, nije reč
probleme koji zbog hitnosti ne trpe odlaganja, ta nebriga je bila i veća za pitanja koliko
samo o pojedinim odlukama nego i o odsustvu osnovne demokratičnosti u razrešenju
je jugoslovensko društvo u tokovima suvremene civilizacije i da lije dovoljno pripremljeno
nedoumice da li zadržati ili menjati politički i privredni sistem. Nije sporno da su javno
da se uključi u treću tehnološku revoluciju.
i stručno mnjenje odlučno za radikalne promene, no takvo rapoloženje ostaje
37 9
37 8

http://www.plbih.org
 Ova pitanja se ne bi ni postavljala da se revolucionarni pokret nije pretvorio u
partiju poretka, da pogled vladajućih snaga jugoslavenskog društva na sopstveno biće
nije zbog toga postao duboko konzervativan. O strukturi društva i radničke klase up­
orno se održavaju davno formirana shvatanja koja bitno odstupaju od suvremene
stvarnosti. Konzervativizam se, naravno, ne ispoljava samo u isticanju mesta i uloge
fizičkih radnika koje, uzgred bude rečeno, društvo nije afirmisalo u meri koliko je to
potrebno i moguće u socijalizmu, već se ponajviše izražava u tome što se sa velikim
podzrenjem gleda na stručnjake i stvaraoce koji i brojno i po svom kreativnom dopri­
nosu dobijaju sve značajnije mesto u razvijenim, zemljama. Radnička klasa ne može
dugo ostati istinska avangarda ako se njen intelektualni deo smatra nepouzdanim
saputnikom revolucije. Ograničeno poverenje koje se poklanja inteligenciji možda se
najsudobnosnije vidi u gubljenu koraka sa tehničkim progresom. Promišljanja, oproiz-
vodnim odnosima, donošenju investicionih odlika, organizaciji i razvoju proizvodnje
ne izlaze iz misaonog horizonta druge tehološke revolucije koja je na putu da siđe sa
istorijske scene. Pravi trenutak za uključenje u treću tehnološku revoluciju je, po svemu
izgleda, propušten.
Nedostacipolitičkog sistema toliko su mnogobrojni i veliki da predstavljaju središte
potresa u čitavom jugoslovenskom društvu. Uklanjanje tih nedostataka mora započeti
sa temeljnim preispitivanjem Ustava i to bez ikakavih predubeđenja i ideoloških
opterećenja. Pobude za takva preispitivanja ne leže samo u slabostima političkog siste-
ma, već i u suštinskim ekonomskim nedostacima Ustava, kao što su: neadekvati
sadržaji i insitucionalizacije društvene svojine, pogrešno postavljeni odnosi između
celine i delova, nefunkcionalnost samoupravnog mehanizma, naučna neutemeljenost
principa dohotka, nedovoljno i nedosledno razvijen koncept plansko-tržišnog meha­
nizma, pogrešno opredeljeni položaj i odgovornost osnovne organizacije udruženog
rada i si.
U pravnoj nauci postoji visok stepen suglasnosti o tome da ustav svake zemlje
mora biti kratak, sa jasno izloženim osnovnim načelima društvenog uređenja, precizno
utvrđenim pravima i obavezama tako da ih svaki građanin može bez teškoća razumeti
i lako upamtiti. Takav ustav nije samo plod iskustva i saznanja do kojih je došla pravna
nauka, nego proizlazi i iz prava građana da u demokratskoj i civilizovanoj zemlji imaju
takav ustav. Naš Ustav iz 1974. godine nije se držao navedenih načela. Težnja da se u
svakoj prilici dokazuje originalnost u traženje društvenih rešenja, ukoliko nije u pitanju
i svesno zamagljivanje, imala je za posledicu da Jugoslavija dobije najduži ustav na
svetu. U njemu su našla mesta i takva minorna pitanja, kao što su način rešavanja stab.
pitanja vojnih lica ili kako se postavljaju poslovođe, kojima je mesto u zakonskim ili
podzakonskim aktima. Neodgovarajuća terminologija čini ustavni tekst nerazuml­
jivim za obične ljude, i ne samo za njih. Rečenice su preko sto reći, članovi koji obu-
38 0
http://www.plbih.org
hvataju više strana teksta, neujednačena i pogrešna upotreba termina ukazuju nu
nedozvoljeno nizak nivo zakonodavne tehnike. To istovremeno pokazuje da pravna
nauka nije izvršila dovoljan uticaj na tekst Ustava.
4. Uporedo sa ekonomskom i političkom krizom., i moralna kriza teško pritiskuje
jugoslovensko društi'o. Njeni mnogobrojni uzroci imaju duboke istorijske korene. Ali
u svojoj suštini, u ideološkom društvu kakvo je naše, moralna kriza izazvana je
ideološkom krizom, porazima ideološkog programa revolucije, odstupanjima od
proklamovanih socijalističkih ciljeva i načela, nesaglasnošću reci i dela političkog
vodstva, neizgrađenim pravnim poretkom, lošim i zavisnim sudshom, birokratskom
samovoljom i privilegij ama, moralnim konformizmom i podsticanim karijerizmom,
odsustvom slobodne i otvorene kritike pojava, ideja, nosilaca vlasti i javnih fukcija,
dakle, nepostojanjem demokratskog javnog mnjenja kao dejstvujuće moralne savesti
dništva. Bujici migracija sa sela i iskušenjima koja ona sobom nosi ova praksa se nije
suprotstavila politikom civilizacijskog prilagođavanja, sa jasno postavljenim norma­
ma ponašanja i morala. Svuda pristuna ustinjena, seljačka svest inspirisana shvatan-
jem da je sve dozvoljeno što nije izričito zabranjeno, i sa sklonošću da uvažava samo
neposredne interese, dok one udaljenije i posredne potpuno zanemaruje, mogla je dugo
opstojavati da bi se u kriznim uslovima iskazala kao snaga koja temeljno razara moral,
stvarajući široke mogućnosti za kriminal i druge pojave koje je teško dovesti u sklad sa
vrednostima socijalističkog društva.
Nasrtaji na društvenu imovinu svuda se sreću, a krađe, utaje i korupcija postale
su deo redovnih, dopunskih prihoda za tako veliki broj građana da se ta vrsta prihoda
mora uzeti u razmatranje pri oceni visine lične potrošnje. Nije bez dejstva ni uzor koji
pruža često nekažnjeno kršenje zakona od strane radnih organizacija, pa ponekad i
administrativnih ustanova. Privilegije se uporno održavaju uprkos jednodušnoj osudi
u narodu. Svest o poštenom radu. gotovo ne postoji. Malo je onih koji sebi postavljaju
pitanje šta su i koliko uradili za dohodak koji primaju. Uslovi privređivanja su
neujednačeni, što vodi napuštanju principa nagrađiavanja prema radu. Lični dohoci
popreduzećirna često zavise manje od rada, a više od nečije veštine da se izbori za veće
cene ili niže doprinose. Sistematsko pokrivanje gubitka jednih iz sredstava koja su
zaradili drugi nestimulativno deluje na obema stranama. Relativno veliki broj ljudi
stekao je bogatstvo na legalan način mimo rada. Povećanje socijalnih razlika koje
proizlaze iz nesređenog stanja u privredi i društvu utoliko je ekonomski nepodnošljivije
i moralno neoporavdanije što se događa u složenim uslovima krize.
Na moral masa razorno deluje i nezaposlenost. Nepotizam je sveopšta pojava,
davanje prvenstva rođacima prilikom zapošljavanja postalo je skoro običajno pravo.
Nezaposlenost je težak društveni problem ne samo zato što je veliki broj mladih ljudi
bez samostalne egzistencije, već i zato što veliki deo stanovništva, su starosnom i kval-
381
 ifikacionom.strukturom boljom od one koju imaju zaposleni, ostaje neproduktivan,
iako bi njihovo odgovarajuće uključivanje umnogome poboljšalo stanje. Mučni su i
demoralizacija tih ljudi i njihovih porodica, beznađe učenika i studenata koji se školuju
bez izgleda na zaposlenje, kao i psihologija onih koji, dobivši najzad posao nakon
višegodišnjeg čekanja, gledaju u njemu samo uhljebije, lišeni ambicija da se obeleže
značajnim radnim doprinosom, utoliko više što su se tokom čekanja isključili iz struke
i zaboravili veliki deo naučenog. Nije manje pogubno ni delovanje tzv. privremenog
rada u inostranstvu. U narodu je zavladalo uverenje da se poštenim radom u samoj
zemlji ne može pristojno zaraditi ni dobro živeti. Gubi se ne samo vera u savestan rad,
već i u socijalizam, čiji oreol tamni pred reputacijom sistema u zemljama gde rade
gastarbajteri.
Gubljenje poverenja i niska motivisanost jasno su vidljivi izrazi moralne krize.
Opšta mobilizacija svih narodnih snaga u rešavanju postojećih društvenih problema
zasad nije moguća. Sirim slojevma nedostaje jasna svest o smislu angažovanja i
samožrtvovanja za opšte društvene ciljeve. Zvanična idelogija koja umesto stvarnog
socijalističkog programa nudi prazne političke proklamacije uveliko je iscrpla svoje
mobilizatorske mogućnosti. Jaz između socijalističkih principa i okoštale stvarnoti
toliko je dubok da masovno rađa apatiju, privatizaciju i sve veće ogorčenje. Reforme
koje bi danas mogle popraviti društvenu klimu i možda obrnule tokove kretanja, neće
biti dovoljno sutra.
Razaranje sistema vrednosti, koje je bilo temeljnije ukoliko je vreme više odmica-
:
lo, ne odnosi se samo na moralne norme. Stanje je tah o da je gotovo nepoznata lestvica
vrednosti za koje se jugoslovensko društvo zalaže. Horizont potreba nikada nije ozbil-
jno otmren za demokratsku raspravu. Zbog toga se prioriteti potreba spontano obra-
zuju, pretežno pod uticajem potrošačkog mentaliteta. Ta psihologija povezana sa
neobuzdanim primitivizmom silno je ojačala sklonost prema šundu u literaturi, muzi­
ci, filmu i zabavi svake vrste. Razvijanje te sklonosti čak se i svesno i sistematski
podstiče posredstvom štampe, radija i televizije. Pod pritiskom agresivnog šunda koji
suvereno vlada na sceni, prave kulturne vrednosti su ostale bez šireg uticaja, uprkos
mnogih i značajnih dela jugoslovenskih sh aralaca. Malo je smišljenih napora da se ta
:
dela privedu širem krugu građana.
Kriza kulture nije samo u tome što su prave društvene vrednosti u susretu sa
šundom nekonkurentne. Kultura se sve više regionalizuje, razbija se njeno jugosloven-
sko i univerzalno značenje, ona se dobrim delom stavlja u službu republičkih, pokra­
jinskih, državnih apsiracija na sopstveno vlastelinstvo i na tom području. Opšta pro­
vincijalizacija kulture snižava kriterijume vrednosti i dopušta mnogo veću društvenu
afirmaciju manje darovitih stvaralca. Duboko uvreženi u provincijalnoj kulturi, sep­
aratizam i nacionalizam postaju sve agresivniji.
38 2
http://www.plbih.org
5. Ova svestrana i duboka kriza jugoslovenskog društva otvara mnoga pitanja, od
kojih se naročito izdvajaju sledeća dva: Sta se desilo s projetkom izgradnje novog
društva za koji su pale tolike žrtve? Gde se mi danas nalazimo u odnosu na modernu
evropsku civilizaciju.
Objektivna naučna analiza, slobodna kako od ideološke apologetike (koja se
opire bilo kafonmpromenama sistema) tako i od ideološkog skepticizma (koji odbacije
sistem u celini, i od samog njegovog početka) pokazuje svu protivrečnost posleratnog
razvitka i objašnjava zašto su iza perioda uverljivog materijalnog rasta, postepene
demokratizacije i duhovne emancipacije sledili društevni sukobi u kasnim šezdesetim
godinama, restauracija autoritarnosti u ranim sedamdesetim godinama, gubljenje sta-
bilnosti i strukturnih proporcija, materijalna stagnacija i sve veća duhovna dezorijen­
tacija kao krajnji ishod.
Pad do kojega je došlo ne bi bio tako težak i trajan da je on posledica samo jedne
pogrešne politike. Nova politička strategija u šezdesetim godinama nije samo projekt
privredne reforme već i kraj procesa političke i ekonomske demokratizacije, razotuđenja
politike, dugoročnog usmeravanja društvenog razvoja, izgradnje jedinstvene federacije.
Novi društveni projekt afirmacije grupnog i nacionalnog egoizma vodio je nepomirl­
jivom sukobu sa dotad priznatim moralnim vrednostima i sve većoj demoralizaciji u
masama naroda.
Da bi se objasnilo zastoje nakon uspešnog razvoja u periodu 1953-1965. došlo do
fatalnogpreloma 1965. godine morali bi se uzeti u obzir mnogi činioci: davanje izrazite
prednosti individualnim i grupnim interesima nad opštim, materijalističke aspiracije
nove srednje klase, dominacija interesa najrazvijenijih republika, odbrana polito-
kratskog monopola moći pred rastućim pritiskom za dalje demokratske reforme, žilavi
otpori koje je emancipaciji pružila patrijahalna tradicija. Od spoljašnih činilaca valja
naročito imati u vidu pritiske velikih sila koji su u sferi politike podržavali autoritarnost,
a u sferi privrede težili, i na kraju uspeli, da dovedu zemlju u nezavidnu tehnološku i
ekonomsku zavisnost od inostranstva.
Pri svem tom ne bi moglo zadovoljavati objašenje koje bi idealizovalo projekt
revolucionarnog preobražaja i nesumnjive uspehe u toku prve dve decenije posleratnog
razvoja, i koje bi kasnija lutanja i padove shvatalo kao prostu deformaciju tog projetka
od strane vladajućih subjekata. Prava je naučna istina da postoje ograničenosti u
samom tom projektu kako u početnoj viziji, koja (pored svih svojih humanističkih i
emancipatorskih ideja) prenaglašava ulogu nasilja i diktature u prelaznom periodu,
tako i u načinu na koji je ta vizija bila protumačena i primenjena u našoj zemlji pod
pritiskom staljinizma i kominternovskog nasleđa.
Uspešan otpor staljinizmu mobilisao je značajne društvene snage, koje su obezbe-
dile nacionalnu nezavisnost, industrijalizaciju zemlje, zavidan privredni rast u periodu
383

1953-1965., početne oblike samouprave i duhovno oslobađanje od uskih ideoloških
okvira u oblasti kulture. Ipak, jednom uspostavljeni hijerarhijski odnosi nisu mogli biti
prevaziđeni. Oni su se pokazali kao neprekoračiva granica procesa demokratizacije.
Taj proces je tolerisan i podstican dok je oslobađao stvaralačke snage na nivou
društvene mikro-strukture i u oblasti delatnosti udaljenih od politike. On je strogo
kontrolisan kad se proširio i na političke institucije - zahtevom za ^profesionalizaci-
jom i debirokratizacijom politike, a odlučno je zaustavljen kadje ugrozio centre političke
moći - zahtevom za slobodnijim izborima i za pretvaranjem organa države u organe
samoupravljanja. Privredna reforma 1965. godine u suštini je promena osnovnog strate-
gijskog pravca društvenog razvoja: projekt političke demokratizacije zamenjen je pro-
jetkom ekonomske liberalizacije. Ideja samoupravnosti, čija je suština razotuđenje
politike, zamenjena je idejom decentralizacije, koja je dovela do uspostavljanja region-
alnih centara otuđene moći. Etika solidarnosti i socijalne pravde zamenjena je duhom
posesivnog individualizma i apologijom grupnog interesa. Politički voluntarizam, smeo
i dinamičan u prvim posleratnim decenij ama, kad je mogao računati s masovnom
podrškom naroda, postaje sad statičan i odlučan u odbrani sistema, čak i onda kad
postaje očigledno da je taj sistem nekonzistentan i neefikasan.
Osnovni problem jugoslovenskog društva nije u tome što je nepotpuno i deforim-
sano ostvaren istorijski projekt, nastao u oslobodilačkom ratu. Sudbina je svih projeka-
ta u dosadašnjoj istoriji da je njihovo ostvarenje bilo praćeno elementima restauracije
i da je na kraju dovodilo do raznovrsnih mešavina starog i novog društva. Međutim,
i pored toga što nisu ispunili sve svoje emancipatorske ciljeve takvi hibridi su se dokazali
kao napredne civilizacijske tekovine koje su omogućavale izlazak iz krize i ubrzan
društveni razvoj.
U istoriji dosad nezapamćen jaz između normativnih proklamacija i stvarnosti
daje jugoslovenskom društvu jedno od bitnih obeležja. Prema zvaničnoj ideologiji
jugoslovensko društvo je većprevazišlo sve tekovine moderne civilizacije, i na Zapadu
i na Istoku: ostvarilo je najviši oblik demokratije, samoupravljanjem obezbedilo vlast
radničke klase, postiglo bratstvo i jedinstvo naroda, ukinulo etatizam, prvi put u svetu
dokazalo mogućnost postojanja efikasne tržišne privrede u socijalizmu.
U stvarnosti se naše društvo nalazi ispod nivoa modeme civilizacije. U Jugoslaviji
se osnovna grđanska prava ličnosti još uvek mogu nekažnjeno kršiti, izbori funkcionera
su fikcija, sudska vlast je zavisna od izvršne, sloboda reći, organizovanja i javnog
manifestovanja su ograničene birokratskom samovoljom i zakonskim propisima koji
omogućavaju proganjanje mišljenja različitih od zvaničnog. Radnička klasa nema
legalno pravo samoorganizovanja i štrajka, i ne vrši nikakav st\ ami utkaj na političko
:
odlučivanje. Nacionalne odnose karakternu sukobi suprotstavljenih interesa, eksploat-
acija i slaba suradnja autarkičnih nacionalnih ekonomija. O jedinstvenoj politici raz-
38 4
http://www.plbih.org
voja i o jedinstvenom tržištu ne može se više ni govoriti ozbiljno. Etatizam nije ukinut
većjeprenet na republički nivo. gde je on iracionalniji izloćudniji. Kad su se već 1967.-
68. javile neželjene posledice, spoj inflacije, stagnacije i nezaposlenosti, cela loše
smišljena "privredna reforma" je napuštena i nikad se nije dospelo do modeme tržišne
privrede regulisane instrumentima jedne celovite razvojne politike. Za razliku od drugih
suvremenih mešovitih društava, specifična jugoslovenska mešavina elemenata pred-
modernog autoritarnog društva, građanskog društva i socijalizma, definitivno
uobličena Ustavom iz 1974.. ne poseduje minimum potrebne koherentnosti da bi
obezbedila dalji društveni razvoj.
Bez promene toga Ustava i na njemu izgrađenog političko-ekonomskog sistema
nemoguće je resiti nijedan suštinski današnji problem našeg društva, nemoguće je
zaustavili sadašnji proc es dezintegracije i pada u sve dublju krizu. Neophodno je tragati
za rešenjima imajući u vidu sledeće velike civilizatorske principe koji su neophodni
uslov uspona modernog društva.
a j Suverenost naroda. U samom temelju moderne civilizacije nalazi se ideja daje
najviši izvor političke moći sam narod, daje jedini legitimni politički autoritet onaj koji
potiče iz slobodno izražene volje naroda, pa da prema tome ne postoji moralni i pravni
osnov da bilo kakva elita (po milosti božjoj, po kni. religiji, rasi. klasi, ideološkoj
pripadnosti, istorijskim zaslugama ili bilo kakvom drugom opravdanju) prisvoji sebi
pravo da govori, odlučuje i služi se silom u ime naroda. Narod može samo prepustiti
političku vlast na određeno vreme svojim predstavnicima, s pravom da ih bira.
konlroliše i srnenjuje, a po potrebi i silom zbacuje - ukoliko prekrše "društveni ugovor"
i umesio opitih narodnih interesa počnu da slede svoje posebne interese. Princip suv­
erenosti naroda alirmisala je demokratska politička filozofija i praksa demokratskih
revolucija osamnaestog veka Međutim, krajnje radikalne konsekvence ovog principa
izvela je socijalistička teorija. Ako je monopol ekonomske moći takođe jedna od osno­
va za obrazovanje elita koje se mogu nametnuti društvu i postići punu kontrolu nad
njegovim političkim .notom. <>nda su s principom suverenosti naroda nespojive i sve
institucije koje omogućuju taj monopol, bilo da je to kapital ili birokratska država. U
tom smislu hi punu sin erenost naroda bila ostvarena teku jednom besklasnom društvu
u kome bi i politički i ekonomski i kulturni život bio oiganizovan na demokratski način.
Pretpostavka takvi- demokratije ("demokratija saveta" ili "integralne samouprave" j je
slobodan izbor i sirienjivost svih funkcionara, javna kontrola nad njihovim radom,
podela vlasti, odstustvo birokratskih privilegija. Ti pređuslovi su odavno ostvareni u
modernom društ\ li. lugoslavija taj nivo nije još dostigla iako je već davno proklamov-
iila ideje satnoupim nosti, Jehirokratizucije i deprofesionalizacije politike.
bi Samoodređenje nacije. U modemom društvu je svako političko ugnjetavanje i
diskriminacija na nacionalnoj osnovi civilizacijski neprihvatljivo. Jugoslovensko
385

rešenje nacionalnog pitanja je u početku moglo biti shvaćeno kao primeran model
mnogonacionalne federacije u kojoj je princip jedinstvene države i državne politike bio
uspešno spojen s principom političke i kulturne autonomije nacija i nacionalnih man­
jina, U toku poslednje dve decenije sve više je slabio princip jedinstva i prenaglašavali
je princip nacionalne autonomije, koji se u praksi pretvorio u suverenost delova (repub-
lika, koje po pravilu nisu nacionalno homogene). Slabosti koje su od početka bile
prisutne u modelu, postojale su sve vidljivije. Sve nacije nisu ravnopravne: srpska
nacija, na primer, nije dobila pravo na vlastitu državu. Delovi srpskog naroda, koji u
znatnom broju žive u drugim republikama, nemaju prava, za razliku od nacionalnih
manjina, da se služe svojini jezikom i pismom, da se politički i kulturno organizuju, da
zajednički razvijaju jedinstvenu kulturu svog naroda. Nezaustavljiv progon Srba s
Kosova na drastičan način pokazuje da ona načela koja štite autonomiju jedna man­
jine (Albanaca) nisu primenjena kad su u pitanju manjine u okviru manjine (Srbi,
Crnogorci, Turci i Romi na Kosovu). S obzirom na postojeće oblike nacionalne dis­
kriminacije današnja Jugoslavija se ne može smatrati modernom i demokratskom
državom.
c) Ljudska prava. Modema epoha počinje afirmacijom ljudskih prava. To su
prvobitno bila građanska prava: na slobodu misli, savesti, govora, kretanja, dogovora,
organizovanja, javnog manifestovanja, demonstracija, izbora svojih predstavnika. U
našem veku građanskim pravima su dodata socijalno-ekonomska prava: pravo na rad,
na slobodan izbor zanimanja, na školovanje, na jednaku nagradu za jednak rad, na
socijalnu sigurnost. Generalna skupština Ujedinjenih nacija je forumulisala sva ova
prava u svojoj Univerzalnoj deklaraciji o pravima čoveka prihvaćenoj 10. decembra
1949. godine. Naša zemlja je jedna od država članica koje su donele ovu deklaraciju;
Jugoslavija je takođe potpisnik Helsinških dogovora i svih sličnih međunarodnih do­
kumenata. Nesumnjivo je da ima dosta suvremenih država koje su u pogledu stepena
ostvarivanja ljudskih prava nalaze ispod naše zemlje. Ali i u nas se još uvek gone
"verbalni delikti", zabranjuju i uništavaju knjige i skidaju s repertoara pozorišne pred­
stave koje su "idejno neprihvatljive", sputava se javno iznošenje mišljenja, zabranjuje
se organizovanje, manifestovanje i demonstriranje, korišćenje ustavnog prava, slanje
protesnih peticija državnim organima kvalifikuje se kao neprijateljski i proganjaju se
inicijatori protestnih obustava rada, izbori funkcionera se pretvaraju u farsu sam-
oimenovanja. Dok se sve to događa ne možemo se smatrati civilizovanim iprosvećenim
društvom.
g) Racionalnost. Moderno doba je doba racionalnosti. Društvene ustanove i način
organizovanja celokupnog društvenog života moraju položiti ispit pred sudom razuma.
Nije to uvek racionalnost ciljeva: velika slabost naše epohe je razdvajanje politike, etike
i nauke. Ali instrumentalna racionalnost i sposobnost pronalaženja adekvatnih sred-
38 6
http://www.plbih.org
stava za jednom usvojene ciljeve i efikasno sprovođenje u život određene politike /'ftjftf
conditio sine qua svake moderne države. To, dalje, znači daje svaka moderna državu
veliki sistem čiji se pojedini delovi na jedinstven način regulišu, usklađuju i usmerava
ju, da su pravila igre jasna, stabilna i promenljiva samo nakon ozbiljnog proučavanju
i pripreme, da se državni činovnici biraju pre svega po kriterijumu kompetentnosti i
ličnog integriteta, da se donošenje odluka u najvećoj meti oslanja na pouzdane infor­
macije i analizu troškova i verovatnih dobiti. Nijedan od tih uslova racionalne politike
nije u nas zadovoljen: našu državu čine osam odvojenih i slabo povezanih sistema,
jedinstvena politika razvoja ne postoji, a kad bi na papiru i postojala ne bi se mogla
realizovati u praksi; pravila igre se stalno ad hoc menjaju i u najboljem slučaju se mogu
znati samo za jednu godinu unapred; funkcioneri se biraju pre svega na osnovu kriter-
ijumu lojalnosti, pa su u velikoj meri nekompetentni i povodljivi, odluke se donose na
brzinu, proizvoljno ipristrasno, bez prethodne javne diskusije, na osnovu nepouzdanih,
jednostranih informacija i ne uzimajući u obzir moguće alternative. Dok ovakav nera­
cionalan stil rada prevlađuje u našoj politici, mi se ne možemo smatrati modernim
društvom.
Iz ove analize sledi da su politička demokratizacija i korenita kadrovska obnova,
istinsko samoodređenje i ravnopravnost pripadnika svih jugoslovenskih naroda,
uključujući i srpski, puno ostvarenje ljudskih građanskih i socijalno-ekonomskihpra-
va, i dosledna racionalizacija jugoslovenskogpolitičkog sistema ipolititke razvoja oni
neophodni preduslovi bez kojih se ne može ni zamisliti izlaz iz sadašnje krize jugoslov-
enskog dništva.
POLOŽAJ SRBIJE I SRPSKOG NARODA
Mnoge nevolje koje muče srpski narod iznikle su u prilikama koje su zajedničke
svim jugoslovenskim narodima. Međutim, srpski narod pritiskuju i druge nedaće.
Dugoročno zaostajanje razvoja privrede Srbije, neregulisani državno-pravni odnosi sa
Jugoslavijom i pokrajinama, kao i genocid na Kosovu, pojavili su se na političkoj sceni
sa udruženom snagom koja čini situaciju napetom, ako ne i eksplozivnom. Ova tri
mučna pitanja, koja proizlaze iz dugoročne politike prema Srbiji, svojom dramatikom
ugrožavaju ne samo srpski narod, već i stabilnost čitave Jugoslavije. Zbog toga se ona
moraju naći u središtu pažnje.
Nije trebalo mnogo znanja ipodataka da se utvrdi dugogodišnje zaostajanje privre-
de Srbije. Ipak je to zvanično učinjeno tek u Planu 1981-1985., u kome je bilo zapisano
da će se u tom razdoblju preduzimati mere za zaustavljanje takve tendencije. Ta je
obaveza brzo pala u zaborav. Petogodište je prošlo u novom ispitivanju da li Srbija gubi
387
 korak u razvoju. Nalazi su, međutim, argumetovanopot\ idili ono što se i ranije znalo,
da se po relevantnim pokazateljima njena privreda stalno kreće ispod jugoslovenskog
prošeka uz sve veće zaostajanje. Usporenijirazvojnije imao dovoljno snage da savlada
ekonomsku nerazvijenost na delu njene teritorije na kojoj živi 1.5 miliona stanovnika
sa narodnim dohotkom po stanovniku preko 30% nižim od odgovarajućeg dohotka u
tri nedovoljno razvijene republike.
Ispitivanja nisu ostavila ni trunku sumnje da je relativno zaostajanje Srbije prven-
stveno nastalo zbog manjih investicija po stanovniku, a ne zbog slabije efikasnosti
investicija. Prema zvaničnim statističkim podacima efikasnost investicija je u Srbiji za
čitav posleratni period niža samo od one u Sloveniji i Vojvodini, a tokom poslednje
decenije (period 1976-1983) najviša je u Jugoslaviji. Veća efikasnost mogla je sumo
delornično nadoknaditi gubitak društvenog proizvoda zbog manjih investicija, ali nije
bila u stanju da spreči formiranje vređnosti osnovnih sredstava po stanovniku na nivou
od svega 80,5% jugoslovenskog prošeka, što je čak niže od Crne Gore i Bosne i Her­
cegovine, dveju republika koje imaju status nerazvijenih.
Tokom čitavog posleratnogperioda privreda Srbija je bila izložena neekvivalent-
noj razmeni. Aktuelan primer takve razmetne je niska cena električne energija koja se
u velikim količinama isporučuje drugim republikama. Instrumenti i mere tekuće ekon-
omske i kreditno-monetame politike, a naročito doprinos fondu federacije za razvoj
privredno nedovoljno razvijenih područja su u novije vreme najvažniji činioci njenog
relativnog zaostajanja. Doda li se tome da su najrazvijenije republike, zbog oskudice
sredstava akumulacije Srbije, sa svojim kapitalom ušle u njenu privredu (poljoprivre­
da, prehrambena industrija, trgovina i bankarstvo), dobiju se slika jedne podređene i
zapostavljene privrede u okvint jugoslovenskog prostora.
Dosledna diskriminacija privrede Srbije u posleratnom periodu ne da se potpuno
razjasniti bez uvažavanja međunacionalnih odnosa između dva rata kako ih je videla
i ocenjivala Komunistička partija Jugoslavija. Na te poglede odlučujuće je uticala
autoritativna Kominterna, koja je u naporima da ostvari svoje strateške i taktičke
zamisli na međunarodnom planu težila razbijanju Jugoslavije. Nalazeći svoje ideološko
opravdanje u sučeljavanju srpske "ugnjetačke" nacije i ostalih "ugnjetenih" narodu,
takva politika je drastičan primer uzmicanja marksističkog učenja o klasnoj podeU
jenosti svake nacije pred političkim pragmatizmom, koji je, u nastojanju da koristi
međunacionalna trvenja, potisnuo u pozadinu klasni internacionalizam. To donekle
objašnjava zašto se KPJ nije potrudila da sopstvenim istraživanjima dođe do prave
istine o ekonomskoj prirodi međunacionalnih odnosa. Ocena tih odnosa, koja se svodi
na to da je politička hegemonija srpske buržoazije praćena i odgovarajućom ekonom-
skom dominacijom Srbije, preuzeta je u stvariodseparatistički orije.ntisanih građanskih
partija. Ni pre, ni posle rata KPJ nije bila voljna da neposrednim saznanjima utvrdi
38 8
http://www.plbih.org
pravo stanje, niti da ulazi u bilo kakvu raspuravit koja bi mogla dovesti u pitanje daviti)
date ocene i zauzete stavove na kojima je istrajula sve do danas. Doslednost je bila
utoliko neobičnija što se i bez posebnih studija, elementrurnim uvidom u osnovne
pokazatelje nivoa razvijenosti u popisnoj 1948. godini moglo ustanoviti da Srbija nije
mogla imati ekonomskiprivilegovan položaj između dva rata. Na zaostajanje u indus­
trijalizaciji je jasno ukazivao naglašeniji agrarni karakter njene privrede Učešće pol-
joporivrede. je bilo veće, a udeo industrije u formiranju đništvenog proizvoda industrije
manji nego u jugoslavenskom prošeku. KPJ ne samo što na osnovu svih činjenica nije
revidirala svoju ocenu, već nije poklonila ni najmanju pažnju radovima naučnih
ustanova a kojima je već početkom pedesetih godina dokumentovuno utvrđen bitno
drugačiji ekonomski položaj Srbije između dva ruta. Uporno ponavljanje predratne
ocene tokom četiri decenije ukazuje na izuzetno veliku političku i ekonomsku zuin-
teresovanost da se tah'apogrešnu ocena održi. Njen smisao leži u tome tla se srpskom
narodu usadi osećanje istorijske krivice ne bi li se time osujetio njegov otpor političkoj
i ekonomskoj podređenosti kojoj je stalno izložen.
Na predatnoj oceni zasnovana je i posleratna politika prema privredi Srbije, koja
je dovoljno jasno deklarisana u ekspozeu o Prvom petogodišnjem planu. Srbiji je u tom
planu neosnovano određen, posle Slovenije, najsporiji tempo industrijalizacije. U praksi
je ta politika započela preseljavanjem u đnige republike industrijskih pogona za proiz­
vodnju aviona, kamiona i oružja, da bi se nastavila obaveznim otkupom, makazama
cena na teret sirovina i poljponvrednih proizvoda, nižim investicijama po stanovniku
od jugoslovenskog prošeka i doprinosom za razvoj nerazvijenih područja. No ništa tako
ubedljivo ne pokazuje podređen položaj Srbije kao činjenica da ni u jednom ključnom
pitanju političkog i privrednog sistemu ona nije imala inicijativu. Stoga, položaj Srbije
valja posmatrati u sklopit političke i ekonomske dominacije Slovenije i Hrvatske, koje
su bile predlagači promena u svim dosadašnjim sistemima.
Slovenija i Hrvatska startovale su sa najvišeg nivoa razbijenosti, a ostvarile su i
najbrži raz\'oj. S poboljšanjem njihovog relativnog položaja jaz između njih i ostalog
delu Jugoslavije jako se produbio. Takav tok događaja, koji odstupa od proklamovane
politike ravnomernog razvoja, ne bi bio moguć da privredni sistem nije biopristrasan,
da te dve republike nisu bile u položaju da nametnu rešenja koja odgovaraju njihovim
ekonomskim intersima. Prerađivačke delutnosti, koje relativno više učestvuju u njiho­
voj privrednoj strukturi, uživale su tokom čitavog posleratnog prerioda povoljnije us-
loveprivređivanja, na koje su snažno uticali paritet i režim cena. kao i carinska zaštita.
Veći prostor dat tržištu u šezdesetim godinama pogodovao je više razvijenim
područjima. Suspenziju Petegodišnjeg plana 1961-1965. godine, koji je težište stavio na
razvoj proizvodnje sirovina i energije, valja tumačiti kao izbegavanje republika da
ulažu u nerazvijena područja koja su relativno bogatu u prirodnim izvorima. Razvoj
389
 Jugoslavije iz tog vremena zasnivao se više na sastavu činilaca proizvodnje dveju raz­
vijenih republika nego ostalog dela zemlje. Zbog toga radna snaga nije dobila adekvat-
no mesto u razvojnoj orijentaciji, čime su bili pogođeni Srbija i nerazvijena područja.
Ekonomska podređenost Srbije ne da se u potpunosti shvatiti bez njenog politički
inferiornog položaja koji je odredio i sve odnose. Za KPJ ekonomska hegemonija
srpskog naroda između dva rata nije bila sporna, nezavisno od toga stoje industrijal-
izacija Srbije bila sporija od jugoslovenskog prošeka. Na toj ideološkoj platformi
formirala su se mišljenja i ponašanja, što je presudno uticalo na kasnija politička
zbivanja i međunacionalne odnose. Slovenci i Hrvati su pre rata stvorili svoje nacio-
nalne komunističke partije, a zadobili su i odlučujući utkajna CKKPJ. Njihovi politički
lideri postali su arbitri u svim političkim pitanjima tokom i posle rata. Ove đve susedne
republike delile su sličnu istorijsku sudbinu, imale su istu religiju i težnju za što većom
samostalnošću, a kao najrazvijenije, i zajedničke ekonomske interese, što su bili dovol-
jni razlozi za trajnu koaliciju u nastojanju da ostvare političku dominaciju. Tu koalici­
ju je učvrstila dugogodišnja suradnja Tita i Kardelja, đve najistaknutije političke ličnosti
posleratne Jugoslavije, koje su uživale neprikosnoven autoritet u centrima moći.
Kadrovski monopol im je dopuštao da bitno utiču na sastav političkog vrha Jugoslavije
i svih republika i pokrajina. Svima je poznat izuzetno veliki doprinos Edvarda Kardelja
u pripremanju i donošenju odluka AVNOJ-a i svih posleratnih ustava. On je bio u
položaju da u temelje društvenog uređenja ugrađuje i lične stavove, koji realno nisu
mogli biti predmet osporavanja. Odlučnost kojom se Slovenija i Hrvatska danas su­
protstavljaju s\'akoj ustavnojpromenipokazuje koliko im Ustav od 1974. godine odgo-
vara. Pogledi na društveno uređenje nisu imali nikakvih izgleda da budu prihvaćeni
ukoliko su bili drugačji od shvatanja dvaju političkih autoriteta, a nije se moglo učiniti
ništa ni posle njihove smrti, budući da je ustav mogoćnošću veta osiguran od bilo
kakvih promena. Imajući sve to u vidu, ne može biti sporno da su Slovenija i Hrvatska
utemeljile političku i ekonomsku dominaciju, kojom ostvaruju svoje nacionalne pro-
grame i ekonomske aspiracije.
U takvim uslovima a pod stalnim optužbama da je "ugnjetački", "unitaristički",
"centralistički", "pandurski", srpski narod nije mogao postići ravnopravnost u Jugo­
slaviji, za čije je stvaranje podneo najveće žrtve. Revanšistička politika prema Srbima
započela je pre rata time što se smatralo da Komunistička partija i nije potrebna
"ugnjetačkoj" naciji. U CKKPJ Srbi su bili relativno malo zstupljeni, a neki od njih su
se, valjda zato da bi se održali, deklarisali kao pripadnici drugih nacija, Srbija tokom
rata nije bila u položaju da potpuno ravnopravno učestvuje u donošenju odluka koje
su prejudicirale buduće međunacionalne odnose i društveno uređenje Jugoslavije.
Antifašističko veće Srbije osnovano je u drugoj polovini 1944. godine, kasnije nego u
drugim republikama, a Komunistička partija Srbije tek po završetku rata. Za drugo
390
http://www.plbih.org
zasedanje AVNOJ-a većnici su birani iz srpskih vojnih jedinica i članova Vrhovni'}:
štaba koji su se zatekli na teritoriji Bosne i Hercegovine, za razliku od većnika nekih
drugih republika, koji su došli na zasedanje sa svoje teritorije i koji su iza sebe imali
nacionalne političke organizacije sa izgrađenim stavovima i programima.
Ove istorijske činjenice ukazuju da tokom rata Srbija nije bila formalno, pogotovu
ne suštinski u ravnopravnom položaju kada su donošene odluke od dalekosežnog
značaja za buduće državno uređenje. To ne znači da se Srbi ne bi dobrovoljno odlučili
za federalizam kao najpogodnije uređenje za višenacionalnu zajednicu, već se ima u
vidu da su se oni bez prethodnih priprema i podrške svojih političkih organizacija našli
u položaju da u ratnim uslovima prihvate rešenja koja su otvarala široke mogućnosti
za njihovo razbijanje. Položaj Srha morao je biti blagovremeno razmotren i regulisan
sa stanovišta njihovog nacionalnog integriteta i nesmetanog kulturnog razvoja, a ne da
to izuzetno pitanje ostane otvoreno za rešenja koja pogađaju vitalne interese srpskog
naroda.
Ozbiljnost društvenih i ekonomskih posledica koje u posleratnom periodu iz
ovakvih odnosa proizlaze zahteva da se bez odlaganja prestane sa zloupotrebom teze
0 ugnjetačkoj i ugnjetenim nacijama koja je Srbiju dovela u nezavidan ekonomski
položaj. Oslobođenje Srbije od doprinosa Fondu federacije, ne bi li time ojačala aku-
mulativnu sposobnost i ubrzala privredni razvoj, bilo je prilika da se nagovesti kraj
takve politike, Očekivalo se da će politički predstavnici Srbije izići sa ovim logičnim i
opravdanim zahtevom i da će na njegovom prihvatanju do kraja ustrajati. Utoliko je
bilo veće izneneđenje kada su oni pristali na plaćanje pune stope uzprihvatanje utešnog
1 potpuno neizvesnog obećanja da će doprinos biti materijalno kompenziran na drugoj
strani.
Ovaj ishod je u suprotnosti sa nalazima o ekonomskom zaostajanju Srbije, a
istovremeno je istorijski neodgovoran čin prema sopstvenom narodu. Kapitulacija
političkih predstavnika Srbije navodi na mnoga razmišljanja, pre svega o njihovom
pravu da takav korak učine. Postavlja se pitanje ko je ovlašćen da prihvati odluku
kojom se privredi Srbije izriče presuda o dugoročnom zaostajanju u budućnosti sa
neizbežnim političkim posledkama. Reč je o ogromnim sredstvima neophodnim za
pokretanje privrednog razvoja Srbije i rešavanje egzistencijalnog pitanja velikog broja
mladih ljudi bez posla, većeg nego u bilo kojoj drugoj republici. Bez referenduma
uzurpirati pravo da se iza zatvorenih vrata dogovara, odlučuje i pristaje da ekonom­
skom razvoju tog naroda postavlja ozbiljna ograničenja.
Srbija je mirne savesti i sa osećanjem da je uveliko ispunila svoj dug solidarnosti
mogla postaviti zahtev da se oslobodi doprinosa fondu. Istinske žrtve za razvoj tri
nerazvijene republike i SAP Kosovo podnela je samo ona, plaćajući pomoć drugima
sopstvenim zaostajanjem. Sa tri razvijena područja to nije bio slučaj. Primena stope
391
 doprinosa proporcionalno društvenom proizvodu nije se držala osnovnog pravila da se
obaveze odmeravaju prema ekonomskoj snazi obveznika. Proporcionalna stopa
poštedela je Sloveniju, Hrvatsku i Vojvodinu progresivnog doprinosa, što im je
omogućilo ne samo da se normalno razvijaju, već i da poboljšaju svoj relativni položaj
prema jugoslovenskom prošeku. Za Srbiju su, međutim, takve stope predstavljale
ogromno opterećenje. Njena privreda je izdvajala oko polovinu neto akumulacije za
nerazvijena područja, zbog čega se sasvim približila privredama nerazvijenih republi-
ka.
I pored toga što je svojim doprinosom pomogla razvoj nerazvijenih područja i
olakšala teret razvijenima. Srbija za svoje zaostajanje ne nailazi na razumevanje ni
jednih ni drugih. Obostrani interes upućuje d\ a tipa područja na koaliciju radi održanja
postojećeg stanja u kome zadovoljavaju svoje interese na račun Srbije. Antisprska
koalicija nastupila je u slučaju stope doprinosa otvorenije i sa manje političkog takta
nego bilo kada ranije. S neprikrivenim pritiskom Srbiji je nametnuto da prihvati stopu
doprinosa u celmi. Ovaj pritisak važan je i kao znak da već tradicionalna diskriminaci-
ja Srbije nije oslabila, ako se čak nije povećala.
Imajući u vidu šta se sve događalo u posleratnom periodu, takav pritisak ne
predstavlja ništa novo. Nov bi mogao biti odlučan otpor Srbije tom pritisku. Na žalost,
to se nije dogodilo. Otpora je bilo nešto više nego ranije, ali ipak sasvim nedovoljno.
Srpski rukovodioci nisu iskoristili ni sva pravna sredstva, kao što je mogućnost upo­
trebe veta. koje im jedino preoslaje u situaciji kada se nadu usamljeni sa svojim
opravdanim zahtevima. a izgleda nisu ni pomišljali na odgovarajući odgovor koji
podrazumeva i otvaranje političke krize ako se drugačije ne može. Političari Srbije su
se pokazali nespremnim za istorijski zadatak koji im je nametnula izuzetno teška
konstelacija odnosa u jugoslavenskoj zajednici. Istorijski trenutak je od njih zahtevao
do odlučno slave do znanja daje došao kraj posleratnoj praksi smenjivanja političara
koji su postavljali pitanje ravnopravnosti Srbije, prakse diskriminacije ekonomista,
sociologa, filozofa i književnika iz Srbije koji su blagovremeno ukazivali na društveno
maligne pojave i upozoravali na posledice pogrešnih rešenja. kao i prakse udaljavanja
sposobnih privrednika kojim se razoružavala privreda Srbije u pojačanoj konkurenciji
na tržištu.
7. Odnos prema ekonomskom zaostajanju Srbije pokazuje da revanšistička poli­
tika prema njoj s vremenom nije slabila. Naprotiv, hranjena sopStvetum uspehom sve
više je jačala da bi se konačno izrazila i u genocidu. Politički je neodrživu diskriminaci-
ja građana Srbije kojima su zbog paritetne zastupljenosti republika manje.nego drugi­
ma dostupna mesta saveznih funkcionera i delegata u Saveznoj skupštini, a glas glasača
iz Srbije vredi manje od onoga iz bilo koje druge republike ilipokrajine. U toj svetlosti
Jugoslavija se ne prikazuje kao zajednica ravnopravnih građana ili ravnopravnih nar-
392
http://www.plbih.org
oda i narodnosti, nego kao zajednica osam. ravnopravnih teritorija. Ipak ni ova ravno-
pravnost ne važi za Srbiju zbog njenog posebnog pravno-političkog položaja, koji
odražava težnje da se srpski narod drži pod stalnom kontrolom. Ideja vodilja takve
politike bila je "slaba Srbija, jaka Jugoslavija", koja je napredovala u uticajno mišljenje:
ako bi se Srbima kao najbrojnijoj naciji dozvolio brz ekonomski razvoj, to bi predstav-
ljalo opasnost za ostale nacije. Otuda korišćenje svih mogućnosti da se njenom privred-
nom razvoju ipolitčkoj konsolidaciji postave što veća ograničenja. Jedno od takvih,
veoma akutnih ograničenja jeste sadašnji nedefinisan i pun unutrašnjih konflikata
ustavni položaj Srbije.
Ustavom od 1974. godine Srbija je faktički podeljena na tri dela. Autonomne
pokrajine su u svemu izjednačene sa republikama, sem što nisu definisane kao država
i što nemaju isti broj predstavnika u pojednim organima federacije. Ovaj nedostatak
one nadoknađuju time što se preko zajedničke republičke skupštine mogu mešati u
unutrašnje odnose Uže Srbije, dok su njihove skupštine potpuno autonomne. Političko-
pravni položaj Uže Srbije je sasvim neodređen, to nije ni republika ni pokrajina. Odnosi
u republici Srbiji su konfuzni. Izvršno veće koje je organ republičke Skupštine u stvari
je Izvršno veće Uže Srbije. To nije jedina nelogičnost u razgraničavanju nadležnosti.
Preširoka i institucionalno čvrsto utemeljena autonomija pokrajina stvara đve nove
raseline u srpskom narodu. Istina je da su autonomaŠke i separatističke snage isnisti-
rale na proširenju autonomije, ali bi to teško ostvarile da nisu dobile moralnu i političku
podršku od republika u kojima separatističke tendencije nisu iščezle.
Proširenje autonomije obrazlagano je uveravanjem da će se postići veća ravno­
pravnost između nacija i bolje obavljanje javnih poslova, Događaji na Kosovu krajem
šezdesetih godina bili su opomena šta se sve može dogoditi ukoliko se autonomija
poveća. Razloga za veću autonomiju Vojvodine pogotovu nije bilo. To proširenje dalo
je silnogpodstreka birokratskom autonomaštvu, ozbiljnim pojavama separatizma koga
ranije nije bilo, zatvaranju privrede, političkom voluntarizmu. Porastao je utkaj onih
van pokrajina i u Vojvodini koji širenjem dezinformacija nastoje da srpski narod
podele na "Srbijance" i "prečanske Srbe". Pokrajine su uz svesrdnu pomoć drugih
postale "konstituivni elemenat federacije", što im je dalo povoda da se osećaju i ponašaju
kao federalne jedinice, zanemarujući činjenicu da su sastavni deo republike Srbije. I
ovom prilikom ravnoteža u dualizmu ovakve vrste nije se mogla održati. Sadašnje
ponašanje pokrajina pokazuje da su u praksi potpuno nadvladale separatističko-
autonomaške snage. Republici Srbiji je onemogućeno da u vitalnim pitanjima, nastupa
jedinstveno u interesu naroda kome pripada.
Splet nerešenih odnosa u republici Srbiji logično proizlazi iz njenog ustavnog
položaja, i izbora separatističkih i autonomaških kadrova, koji su upravo zbog takve
orijentacije uživali blagonaklonost onih koji su držali kadrovski monopol u Jugoslaviji.
39 3
 Bez odgovarajuće protivteže u koordinaciji, regionalizacija se po pravilu pretvara u
provincijalnu uskogrudnost i slepilo za šire nacionalne interese.
Oni koji su svesrdno pomogli da se klice unutrašnjih sukoba usade u ustave danas
se javljaju kao arbitri - izmiritelji koji po dobro poznatoj simetriji jednakih krivica dele
lekcije i užoj Srbiji i pokrajinama, sugerišući da se rešenja traže u doslednoj primeni tih
istih ustava. Na taj način jednom zamršena situacija ostaće kakva je bila, a Srbija će
i dalje trošiti svoju društvenu energiju uprevazilaženju konflikata bez izgleda da u tome
potupno uspe. To se valjda i htelo sa proširenjem autonomija pokrajina, pogotovu što
održavanje konfliktnih situacija u Srbiji daje mogućnost drugima da se mešaju u njene
unutrašnje odnose i na taj način produže dominaciju nad njom. Posle izvršene feder­
alizacija SKI takvo mešanje u unutrašnje odnose jedne republike moguće je jedino u
Srbiji.
Odnosi između Srbije i pokrajina ne mogu se svesti jedino, a ni pretežno na
formalno-pravna tumačenja dva ustava. Reč je prvenstveno o srpskom narodu i nje-
govoj državi. Nacija koja je posle duge i krvave borbe ponovo došla do svoje države,
koja se sama izborila i za građasnku demokratiju, i koja je uposlednja dva rata izgubila
2,5 miliona sunarodnika doživela je da joj jedna aparatski sastavljena partijska ko-
misija utvrdi da posle četiri decenije u novoj Jugoslaviji jedino ona nema svoju državu.
Gori istorijski poraz u miru ne da se zamisliti.
8. Izgon srpskog naroda sa Kosova je spektakularno svedočanstvo njegovog istor-
ijskogporaza. Srpskom narodu je u proleće 1981. godine objavljen jedan odista speci­
jalan, ali otvoren i totalan rat pripreman u raznim razdobljima administrativnih,
političkih i državnopravnih promena. Vođen vestom, primenom raznih metoda i tak­
tika, s podeljenim ulogama, uz aktivnu, a. ne samo pasivnu i ne mnogo prikrivanu
podršku pojedinih političkih centara u zemlji - pogubniju i od one koja je dolazila iz
susedstva - taj otvoreni rat, kome se još uvek gleda pravo u oči i koji se ne naziva svojim
pravim imenom, odvija se skoro pet godina. On, dakle, traje mnogo duže nego čitav
oslobodilački rat u ovoj zemlji, od aprila. 1941. do 9. maja 1945. godine. Balistička
[jobuna na Kosovu i Metohiji pred sam kraj rata, dignuta uz sadejstvo nacističkih
jedinica, bila je 1944-45. vojnički razbijena, ali pokazuje se, ne i politički pobeđena.
Njen sadašnji vid, prerušen u nov sadržaj, uspešnije se ranija i približava pobedničkom
ishodu. Pravi obračun sa neofašističkom agresijom je izostao; sve do sada preduzi
mane mere samo su uklonile s ulica ispoljavanje te agresije, a u stvari su jačale njene
rasistički pobuđene, neopozive ciljeve, koje treba postići po svaku cenu i svim sredstvi­
ma. Čak i smišljeno drastične kazne mlađim prestupnicima izricane su da izazivaju i
produbljuju međunacionalne mržnje.
Pet godina dugog albanskog rata na Kosovu uverile su njegove predvodnike i
pobornike da su jači nego što su i mislili, da uživaju podršku po raznim centrima moći
394
http://www.plbih.org
u samoj zemlji neuporedivo veću nego kosovski Srbi od Republike Srbije, ili ova Repub
lika od ostalih u Jugoslaviji. Agresija je u toj meti ohrabrena da se i najzvaničniji
predstavnici Pokrajine, kao i njeni naučnici ponašaju ne samo arogantno, već i cinično,
proglašavajući istine za klevete, a učene za svoja zakinuta prava. Organizovane političke
snage naše zmelje, koje su izvršile revoluciju u gotovo nemogućim uslovima, pod
najmoćnijim neprijateljem u čitavom ovom veku - odjednom se pokazuju ne samo
neefikasnim, neslobodnim, već gotovo i nezaintersovanim da se na otvoreni rat odgo-
vori kako jedino i mora: odlučnom, odbranom svog naroda i svoje teritorije. A kad se
agresija porazi, da se politički obračuni ne vrše više hapšenjima, "diferencijacijama",
lažnim lojalnostima, već odistinskom revolucionarnom borbom, otvorenim suoča­
vanjima, sa pravom slobodnog izražavanja, pa i demonstriranja suprotnih mišljenja.
Fizički, politički, pravni, kulturni genocid nad srpskim stanovništvom Kosova i
Metohije najteži je poraz u oslobodilačkim borbama što ih je vodila Srbija od Orašca
1804. do ustanka 1941. godine. Odgovornost za taj poraz pada, pre svega, na još uvek
živo kominternovsko nasleđe u nacionalnoj politici Komunističke partije Jugoslavije i
sledbeništvo srpskih komunista toj politici, na preskupe ideološke i političke zablude,
neznanja, nedoraslosti, ili već okorele oportunizme generacija srpskih političara posle
ovog rata, uvek defanzivnih i uvek u većoj brizi šta drugi misle o njima i njihovim
bojažljivim "postavljanjima" položaja Srbije, nego o objektivnim činjenicama koje
uslovljavaju budućnost naroda kojim rukovode.
Ravnopravni nacionalni odnosi, za koje su i na Kosovu i Metohji najviše ratovali
upravo srpski borci - jednom vrlo određenom politikom, "razvojno" sprovođenom, sa
isplaniranim postupcima i jasnim ciljem. - albanski nacionalisti u političkom rukovod­
stvu Kosova počeli su da preokreću u njihovu suprotnost. Autonomna oblast u pogodnom
trenutku dobiju rang autonomne pokrajine, zatim i status "konstitutivnog dela federacije"
- sa većim prerogativima od ostatka Republike kojoj samo formalno pripada. Dalji korak
"eskalacije", koji se javio kao i albanizacija Kosova i Metohije pripremanje, dakle, na-
jlegalnije. Isto tako i unifikacija književnogjezika, nacionalnogimena, zastave, udžbenika
- prema instrukcijama iz Tirane - bila je sasvim otvorena, kao i sama granica između đve
državne teritorije, uostalom. Zavere, koje se obično tajno kuju, na Kosovu su se stvarale
ne samo očevidno, već i demonstrativno. Mnogima su zato masovni neredi 1981. godine
više izgledali kao istrčljivost, nego kao kakva nova pojava, opasna i po čitavu zemlju, kao
što se kasnije svaka istina o progonu Srba na Kosovu smatrala "kopanjem po crijevima
Albanaca", a pisanja "beogradske štampe" o zbivanjima na licu mesta, uzimala gotovo
za veću krivicu od počinjenih paljevina, ubijanja, silovanja, srknavljenja - mnogih do
danas politički i krivično neidentifikovanih.
Posebnu težinu ima odnos odgovornih činilaca i vlasti na Kosovu prema nasilju
čija je žrtva srpski narod. Prećutkivanjem i zataškavanjem zločina, izbegavanjem da se
39 5
 odmah kaže sva istina, zavlačenjem istrage i sudskog postupka, ohrabruje se sitni i
krupni teror, ujedno se stvara lažna, ulepšana slika oprilikama na Kosovu. Pored toga,
trajna je težnja da se za nasilje nad Srbima nađe politički alibi u tobožnjoj uzajamnosti
mržnje, netrpeljivosti i revanšizmu, a u poslednje vreme sve češće i u izmišljenom
dejstvu "spoljašnjeg" neprijatelja - van pokrajine, srpskog nacionalizma "iz Beograda".
Slučaj Martinovićje značajan ne samo zbog naročitog, neviđenog nasilja, kojepodseća
na najmračnija vremena turskog nabijanju na kolac, nego i zbog upornog odbijanja da
se u redovnom sudskom postupku ustanovi i prizna istina. Umesto da bude povod za
potvrdu vrhovne vrednosti zakona i ljudskih prava, taj slučaj je na Kosovu shvaćen kao
prilika da se istakne suverenost pokrajine, koju ona ni po Ustavu nema te da se SR Srbiji
nametne princip "nemešanja u unutrašnje poslove" pokrajine, kao da se radi o
međudržavnom, međunarodnom odnosu.
Srbi na Kosovu i Metohiji imaju ne samo svoju prošlost, oličenu u dragocenim
kulturnoistorijskim spomenicima, već i živo prisustvo svojih duhovnih, kulturnih, mor-
alnih vrednosti: imaju matičnu zemlju svog istorijskogpostojanja. Nasilja koja su kroz
vekove proređivala srpsko stanovništvo Kosova i Metohije - u ovom, našem vremenu,
dobijaju svoju neumoljivu završnicu. Iseljavanje Srba sa Kosova i Metohije u
Socijalističkoj Jugoslaviji po svome obimu i karakteru prevazilazi sve ranije etape ovog
velikog izgona srpskog naroda. Jovan Cvijićje u svoje vreme procenjivao da je u svim
seobama, od one velike pod Arsenijem Carnojevićem 1690. do prvih godina našeg
veka, izgananopreko 500.000 Srba; od toga broja između 1876. i 1912. godine oko
150.000 Srba moralo je napustiti svoja ognjišta pod surovim terorom lokalnog i
povlašćenog albanskog bašibozuka, U toku poslednjeg rata, proterano je preko 60.000
srpskih kolonista i starinaca, ali je posle rata ovaj talas iseljavanja doživeo pravu plimu:
za poslednjih dvadesetak godina Kosovo i Metohiju napustio je oko 200.000 Srba.
Ostatak srpskog naroda ne samo što stalno i nesmanjenim tempom, napušta svoju
zemlju, nego se, prema svim saznanjima, gonjen zulumom i fizičkim, moralnim i
psihološkim terorom, priprema za svoj konačan egzodus. Za manje od desetak sledećih
godina, ako se stvari bitno ne promene, Srba na Kosovu više neće biti, a "etnički čisto"
Kosovo, taj nedvosmilse.no iskazani cilj velikoalbanskih rasista, utemeljen još u pro­
gramima i akcijama Prizrenske lige 1878-81., biće u potpunosti ostvaren.
Peticija 2016 Srba iz Kosova Polja, podneta Saveznoj skupštini i drugim organima
u zemlji, zakonita jeposledica ovoga stanja. Nikakvim sefoiumskim ocenama ne može
srpskom narodu osporiti pravo da se od nasilja i uništenja štiti svim zakonskim sredstvi-
ma. Ako tu zaštitu ne može ostavariti u Pokrajini, narod je može i mora tražiti u Republici
i Federaciji. Izraz je građanske svesti o tome pravu iposeta građana Pokrajine Saveznoj
skupštini. Samo se sa jednog autonomaško-separatističkog i šovinističkog stanovišta ovi
koraci građana mogu osuđivati kao neprihvatljivi i smatrati kao neprijateljski.
39 6
http://www.plbih.org
Današnja sudbina Kosova nije više "složena", niti se i dalje može svodili na pra. na
samoocenjivanja, izuvijane, nečitljive rezolucije, uopšteneplatforme - većjednostavno,
pitanje jugoslovenskih konsekvenci! Između pokrajinske segregacije koja postaje, sve
isključivija i saveznih, arbitraža koje samoparallšu svaku pravu, uz to i neodložnu meru
- splet nerešenih situacija zatvara se u krug nerešivih. Sudbina Kosova ostaje životno
pitanje čitavog srpskog naroda. Ako ono ne bude rešeno jedinim pravim ishodom
nametnutog rata, ako se ne uspostavi istinska bezbednost i nedvosmislena ravno-
pravnost za sve narode koji žive na Kosovu i Metohiji, ako se ne stvore objektivni i trajni
uslovi za povrtak iseljavanja naroda - taj deo Republike Srbije i Jugoslavije postaće i
evropsko pitanje, sa najtežim, nedoglednim posledicama. Kosovo predstavlja jednu od
najvažnijih tačaka unutrašnjeg Balkana. U skladu je sa etničkim profilom balkanskog
poluostrva etnička izmešanost na mnogim balkanskim terenima, i zahtev za etnički
čistim Kosovom, koji se sprovodi u delo, ne samo da je direktna i teška pretnja narodi-
ma koji su se tamo našli u manjini, nego će, ako se bude ostvario, započeti talas
ekspanzije predstavljati realnu i svakodnevnu pretnju svim narodima u Jugoslaviji.
Kosovo nije jedino područje u kome je srpski narod pod pritiskom disrkiminacije.
Apsolutno, a ne samo relativno, opadanje broja Srba u Hrvastkoj dovoljan je dokaz za
ovu trvdnju. Prema popisu iz 1948. u Hrvatskoj je bilo 543.795 Srba, ili 14,48%. Po
popisu iz 1981. godine njihov broj se smanjio na 531.502, što je od ukupnog broja
stanovnika u Hrvatskoj iznosilo 11,5%). Za 33 mirnodopske godine broj Srba u Hr-
vatskoj je opao čak i u odnosu na ono posleratno vreme, kada je izvršen prvi popis i
kada su posledice rata po broj srpskih stanovnika bile dobro poznate.
Lika, Kordun i Banija ostali su najnerazvijenija područja u Hrvatskoj, što je silno
podstaklo emigraciju Srba u Srbiju, kao i seobe u druge krajeve Hrvatske, gde su Srbi,
kao došljačka, manjinska i društveno inferiorna gnipa, veoma podložni asimilaciji.
Uostalom, i inače je srpski narod u Hrvatskoj izložen rafinovanoj i delotvomoj asim-
ilacionoj politici. Sastavni deo te politike je zabrana svih srpskih udruženja i kulturnih
ustanova u Hrvatskoj, koja su imala bogatu tradiciju iz vremena Austro-Ugarske i
međuratne Jugoslavije, zatim nametanje službenog jezika koji nosi ime drugog naroda
(hrvatskog) oličavajući time nacionalnuneravnopravnost. Tajje jezikustavnom odred-
bom učinjen obaveznim i za Srbe u Hivatskoj, a nacionalističiki nastrojeni hrvatski
jezikoslovci sistematskom i odlično organizovanom akcijom sve ga više udaljavaju od
jezika u ostalim republikama srskolvvatskogjezičkogpodručja, što doprinosi slabljenu
veza Srba u Hrvatskoj s ostalim Srbima. Ovakav učinak spremno se plaća kidanjem
jezičkog kontinuiteta kod samih Hrvata i uklanjanjem međunarodnih termina drago-
cenih za komunikaciju sa drugim kulturamu; naročito u oblasti nauke i tehnike. No
srpski narod u Hrvatskoj nije samo kulturno odsečen od matice, već matica nema
mogućnosti da se o njegovoj sudbini, o ekonomskom i kulturnom položaju obavesti ni
397

približno onoliko koliko neke nacije u Jugoslaviji imaju veze sa svojim sunarodnicima
u drugim zemljama. Integritet srpskog naroda i njegove kulture u čitavoj Jugoslaviji
postavlja se kao sudbinsko pitanje njegovog opstanka i razvoja.
U opštu sliku prilika uklapa se i sudbina srpskih ustanova nastalih u ratu i nep-
osredno posle rata. U narodnooslobodilačkoj borbi i neposredno po njenom okončanju
nacionalni život Srba u Hrvatskoj intenzivno se razvijao u njihovim posebnim
političkim, kulturnim i obrazovnim institucijama. Tako je načelnom odlukom Izvršnog
odbora ZAVNOH-a od 10 novembra 1943. godine najpre osnovan, a 12. januara
1944. u oslobođenom Otočcu i konstituisan Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a kao
nacionalno i političko vodstvo srpskog naroda u Hrvatskoj. Po okončanju rata, a na
inicijativu Srpskog kluba, 30.septembra 1945. u Zagrebu je održan Prvi kongres Srba
u Hrvatskoj, na kojem je preko 30.000 učesnika obrazovalo Glavni odbor Srba u
Hrvatskojkao "široku političku organizaciju jedinstvenog srpskog naroda u Hivatskoj",
u sastavu Narodnog fronta. Uz neposredno angažovanje ovih političkih tela Srbi su
potom osnovali svoje kulturne ustanove i počeli raditi na obezbedivanju nacionalne
prosvete. Tako je 22. oktobra 1944. na ruševinama glinske crkve, u kojoj su izvršeni
strahoviti ustaški pokolji, osnovano Srpsko pevačko društvo "Obilić", a nepun mesec
kasnije, 18. novembra, ponovo u Glini, obrazovano je Srpsko kulturno-prosvetno
društvo "Prosvjeta". Uz "Prosvjetu", u čijim okvirima se razvijala i izdavačka delatnost
sa sopstvenom štamparijom, 4. januara 1948. godine osnovani su u Zagrebu Centralna
srpska biblioteka i Muzej Srba u Hrvatskoj. Uza sve to, od 10. septembra 1943. pa dalje,
NOP se srpskom narodu u Hrvatskoj obraćao posebnim glasilom, štampanim ćiril-
com, koje se zvalo "Srpska riječ". Uposleratnim godinama "Srpska riječ" je promenila
naziv i tako je postala "Prosvjeta". Već tokom 1944/45. školske godine NOP je srpskoj
deci u Hrvatskoj obezbedio ćirilički bukvar, a Predsedništvo ZAVNOH-a je svojom
odlukom 18. jula 1944. garantovalo ćirilici punu ravnopravnost sa latinicom i istovre-
meno pn enstvo u školama sa sipskom većinom na području Hrvatske.
!
Sve je ovo za srpski narod u Hivatskoj imalo veći i dublji značaj od običnog
priznanja za njegovu ulogu u NOB-u. Posebnim proglasom "Srpskom narodu u Hr-
vatskoj" od 12. januara 1944. godine Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a obrazložio je
sopstvenu pojavu kao "znak ravnopravnosti Srba i Hrvata" i "garanciju da će interesi
srpskog naroda biti pravilno zastupani u slobodnoj Hrvatskoj". Glavni odbor Srba u
Hrvatskoj prilikom osnivanja označen je kao "politička oraganizacija jedinstvenog
srpskog naroda u Hrvatskoj", čiji je zadatak da omogući "razvijanje slobodne misli", i
kao "dovoljna garancija da će Srbi u Hrvatskoj i dalje uživati blagodeti ravnopravnog
naroda". Sami Srbi su ove svoje krvlju stečene tekovine osećali kao "vidna obilježja
ravnopravnosti srpskog i hrvatskog naroda u Hrvatskoj".
Takvo je stanje bilo u vreme rata i neposredno posle rata, a potom, sve se izmenilo.
39 8
http://www.plbih.org
Nije poznato da su Srbi bilo kada ocenili da im je neka od ovih ustanova nepotrebna,
da je treba ukinuti, ili zameniti nekom drugačijom koja bi više odgovarala duhu vre­
mena. Ipak, sve te ustanove redom su ukidane tokom pcdestih godina odlukama
nadležnih republičkih organa Hrvatske. Poslednje u nizu ukinuto je Srpsko kulturno
dnišh'o "Prosvjeta" odlukom RSUP-a Hrvatske od 23. maja 1980. godine. U pravdanju
tog svršenog čina angažovala se Republička konferencija SSRNH. Zaključci njenog
savetovanja, održanog 2. oktobra 1980. godine, govore o radikalnom zaokretu u odno-
su na ratno iposleratno vreme.
Ti zaključci u suštini ne ostavljaju rnesta bilo kakvim zahtevima za osnivanje
posebnih ustanova srpskog naroda u Hrvatskoj: "briga za kompleks pitanja kulture,
istorije, života i st\ aralaštva hrvatske ili srpske nacije u SRH ne može biti prepuštena
:
nikakvim posebnim nacionalnim društvima ili organizacijama". Takav stav obrazložen
je sledećim tumačenjem: "Dok je opravdano da naše narodnosti samostalno razvijaju
kulturne ustanove i klubove, nije opravdano da takve institucije otvaraju pripadnici
naroda i to bilo gde u Jugoslaviji, a psebno ne Srbi u Hrvatskoj ili Hrvati u Hrvatskoj".
Na kraju je rečeno ovo: "Treba se boriti da Srbi u Hrvatskoj ne budu prećutkivani kao
narod, da ih se kao u nekim udžbenicima ne naziva maltene došljacima. Zajednička
nam je historija, kultura i jezik, a i specifičnosti treba uvažavati". Na savetovanju se
čulo i to da treba raditi na tome da se u Hivatskoj više uči ćirilica.
Ovakvim stavom Republičke kofnerencije SSRNH, protiv kojeg nije ustalo nijed-
no političko telo u Hrvatskoj, a ni van nje, definitvino i javno prestali su da postoje svi
vidovi nacionalnog života srpskog naroda u Hrvatskoj koji su stečeni tokom duge
istorije i u NOB-u. Radikalno su revidirani pogledi na međunacionalne odnose koje
je formulisao NOP, a dovedene su u pitanje i ustavne garancije nacionalnih prava i
sloboda, kao i prava građana. Praktično značenje izjava: "moramo brinuti", "treba se
boriti", "više treba učiti ćirilicu" itd. može se procenjivati samo u njihovom suočenju sa
stvarnom jezičkom politikom koja se vodi u SRH. Ostrašćena revnost kojoj je cilj
konstutisanje zasebnog hrvatskog jezika što se izgrađuje u protivstavu prema svakoj
ideji o zajedničkom jeziku Hrvata i Srba ne ostavlja dugoročno mnogo izgleda srpskom
narodu u Hrvatskoj da očuva svoj nacionalni identitet.
Izuzimajući period postojanja NDH, Srbi u Hrvatskoj nikada u prošlosti nisu bili
toliko ugroženi koliko su danas. Rešenje njihovognacionalnogpoložaja nameće se kao
prvorazredno političko pitanje. Ukoliko se rešenja ne pronađu, posledice mogu biti
višestruko štetne, ne samo po odnose u Hrvatskoj već i po čitavu Jugoslaviju.
Bitnu težinu pitanja položja srpskog naroda daje okolnost da izvan Srbije, a
pogotovo izvan Uže Srbije, živi veoma veliki broj Srba, veći od ukupnog broja pripad-
nika pojednih drugih naroda. Prema popisu iz 1981. godine van terotirije SR Srbije živi
24%, odnosno 1.958.000 Srba, stoje znatno više nego što je u Jugoslaviji Slovenaca,
399

Albanaca, Makedonaca, uzetih pojedničano, a skoro isto koliko i Muslimana. Van
užeg područja Srbije živi 3.285.000 Srba ili 40,3% ukupnoga njihovog broja. U opštem
dezintegracionom procesu koji je zahvatio Jugoslaviju, najtežom dezintegracijom
pogođeni su Srbi. Sadašnji tok kojim se kreće naše društvo u Jugoslaviji potpuno je
obrnut od onog kojim se ono decenijama i vekovima kretalo doknije stvorilo zajedničku
domovinu. Taj proces usmeren je ka potpunom razbijanju nacionalnog jedinstva
srpskog naroda. Kao najbolja ilustracija koliko je sve podređeno takvim ciljevima
može da posluži današnja Vojvodina sa svojom autonomijom.
Vojvodini je data autonomija između ostalih razloga i zato što je srpski narod u
Habzburškoj monarhiji njoj težio već od kraja XVII veka. Srbi u Austriji i kasnijoj
Austro-Ugarskoj težili su stvaranju autonomne oblasti (despotovini ili vojvodini koju
su, međutim, nazivali Srbijom) stoga da bi, okruženi brojnijim i madmoćnijim
Mađarima i Nemcima, sačuvali svoju nacionalnu individulanost i svoju versko-pra-
voslavnu pripadnost. Stvaranjem posebne autonomne oblasti na tuđoj državnoj teri­
toriji Srbi su radili na slabljenju te države, a sve sa ciljem da se u pogodnom momentu
što lakše izdvoje iz nje i ujedine sa svojom sabraćaom južno od Save i Dunava.
Tako je to bilo u prošlosti sa Srpskom Vojvodinom, čije stvaranje su u revoluciji
1848/49. godine svojom krvlju pomogli i Srbi iz Srbije. Danas je sve obrnuto. Politički
rukovodioci AP Vojvodine ne rade na zbližavanju i spajanju, već na što većem osamo­
staljivanju i izdvajanju iz SR Srbije. Ma koliko taj proces bio neprirodan, suprotan
istorijskoj logici, on daje očigledne rezultate, moćno doprinoseći dezintegraciji srpskog
naroda.
9. Noseći na sebi duže od pola stoleća pečat i opterećenje da je bio tamničar drugim
jugoslovenskim narodima, srpski narod nije bio u mogućnosti da oslonac potraži u
sopstvenoj istoriji. U mnogim svojim vidovima i sam ta istorija bila je dovedena u pitanje.
Demokratska građanska tradicija, za koju se Srbija borila i izborila u devetnaestom veku,
zbog uskogrudnosti i neobjektivnosti zvanične istoriografije ostala je sve donedavno
potpuno u senci srpskog socijalističkog i radničkog pokreta. Time je istorijska slika istin-
skih pravnih, kulturnih i državničkih doprinosa Srbije građanskog društva toliko
osiromašena i sužena da tako izobličena nije nikome mogla da posluži kao duhovna i
moralna potpora ili kao oslonac za očuvanje i obnovu istorijske samosvesti. Čestiti i
hrabri oslobodilački napori bosanskohercegovačkih Srba i čitave jugoslovenske omla­
dine, kojoj je pripadala i Mlada Bosna, doživeli su sličnu sudbinu i pred istorijom bili
potisnuti u drugi plan doprinosima klasne ideologije čiji su nosioci i tvorci bili austromar-
ksisti kao osvedočeni protivnici nacionalnih oslobodilačkih pokreta.
Pod dejstvom vladajuće ideologije kulturne tekovine srpskog naroda otuđuju se,
prisvajaju ili obezvređuju, zanemaruju ili propadaju, jezik se potiskuje, a ćirilsko pismo
postepeno gubi. Oblast književnosti u tom smislu služi kao glavno poprište samovolje
40 0
http://www.plbih.org
i bezakonja. Nijednom drugom jugoslovenskom narodu nije tako grubo osporen kul-
turni i duhovni integritet kao srpskom narodu. Nijedno književno i umetničko nasleđe
nije toliko razrovano, ispreturano i poharano kao srpsko nasleđe. Politička metila
vladajuće ideologije nameću se srpskoj kulturi kao vrednija i jača od naučnih i istor-
ijskih. Dok se slovenačka, hrvatska, makedonska i crnogorska kultura i književnost
danas integiišu, srpska se jedina sistematski dezintegriše. Ideološki je legitmno i samou-
pravno da se slobodno vrši podvajanje i rasturanje srpske književnosti na vojvođanske,
crnogorske ili bosansko-hercegovačke pisce. Od srpske književnosti otkidaju se njeni
najbolji pisci i najznačajnija dela da bi se veslački ustanovile nove regionalne
književnosti. Prisvajanje i rasparčavanje srpskog kulturnog nasleđa ide tako daleko da
se u školama uči kako Njegoš nije srpski pisac, da su Laza Kostić i Veljko Petrović
vojvođanski, a Petar Kočić i Jovan Dučić bosanskohercegovački pisci. Koliko juče
Meši Selimoviću nije bilo dopušteno da se izjasni kao srpski pisac, a ni sad se ne poštuje
njegova volja da se vodi u srpskoj književnosti. Srpska kultura ima više nepodobnih,
zabranjenih, prećutanih ili nepoželjnih pisaca i intelektualnih stvaralaca no ijedna
druga jugoslovenska književnost, mnogi su šta više i sasvim izbrisani iz književnog
sećanja.
Ugledni srpski književnici jedini su na crnim listama svih jugoslovenskih mas-
ovnih medija. U obaveznoj školskoj lektiri srpska knjuževnost je teško oštećena jer je
mehanički podređena administrativnom merilu republičko-pokrajinskog reciprocite-
ta, a ne merilu količine ili vrednosti. U školskim programima nekih republika i pokra-
jina istorijska prošlost srpskog naroda je ne samo grubo ideloški redukovana, nego i
izložena šovinističkim tumačenjima. Na taj način srpska kulturna i duhovna baština
se čini manjom no što ona jeste, a srpskom narodu se izmiče važan oslonac moralne
i istorijske samosvesti.
Impozantan i odista revolucionarnih razmera kulturni polet prvih posleratnih
decenija, izražen i u zasnivanju široke mreže prosvetnih ustanova, od osnovnog obra­
zovanja do visokog školstva, splasnuo je krajem šezdesetih godina. Stupilo se u fazu
stagnacije i sve izraženije regresije, pa je danas naše obrazovanje i vaspitanje sa
postojećim školskim i prosvetnim sistemom, vrlo ekstenzivno i primitivno i sa teško
nadoknadivim zaostajanjem iza potreba i ciljeva suvremenog društva i civilizacije u
kojoj živimo. Školski sistem zasnovan na tzv. usmerenom obrazovanju, sa niskim
kvalitetom nastave, doživeo je potpun krah. Nekoliko generacija su duhovno osakaćene
i osiromašene; dobili smo hiperprodukciju primitivnih polustručnjaka, nesposobnih
da se h'alifikovano uključe u privredu i društvene delatnosti, nepripremljenih za
stvaralački i intelektualni razvoj. Nema zemlje na svetu koja je svoje obrazovanje
sredila razgranatijom pravnom regulativom. Ukupno u Jugoslaviji ima stotinu i deset
saveznih, republičkih i pokrajinskih zakona, koji se bave raznim vidovima školstva, i
401
 pitanje, niti je dobio državu kao ostale nacije. Zbog toga je kao pivo i osnovno potrebno
da se skine hipoteka istorijske krivice sa srpskog naroda, da se zvanično opovrgne
tvrdnja da je on imao ekonomski privilegovan položaj između dva rata, da se ne poriče
njegova oslobodilačka istorija i doprinos u stvaranju Jugoslavije.
Uspostavljanje punog nacionalnog i kultnmog integriteta sipskog naroda, neovis-
no od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio, njegovo je istorijsko i demokratsko
pravo. Sticanje ravnopravnosti i samostalan razvoj za srpski narod imaju dublji istor-
ijski smisao: Za manje od pedeset godina, u dvema uzastopnim generacijama, dva puta
izložen fizičkom uništenju, prinudnoj asimilaciji, pokrštavanju, kulturnom genocidu,
ideološkoj indoktrinaciji, obezvređivanju i odricanju od sopst\ ene tradicije pod namet-
:
nutim kompleksom krivice, intelektualno i politički razoružavan, srpski narod je bio
izložen preteškim iskušenjima da to ne bi ostavilo duboke tragove u duhovnom stanju
koje se na kraju ovog stoleća velikih tehnoloških uzleta ljudskog uma ne bi smelo
zanemariti. Ukoliko računa sa svojom budućnošću u porodici kulturnih i civilizovanih
naroda sveta srpski narod mora dobiti mogućnost da ponovo nađe sebe i postane
istorijski subjekt, da iznova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biću, da jasno
sagleda svoje ekonomske i kulturne interese, da dođe do saremenog dmštvenog i na­
cionalnog programa kojim će se nadahnjivati sadašnje i buduće generacije.
Postojeće depresivno stanje srpskog naroda, sa sve žešćim ispoljavanjima šovin-
izma i srbofobije u nekim sredinama, pogoduje oživljavanju i sve drastičnijem ispolja-
vanju nacionalne osetljivosti srpskog naroda i reagovanjima koja mogu biti zapaljiva,
pa i opasna. Dužnost nam je da nijednog trenutka i ni u jednom slučaju ne previdimo
i ne potcenomo te opasnosti. Ali pri tome se, u principijelnoj borbi protiv sipskog
nacionalizma, ne može prihvatiti vladajuća ideološka i politička simetrija u istorijskim
krivicama. Odbacivanje te simetrije kobne po duh i moral, sa oveštalim nepravdama
i neistinama, uslov je za mobilnosti i delotvornost demokratske, jugoslovenske,
humanističke svesti u suvremenoj srpskoj kuluturi.
Sto građani i radnička klasa nisu u Saveznoj skupštini zastupljeni u odgovarajućim
većima ne može se pripisati samo favorizovanju nacionalnog, već i težnji da se Srbija
dovede u neravnopravan položaj i na taj način oslabi njen politički uticaj. No najveću
nevolju čini to što srpski narod nema državu kao što je imaju svi ostali narodi. Istina,
u prvom članu Ustav SR Srbije sadrži odredbu da je Srbija država, ali se neizbežno
postavlja pitanje kakva je to država koja se proglašava nenadležnom na sopstvenoj
teritorji i koja nema na raspolaganju sredstva da zavede red na jednom delu svog
područja, da obezbedi ličnu i imovinsku sigurnost svojih građana, da stane na put
genocidu na Kosovu i zaustavi preseljenje Srba sa vekovnih ognjišta. Takav položaj
pokazuje političku diskriminaciju prema Srbiji, pogotovu ako se ima u vidu da joj je
ustav SFRJ nametnuo unutrašnju federalizaciju kao trajan izvor konflikata između
40 4
http://www.plbih.org
Uže Srbije i pokrajina. Agresivni albanski nacionalizam na Kosovu ne može se suzbiti
ako Srbija ne prestane biti jedina republika čije unutrašnje odnose uređuju drugi.
Ustavom SFRJ formalno utvrđena ravnopravnost svih republika u stvarnosti je
obezvređena nametanjem Republici Srbiji da se odrekne dobrog dela svojih prava i
ovlašćenja u korist autonomnih pokrajina, čiji je status u najvećoj meri regulisan
ustavom federacije. Srbija mora otvoreno reći da joj je to uređenjen nametnuto. To se
naročito odnosi na položaj pokrajina, realno promovisanih u republike koje se osećaju
neuporedivo više kao konstutuivan element federacije nego kao deo Republike Srbije.
Pored toga što nije vodio računa o državi srpskog naroda, ustav SFRJ je stvarao i
nesavladive teškoće njenom konstutisanju. Radi zadovoljenja legitmnih interesa Sr-
bije, neizbežno se nameće revizija tog ustava, Auntonomne pokrajine bi morale postati
pravi sastavni delovi Republike Srbije, tako što bi im se dao onajstepen autonomije koji
ne narušava integritet Republike i obezbeđuje ostvarivanje opštih interesa šire zajed­
nice.
Nerešeno pitanje državnosti Srbije nije jedini nedostatak koji bi trebalo otkloniti
ustavnim promenama. Jugoslavija je sa Ustavom iz 1974. godine postala veoma labava
državna zajednica u kojoj se razmišlja i o drugim alternativama, a ne samo jugoslov-
enskoj, kao što pokazuju skorašnje izjave slovenačkih javnih poslanika i raniji stavovi
makedonskih političara. Ovakva razmišljanja i temeljno izvršena dezintegracija navode
na pomisao da Jugoslavijipreti opasnost od daljeg rastočavanja. Srpski narod ne može
spokojno očekivati budućnost u takvoj neizvesnosti. Zbog toga se mora otvoriti
mogućnost svim nacijama u Jugoslaviji da se izjasne o svojim težnjama i namerama.
Srbija bi se u tom slučaju mogla i sama opredeliti i definisati svoj nacionalni interes.
Takav razgovor i dogovor morao bi predhoditi preispitivanju Ustava. Naravno, pri
tome Srbija ne bi smela zauzeti pasivan stav, iščekujući samo šta će drugi reći, kao što
je to do sada mnogo puta činila.
Zalažući se za avnojevska opredelenja, Srbija mora računati i sa time da to ne
zavisi samo od nje, da ostali mogu imati i neke druge alternative. Zbog toga se pred nju
postavlja zadatak da jasno sagleda svoje ekonomske i nacionalne interese da ne bi bila
iznenađena događajima. Insistiranjem na federativnom uređenju, Srbija bi doprinela
ne samo ravnopravnosti svih naroda u Jugoslaviji, već i rešavanju političke i ekonom-
ske krize.
Ravnopravan položaj za koji se Srbija mora zalagati podrazumeva i inicijativu u
rešavanju ključnih političkih i ekonomskih pitanja u meri koliko takva inicijativa
pripada i drugima. Četiri decenije pasivnog položaja Srbije pokazale su se lošim i za
čitavu Jugoslaviju, koja se lišila ideja i kritike jedne sredine sa dužom državničkom
tradicojom, izoštrenim osećanjem za nacionalnu nezavisnost i bogatim iskustvom u
borbi sa domaćim uzurpatorima političkih sloboda. Bez ravnopravnog učešća srpskog
40 5
 sabora, zakazao je novu konferenciju u Beogradu za 27 avgust (9.IX) 1920. godine.
Konferencija se odmah proglasila Arhierejskim, odnosno Patrijaršijskim saborom.
Zatim su svi arhijereji otišli u Sremske Karlovce, gdje je 30 avgusta (12 septembra)
1920. godine, proglašena Srpska patrijaršija. Svečanosti su prisustvovali regent
Aleksandar, predsjednici vlade, Narodne skupštine, ministri. Na svečanosti je
Regent pročitao Proklamaciju u kojoj ističe: "mi danas potvrđujemo i odluku Sv.
arhijerejskog sabora pravoslavne crkve Kraljevine SHS i proglašujemo vaspostav-
ljanje Srpske patrijaršije, izvršujući tako i drugi deo Dušanovog zaveta". '
2 3)
Izvršavanjem "drugog dela Dušanovog zaveta", nekanonskom centralizacijom
pravoslavnih crkava, vlast je, zapravo, željela da zadovolji kraljev centralističko-
apsolutistički režim i njegove ciljeve. Crkva je dobila značajnu ulogu u asimilacionom
projektu i ona je činila sve da ga realizuje i zadovolji nalogodavca. Po ideji
GarašaninovogNačertanija, još sredinom XIX vijeka, Ministarstvo unutrašnjih poslo­
va Srbije, osnovalo je Centar za propagandu, na čelu sa Matijom Banom. Povjerenici
Centra bili su visoki crkveni dostojastvenici, kao mitropolit mostarski Leontije Radu-
lović, zatim Serafim Perovič i drugi. Još 1842. godine,knez Mihailo je naredio da se
Sv. Sava proglasi školskim patronom (iako on nije osnovao nijednu školu), a pojačan
je rad na razvijanju njegovog kulta, sve s ciljem da se on pretvori u nacionalno-politički
simbol, a u državi uvede svetosavlje kao ideologija. Administrativnim ujedinjenjem
crkve učinjen je veliki korak ka ostvarenju tog cilja. U njenom programu,
Garašaninovo Načertanije našlo je svoje ovaploćenje. Svetosavlje kao političko-
ideološka a na kao religijska kategorija, postaje osnova njenog djelovanja. Ono puni
razmah doživljava u vrijeme diktature kralja Aleksandra, od 1930. godine, kada na
patrijaršijsku stolicu dolazi Varnava Rosić, rodom iz Pljevalja. Vrše se pripreme da
Beograd postane "četvrti Rim", pogotovu što je nakon pobjede Oktobarske revolu­
cije, Ruska pravoslavna crkva gubila primat. Godine 1932. pokrenut je časopis "Sveto-
savlje" kao jedan od segmenata izrazito jake propagande političkog angažmana crkve.
Pravoslavlje postaje srpska vjera, crkva je uključena u upravni, prosvjetni i drugi
mehanizam vladajuće buržoazije. Njeni apetiti i aspiracije sve više rastu. "Gdje je
srpska crkva, tu je i srpska zemlja" - piše Justin Popović (1894-1979). Asrpsko postaje
gotovo - od srpske Nove godine do srpskih jaja, srpskog badnjaka, srpskog Božića. O
tome govori i veoma široko popularisana pjesma:
"Plavo je nebo
Srpske je boje
U njemu stanuje Srbin Bog,
Oko njega srpski anđeli kruže
I slave Srbina, Boga svog."
2. Glasnik SPP, 1920. br. 5
40 8
http://www.plbih.org
Svetosavlje je "fenomen specifičan za Srpsku pravoslavnu crkvu i svetosa\ sko
pravoslavlje, bitnu religiju nacionalnog fundamentalizma i ekspanzionizma. Sveti I
savije nije ništa drugo nego agresivna imperijalna svijest "velikodržavnog Srpskog
pravoslavlj a" nemaničkog perioda. Ono od početka, nastoj i na silu objediniti veoma
heterogene etničke elemente, koji su nekada raznim oblicima porobljavanja i sile
uklopljeni u Nemanjičku državu, poistovjećujući ih sa velikodržavnim i crkvenim
srpstvom: sa "srpskom vjerom".
U novim uslovima javno se slavi čak i Hitler, i to zbog -poistovjećivanja nacio-
nalizma i vjere. Episkop Nikolaj Velimirović piše: "Ipak se mora odati priznanje
sadašnjem njemačkom vođi, Adolfu Hitleru, koji je kao prost zanatlija i čovjek iz
naroda uvidio daje nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesigu-
ran mehanizam. I evo, u 20 veku on je došao na ideju sv. Save i kao laik poduzeo je
u svom narodu onaj najvažniji posao koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju... A
nama je taj posao svršio sv. Sava. Otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost,
najstariji u Evropi:" (Zato i nije čudno stoje Hitler odlikovao Nikolaj a Velimirovića,
kao ni upornost crkvenih krugova, naročito u posljednjoj deceniji, da se on proglasi
svecem!!)
Crkva se gotovo u svemu poistovjetila sa državom, odnosno sa hegemo-
nističkom politikom. Pa i sam njen naziv Srpska pravoslavna crkva pokazuje da joj
je nacionalna pripadnost na prvom mjestu. Stavljajući se u službu politike, crkva će
dijeliti sudbinu države. Na primjeru Srpske pravoslavne crkve to je više nego očito.
Raspadom Kraljevine Jugoslavije, završetkom drugog svjetskog rata i četrde­
setogodišnjom "komunističkom vladavinom", ona će biti odvojena od države, a time
i marginalizovana. No, već devedesetih godina, raspadom jugoslovenske zajednice,
čiji je najveći uzročnik bio velikosrpski nacionalizam, crkva se u punoj snazi vraća
na političku scenu. I opet pod istim plastom i programom -svetosavljem. Pišući o
tome, poznati publicista Stojan Cerović, ističe: "U svemu tome posebno je neprijat-
no saznanje daje ta moda s kraja dvanaestog i početka trinaestog veka, pod imenom
pravoslavlje, već bila lansirana i u prošlom i u ovom veku, što ostavlja pustoš,
zapravo trajno stanje. Kao da se ova zemlja ne pomiče s početka, ili se začas tamo
vraća, čim napravi korak-dva dalje. Svetosavlje je, naravno, ideološka izmišljotina",
a zatim i "Tragično je što Srbija mora ponovo da otkrije nešto što joj je bilo dato pre
osam vekova, sada kada se u svetu napušta kao zastarelo sve stoje pronađeno prošle
4
godine." )
Među brojnim akterima buđenja nacionalnih snaga i sprovođenja nacio­
nalističke politike, Srpska pravoslavna crkva ne samo da dobija istaknuto mjesto
3. Sreten Zeković, "Elementa Montenegrina", str. 22, 1992.
4. Stojan Cerović, "Deca bez roditelja", Vreme, 1.II. 1993.
40 9
 više od Kosova, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U tome crkvu podržavaju i drugi
već i nalazi sebe i, naročito u početku Miloševićeve vladavine, pokazuje ambicije,
posebno pisci, kao Dobrica Ćosić i Vuk Drašković koji piše da je "ujedinjenje
a i vjeruje u to, da je upravo ona na čelu odbrane "ugroženog srpskog naroda i
Jugoslavije 1918.godine predstavljalo za Srbe ulazak u ropstvo. Jedan naraštaj
srpstva", najpozvanija da stane u njegovu vjersku i nacionalnu zaštitu. S odbranom
srpski pokošen je da bi Jugoslavija bila stvorena, a drugi zato stoje stvorena i da bi
srpstva započinje se na Kosovu, "najskupljoj srpskoj reči", "kolevci", "svetinji".
bila obnovljena. Osujećeno je prisajedinjenje BiH Srbiji iako je posle rata u njoj bio
Demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine koje su, sada je već to jasno,
veći procenat Srba i na račun srpskog naroda smišljeno je stvorena muslimanska i
bile podstaknute i organizovane od KOS-a i drugih struktura, iskorišćene su i od
crnogorska nacija. Iz BiH i Hrvatske proterano je preko milion Srba i oko pola
strane Srpske pravoslavne crkve. U aprilu 1982. godine, najvišim državnim i crkvenim
miliona sa Kosova, a Ustavom od 1974. Srbima je konačno ukinuta i država".'1
organima upućen je "Apel" za zaštitu "duhovnog i biološkog bića srpskog naroda na
Veliku nadu crkveni krugovi polažu u Mihaila Gorbačova i njegovu politiku.
Kosovu i Metohiji" koji su potpisali brojni sveštenici na čelu sa Atanasijem Jevtićem,
Sa simpatijama se piše o njemu, ističe se njegov odnos prema crkvi, hvali se njegova
Irenejom Bulovićem i Amfilofijem Radovićem. Istovremeno crkvena, ali i dnevna i
zvanična glasila i novine, naročito "Politika", počinju sa objavljivanjem tekstova koji majka koja je "prava pravoslavka" itd.
traže "jednom za svagda" obračun sa "nesrpskim elementima u našoj državi." Ponovo U tekstovima o stradanju Srba osjeća se podizanje temperature, pa se već
se pišu peticije crkvenih dostojastvenika i zahtijeva da se sredi stanje u "Staroj Srbiji", upotrebljava i riječ genocid. Na drugoj strani, hvali se "obnova srpstva" i novo
huška se na druge narode i vjere "Pravoslavlje" u nastavcima objavljuje tekstove državno i političko rukovodstvo Srbije, stvara kult Slobodana Miloševića. Ukidanje
Atanasija Jevtića "Od Kosova do Jadovna" o stradanju Srba na Kosovu i drugim pokrajina, homogenizacija na nacionalnoj osnovi, izlazak crkve na političku scenu,
krajevima Jugoslavije. Redaju se potresne priče o maltretiranju, napadima, silovan- osvještavanje svega i svačega, označavaju se kao "istorijski događaji". Crkva budi
jima, ubistvima. Sve je više tekstova koje pišu i pripremaju razni doktori istorije, uvjerenje u istorijsku misiju srpskog naroda u pravoslavlju, u njegovu nadmoć u
najviše ljudi sa izmišljenim titulama profesora i docenata koji iz arhiva vade doku- svemu, u potrebu da "svi Srbi žive u jednoj državi", kao i da se vidi "pod kojim
menta i fotografije o užasnim zločinima nad srpskim življem u ovom i prošlom vijeku. uslovima će se nastaviti život u zajedničkoj državi", prijeti se drugim narodima,
Crkva "koja nikad nije izneverila Srbe" javlja se kao snaga koja vrši mobilizaciju na posebno Albancima i Bošnjacima. U Vidovdanskoj poruci 1989. godine, crkvene
liniji objedinjavanja svega srpskog. Njeni ljudi putuju po svijetu, a u Srbiju i "svuda gde vlasti hvale "promene, do kakvih nije došlo za pola veka od rata na ovamo" ali traže
Srbi žive" dolaze brojni gosti koji takođe, ponavljaju teze o zavjeri protiv srpstva, tj. da se "crkva koja je vjekovima bila najstabilniji stub srpskog naciona" još više pita
pravoslavlja. Objavljuju se i popularišu radovi Nikolaja Velimirovića i Justina "jer nema jake države bezjake Crkve".61 Traži se izgradnja novih vjerskih objekata,
Popovića za koje se kaže da su "veliki učitelji pravoslavlja i duhovnici". Podsjeća se na obnova starih, uvođenje vjeronauke u škole, uvođenje Božića i Uskrsa kao državnih
Popovićeve riječi da su "sve vrijednosti svetosavlja božanske, a sve metode praznika, povratak Sv. Save kao crkvene, državne i školske slave. Masovno se štam­
evanđeljske" a citiraju se i radovi N. Velimirovića iz 1985. godine,zapravo njegovi paju crkvene i "istorijske" knjige i publikacije, časopisi i novine, organizuju tribine,
pozivi u stilu: "Neka ustanu pravoslavni narodi i budu trubači jereticima da se povrate saborovanja, okrugli stolovi, "srpske književne večeri", simpozijumi, osnivaju se
ka istini i poštenju". Njihovi učenici i sljedbenici, predvođeni Amfilohijem, Atanasi- društva i udruženja Srba koja njeguju crkvene običaje i slave, svetosavlje postaje
jom i Artemijem, traže da se organizuje "seoba Srba na Kosovo" i pokreću akciju da osnov njihovog kulturnog i drugog djelovanja.
se Nikolaj Velimirović proglasi za sveca. (Glasnik crkve, 1987.br.3) No, javljaju se i prve sumnje i nevjerice u iskrenost srpskog rukovodstva na čelu
sa Miloševićem da će u svemu odgovoriti zahtjevima crkve. Pažnja štampe i drugih
"Pravoslavlje" u oktobru 1987. godine objavljuje uvodnik o "nemanjićkom pu-
institucija se sa Srbije okreće na događaje "među Srbima" van Srbije. Tokom cijele
tokazu" nove države koja će biti "prirodan, logičan i neophodan izlaz iz ove "Ver-
1990. godine pažnja javnosti usmjerena je na vađenje kostiju Srba stradalih u Drugom
sajske Jugoslavije". Sve više se piše, a naročito u godini Vuka Karadžića, o
svjetskom ratu u Bosni i Hrvatskoj, njihovo ponovno sahranjivanje. Sveštenstvo up­
ugroženosti "srpskog pisma" - ćirilice. Crkva će posebno iskoristiti proslavu (600
ozorava da se spremaju novi pokolji Srba i nove jame, srpski narod mora biti spreman
godina Kosovske bitke da još više učvrsti svoje pozicije. Prije proslave bitke i "mit­
inga istine" po Jugoslaviji putuju mosti kneza Lazara. Slavi se "nebeska Srbija" i ne samo da odgovori na napade već da ih i sam preduzme. Prije nego bude kasno.
"nebeski narod". Prenos moštiju prati dobro organizovana propaganda, televizija, 5. "Glas Crkve", 1988. br. 4
štampa. Govori se o ispunjenju "kosovskog zaveta", o ugroženosti Srba, sada već 6. Glas Crkve, 1989
411
41 0

http://www.plbih.org
 Krajem 1990. godine, dolazi do vanrednog Sabora SPC koja dobija novog
patrijarha, Pavla, a u crkvenom vrhu prevagu dobijaju "učenici Justina Popovića",
odnosno ono krilo koje slovi kao ekstremističko, na čelu sa episkopima Amfilo-
hijem. Artemijem, Atanasijem i Irinejem. Time dolazi do još veće politizacije
crkve. Počinje se sa sahranjivanjem žrtava ustaškog terora u Bosni i Hercegovini,
opijela nad jamama i stratištima traju tokom cijele 1991. godine, a uz crkvene
dostojastvenike nalaze se i najviši državni rukovodioci, podgrijevaju se stare rane
i sukobi, podstiču i izazivaju sukobi na vjerskoj i nacionalnoj osnovi. Patrijarh
služi liturgiju u Jasenovcu. U Beogradu se sastaju prvaci politčkih stranaka iz
Srbije i srpskih nacionalnih stranaka iz Bosne Hercegovine i Hrvatske, s jedne
strane, i prvaka SPC, s druge strane. Dogovaraju se o zajedničkim akcijama u
zaštiti "golorukog srpskog naroda". Patrijarh Pavle piše lordu Karingtonu da Srbi
moraju živjeti zajedno, u okviru jedne države. "Vreme je da se shvati da žrtve
genocida i njegovi negdašnji, a možda i budući vinovnici, ne mogu živeti zajedno".
U tome Crkva ima podršku rukovodsta Srbije i Crne Gore. Posebno Branka
Koštica koji javno zahvaljuje crkvi na njenim naporima u zaštiti Srba, ističući
njenu neprocjenjivu ulogu. Crkva uspijeva da na političku scenu vrati i članove
dinastije Karađorđević, da se pozitivno piše o Draži Mihailoviću, Nikolaju
Velimiroviću, Milanu Nediću i drugima, što izaziva podozrenje kod ostalih
jugoslovenskih naroda, posebno Bošnjaka. U januaru 1992. godine održava sejoš
jedan u nizu vanrednih Sabora SPC, ovog puta posvećen događajima u Bosni i
Hercegovini. Zahtijeva se "puna zaštita srpstva i srpskog življa", podsjeća na
Miloševićeve riječi na Gazimestanu da ako bude potrebno, neće biti isključena ni
oružana borba... U Bosnu i Hercegovinu stižu paravojne jedinice Zeljka Ražnatovića
Arkana i drugih koje pričešćuju najviši crkveni dostojastvenici. "Ti- grovi" Zeljka
Ražnatovića stižu i na Cetinje, na poziv Amfilohija Radovića da naoružani do zuba,
brane Cetinjski manastir i priprijete zagovornicima Autoke- falne crnogorske crkve
(koja je to faktički i bila).
Krajem februara 1992. godine, Srbi u BiH proglašavaju svoju državu, čime,
zapravo, započinje agresija na bošnjački narod. Crkva proglašava Bosnu za drugu
džamahiriju, ističe da rat ne mora da bude zlo, jedinice Zeljka Ražnatovića već vrše
pokolj po Zvorniku i Bijeljini, a sam njihov komandant se poput Radovana
Karadžića, hvali da mu je vrhovni komandant lično patrijarh Pavle. Svoje vojnike
krstio je i pričestio kod vladike Lukijana.
Umjesto da osudi rat, SPC sve više ističe svoju ulogu u nastupajućim
događajima. "Crkva nema pretenzija da zameni državnu vlast, već samo da tu vlast
može spolja da nadgleda i da o njoj izriče svoj sud, a sve to samo za dobrobit naroda"
i "Svidelo se to nekome ili ne, Crkva je jedini moralni arbitar u državno-političkim
41 2
http://www.plbih.org
poslovima, jer se oni neposredno tiču naroda za koji je Crkva odgovorna pred
Bogom i pred istorijom."
71
U skladu s tim, Crkva napada državno rukovodstvo što ne čini više u podršci
srpskom narodu u BiH i poručuje im se da se pridržavaju svetosavlja jer "kad god
su Srbi ostupali od svetosavskog pravoslavlja, kao jedinog duhovnog i moralnog
pokretača za oslobođenje i ujedinjenje", propadala je i srpska država. "Na sreću, ima
srpskih zemalja koje imaju sva obeležja srpske države. To su Srpska republika
Krajina i Srpska republika Bosna i Hercegovina. U tim zemljama zastava, grb i
himna su srpsko pravoslavni. Njihovi najviši rukovodioci dolaze na bogoslu-
ženja,slave svoje krsne slave, uvode veronauku u škole; administraciju vode ćirili­
com, sveštenike prihvataju kao duhovnike..."
Opet se piše da je jugoslovenska ideja razorila duhovno i nacionalno biće
srpskog naroda, napadaju se avnojevske granice i odluke, odlazi se u redovne pos-
jete Karadžiću, podržava se njihova politika, rušenje sakralnih objekata, genocid
nad bošnjačkim narodom. Širi se uvjerenje u nepobjedivost srpskog vojnika "koji
postupa u duhu pravoslavne tradicije". Sveti Sava i srpski svetitelji moćniji su od
NATO pakta i svih svjetskih sila. Karadžić ističe da se glas Crkve sluša kao glas
najvećeg autoriteta.
Petog jula 1994. godine SPC upućuje ponovni "Apel srpskom narodu i svetskoj
javnosti" kojim se suprostavlja sporazumima o Bosni i iznosi stav "Sa punom
odgovornošću pred Bogom i svojim narodom i ljudskom istorijom pozivamo sav
srpski narod da stane u odbranu vekovnih prava i sloboda svojih vitalnih interesa,
nužnih za fizički i duhovni opstanak i ostanakna svojoj očevini i dedovini". Skupštini
Republike Srpske na Palama prisustvuje više mitropolita koji podržavaju stav da se
ne prihvati mirovni plan Kontakt grupe o BiH. Sazvano je još jedno vanredno
zasjedanje Sabora SPC sa kojeg je upućeno saopštenje za javnost kojim se Crkva
decidno stavlja na stranu ratne politike Radovana Karadžića i sukobljava sa poli-
tikom Slobodana Miloševića, osporavajući mu više pravo da govori u ime srpstva
i Srba.
Dosljedna svojoj ulozi u istoriji srpskog naroda, Srpska pravoslavna crkva je i
u savremenim događajima pokazala svoje pravo lice. Pokazala se kao nacionalna a
ne vjerska institucija. To ju je i dovelo tu gdje je. Takva njena politika privukla je,
naročito u toku poslednje jugoslovenske drame, mnoge opozicionere i nacionaliste,
željne da zadovolje svoje nacional-šovinističke i fašističke aspiracije. Istina je, da
nije bilo takvog političkog angažmana Crkve, ne bi se mogla izvršiti ni homogeniza­
cija srpskog etnosa, ali to je, istovremeno, crkvu odvelo ne u religijske već u nacio­
nalne i nacionalističke vode.
7. "Pravoslavlje", br. 613. 1992. 41 3
 GOVOR PATRIJARHA VARNAVE O NOVOJ
1937. GODINI U BEOGRADU

(OPOMENA IZDAJNICIMA VERE

PRAVOSLAVNE)
Evo osviće nam Nova Godina. Ja bih želeo da vam je čestitam. No ne znam kako
da vam je čestitam kad vidim mračne oblake koji su se nadneli nad nas, i ne samo
nadneli nego i spustili medu nas.
Kako mogu reći: Srećna vam Nova Godina, i kako će nam ona moći biti srećna
kad nas je nesreća stegla svojim kandžama sa svih strana?
Jedna je nesreća naša u degeneraciji razuma a druga u degeneraciji morala.
Intelektualna i moralna degeneracija - to su ti mračni i gradobitni oblaci, koje preno-
simo iz Stare u Novu Godinu.
Bolje ćete me razumeti kad vam kažem: naši vlastodršci izgubili su pamet i
poštenje.
A da su izgubili pamet pokazuje njihova nedoslednost i protivrečnost u načinu
kako oni čuvaju ovu preskupu državu i kao vode naš mučenički narod. Zovu se nacio-
nalistima - i to bi zaista trebalo da budu kao i svi građani ove zemlje - međutim prave
akt sa crnom intemacionalom, i puštaju ovu da do siži zatruje naš zdravi svešteni
nacionalizam. Tako su naši vlastodršci i nacionalisti i intemacionalisti u isto vreme.
Može li to biti? I kako se te dve suprotnosti dadu izmiiiti u našoj državi? Svim silama
naši vlastodršci gone jednu a grle drugu internacionalu, gone crvenu a grle crnu. Zar
obe nisu podjednak otrov za našu mladu državu iza naš zdravi narodni organizam. Naš
narod biblijski je izrekao onu poslovicu: Kad Bog hoće nekog da kazni, prvo mu pamet
uzme.
Ova sveta reč obistinjava se plastično na našim vlastodršcima. Bog uzima pamet
onima koji su nepošteni i nemoralni, pa bilo to mali ili veliki ljudi. To svedoči i Božji
apostol Pavle kad govori o paganskim Rimljanima: "Zato što behu nemoralni i ne
mariše za istinu Božju, zato ih predade Bog u pokvaren um da čine ono što ne valja"
(Rim, 1.28).

41 5

http://www.plbih.org

Ja se pozivam na sve vas kao na svecloke, da je zaista korupcija zahvatila naš život.
Ne gleda se ni karakter ni poštenje, sve se ceni prema partiskoj boji i prema partizanskoj
revnosti. Ne nagrađuje se činovnik prema savesnom radu nego prema uslugama partiji.
Od glasanja za ovoga ili za onoga zavisi sudba ljudi, zavisi sreća ili nesreća svih činovni­
ka i njihovih porodica. Obećanje, koncesije, bakšiši, to su suvremene metode kojima
se lome karakteri u jednoj naciji koju nisu mogla slomiti ni zavojevanja, ni okupacije,
ni interniranja, ni sve inostrane tiranije niti dugovečna robovanja. Na vidiku svega
ovoga ja ne znam, kako da vam čestitam Novu Godinu i kako da izustim onaj radosni
pozdrav: Srećna vam Nova Godina!
Bez razuma i bez poštenja naši su vlastodršci udarili sada na Svetosavsku pravo-
slavnu crkvu. Svi reduti srpski u ovoj slobodi i slobodnoj državi upušteni su i predati;
sada je došao atak i na poslednji bedem srpski, na svetu srpsku Crkvu. Hoće sada i nju
da predadu i izdadu. Hoće da podseku sasvim koren srpskom narodu. Hoće da ostave
srpsko ime prazno, pusto, bez ikakva sadržaja, i duhovnog i moralnog i istorijskog i
kulturnog.
Iz sasvim nepoznatih razloga i nikom nedokučivih uzroka oni su napravili ugovor
sa crnim poglavarom crne internacionale. Tim ugovorom oni hoće da dovedu do
triumfa toga poglavara na Balkanu, za kojim on teži hiljadu godina. Protiv toga crnog
poglavara i njegove jezuitske vojske borili su se najpre vizantijski patrijarsi i carevi. Kad
je njihovo oružje malaksalo, borbu su prihvatili naši slavni Nemanjići na čelu sa Sv.
Savom. Kada je srpsko carstvo palo na Kosovu i sami Turci su se borili protiv latinske
najezde na Balkanu. Iblagodareći Turcima, ta najezda je skinuta. Znali su Turci lažni
karakter te internacionale, pa joj nisu dali na Balkan. Znali su Turci razorno dejstvo
njeno unutra u državi, znali su da ta internacionala ne preza ni od kakvih sredstava,
ni od kakvih spletaka i intriga pa nisu ulazili ni u kakav kompromis s njom. Pravo-
slavnu veru Osmanlije su ponekad i gonile ali su je smatrali za veru i poštovali kao veru.
Međutim na onu crnu interna cionalu gledali su ne kao na veru nego kao na politiku.
I eto, braćo moja, toj neskrupuloznoj političkoj organizaciji danas vaši vlastodršci
širom otvaraju kapije i puštaju je da stane čvrstom nogom na Balkan. I to ko i kad? Ne
kakvi tuđinci, no kršteni sinovi Svetosavske crkve, koji sebe nazivaju nacionalistima;
i to u vreme ne naše kakve slabosti nego u naponu naše državne snage! Neka je čast
Turcima, i neka je sram takvim pravoslavcima i takvim Srbima!
Svaki razuman i pošten čovek može lako da uvidi strašne i mnogobrojne štete po
naš vasceli narod od tog crnog ugovora, po Jugoslaviju, po ceo mučenički Balkan naš
i po Slovenstvo. Tim ugovorom se udaraju pre svega okovi na našu jadnu braću kato­
like u Jugoslaviji. Po tom ugovoru oni postaju bezropotni robovi jednog stranog suver-
ena. Njima se čini najveću udar, najveća šteta, najveća nepravda. Rimska crkvena
organizacija, prvo politička pa onda verska, postaje povlašćena u ovoj državi sa pravi-
41 6
http://www.plbih.org
ma i povlasticama koje ona nigde u Evropi nema i koje nije imala državna crkva u
Srbiji. Zašto okovati našu braću Hmate i Slovence i ostale katolike u ovoj slobodnoj
državi. Zašto ponižavati i štetiti Srpsku pravoslavnu crkvu, koja je kroz sve vekovne
muke očuvala u srpskom narodu kandilo vere i plamen rodoljublja? Zašto bacati time
ljagu na svu istoriju našu? Zašto vređati velike svetitelje i herojske pretke naše, koji u
najtežim danima odbraniše našu Crkvu od crnih internacionalnih četa iz preko mora ?
Zašto jačati jednu internacionalu u našoj zemlji na račun našeg čistog i divnog nacio-
nalizma?
Prebacuju nam što unosimo politiku u Crkvu! Ne unosimo mi politiku u Crkvu
nego unose otrov u ceo organizam narodni oni koji su izgubili i pamet i rodoljublje i
poštenje. Ja ne govorim ovde protiv jedne politike ili jednog režima, nego protiv ko­
rupcije koja hoće da nas uguši da naš veliki narod svuče u blato i stavi u redposlednjih
naroda na kugli zemaljskoj. Ko će kazati narodu istinu ako ne narodna sveta Crkva?
Odakle će se čuti glas Božji i glas prigušene narodne svesti, ako ne iz Svetosavske Crkve?
Ja se ne bojim ovoga što sad govorim. Ja se bojim da nisam odocnio da ovo javim
narodu. Možda sam ovo trebao ranije reći. Bojim se odgovaraću zato pred sudom
Božjim. Ali sve sam računao, kao i svi svesni ljudi u ovoj zemlje, da će se zlo uskoro
prekratiti.
No zlo se ne prekraćuje, nego umnožava. Plima korupcije ne opada nego još raste
i evo dođoše vode zla do guše, kako kaže Psalmist. Hoće umnoženo zlo da nas udavi
i sa svima našim istorijskim i kulturnim vrednostima odvuče u propast.
Ja čujem uzdahe narodne; čujem gde se šapće jer se slobodno ne srne govoriti:
samo nas Bog jedini može spasti! Pa ako nas Bog može spasti onda pripadnimo Bogu
na molitvu. I Bog koji nas je dosad spašavao od propasti i odsad će nam biti spas. No
osim molitve Bogu treba i sami sve da učinimo što je u našoj vlasti, da izađemo iz ove
pomrčine na svetlost.
Zato vas pozivam, braćo i sestre, da se prenemo, da ustanemo i zbijemo se u
redove kao vojska Božija protiv vojske satanske.
Svetosavski narod uvekse umeo sjediniti u časovima opasnosti. Sad je čas opas­
nosti. Ja vas pozivam, kao vaš Patrijarh, da zaboravite partijske svađe i borbe i da
bratski brat bratu pružite ruku.
Svetosavska crkva, i ako je zaboravljena i ponižena od svojih sopstvenih sinova,
nije mrtva nego živa. U njoj je duh Božiji, onaj silni duh koji se javio Apostolima u vidu
plamena i vihora. Ako se taj duh zbog nemarnosti mnogih bude utišao, vreme je da mu
se dade maha da dejstvuje. U Crkvi Pravoslavnoj krmanoš je Sv. Sava. A Sv. Sava je
živ a ne mrtav, i čeka samo zapovest od Boga da budi i diže uspavane Srbe.
A ja kao prvi sluga Božji i naslednik Sv. Save i mučeničkih Patrijaraha srpskih,
vičem vam svima: Na okup srpski narode! Ne protiv naše braće druge vere ili druge
41 7
 narodnosti, nego protiv bezumlja i korupcije.
Na okup, sipski narode, u ime časti i obraza! Na okup srpski narode, u ime Boga
i Svetoga Save! Na okup, srpski narode u ime istorije h'-oje i legiona mučenika tvojih!
Na okup, srpski narode, na ponos mladog Kralja Petra Karuđorđevića!Na okup, sipski
narode, radi dece tvoje i budućnosti tvoje.
Bez toga neće ti biti srećna ni Nova Godina niti ijedan dan niti ijedan sat.
A s time, ako poslušašglas moj bićessrećan u nastupajućoj Novoj Godini i kroz
POGOVOR
sve godine do kraja vremena.
Neka bi Bog dao da tako bude. - Amin!
(AJ, Zbirka M.Stojadinovića, F-3.)
Od svog postojanja, "dobri Bošnjani", zapravo bošnjački narod, doživio je deset
velikih genocida koji su ga dovodili do ivice biološkog i duhovnog opstanka. Samo
u ovom vijeku, treći po brojnosti narod u bivšoj Jugoslaviji (iako se znatan broj
njegovih pripadnika iskazivao Jugoslovenom ili nacionalno neopredijeljen),
prosječno se svakih trideset godina nalazio pred uništenjem. Ipak, nijedan rat nije
bio tako surov kao ovaj posljednji, kada su se Srbija i Crna Gora, pomognute
"Jugoslovenskom narodnom armijom" i brojnim paravojnim formacijama, svom
snagom i žestinom obrušili na Bosnu i Hercegovinu i bošnjački narod, prijeteći da
najzad dovrše projekt Velike Srbije, idejno začet i pripremljen još u Garašaninovom
Načertaniju, propovijedima Nikolaja Velimirovića, programu Stevana Moljevića,
Vasa Čubrilovića i drugih, a sistematski i planski osmišljavan i nastavljan od gotovo
svih kasnijih vladajućih srpskih garnitura i krugova, - do Srpske akademije nauka i
umjetnosti i njenog "Memoranduma".
Prošlo je više od sto pedeset godina otkako je Načertanijem Ilije Garašanina,
započelo ostvarivanje velikosrpskih osvajačkih i političkih ciljeva a da vladajuća
oligarhija u Srbiji ne samo da ih se nikad nije odrekla, već ih je neprestano
dograđivala i podsticala. Tako, umjesto da potpuno nestanu sa istorijske scene, oni
neprestano oživljavaju dabi se, na pragu XXI vijeka, javili u najdrastičnijoj i najbru­
talnijoj formi, kulminirajući raspadom bivše jugoslovenske zajednice, agresijom na
Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i bošnjački narod, zločinima nad njim sa kojima se
mogu uporediti samo nacistički obračuni sa Jevrejima.
Agresija na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku konačno je razotkrila i pokazala
apsurdnim i nemogućim planove o ostvarenju Velike Srbije, demaskirala je svu
perfidnost velikosrpske politike i razbila iliziju i snove o stvaranju države u kojoj će
živjeti samo jedan narod. Na žalost, plaćeno je to ogromnim žrtvama, razaranjima
i stradanjima. No, i počinioce zla čekaju "crni dani". Srpski narod je sada zaista
ugrožen, ali ne od onih koje je neprastano optuživao već od sebe. Teza da je na-
jbrojniji narod bio najugroženiji - pokazala se apsurdnom i smiješnom. Politički
ciljevi Garašanina, "Crne ruke", kralja Aleksandra, Miloševića, Memoranduma i
418
drugih -okrenuli su se protiv interesa srpskog naroda. Zapravo, oni su to i bili. Iz
41 9

http://www.plbih.org
 pobjede u pobjedu, stiglo se do - poraza. Kao da je time i pravda zadovoljena.
Paradoksalno je ali tačno: boreći se za sebe, Srbi su ojačali one protiv kojih su
Upotrijebili svu silu i sva sredstva, pomogli njihovoj nacionalnoj i državnoj homog -
enizaciji, okrenutosti sebi i svojim interesima, ubrzanom razvoju, napretku i
demokratizaciji. Mit se raspršio.
To je postalo jasno i mnogim protagonistima i realizatorima projekta "Srbi svi i
svuda" i "Svi Srbi u jednoj državi". Na nesreći jednog naroda, nemoguće je graditi
svoju sreću. Vaspitvan da su svi drugi manje vrijedni, na mitovima i svetosavlju,
"nebeski narod" doživio je "prizemljenje". Sve što je pripremao drugima, prven-
slveno bošnjačkom narodu, ima posljedice i po njega. Potrošena je i izgubljena
Ogromna energija, usporen društveni razvoj, doživljeni slom i pad na mnogim pol-
jima. "Pobjednici u ratu", surovošću u primjeni i realizaciji ideje o Velikoj Srbiji,
namjerom da unište "podijeljeni" bošnjački narod, doveli su do njegove homoge-
nizacije. Sjedne strane, pobjeda se pretvorila u poraz, a s druge - poraz u pobjedu
koja će bošnjačkom narodu omogućiti svestrani preporod. Do sada okrenut drugi-
ma, prosto je prinuđen da se posveti sebi, svojoj tradiciji, istoriji, kulturi, oslobađanju
od svih zabluda, kompleksa "turske krivice" i drugih "poturanja", postajući svjestan
sebe, svoje budućnosti i mjesta u svijetu, prije svega u Evropi.
Svako zlo imai svoje dobro. Pripadnicibošnjačkognarodakoji su se izjašnjavali
kao neopredijeljeni, oni koje su, radi svojih interesa, drugi svojatali i prisvajali,
negirali ili prećutkivali, ubrajali i razbrajali - danas postaju svjesni i sebe i svog
nacionalnog identiteta. Sada Bošnjaci imaju naglašen osjećaj pripadnosti svojoj
naciji i narodu. Nikad u njihovoj istoriji to saznanje nije bilo jače i prisutnije, nikad
raskid sa zabludama otvoreniji i odlučniji. Bošnjački narod je, konačno, prepoznao
sebe i svoje interese.
"Krstaški pohod" na Bosnu otvorio je oči i Evropi. Najzad je shvatila da se,
nasijedajući velikosrpskoj propagandi i obmanama, nepravedno odnosila prema
jednom narodu koji to nije zaslužio. Zar joj nije podario "Hasanaginicu", "Ženidbu
Smailagić Meha", Selimovićevog "Derviša" i mnoga druga djela koja umjetničkom
veličinom, humanošću i ljepotom, svjedoče o duši bošnjačkog naroda. Brojni puto -
pisci nijesu bez razloga pisali da u takozvanom "tamnom vilajetu" žive "dobri
Bošnjani", ljudi plemenita srca i neobične širine.
Agresija na Bosnu i Hrvatsku podstakla je mnoge da se zapitaju o začecima,
uzrocima i posljedicama velikosrpske ekspanzionističke politike nasilničkog
ponašanja, izliva bijesa i mržnje, da se pozabave genezom zla i zločina, da osvijetle
pojave i događaje iz prošlosti - i zbog sebe i zbog drugih. Onim upućenijim u ovu
problematiku jasno je da su Načertanije i Memorandum Srpske akademije nauka i
umjetnosti, polazna i završna tačka jednog programa koji traje vijek i po i ne mijenja
ništa od svojih opredjeljenja. Mijenjaju se samo protagonisti. Ideje i ciljevi 420
http://www.plbih.org
ostali su isti, sprovođeni s takvom upornošću i dosljednošću da je bilo mogui e
predvidjeti "šta će biti". Dokumenti koje donosimo u knjizi, svjedočanstvo su
opsesije o Velikoj Srbiji kojoj su služile i vlasti i njene javne i tajne službe i organiza­
cije, institucije, vojska, crkva, naučnici, školski programi, intelektualna elita,štampa.
Radilo se na duge i na kratke staze i na razne načine - zastrašivanjem, falsifikovan-
jem, propagandom, likvidacijom nepoželjnih, fondovima, silom, agrarnim refor­
mama (odnosno otimačinom). Nekad su se teze o Velikoj Srbiji iznosile javno i
otvoreno, zavisno od okolnosti i snage države i odnosa na Balkanu, drugi put su
sprovođene perfidno i lukavo, uvijeno u opšte i zajedničke ciljeve, socijalizam,
jugoslovenstvo i si. Ali se od njih nikad nije odustalo. Do kratkog zatišja dolazilo je
samo kad se moralo. Pred retrogradnim, svetosavskim i drugim snagama "uzmi-
cale" su progresivne ideje Svetozara Markovića, Dimitrija Tucovića, Dositeja
Obradovića, Radoja Domanovića, kao i istaknrovalile najvećom žestinom, surovije i
drastičnije nego ikada u prošlosti. Zato su i doživjele najteži poraz. "Pobjednici u
ratu", sigurno je, gubitnici su u mnogo čemu drugom. Da li su time načertanijevsko-
memorandumske sjekire pokopane zauvijek? Bilo bi naivno povjerovati daje tako.
No, jedno je sigurno: više ništa nije kao što je bilo. Neko je bio jak zato što je drugi
bio slab. Ali ni taj drugi više nije što je bio, niti će biti. Jer, ako je istina da se istorija
ponavlja, onda se neće ponoviti ni greške koje su "dobre Bošnjane" više puta
dovodile do ivice katastrofe.
Svrha i namjera ove "studije" je da objavljivanjem i analizom programskih
dokumenata velikosrpske osvajačke politike, istorijskih i društvenih uslova u koji-
ma su nastajali, doprinese njihovom razobličavanju i omogući zainteresovanima da
ih sve nađu među koricama jedne knjige. To će pomoći i "nasljednicima" te politike
da se oslobode zabluda o supremaciji bilo kojeg naroda, i da ubuduće sa svojim
susjedima uspostave ravnopravne i korektne odnose. Neki od dokumenata, kao
projekt Vase Cubrilovića, tek su odnedavno dostupni naučnim i drugim radnicima,
neki, pak, kao Ustav tajne organizacije Ujedinjenje ili smrt; četnički program "Ho-
mogena Srbija" Stevana Moljevića, radovi Jovana Cvijića, Vuka Karadžića i drugih
"pohranjeni" su po raznim stručnim publikacijama i časopisima, do kojih nije lako
doći. Skupljeni i prezentovani, uvjereni smo, biće od koristi mnogima, tim prije što
zbog "jasnosti" i otvorenosti, nekima od dokumenata gotovo da nije potreban ni-
kakav komentar.
I da zaključimo: ideja Velike Srbije, kao projekat i državna politika, traje više
od sto pedeset godina. To j e već istorijski proces koji se više puta pokazao pogubnim
za susjede srpske države, Hrvate, Albance, Makedonce, a pogotovu za Bošnjake,
ali i za sam srpski narod. Ono što je nastajalo i trajalo tako dugo i sprovođeno s
ogromnom energijom i upornošću, nemoguće je da sa istorijske scene i društvene
421
 vrijeme. Ohrabruje činjenica da i u
>ilj žrtve), narastaju demokratske i
rave interese i sopstvenog i drugih
Ijednima i drugima vrijeme ide na ruku.
SUMMARY
More than a hundred and fifty years have gone by since it had began, with.
Načertanije of Ilija Garašanin, the realization of Serbian nationalistic, conquest and
political aims. Not only that governing oligarchy in Serbia had never renounced
them, but these plans were constantly enlarged and urged. So, instead of disappear-
ing from the historical scene, these plans are constantly being revived in order to,
on the treshold of XXI century, appear in their most drasdtic and most brutal form,
culminatig in decay of former Yugoslavija, in aggression on Croatia, Bosnia and
Hercegovina and Bosniac people. During the war in Bosnia and Hercegovina were
commited such crimes wich can be compared only with the nacistic crimes against
Jewish people. Aggression on Bosnia and Hercegovina unmasked ali the perfidy of
Serbian nationalistic politics and displed illusion and dreams of creating a country
where would live only one nation. To our regret, ali these was payedwith enormous
number of victims and destroyed properties. But, for the doers of this evel are, also,
coming the "dark days". Serbian people is now, really, endangered, but not by those
who they were constantly accusating, but by themselves. Thesis that numericalh/ the
most superior nation was the most endangered - appeared absurd and rediculous.
Political aims of Garašanin, Crna Ruka (Black Hand), king Aleksandar, Miloševič,
Memorandum and others - returned against the interest of Serbian nation. In fact,
they always were against this interest. From victory to victory they reached - them-
selves Serbs made stronger those against whom they used ali the power and ali the
means, helped their state and national homogenity, helped them to concentrate on
their own interest, faster development, progres and democratisation.
According to this, we believe that publishing of these documents about sorces
and realization of Serbian nationalistic conquest plans, which we bring in the book,
will help to "successors" of this politics to free themselves of Cvijić s mistakes of
supremacy of any nation, and, also, to reestablish equal and accurate relations with
their neighbors.

Translated by:
Rabija Sarkinović

42 2
42 3

http://www.plbih.org
SADRŽAJ

PREDGOVOR 5

Ilija Garašanin
NAČERTANIJE 19

NAČERTANIJE
(Program spoljašnje i nacionalne politike Srbije na koncu 1844. godine) 33
Politika Srbije 33
Primjećanija o razdijeljenju carstva 34
0 sredstvima, kojima bi se cjelj srbska postići mogla 36
Najpre da označimo naša otnošenija sprema Bugarske 37
0 politiki Srbije u smotreniju Bosne, Ercegovine, Crne Gore
1 sjeverne Albanije 40
Srem, Bačka i Banat 44
O sojuzu sa Češkim Slavjanima 44

VUK STEFANOVIĆ KARADŽIĆ I BOŠNJACI 47

SRBI SVI I SVUDA 49

NIKOLA I PETROVIĆ I BOŠNJACI 65

Dragutin T. Dimitrijević Apis (1876-1917)

"UJEDINJENJE ILI SMRT" 91

USTAV ORGANIZACIJE "UJEDINJENJE ILI SMRT" 101

I. Cilj i naziv 101
II. Nadle'štva organizacije 102
III. Članovi organizacije 104
IV. Pečat i zakletva 105
IV. Pečat i zakletva 106
Poslovnik organizacije "Ujedinjene ili smrt" 106

UDRUŽENJE "SRPSKA ODBRANA" 113

Ime H3
Cilj H3
Uprava 114
Sredstva 114
Izvršni organi 114
42 5

http://www.plbih.org
 Dužnosti Uprave 115 ELABORAT DR IVA ANDRIĆA O ALBANIJI IZ 1939. GODINE 231
Dužnosti izvršnih organa 115 I. Balkanski rat i Arbanija 232
Dužnosti svih Srba u St. Srbiji i Maćedoniji 116 II. Deoba interesnih sfera u Arbanij između Srbije i Grčke 233
Opštenje 116 III. Lodonski pakt i Arbanija 233
Suđenje i kazne 116 IV. Arbanija na konferenciji mira 234
Pečat 117 V. Italijanska okupacije Arbanije posle rata i
definitivno povlačenje posle neuspeha kod Valone 236
JOVAN CVIJIĆ I BOŠNJACI 119 VI. Arbanija Sred konferencijom ambasadora 237
VII. Rimski pakt, Pašić, Musolini i Arbanija 238
0 ISELJAVANJU BOSANSKIH MUHAMEDANACA 127 VIII. Tiranski pakt i stanje koje je on stvorio 238
IX. Italijansko-Jugoslovenski pakt o prijateljstvu
DINASTIJA KARAĐORĐEVIĆA, NIKOLA PAŠIĆ I BOŠNJACI 136 od 25 martal937 godine 239
X. Održanje ili promena statusa KVO-A 239
DEKLARACIJA PREDSTAVNIKA KRALJEVINE SRBIJE
1 PREDSTAVNIKA JUGOSLOVENSKOG ODBORA Vasa Cubrilović
DONIJETA 20. JULA 1917. NA KRFU 177 MANJINSKI PROBLEM U NOVOJ JUGOSLAVIJI 243
Razolzi zašto treba resiti manjinsko pitanje u Jugoslaviji 248
Milovan Đilas Način rešenja manjinskog pitanja u novoj Jugoslaviji 251
POKOLJ U ŠAHOVIĆIMA 181 Kolonizacija napuštenih zemalja 254
Organizacija posla 256
MEMORANDUM KRALJU ALEKSANDRU O KRVOPROLIĆU Zaključak 259
U ŠAHOVIĆIMA 185
ČETNIČKI POKRET I BOŠNJACI 261
ZAKON O NAZIVU I PODELI KRALJEVINE
Projekat Stevana Moljevića, 30. juni 1941.
NA UPRAVNA PODRUČJA OD 3. X 1929 189 HOMOGENA SRBIJA 279
I. Granice 280
SPORAZUM CVETKOVIĆ-MAČEK 23. AVGUSTA 1939 191 II. Odnos prema ostalim jugoslovenskim i balkanskim državama ... 281
III. Društveno uređenje 282
SRPSKI KULTURNI KLUB 195
Vasa Cubrilović NAŠ PUT 285
ISELJAVANJE ARNAUTA 213
Kolonizacioni problem Južnih krajeva 216 PISMO STEVANA MOLJEVIĆA - DRAGIŠI VASIĆU,
Međunarodni problem naseljavanja 218 FEBRUAR 1942 287
Način iseljavanja 219
Organizacija iseljavanja 220 PROGRAM ČETNIČKOG POKRETA DM,
Naseljavanje iseljenih predela 221 SEPTEMBRA 1941 291
Tehnika kolonizacije 224
Finansijska sretstva 227 INSTRUKCIJA DRAŽE MIHAILOVIĆA
Zaključak 229 20. DECEMBRA 1941 293

42 7
42 6

http://www.plbih.org
 ZAKLJUČCI KONFERENCIJE ČETNIČKE OMLADINE
CRNE GORE, BOKE KOTORSKE I SANDŽAKA
O POSLERATNOM DRŽAVNOM I DRUŠTVENOM UREĐENJU
JUGOSLAVIJE 297

ODLUKE ČETNIČKOG "SVETOSAVSKOG KONGRESA" 299

BEJLI STENLI, PUKOVNIK, ŠEF BRITANSKE VOJNE MISLIJE

KOD DRAŽE MIHAILOVIćA - MUSLIMANIMA,
15. SEPTEMBAR 1943 305
Muslimanskom življu 305

MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMJETNOSTI.. 307

"MEMORANDUM SANU"
(grupa akademika Srpske akademije nauka i umetnosti o aktuelnim
društvenim pitanjima u našoj zemlji) 365
Kriza Jugoslovenske privrede i društva 366
Položaj Srbije i srpskog naroda 387

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA ILI SVETOSAVLJE KAO IDEOLOŠKO-

POLITIČKI PROGRAM 407

GOVOR PATRIJARHA VARNAVE O

NOVOJ 1937. GODINI U BEOGRADU

(Opomena izdajnicima vere pravoslavne) 415

POGOVOR 419

SUMMARY 423

428

http://www.plbih.org
CI P - KaTajiorusaiiHJa y ny6jiHKan,HJH
LJeHTpajma HapojiHa 6H6nnoTeK a Peny6:iHKe
UpHe Top e '"Bypi)e IJpHojeBHh", D,eTHH>e

323.1::297(497.1)

HIAPKHHOBH'R , XaMHH]'a

Bošnjaci - od Načertanija do Memorandum a

/ Hamdija Šarkinović. - Podgorica : Muslimansko
nacionalno vijeće Sandžaka, 1997 (Podgorica : Slog).
- 428 str. ; 21 cm

Tiraž 600.

P.k.: a) Muslimani - Bošnjaci - Jugoslavija

http://www.plbih.org