Επιστηµονική Ευθύνη Άσπα Τσαούση, ∆ρ. Κοινωνιολογίας, Επίκ.

Επιστηµονική Ευθύνη Άσπα Τσαούση, ∆ρ. Κοινωνιολογίας, Επίκ.
Καθηγήτρια ALBA
Συγγραφή ∆ανιήλ Ανθούλα, Κορκοβέλου Αγγελική
Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό παράχθηκε στο πλαίσιο του Έργου «Κέντρα Εκπαίδευσης
Ενηλίκων ΙΙ», το οποίο εντάσσεται στο Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. ΙΙ του ΥΠ.Ε.Π.Θ,, Μέτρο 1.1. Ενέργεια
1.1.2.Β. και συγχρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Κ.Τ.).
ΠΕΡΙΕΧ
ΧΟΜΕΝ
ΝΑ
ΚΕΦ ΦΑΛΑΙΟ Ο1
ΕΙΣ ΣΑΓΩ ΩΓΗ ΣΤΙΣ Σ ΕΙΚ ΚΑΣΤΙΚ ΚΕΣ Σ ΤΕΧ ΧΝΕΣ Σ
Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

1.1 Τι είναι τέχνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.2 Διαμάχες για την τέχνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.3 Αξία και τιμή της τέχνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
1.4 Το έργο τέχνης και τα χαρακτηριστικά του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
1.5 Τέχνες και εφαρμοσμένες τέχνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
1.6 Η τέχνη διδάσκεται . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΧΩΡΟΣ - ΟΓΚΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

2.1 Η έννοια του χώρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
2.1.1 Στη ζωγραφική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
2.1.2 Στη γλυπτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
2.1.3 Στην αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΣΧΕΔΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

3.1 Η έννοια του σχεδίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
3.2 Υλικά και εργαλεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
3.2.1 Υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
3.2.2 Εργαλεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
3.3 Θεμελιώδεις αρχές της τέχνης του σχεδίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
3.4 Η προοπτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
i
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο2
ΜΕΙΚ
ΚΤΕΣ
Σ ΤΕΧ
ΧΝΙΚ
ΚΕΣ
Σ
Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις (τεχνικές) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
1.1 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
1.2 Τεχνικές με ακουαρέλες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
2.1 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
2.2 Τεχνικές με ελαιοχρώματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
EΝΟΤΗΤΑ 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3.1 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3.2 Tεχνικές με ακρυλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - MEIKTEΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49

4.1 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
4.2. Μεικτές τεχνικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
4.2.1. Παστέλ και ακρυλικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
4.2.2. Ελαιόχρωμα και ακρυλικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο3
ΖΩΓΡΑ
ΑΦΙΚ
ΚΗ ΜΕ ΤΕΜΠΕΡΕΣ
Σ
Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΤΕΜΠΕΡΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

1.1 Τι είναι τέμπερα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57

2.1 Υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
2.1.1 Ειδικά βοηθητικά υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
2.2 Εργαλεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
ii
ΚΕΦΦΑΛΑΙΟΟ4
ΕΛ
ΛΑΙΟΟΓΡΑΑΦΙΑΑ
Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . .65
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

3.1 Σχεδιάζοντας μια πυραμίδα με όμπρα ψημένη και άσπρο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
3.2 Σχεδιάζοντας ένα κύβο και μια πυραμίδα με δύο χρώματα και το άσπρο. . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - Σχέδιο χρωματικού κύκλου - Θεωρία του χρώματος (JOSSEF ITTEN) . . . . . . . . . . . .75
4.1 Ο δωδεκαμερής χρωματικός κύκλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
4.2 Αρμονία των χρωμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
4.3 Οι επτά χρωματικές αντιθέσεις. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
4.3.1 Η αντίθεση του χρώματος καθαυτό είναι η απλούστερη χρωματική αντίθεση.
Πραγματοποιείται χρησιμοποιώντας ανόθευτα χρώματα στη μεγαλύτερή τους φωτεινότητα. . . .77
4.3.2. Αντίθεση ανοιχτού - σκούρου. Δωδεκατονική κλίμακα μαύρου - άσπρου. . . . . . . . . . . . . . . . .78
4.3.3 Η αντίθεση θερμού ψυχρού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
4.3.4 Η αντίθεση των συμπληρωματικών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
4.3.5. Η ταυτόχρονη αντίθεση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
4.3.6. Η ποιοτική αντίθεση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
4.3.7. Η ποσοτική αντίθεση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
4.3.8. Οι μίξεις των χρωμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 - ΖΩΓΡΑΦΙΖΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΕΡΕΩΝ ΜΕ ΟΛΑ ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ . . . . . . . . . . .85
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
ΚΕΦΦΑΛΑΙΟ
Ο5
ΖΩΓΡΑ
ΑΦΙΚ
ΚΗ ΜΕ ΑΚΟΥΑΡΕΛ
ΛΕΣ
Σ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΥΔΑΤΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

1.1 Ορισμός της τεχνικής της ακουαρέλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
1.2 Συνοπτικό ιστορικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΤΗΝ ΥΔΑΤΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

3.1 Το σχέδιο οδηγός και βάση στην υδατογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
3.2 Η προοπτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
iii
3.3 Το βάθος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΧΡΩΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

4.1 Θεωρία των χρωμάτων στην υδατογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
4.2 Χρώμα και βάθος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
4.3 Διαφορετικές παλέτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΜΕ ΑΚΟΥΑΡΕΛΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
ΚΕΦΦΑΛΑΙΟΟ6
ΑΓΙΟ
ΟΓΡΑΑΦΙΑΑ
Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . .105
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
1. 1 Εισαγωγικό σημείωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
1. 2 Ο αρχαίος κόσμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
1. 3 Ο χριστιανισμός και η ελληνική παράδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
Ελληνιστική Τεχνοτροπία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Ανατολική Τεχνοτροπία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
2.1 Τα ξύλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
2.2 Χρύσωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Τρόποι Χρυσώματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
Α. Χρυσωμα με Γόμα λάκα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
Β. Χρύσωμα με στίλβωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
2.3 Σχεδιασμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Α. Απευθείας σχεδίαση πάνω στην επιφάνεια της εικόνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Β. Μηχανικοί τρόποι μεταφοράς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
2. 4 Χρώμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Στάδια χρωματισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Α. Πρόπλασμοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
Β. Γραψίματα και λάμματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
2. 5 Ζωγραφική προσώπου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟΟ7
ΓΛ
ΛΥΠΤΙΚ
ΚΗ
Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις (γλυπτική) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
iv
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΤΕΧΝΙΚΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

Πλάσιμο ανθρώπινης φιγούρας από πηλό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
Πλάσιμο φιγούρας πουλιού από γύψο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
Σκάλισμα ξύλινης φιγούρας ψαριού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
Σκάλισμα ωκεάνιας προτομής από κομμάτι ελαφροσκυροδέματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
Κατασκευή αφηρημένου γλυπτού από χαρτοπολτό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
Κατασκευή αφηρημένου γλυπτού με την τεχνική της συναρμογής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟΟ8
ΧΑΡΑΑΚΤΙΚ
ΚΗ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
1.1 Τι είναι η χαρακτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
1.2 Ιστορικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΒΑΣΙΚΕΣ ΦΟΡΜΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143

2.1 ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
ΤΡΟΠΟΣ ΧΑΡΑΞΗΣ ΚΑΙ ΤΥΠΩΜΑΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
2.2 ΧΑΛΚΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
2.3 ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
2.4 ΜΕΤΑΞΟΤΥΠΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
2.5 ΜΕΙΚΤΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
2.6 Τα αντίτυπα και η αρίθμησή τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
ΑΣΚΗΣΗ: Ξυλογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
3.1 Υλικά ξυλογραφίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
Δοκίμιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154
ΘΕΜΑΤΑ - ΚΙΝΗΤΡΑ - ΙΔΕΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
v
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο9
ΚΟΛΑΖ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΚΟΛΑΖ ΜΕ ΧΡΩΜΑΤΙΣΤΑ ΧΑΡΤΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161

1.1 Υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
1.2 Δραστηριότητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΦΩΤΟΚΟΛΑΖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167

2.1 Κολάζ φωτομοντάζ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
2.2 Δραστηριότητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
2.3 Φωτοκολάζ με τεμαχισμό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
2.4 Φωτοκολάζ συνθετικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Θέμα τοπίο / σύνθεση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
3.1 Κολάζ με διάφορα υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟΟ 10
ΕΣ
ΣΩΤΕΡΙΚ
ΚΗ ΔΙΑ
ΑΚΟΣΜΗΣ
ΣΗ

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
2.1 Δραστηριότητες ατομικές ή ομαδικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 11
ΨΗΦ
ΦΙΔ
ΔΩΤΟΟ
Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185

Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
vi
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
2.1 Είδη ψηφίδων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
2.2 Υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
Εξοπλισμός σχεδίασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
Επιφάνεια στήριξης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192
Κόλλες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
Εργαλεία στερέωσης και κονιάματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
2.3 Τεμαχισμός λίθων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΨΗΦΟΔΕΤΗΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197

3.1 ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
3.2 ΑΜΕΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200
3.3 ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
4.1 Στρώσιμο ψηφίδων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
4.2 Έμπνευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204
4.3 Χρώματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 12
ΒΙΤΡΟ
Ο

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΒΙΤΡΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209

ΙΣΤΟΡΙΚΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213
2.1 Υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213
2.2 ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 133
ΚΕΡΑ
ΑΜΙΚ
ΚΗ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ KΕΡΑΜΙΚΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221
vii
ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
ΑΙΓΥΠΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
ΡΩΜΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
ΑΡΑΒΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
ΚΙΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
ΙΑΠΩΝΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - YΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225

Ο πηλός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
Προετοιμασία του πηλού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
Εργαλεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΠΗΛΙΝΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229

Κατασκευή με το χέρι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
Κατασκευή κουτιού με καπάκι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
Κατασκευή μπολ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230
Κατασκευή κυλινδρικού δοχείου με μακαρόνι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231
Κατασκευή κουτιού σε σχήμα κύβου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232
Κατασκευή βάζου με λωρίδες από πηλό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235

Η τεχνική του μπατανά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235
Οξείδια & Αποχρώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235
Ψήσιμο και υάλωμα των κεραμικών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 144
ΧΑΡΤΟ
ΟΠΟ
ΟΛΤΟ
ΟΣ, ΓΥ
ΥΨΟ
ΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜ
ΜΑ ΥΛΙΚ
ΚΑ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΥΠΟΤΥΠΩΔΟΥΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗ ΤΑΞΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239

Υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
2.1 Χαρτοπολτός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
Παρασκευή Χαρτοπολτού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
2.2 Δραστηριότητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242
viii
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243
3.1 Χαρτί κουζίνας και atlacol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243
3.2 Ρυζόχαρτο, σύρμα, κόλλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244
ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΓΥΨΟΓΑΖΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1: Μάσκες με γυψόγαζα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2: Κούκλες με γυψόγαζα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249
ΕΝΟΤΗΤΑ 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
5.1 Χαρτόκουτα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
5.2 Ξύλα ακατέργαστα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254
5.3 Άλλες εφαρμογές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
Φωτογραφίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 155
ΜΑΡΙΟ
ΟΝΕΤΤΕΣΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΡΙΟΝΕΤΤΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - Η ΜΑΡΟΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261

2.1. Το κεφάλι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
2.1.1. Τα εξογκώματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262
2.1.2. Το στέγνωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262
2.1.3. Η διακόσμηση του κεφαλιού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262
2.2. Το ρούχο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .263
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - Η ΜΑΡΙΟΝΕΤΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265

3.1. Το κεφάλι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265
3.1.1. Τα χέρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266
3.1.2. Τα πόδια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266
3.2. Κατασκευή και συναρμολόγηση του σώματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266
3.3. Κατασκευή της περούκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267
3.4. Τα ρούχα της μαριονέττας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267
3.5. Σύνδεση του σώματος με τις παλάμες, τις πατούσες και το κεφάλι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268
3.6. Σύνδεση της μαριονέττας με το μηχανισμό κίνησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .269
ix
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 166
ΚΗΡ
ΡΟΠΛ
ΛΑΣΤΙΚΚΗ
Σκοπός, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕΡΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275
2.1 Εξοπλισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275
2.2 Κήρος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279

3.1 Πολύχρωμο σφαιρικό κερί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279
3.2 Κερί με στρώσεις κήρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280
3.3 Κεριά από κήρο μέλισσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281
3.4 Πολύχρωμο κερί φτιαγμένο με καλούπι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282
3.5 Κερί με ξύλο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .283
3.6 Διάφορες ιδέες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284
3.7 Φύλλα κεριού μέλισσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285
3.8 Ζωγραφίστε ένα κερί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286
3.9 Χαραγμένο κερί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286
3.10 Κερί από καλούπι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287
3.11 Χριστουγεννιάτικο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .288
3.12 Ένθετα διακοσμητικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289
3.13 Κερί με ζελέ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291
ΚΕΦΦΑΛΑΙΟΟ 17
ΠΑΑΤΣ
ΣΓΟ
ΟΥΟΡΚ Κ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΤΣΓΟΥΟΡΚ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .295
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297
2.1 Δραστηριότητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297
2.2 Ιδέες και ύφος σε patchwork . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298
2.3 Σχηματικοί συνδιασμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299
2.4 Ιδέες για PATCHWORK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300
2.5 Υλικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302
x
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 188
ΚΟΣΜΗΜΑ Α
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305

2.1 Fimo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307
2.2 Εξαρτήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307
2.3 Πως δουλεύουμε το fimo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311
ΚΕΦΦΑΛΑΙΟΟ 199
ΔΙΑ
ΑΚΟΣΜΗΤΙΚ ΚΑ ΑΠΟ Ο ΠΗΛ ΛΟ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
ΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317
Μικρά πήλινα διακοσμητικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317
Ανάγλυφοι σταυροί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317
Ανάγλυφη ζωγραφική με πηλό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318
ΚΕΦΦΑΛΑΙΟ
Ο 20
ΙΚ
ΚΕΒ
ΒΑΝΑ
Σκοπός, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .319
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΚΕΜΠΑΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321
ΕΝΟΤΗΤΑ 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323
2.1 Τεχνικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323
2.2 Οι βασικές γραμμές του ικεμπάλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .323
2.3 Κόψιμο κοτσανιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324
xi
ΕΝΟΤΗΤΑ 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327
Εξοπλισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327
Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .329
xii
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο1
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΗ ΣΤΙΣ
Σ ΕΙΚ
ΚΑΣΤΙΚ
ΚΕΣ
Σ ΤΕΧ
ΧΝΕΣ
Σ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να προσδιορίσει την έννοια της τέχνης και τα χαρακτηριστικά της,
να περιγράψει και να αναλύσει τις θεµελιώδεις αρχές του ελεύθερου σχεδίου. Επίσης να παρουσιασει
τις αντιληψεις για το χώρο και τον όγκο στις διάφορες ιστορικές περιόδους. Ακόµη περιγράφονται συ-
νοπτικά τα χρωµατικά στοιχεία της σύνθεσης.
ΠΡ
ΡΟΣ∆ΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑ Α
Όταν ολοκληρώσετε τη µελέτη αυτού του κεφαλαίου θα είστε σε θέση να:
• Κατανοήσετε την έννοια της τέχνης και να αναγνωρίζετε τα βασικά χαρακτηριστικά των έργων τέ-
χνης.
• Χρησιµοποιείτε τα υλικά και τα εργαλεία σχεδίασης.
• Σχεδιάζετε συνθέσεις απλών αντικειµένων ενώ εξοικειώνεστε βήµα βήµα µε τις βασικές αρχές του
ελεύθερου σχεδίου.
• Οργανώνετε προοπτικά συνθέσεις απλών αντικειµένων.
• Αναγνωρίζετε τις ιδιότητες των χρωµάτων σε έργα τέχνης, καθώς και να εκτελείτε απλές χρωµατικές
ασκήσεις.
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣ Σ ΚΛΕΙ∆
∆ΙΑ
Α
• Τέχνη
• Έργο τέχνης
• Καλές, εφαρµοσµένες, µαζικές τέχνες
• Χώρος- όγκος
• Σχέδιο
• Μορφή
• Φόρµα
• Σηµείο
• Γραµµή
3
• Ισορροπία
• ∆οµή του θέµατος
• Άξονες
• Αναλογίες
• Φως-σκιά
• Τόνος-τονικές σχέσεις
• Προοπτική
• Χρωµατικά στοιχεία
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣ Σ ΠΑ
ΑΡΑ
ΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα περιγράφονται και προσδιο-
ρίζονται οι κατηγόριες των τεχνών. Παρουσιάζονται συνοπτικά οι αντιληψεις για την τέχνη ως προς την
έννοια της, καθώς και τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα έργο τέχνης.
Στη δεύτερη ενότητα αναλύεται η έννοια του χώρου - όγκου κυρίως στη ζωγραφική στις διάφορες
ιστορικές περιόδους και τεχνοτροπίες - στιλ.
Στην τρίτη ενότητα αναλύεται η έννοια του σχεδίου, περιγράφονται τα υλικά και τα εργαλεία του και
αναλύονται διεξοδικά οι θεµελιώδεις αρχές του, καθώς και της προοπτικής.
Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζονται συνοπτικά τα χρωµατικά στοιχεία της σύνθεσης.
4
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΙΚ
ΚΕΣ
Σ ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣ
Σ
1.1 Τι είνναι τέέχνη
Με τη λέξη τέχνη εννοούµε όλα εκείνα τα δηµιουργήµατα και τις δραστηριότητες του ανθρώπου που ε-
πηρεάζουν την αισθητική.
Οι αναµνήσεις που µας προκαλεί αυτό που βλέπουµε µας βοηθούν να το απολαύσουµε ή όχι.
Η αισθητική απόλαυση είναι µια διαδικασία περίπλο-
κη, που σχετίζεται µε τη φυσιολογία, το συναίσθηµα, τις
γνώσεις, την ψυχολογία και µε τις κοινωνικές και πολιτι-
σµικές αντιλήψεις που επικρατούν σε κάθε εποχή.
Έργα τέχνης έχουν παραχθεί ακόµα και στα προϊστορι-
κά χρόνια, τότε που η επιβίωση ήταν η κυρίαρχη φροντίδα
του ανθρώπου. ∆ιαπιστώνουµε λοιπόν ότι η αισθητική από-
λαυση αποτελεί αναγκαιότητα. Αναγκαιότητα που θα πρέ-
πει να αποδεσµευτεί από στερεότυπα και προκαταλήψεις
Βραχογραφία - άλογο που µας εµποδίζουν να απολαύσουµε ένα έργο τέχνης.
15000 - 10000 π.Χ. Καταλήγουµε, λοιπόν, στο συµπέρασµα ότι το καλό
και το ωραίο εκφράζεται µε πολλές µορφές και τύπους στη µεγάλη ποικιλία των καλλιτεχνικών έργων,
ανεξάρτητα από τις εκάστοτε κοινωνικές αντιλήψεις. Τέχνη µε κεφαλαίο Τ δεν υπάρχει, γιατί πάντα υ-
πάρχει ο κίνδυνος να καταλήξει φετιχισµός, που
εν τέλει θα εξουθενώσει τόσο τους καλλιτέχνες
όσο και τον απλό θεατή.
1.22 ∆ιααµάάχες γιαα την τέχχνη
Στο πέρασµα των αιώνων η τέχνη προκάλεσε

πολλές διαµάχες, συχνά πολύ έντονες. Οι από-
ψεις διαφέρουν ριζικά σε σχέση µε το τι είναι τέ-
χνη. Οι αντιλήψεις συγκρούονται από εποχή σε
εποχή, από κοινωνία σε κοινωνία. Τα ερωτήµα-
τα που εγείρονται µοιάζουν αντιφατικά και σα-
φείς απαντήσεις δεν µπορούν να δοθούν.
Ματίας Γκρύνεβαλντ, «Η Σταύρωση», 1515
5
Οι απόψεις διαφέρουν ακόµα και από άνθρωπο σε άνθρωπο µιας και σχετίζονται, όπως ήδη αναφέ-
ραµε, µε την ψυχολογία, τα συναισθήµατα, τις γνώσεις. Έτσι,άλλοι θεωρούν ότι η τέχνη πρέπει να είναι
όµορφη και θελκτική ή να απεικονίζει πιστά τη ζωή, να αποτυπώνει διαθέσεις ή συναισθήµατα. Άλλοι
πάλι θεωρούν πως η τέχνη πρέπει να είναι διδακτική ή πιστεύουν στο ναρκισσισµό και την εσωστρέφεια
της τέχνης, απολαµβάνοντας την τέχνη για την τέχνη.
Το κακό µε την οµορφιά είναι πως τα γούστα και τα κριτήρια για το τι είναι ωραίο διαφέρουν πολύ.
Σίγουρα µας χρειάζεται χρόνος για να ανακαλύψουµε την εσωτερική οµορφιά της τέχνης, αλλά σύντο-
µα θα ανακαλύψουµε πως η οµορφιά βρίσκεται στην ειλικρίνεια και πως είναι άσχετη µε στερεότυπα
και προκαταλήψεις.
Ferd von Rayski Χουάν Μιρό

«Πορτραίτο νεαρού κοριτσιού», 1840 «Γυναίκες, Πουλιά στο Σεληνόφως», 1949
1.33 Αξίαα και τιµήή τηης τέέχνηςς
Άλλη µια αιτία διαφωνιών αποτελεί η πραγµατική αξία ενός καλλιτεχνικού έργου. Καλλιτέχνες που σή-
µερα απολαµβάνουν την αναγνώριση και το σεβασµό, τα έργα των οποίων στο χρηµατιστήριο της τέ-
χνης αγγίζουν δυσθεώρητα ύψη και κοσµούν τα σηµαντικότερα µουσεία του κόσµου, στην εποχή τους
ήταν άσηµοι και πέθαιναν πάµπτωχοι.
1.44 Τοο έργο τέέχνηςς και ταα χαρακτηρρισστικκά τοου
Τα χαρακτηριστικά στοιχεία που είναι κοινά σε όλα σχεδόν τα έργα τέχνης είναι τα εξής:
1. Το θεµατικό υλικό, δηλαδή η ιδέα του έργου που µπορεί να έχει τις πηγές της σε µια επινόηση, µια
σκέψη, ένα µύθο, µια αλληγορία, µια αφήγηση ή σε οτιδήποτε µπορεί να πυροδοτήσει την έµπνευ-
ση του δηµιουργού.
2. Η µορφή, η οποία αντιστοιχεί στο περιεχόµενο του έργου. Μορφή και περιεχόµενο αποτελούν µια
ενότητα.
6
Σάντρο Μποτιτσέλλι, « Η άνοιξη», 1478
3. Η διάταξη χτίζεται από το δηµιουργό µε βάση κάποιες συνθετικές αρχές. Με τη βοήθεια αυτών
των αρχών οργανώνονται τα επιµέρους στοιχεία του έργου. Οι αρχές αυτές χρησιµοποιούνται κά-
θε φορά ανάλογα µε τις ανάγκες του έργου και τις επιλογές του δηµιουργού, σε σχέση µε τη µορ-
φή που θέλει να δώσει στο έργο του.
4. Το µέσο σχετίζεται µε τα υλικά που επιλέγουµε για την κατασκευή του έργου.
5. Ο ρυθµός, η συγγένεια δηλαδή που υπάρχει σε µια κατηγορία έργων.
1.55 Τέχχνεςς και εφ

φαρµοοσµέένες τέέχνες
Οι τέχνες κατατάσσονται σε τρεις µεγάλες κατηγορίες:

1. Καλές τέχνες
2. Εφαρµοσµένες τέχνες
3. Μαζικές τέχνες
1. Καλέές τέέχνες: Ζωγραφική, Γλυπτική, Αρχιτεκτονική.
2. Εφαρµοσµένες τέέχνες: Κεραµική, Υφαντουργία, Χρυσο-
χοΐα, Αργυροχοΐα, ∆ιακοσµητική χώρων, Ψηφιδωτά, Υ-
αλογραφία, Βιοµηχανικό σχέδιο, Τυπογραφία.
3. Μαζικκές Τέχνες: Φωτογραφία, Κινηµατογράφος, ∆ιαφή-
µιση, Γραφιστική.
Βίνσεντ Βαν Γκογκ

«Η εκκλησία στο Auers-Sur-Oise», 1890
1.66 Η τέέχνη διδδάσκετααι;
Η καλλιτεχνική δηµιουργία δεν είναι απλώς η αυθόρµητη εκδήλωση της προσωπικής έκφρασης. ∆εν εί-
ναι επίσης αποκλειστικό προνόµιο ανθρώπων µε κάποιο ιδιαίτερο χάρισµα και ταλέντο. Η καλλιτεχνική
δηµιουργία διδάσκεται και διαµορφώνεται από ένα σύνολο στοιχείων, όπως είναι η εκπαίδευση και το
κοινωνικό πλαίσιο. Στις µέρες µας, η τέχνη και η δηµιουργία της τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτι-
7
κό επίπεδο διδάσκεται συνδιαστικά και µε τρόπο εµπεριστατωµένο. Η θεωρητική υποδοµή µας δίνει τη
δυνατότητα να αναλύουµε τη µορφή ενός έργου τέχνης αλλά και να δηµιουργούµε ένα έργο. Εποµέ-
νως, η δηµιουργία ενός έργου τέχνης σε µεγάλο βαθµό διδάσκεται.
Βέβαια η διδασκαλία δεν εξασφαλίζει τη δηµιουργία ενός έργου τέχνης, αλλά σίγουρα δίνει τη δυνα-
τότητα της κατασκευής ενός καλού έργου. Η δηµιουργία ενός έργου τέχνης απαιτεί ιδιαίτερο ψυχισµό και
ταλέντο εκ µέρους του δηµιουργού, παράλληλα µε συστηµατική γνώση και πρακτική εξάσκηση.
8
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΧΩΡΟ
ΟΣ - ΟΓΚ
ΚΟΣ
2.1 Η ένννοιαα τοου χώρου
Ο χώρος αποτελείται από τρεις διαστάσεις: πλάτος, ύψος, µήκος.

Στόχος των ζωγράφων και των χαρακτών υπήρξε η απόδοση των τριών διαστάσεων του πραγµατι-
κού χώρου στις δύο διαστάσεις της ζωγραφικής επιφάνειας. Η απόδοση της τρισδιάστατης πραγµατι-
κότητας γίνεται είτε νοητιικάά (µε βάση ό,τι γνωρίζει το µυαλό) είτε αντιλληπτιικά (µε βάση ό,τι βλέπει το µά-
τι).
Η νοητική απεικόνιση επιχειρεί να καταγράψει τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία ενός αντικειµένου,
ενώ η αντιληπτική απεικόνιση επιχειρεί να αποδώσει την «αλήθεια» των οπτικών φαινοµένων.
Το ύφος ενός έργου τέχνης εξαρτάται τόσο από τους παραδοσιακούς τρόπους έκφρασης όσο και
από τον προσωπικό τρόπο που βλέπει τα πράγµατα ο καλλιτέχνης, αλλά και από τα υλικά και τις τεχνι-
κές της εποχής, καθώς και από τις ικανότητες του καλλιτέχνη να τα αξιοποιήσει.
Ο όρος ύφος χρησιµοποιείται για να χαρακτηρίσει ένα λεξιλόγιο από µοτίββα και φόρµες και ένα συ-
Ιδεώδης πόλη
«Κύκλοι του Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα», 15ος αιώνας
ντακτικό που διέπει τις µεταξύ τους σχέσεις.
Κάθε καλλιτεχνικό ύφος αντανακλά τις φιλοσοφικές, θρησκευτικές, ηθικές και πολιτικές πεποιθή-
σεις µιας κοινωνίας στη ζωγραφική, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική.
2.11.11 Στη ζωγραφικκή
Αιγγυπτιαακή τέέχνη
Στην αιγυπτιακή τέχνη στόχος του καλλιτέχνη ήταν η σαφήνεια.
Προκειµένου να εξυπηρετηθεί αυτή η σκοπιµότητα, ακολουθούνταν αυστηροί κανόνες.
1. Οι µορφές παρατάσσονται στη δισδιάστατη επιφάνεια µε παντελή έλλειψη οπτικού βάθους.
9
Σκηνή κυνηγιού
2. Η συσσώρευση διάφορων στοιχείων υποβάλλει το περιβάλλον το οποίο εκτυλίσσεται η σκηνή.

3. Ανθρώπινες φιγούρες, ζώα, φυτά, ψάρια, σχεδιάζονται σε προφίλ, στην πιο χαρακτηριστική τους
όψη δηλαδή, προκειµένου να εξυπηρετηθεί η σαφήνεια της εικόνας.
4. Πιο συγκεκριµένα η ανθρώπινη φιγούρα σχεδιάζεται µε το κεφάλι σε προφίλ, το στήθος µετωπι-
κά, τα χέρια και τα πόδια σε προφίλ.
5. Το σφιγµένο σχέδιο και η συµβατική κίνηση των ανθρώπινων µορφών έρχεται σε αντίθεση µε την
ελευθερία και τη λεπτοµέρεια µε την οποία σχεδιάζονται πουλιά και ζώα.
6. Η κεντρική φιγούρα κυριαρχεί στη σκηνή µε το µεγάλο της µέγεθος και τις χειρονοµίες σε αντί-
θεση µε τις µικρές και πιο στατικές.
7. Τα περιγράµµατα και οι διάφορες λεπτοµέρειες αποδίδονται µε καλλιγραφικό τρόπο.
8. Η χρήση του χρώµατος και της γραµµής συντείνουν στη σαφήνεια της παράστασης.
Αρχαίαα ελληνικκή τέέχνη

Είναι σχεδόν βέβαιο πως οι Έλληνες ζωγράφοι της κλασικής περιό-
δου ήταν εκείνοι που ανέπτυξαν τόσο τις ιδέες όσο και τις τεχνικές
που διαφοροποιούν την ευρωπαϊκή τέχνη από την τέχνη όλων των
άλλων πολιτισµών. Οι Έλληνες ζωγράφοι ήταν στην εποχή τους ε-
ξίσου διάσηµοι µε τους γλύπτες. Ενώ όµως για τους γλύπτες γνω-
ρίζουµε κάποια πράγµατα, τα έργα των µεγάλων ζωγράφων της αρ-
χαίας Ελλάδας µας είναι εντελώς άγνωστα. Μόνο από τις περιγρα-
φές µπορούµε να συµπεράνουµε τις εξαιρετικές τους ικανότητες
στην απόδοση της κίνησης ή ακόµα και του προοπτικού βάθους. Εί-
Ο χορευτής και ο νέος
ναι γνωστό πως έργα ζωγραφικής της κλασικής περιόδου αντιγρά- Ερυθρόµορφο αγγείο, 5ος π.Χ.
φηκαν από µεταγενέστερους καλλιτέχνες και πιθανότατα αποτέλε-
σαν πρότυπα για τις σκηνές που απεικονίζονται στους τοίχους των σπιτιών της Ποµπηΐας. Η µόνη άλλη
εικαστική πηγή πληροφοριών για την αρχαία ελληνική ζωγραφική είναι οι διακοσµητικές παραστάσεις
των αγγείων.
10
«Το θαύµα των άρτων και των ιχθύων», περ. 520
ψηφιδωτό, Βασσιλική του Αγίου Απολλινάριου του Νέου, Ραβέννα
Βυζαντιννή Τέέχνη
Στη Βυζαντινή, όπως και στην αιγυπτιακή τέχνη, οι καλλιτέχνες εµµένουν επίσης σε κάποιους σταθερούς
κανόνες οι οποίοι τηρούνται αυστηρά.
Έτσι λοιπόν παρατηρούµε τα εξής:
1. ∆ισδιάστατη αντιµετώπιση του χώρου, χωρίς καν να γίνεται προσπάθεια για προοπτική ή ψευδαί-
σθηση του βάθους.
2. Ο χώρος - φόντο στη βυζαντινή τέχνη είναι πλασµατικός και υποδηλώνεται µε µια χρυσή επιφά-
νεια που ονοµάζεται κάµπος.
3. Τα πρόσωπα είναι µια σειρά από µετωπικά περιγράµµατα που έχουν χάσει τη σωµατικότητά τους
και αναπτύσσονται κατά µήκος της δισδιάστατης επιφάνειας.
4. Γεωµετρική απόδοση των πτυχώσεων στα ενδύµατα χωρίς πλαστικότητα.
5. Προσήλωση στη συµµετρία της σύνθεσης.
6. Επίπεδη απόδοση των προσώπων µε συµµετρικά χαρακτηριστικά και πελώρια µάτια, προκειµένου
να τονίσει ένα συναίσθηµα ή να συµβολίσει µια υπερβατική έννοια.
Μεσσαίωναας
Στην ακµή της, η δυτική µεσαιωνική τέχνη παρατηρούµε ότι πλησίασε ό-
σο ποτέ άλλοτε τα ιδανικά της ανατολικής τέχνης. Βλέπουµε να κυριαρ-
χεί το ίδιο πνεύµα στην αυστηρή και ιεροπρεπή διάταξη των µορφών.
Τα αλύγιστα και ακίνητα πρόσωπα παραπέµπουν σε αιγυπτιακά ανά-
γλυφα και παρουσιάζονται µετωπικά. Στη µεσαιωνική τέχνη οι χειρονο-
µίες των µορφών είναι συµβολικές, και εξυπηρετούν την εικονογραφι-
κή απόδοση ιστοριών από το Ευαγγέλιο, στο πνεύµα της ρήσης του Πά-
πα Γρηγορίου του Ά που έλεγε ότι «η ζωγραφική µπορεί να κάνει για τον
Μυρώνοντας το σώµα του Χριστού
αναλφάβητο ό,τι µπορεί να κάνει η Αγία Γραφή για αυτούς που ξέρουν
και οι τρεις Μαρίες στον άδειο τάφο
να διαβάζουν». Παρατηρούµε επίσης µια απελευθέρωση από την ανά- του Χριστού.
γκη µίµησης της φύσης, η οποία δίνει τη δυνατότητα να εκφραστεί η ι- Ψαλτήριο της Βασίλισσας
Ινγκεµποργκτής ∆ανίας, 1213
δέα του υπερφυσικού.
11
Αναγένννησση
«Αρµονία και συνήχηση των επιµέρους σηµείων, έτσι ώστε τίπο-
τε να µην µπορεί να προστεθεί, να αφαιρεθεί ή να αλλάξει, χω-
ρίς αρνητικές συνέπειες για το σύνολο». Αυτός ο ορισµός από
το Βιτρούβιο επανέρχεται στην επικαιρότητα από τον Αλµπέρτι
στις απαρχές της ιταλικής αναγέννησης.
Στο πρόσωπο του Αλµπέέρτι µπορεί κανείς να πει ότι ενσαρ-
κώνεται το ιδεώδες του ολοκληρωµένου, πολύπλευρου αναγεν-
νησιακού ανθρώπου, του Homo Universalis. Συγγραφέας, ποι-
Αντρέα Μαντένια, «Νεκρός Χριστός», 1480
ητής, νοµικός, µουσικός, µαθηµατικός, ζωγράφος, γλύπτης, αρ-
χιτέκτονας, θεωρητικός της αισθητικής. Στην πραγµατεία του «Περί ζωγραφικής» υπάρχει η πρώτη α-
νάλυση της προοπτικής ως µεθόδου απεικόνισης, αναπτύσσεται µια ορθολογική αισθητική θεωρία, βα-
σισµένη στις πρακτικές της αρχαιότητας και σε ό,τι ο ίδιος ονόµαζε «νόµους της φύσης».
Πιέτρο Περουτζίνο, «Χριστός και Άγιος Πέτρος», 1482
Αρχιτεκτονικό προοπτικό
Άλµπρεχτ Ντύρες, «Ο ζωγράφος µελετά τους νόµους της Βράχυνσης», 1525
12
Το επίτευγµα της γραµµικής προοπτικής όµως αποδίδεται σ’ έναν
άλλο σηµαντικό καλλιτέχνη, το Φίλλλιποο Μπρρουνελλέσσκι. Ο Μπροουννελέ-
σκι φαίνεται ότι ήταν ο πρώτος που συνειδητοποίησε το κλειδί του συ-
στήµατος αυτού. Η µέθοδος αυτή αναπαριστά όλες τις παράλληλες
γραµµές –που σχηµατίζουν ορθή γωνία µε το παράθυρο της εικόνας
που παρεµβάλλεται ανάµεσα στο θεατή και σε ό,τι αυτός βλέπει– να
φαίνονται σαν να συγκλίνουν σ’ ένα κεντρικό σηµείο φυγής, σχηµατίζο-
ντας ένα γεωµετρικό δίκτυο που καθορίζει τον εικαστικό χώρο.
Το πρόβληµα λοιπόν της αναπαράστασης του βάθους στην επίπεδη
ζωγραφική επιφάνεια, που είχε απασχολήσει τους αρχαίους Έλληνες,
λύνεται στην Αναγέννηση. Τελειοποιήθηκε και κωδικοποιήθηκε από τον
Αλµπέρτι και η τέχνη της ζωγραφικής απέκτησε επιστηµονικές παραµέ-
τρους. Έτσι, λοιπόν, δόθηκε η δυνατότητα ο ορατός κόσµος να υπαχθεί
στους κανόνες και την τάξη του ορθού λόγου.
Tintoretto, «Ο Άγιος Γεώργιος
σκοτώνει το δράκο», 1555-8
Μαανιερρισσµόός
Ο µανιερισµός εισάγει τη βίαιη κίνηση, την επιµήκυνση των µορφών, τις έντονες δραµατικές εκφράσεις
στα πρόσωπα και στις θεατρικές σχεδόν χειρονοµίες, τη µετατόπιση της δράσης από το κέντρο του πί-
νακα αλλού, συχνά στο δεύτερο πλάνο. Ταυτόχρονα το χρώµα γίνεται έντονο, ωµό και βίαιο.
Μπααρόόκ
Το µπαρόκ είναι ένα ποµπώδες και επιβλητικό στιλ. Βασικά πρόκειται για έναν αξιοθαύµαστο συνδυα-
σµό διάφορων τεχνών, όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, η αρχιτεκτονική, σε ένα σύνολο µε ενιαίο αισθη-
τικά αποτέλεσµα. Στόχος του µπαρόκ είναι η ενεργή ανά-
µειξη του θεατή στο περιεχόµενο των έργων.
Με την πάροδο των αιώνων εµφανίστηκαν στιλ, καλλι-
τέχνες και κινήµατα που αµφισβήτησαν τις παλιές αξίες
και έβαλαν τις βάσεις για νέες κατακτήσεις. Μερικά από
τα σηµαντικότερα κινήµατα στην τέχνη είναι: Ο εµπρεσιο-
νισµός, ο σουρεαλισµός, ο κυβισµός κ.α.
Νικολά Πουσέν, «Η άγια οικογένεια», 1648
Σαλβαντόρ Νταλί, «Οι πειρασµοί του Αγ. Αντωνίου» Μονέ, «Ανατολή», 1873
13
Πικάσσο, «Οι ∆εσποινίδες της Αβινιόν», 1907
2.1.22 Στη γλυπτιική

Η γλυπτική είναι περίοπτη και απαιτεί από το θεατή να κινηθεί γύρω της προκειµένου να του αποκαλυ-
φθεί. Έχει όγκο, µετριέται ως προς το ύψος, το πλάτος και το βάθος.
Ντεγκά, «Η χορεύτρια που κοιτάζει τη Μπρανκούζι Μποτσιόνι

σόλα του δεξιού παπουτσιού της, 1896 «Πουλί στο διάστηµα», 1919 «Μοναδικές µορφές συνέχειας µέσα στο χώρο»
1913
Ένα γλυπτό αναπτύσσεται στο χώρο και βρίσκεται σε διάλογο µε αυτόν. Πιέζει το χώρο µε τα κυρτά
επίπεδά του και πιέζεται από αυτόν στα κοίλα επίπεδα, έτσι ώστε να έχουµε µια αδιάρρηκτη σχέση χώ-
ρου και γλυπτού. Μια ανασύνθεση του γλυπτού, µε το χώρο να αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της σύν-
θεσης. Το ίδιο συµβαίνει και µε το φως που µοιάζει να διαλύει τις γλυπτικές φόρµες, να τις αναδηµι-
ουργεί και να τις επανασυνθέτει µέσω των φωτοσκιάσεων.
14
Γκ. Κλίµτ α. Γκαουντί
αλληγορία γλυπτική, 1896 «Η Αγία Οικογένεια» Βαρκελώνη 1883
2.11.33 Στην αρχιτεεκτονικκή

Η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη του χώρου και βιώνεται άµεσα, µιας και ζούµε και κινούµαστε γύρω και
µέσα στον αρχιτεκτονικό χώρο.
15
16
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
ΣΧΕ∆
∆ΙΟ
Ο
3.1 Η ένννοιαα τοου σχεδίοου
Το σχέδιο είναι απαραίτητο για την ύπαρξη του έργου τέχνης. Βρίσκεται στην αρχή κάθε εικαστικής δη-
µιουργίας, είναι η έκφραση, η εσωτερική µορφή, η οργάνωση της σύνθεσης στο επίπεδο ή το χώρο.
Το σχέδιο είναι δύσκολο αλλά απολύτως απαραίτητο. Με το σχέδιο το έργο παίρνει τη δύναµη των
φυσικών πραγµάτων. Μελετάµε τη φύση για να µας καθοδηγήσει, και αυτήν προσπαθούµε να ερµηνεύ-
σουµε µέσα από εικονικές και ανεικονικές µορφές. Με το σχέδιο σπουδάζουµε τη φύση, και επιθυµία
µας δεν είναι να τη µιµηθούµε τυφλά αλλά να εκφράσουµε την αλήθεια της. Το σχέδιο, λοιπόν, είναι το
κλειδί που ανοίγει τις πύλες των οπτικών τεχνών και καλλιεργεί την ικανότητα αντίληψης του κόσµου των
µορφών και την κατανόηση της φυσικής τάξης.
Το σχέδιο βοηθάει, σπρώχνει ή και επιβάλει στο µαθητευόµενο όχι µόνο να κοιτά αλλά και να βλέ-
πει, διαφοροποιώντας τον οριστικά από το πλήθος των ανθρώπων που δεν ανακάλυψαν ποτέ αυτό
το δρόµο κατανόησης της φύσης. Για να γίνει όµως αυτό, χρειάζεται χρόνος, υποµονή και επιµονή.
Πρόκειται για µια µακρόχρονη διαδικασία στην οποία παίρνουν µέρος η όραση, ο εγκέφαλος αλλά
και άλλα στοιχεία όπως τα συναισθήµατα, οι γνώσεις, η ψυχολογία οι αντιλήψεις, η φυσιολογία κ.α.
Κατά τη διάρκεια αυτής της µακράς διαδικασίας, η οπτική ευαισθησία και η δύναµη παρατήρησης
οξύνονται.
Ενώ λοιπόν ο µαθητευόµενος είναι προσηλωµένος στην προσπάθεια να πραγµατοποιήσει ένα καλό
σχέδιο, ένα άλλο σχέδιο βρίσκεται σε εξέλιξη: Είναι η διαµόρφωση του ίδιου, ο σχηµατισµός της προ-
σωπικότητάς του, η καλλιέργεια του πνεύµατός του που θα τον καταστήσει ικανό να εκφραστεί. Γιατί το
πνεύµα διευθύνει το χέρι.
3.22 Υλικκά και εργαλείαα
3.22.1 Υλικκά
Τοο χαρτί
Η πιο συνηθισµένη σχεδιαστική επιφάνεια είναι το χαρτί. Υπάρχουν διάφορες ποικιλίες και ποιότητες
χαρτιού. Υπάρχουν χαρτιά για µολύβι, για κάρβουνο, για πενάκι ή για σινική µελάνη. Οι ποιότητες του
χαρτιού διαφοροποιούνται από το βάρος του, τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγµένο (πολτός από κου-
17
ρέλια, κουρέλια µε ξυλοπολτό, ανακυκλωµένο χαρτί κ.α.) και από τον τρόπο κατασκευής του (χειροποί-
ητο ή παραγωγής).
Το χαρτί µπορεί να είναι απαλής, µέσης ή τραχιάς επιφάνειας, µατ ή γυαλιστερό, απορροφητικό ή
µη. Τα χαρτιά για σχέδιο µπορεί να έχουν γκρίζες αποχρώσεις ή και πιο έντονες.
Χαρτί Bristol Χαρτί ελεύθερο
Χαρτί Enkr Χαρτί Schoeller
Ξηρρά υλικκά
Το µοολύβι είναι το πιο κοινό εργαλείο.
Υπάρχουν µολύβια που καλύπτουν µια µεγάλη κλίµακα διαβαθµίσε-
ων. Κατανέµονται σε Β (µαλακά) για καλλιτεχνικό σχέδιο, Η (σκληρά) για
τεχνικό σχέδιο και σε ΗΒ και F (ουδέτερα).
Ο γραφίτηςς είναι το ίδιο υλικό µε το µολύβι και υπάρχει σε κυλινδρική µορ-
φή, χωρίς περίβληµα. Η κλίµακα σκληρότητας είναι ίδια µε αύτη των άλ-
λων µολυβιών.
Τα κάρβοουνα είναι δύο ειδών:
Τα φυσικά και τα χηµικά.
Τα φυσικά είναι µαλακά, γράφουν και σβήνουν εύκολα και οι τόνοι
τους είναι πιο αχνοί. Τα χηµικά είναι σκληρά, γράφουν έντονα και δε σβή-
νουν τόσο εύκολα.
Απαραίτητα συµπληρωµατικά υ-
λικά είναι η γόµα και το ξυράφι (κοπίδι) για να ξύνουµε. Υπάρχουν
γόµες για µολύβι και γόµες µαλακές για κάρβουνο.
Στεερεωτικκά υλικκά
Τα µολύβια, οι γραφίτες και τα κάρβουνα µετά την ολοκλήρωση του σχεδίου χρειάζονται στερέ-
ωση (φιξάρισµα). Το στερεωτικό το βρίσκουµε στο εµπόριο σε µορφή σπρέι ή το παρασκευά-
ζουµε µόνοι µας διαλύοντας µαστίχα Χίου σε καθαρό οινόπνευµα.
18
Ρευυστάά υλικκά
Στην κατηγορία αυτή το πιο συνηθισµένο υλικό είναι η σινική µελάνη.
∆ουλεύεται µε δύο τρόπους.
1. Με µεταλλικές πένες
2. Με πινέλα υδατογραφίας. Το µειονέκτηµα του µελανιού εί-
ναι ότι, αν θέλουµε να αλλάξουµε κάτι στο σχέδιό µας, δε
µας επιτρέπει να επανέλθουµε.
3.22.2 Εργαλείία
1. Η βελλόναα σχεδίου: Μια λεπτή µεταλλική ράβδος που βοηθάει στη σύγκριση των µεγεθών και στη
µεταφορά των «κλίσεων» της σύνθεσής µας.
2. Μια πιννακίδα στήριξης της σχεδιαστικής µας επιφάνειας µε διαστάσεις 35x35 ή 50x70.
3. Τέσσερα πιααστρράκιαα για να στερεώνουµε το χαρτί στην πινακίδα.
3.33 Θεµµελιώ
ώδειςς αρχέςς τηςς τέχχνηςς τοου σχεδδίοου
• Μορφή αντικειµένων και χώρος

Ο χώρος που περιβάλλει µία σύνθεση αντικειµένων και οι µορφές των αντικειµένων αποτελούν µια ε-
νότητα. Οι έννοιες µορφή και χώρος θα πρέπει να αντιµετωπίζονται σαν µια ολότητα, προκειµένου να
επιτυγχάνεται η ισορροπία όγκων και χώρου. Μορφές και χώρος δουλεύονται τααυτόόχροννα.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ1
∆ίνεται σύνθεση αντικειµένων ή γεωµετρικών στερεών µε γενικότερα σχήµατα - φόρµες. Σκιτσάρετε το
σύνολο από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Γκριζάροντας τις φόρµες ή το χώρο µόνο, ξεχωρίστε τις µορ-
φές από το χώρο.
19
• Οργάνωση χώρου
Οι προτεινόµενοι τρόποι για να διαιρεθεί ο χώρος είναι:
Μαζάτσιο, « Η Αγία Τριάδα µε την Παναγία Μιχαήλ Άγγελος

του Άγιου Ιωάννη και δωρητές», 1425-8 «Η ερυθραία Σίβυλλα», 1508-12
α) συµµετρική διάταξη του χώρου

β) µετακίνηση του άξονα δεξιά ή αριστερά του πλαισίου, οριζόντια ή κατακόρυφα. Για να µην κλονι-
στεί η ισορροπία ανάµεσα στα άνισα τµήµατα, θα πρέπει η αναλογία ανάµεσα στο µεγαλύτερο και
το µικρότερο κοµµάτι να είναι η ίδια σχέση ανάµεσα και στο σύνολο. Η µαθηµατική αυτή λύση εί-
ναι γνωστή ως χρυσή τοµή. Χοντρικά βρίσκουµε τη χρυσή τοµή διαιρώντας το χώρο σε τρία ίσα
µέρη, οριζόντια και κάθετα.Καθεµιά από τις διασταυρώσεις αυτών των γραµµών αντιστοιχεί σε µια
χρυσή τοµή.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α2
Να χωρίσετε τη σχεδιαστική σας επιφάνεια µε τις τέσσερις χρυσές τοµές.
Να σχεδιάσετε απλή σύνθεση µε κέντρο βάρους µία από τις τέσσερις.
• Προσαρµογή του θέµατος στο χαρτί.

Για να τοποθετήσουµε το θέµα µας στο χαρτί, δεν πρέπει να στεκόµαστε παθητικά απέναντι του. Πρέ-
πει να παρατηρήσουµε µε ένταση τη σύνθεσή µας και να νιώσουµε καλά µε αυτό που βλέπουµε.
20
Αφού διαλέξουµε την οπτική γωνία της σύνθεσης που παρουσιάζει για εµάς το µεγαλύτερο ενδια-
φέρον, χρησιµοποιούµε µία κορνίζα (πασπαρτού) αποτελούµενη από δύο κοµµάτια µαύρου χαρτονιού.
Αυτή µας βοηθά να καθορίσουµε το γενικό σχήµα της εικόνας, τη θέση του θέµατος και το µέγεθος
του σχεδίου σε σχέση µε το µέγεθος του χαρτιού.
Είναι σηµαντικό να λάβουµε σοβαρά υπόψη µας τα µέρη του χαρτιού που µένουν κενά γύρω από το
θέµα της σύνθεσής µας. Τα κενά αυτά θα πρέπει να είναι εύλογα και να µην είναι τεράστια µε αποτέ-
λεσµα να «πνίγουν» το θέµα µας, αλλά ούτε ασφυκτικά ώστε να µην αφήνουν τη σύνθεση µας να ανα-
πνεύσει. Πρέπει λοιπόν να κρατιούνται οι ισορροπίες των οπτικών «βαρών». Λέγοντας οπτικά βάρη, εν-
νοούµε το χώρο που καταλαµβάνει η µάζα των αντικειµένων καθώς και τη δύναµη του όγκου και του
χρώµατός τους.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α3
Να τοποθετηθούν δύο ή περισσότερα απλά αντικείµενα, ώστε να δηµιουργηθεί µια σύνθεση. Προσπα-
θήστε µετακινώντας τα αντικείµενα να δηµιουργήσετε συνθέσεις, βασιζόµενοι στη ρήση του Πλάτωνα
«το να συνθέσεις είναι το να βρεις ενότητα στην ποικιλία». Χρησιµοποιώντας το πασπαρτού, να γίνουν
πρόχειρες σχεδιάσεις του θέµατος από διαφορετικές οπτικές γωνίες, προκειµένου να γίνει κατανοητή
η εναρµόνιση χαρτιού και σύνθεσης.
∆ΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α4
Συζητήστε στην τάξη ποια είναι η πιο σωστή αναλογικά εναρµόνιση της σύνθεσης στο χαρτί και γιατί.
• Συµµετρική απόδοση και ασύµµετρη ισορροπία

Η ισορροπία των όγκων της σύνθεσης µέσα στο χαρτί λειτουργεί οπτικά όπως η τραµπάλα.
Να τοποθετηθούν συνθέσεις γεωµετρικών στερεών. Να σχεδιάσετε σκίτσα της σύνθεσης από διαφο-
ρετικές οπτικές γωνίες, µε ιδιαίτερη προσοχή στην ισορροπηµένη τοποθέτηση του θέµατος στο χαρτί.
Για καλύτερη κατανόηση της τοποθέτησης του θέµατος µπορεί να γίνει χρήση πασπαρτού.
• Σηµείο - Γραµµή - Φόρµα

1. Σηµεείοο
Μια µικρή ή µεγάλη κουκίδα, µια ακανόνιστη κηλίδα, µια µικρή συγκέντρωση γραµµών, όλα µπορούν
να εκλαµβάνονται ως µια σχεδιαστική παρέµβαση.
21
Ένα σηµείο µπορεί να έχει µορφή, σχήµα µέγεθος και υφή. Έχει επίσης σηµασία η θέση του, η έντα-
σή του και το υλικό του. Ένα σηµείο ή µια σύνθεση σηµείων δίνει ζωντάνια στη σχεδιαστική µας επιφά-
νεια και δηµιουργεί ενδιαφέροντα σύνολα.
2. Γρραµµή
Η διαδοχή σηµείων µπορεί να εννοηθεί ως γραµµή ή η διαδροµή που κάνει ένα µο-
λύβι όταν σχεδιάζει. Η φύση δεν αποτελείται από γραµµές αλλά από επιφάνειες.
Στο σχέδιο η γραµµή έχει πολλή µεγάλη σηµασία γιατί από αυτήν ξεκινούν τα
πάντα.
Προκειµένου να µελετήσουµε το νόηµά της, θα πρέπει να τονίσουµε ότι η γραµ-
µή στο σχέδιο:
1. Έχει πάχος και υφή ανάλογη του υλικού από το οποίο είναι φτιαγµένη.
2. Έχει µορφή και διεύθυνση. Μπορεί δηλαδή να είναι καµπύλη, ευθεία ή τε-
θλασµένη και η κίνηση της µέσα στο χαρτί να δηµιουργεί συγκεκριµένες αι-
σθήσεις ή καταστάσεις.
Λεάνγκ Κάι «Ο ποιητής Λι Πο»
13ος αιώνας µ.Χ.
3. Η γρραµµή
Στο σχέδιο οι γραµµές πρέπει στην αρχή να είναι γκρίζες και απαλές, ώστε να µπορούµε να επέµβου-
µε. Αναλύουµε τις καµπύλες των µορφών της σύνθεσης σε µικρές ευθείες, προκειµένου να κατανοή-
σουµε το αρχικό σχήµα της µορφής.
∆οκιµάζουµε διαρκώς χωρίς να ψάχνουµε τη µοναδική και απόλυτη γραµµή. Έτσι το σχέδιο µας δε
γίνεται γραµµικό και στατικό. Στο τέλος οι γραµµές µας θα πρέπει να «συγχωνευτούν» στα όρια των επι-
φανειών που ορίζουν. Γιατί, όπως είπαµε, στη φύση δεν υπάρχουν γραµµέές αλλά επιιφάνειεες (σχήµααταα).
Ε. Ντεγκά Ε. Ντεγκά
«Καθιστή χορεύτρια», 1878-80 «Όρθια χορεύτρια, προφίλ», 1878-80
4. Φόρµαα
Προκειµένου να ορίσουµε τα περιγράµµατα των µορφών, ορίζουµε τις επιµέρους φόρµες. Φόρµαα λέ-
γεται µια περιοχή στη σύνθεσή µας που έχει ορισµένα χαρακτηριστικά. Αυτά είναι: ο τόνος, το µέγεθος,
το σχήµα.
22
Μια σύνθεση και κατ’ επέκταση η ίδια η φύση αποτελείται από πολλές –θα λέγαµε άπειρες– φόρµες
οι οποίες δηµιουργούν τις επιφάνειες και τους όγκους. Όταν σχεδιάζουµε, δεν πρέπει στην αρχή να κα-
ταναλώνουµε την ενέργεια µας στις µικρές και επουσιώδεις φόρµες αλλά στις µεγάλες, έντονες και ου-
σιαστικές.
Προς το τέλος του σχεδίου µας περνάµε στις λιγότερο έντονες και µικρότερες φόρµες. Οι γραµµές
που οριοθετούν τη φόρµα πρέπει να είναι απαλές και να εντάσσονται στο γενικότερο τόνο της. Οι φόρ-
µες άλλοτε έχουν ξεκάθαρα όρια και άλλοτε χωνεύουν γλυκά η µια µέσα στην άλλη.
Να σχεδιαστούν γραµµές ευθείες και καµπύλες που να δηµιουργούν µεταξύ τους µια αφηρηµένη σύν-
θεση, χρησιµοποιώντας διαφορετικά υλικά. Να σχεδιάσετε γραµµές µε διαφορετικά πάχη και υφές.
Βελτιώστε τις παρατηρητικές σας ικανότητες τοποθετώντας µια σύνθεση αντικειµένων. Σχεδιάστε τα αρ-
χικά ως θετικά σχήµατα (µόνο περιγράµµατα σε άσπρο φόντο) και στη συνέχεια ως αρνητικά (µαύρο
φόντο), αναλύοντας συγχρόνως τα καµπύλα τµήµατα σε ευθείες γραµµές.
• ∆οµή του θέµατος

Όταν µιλάµε για τη δοµή του θέµατος, εννοούµε την εντατική παρατήρηση των στοιχείων που το δοµούν.
Τα στοιχεία αυτά είναι: οι τόνοι, οι φόρµες, τα επίπεδα, οι όγκοι, τα φώτα, οι σκιές.
Έτσι, λοιπόν, το θέµα µας αποτελεί ένα σύνολο αυτών των στοιχείων και έτσι πρέπει να αντιµετωπί-
ζεται. ∆εν είναι ένα άθροισµα αντικειµένων. Απλώς αυτά τα αντικείµενα είναι το ερέθισµα για να παρα-
Ε. Χότερ, «Σπουδή γραφείου τη νύχτα», 1940
τηρήσουµε και να κατανοήσουµε τις σχέσεις των δοµικών στοιχείων της σύνθεσης. Τα στοιχεία αυτά
πρέπει να είναι «ζυγισµένα», όπως αναφέραµε, και οργανωµένα. Η παρατήρηση του θέµατός µας πρέ-
23
πει να εκληφθεί ως ένα ταξίδι, όπου οι σταθµοί µας θα πρέπει να είναι κάθε φόρµα, επιιφάνειαα, όγκος
και τονικκή διααβάθµισση.
Όποου υπάάρχει φως, αναγκαστικκά δίπλλα τοου θα υπάάρχει έναα σκκούρρο, και η ένντααση τηςς αντίθ
θεσης
τοους θα αντισστααθµίζζετααι απόό ενδδιάάµεσσους τόόνους τοου γκρίζζου.
Όλα τα πράγµατα στη φύση διέπονται από µια λογική και αναλύονται σε γεωµετρικά σχήµατα. Αυτή
η λογική µας βοηθά να οργανώσουµε το θέµα µας στο χαρτί.
Έχοντας λοιπόν υπόψη µας τα στοιχεία που αναφέραµε, δε θα αντιµετωπίζουµε το θέµα µας απο-
σπασµατικά αλλά πλέον θα το οργανώνουµε όλο µααζί σαν σύννολο.
• Νοητό πλέγµα
Παρατηρώντας το θέµα µας, προκειµένου να το αντιληφθούµε και να
το κατανοήσουµε πιο εύκολα, µπορούµε να θεωρήσουµε ότι το βλέ-
πουµε πίσω από ένα νοητό πλέγµα οριζόντιων και κάθετων γραµµών.
Οι µορφές που έµοιαζαν ασύνδετες και ουδέτερες τώρα αποκτούν
µια σχέση επικοινωνίας. Ακόµα και ο γύρω χώρος µοιάζει να συµµε-
τέχει και παύει να είναι πια αδρανής. Χώρος και µοορφέςς είνναι έναα α-
διάάσπααστοο σύννολο.
Σχεδιάζοντας, λοιπόν, θα πρέπει να µάθουµε να αντιλαµβανόµα-
στε και να αναγνωρίζουµε τα σηµεία εκείνα των µορφών που βρίσκο-
νται πάνω στις ίδιες ευθείες του πλέγµατος και διατρέχουν οριζόντια
ή κάθετα το πλέγµα µας.
Ε. Ντεγκά
«Χορεύτρια τεντώνει την πλάτη της»,
1874-75
• Η βελόνα του σχεδίου
Τη βελόνα τη χρησιµοποιούµε µε δύο τρόπους:
1. Για να βρούµε τις οριζόντιες, κάθετες και πλάγιες ευθείες.
2. Για να κάνουµε συγκρίσεις µεγεθών και αναλογίων.
Πάνω σε ένα έργο ζωγραφικής ή σε ένα σχέδιο να χαράξετε τις οριζόντιες,
κάθετες και πλάγιες ευθείες του πλέγµατος, που συνδέουν τα δοµικά του
στοιχεία.
Τοποθετήστε σύνθεση απλών αντικειµένων ή γεωµετρικών στερεών. Σχε-
διάστε τη σύνθεση και το γύρω χώρο. Χρησιµοποιήστε τη βελόνα του σχε-
Ε. Ντεγκά
«Η δεσποινίς Laula στο τσίρκο
δίου.
Φερνάντο», 1879
24
• Άξονες - Κλίσεις
Άξονες ονοµάζουµε τις ευθείες που διατρέχουν οριζόντια, κάθετα και πλάγια το θέµα µας και δηµιουρ-
γούν το πλέγµα που προαναφέραµε.
• Οριζόντιοι - κάθετοι άξονες

Οι οριζόντιοι και οι κάθετοι άξονες είναι οι πιο σίγουροι άξο-
νες. Από αυτούς επιλέγουµε να χαράξουµε τους πιο σηµαντι-
κούς, είτε επειδή τέµνουν τις µορφές της σύνθεσης ή συνο-
λικά τη σύνθεση σε κάποια σχέση (π.χ. στη µέση, στη χρυσή
τοµή κτλ.) είτε επειδή υπάρχουν αρκετά ενδιαφέροντα ση-
µεία πάνω στον ίδιο άξονα.
Γ. Τσαρούχης
«Σπουδή για το καφενείο Παρθενών», 1954
• Πλάγιοι άξονες
Εκτός από τους οριζόντιους και τους κάθετους άξονες υπάρχουν και οι πλάγιοι άξονες. Με τους άξο-
νες αυτούς µπορούµε να βρούµε τη σχέση που έχουν κάποια σηµεία µεταξύ τους. Επίσης µπορούµε
να βρούµε και τη γενική κατεύθυνση που έχει µια γραµµή στη σύνθεσή µας. Ακόµα και αν δεν πρόκει-
ται για εντελώς ευθεία γραµµή, προσαρµόζουµε τον άξονα στα δύο ακραία σηµεία της και κατόπιν την
αναλύουµε στα επιµέρους επεισόδια.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α 100
Πάνω σε ένα έργο ζωγραφικής ή σχέδιο να εντοπίσετε τους οριζόντιους, κάθετους και πλάγιους άξονες.
Ε. Χόπερ Γ. Τσαρούχης
«Σπουδή για το Ground Swell», 1939 «Ο δρόµος στην Μυτιλήνη», 1966
∆ΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α 11
Τοποθετήστε σύνθεση απλών αντικειµένων. Σχεδιάστε τη σύνθεση και το γύρω χώρο µε τη βοήθεια των
αξόνων.
25
• Μετρήσεις - Συγκρίσεις - Υπολογισµοί - Αναλογίες
Το πρώτο µέγεθος που ορίζουµε στο χαρτί µας έχουµε την δυνατότητα να το ορίσουµε αυθαίρετα. Αυ-
τό µπορεί να είναι το ύψος ή το πλάτος του θέµατος.
Πρέπει να προσέξουµε η επιλογή να γίνει µε τέτοιο τρόπο, ώστε να αναπτυχθεί σωστά η σύνθεση.
Όλα τα µεγέθη της σύνθεσης επιβάλλεται να είναι αναλογικά ως προς το πρώτο µέγεθος. Όσο πιο κο-
ντά στις πραγµατικές διαστάσεις βρίσκεται η σύνθεσή µας τόσο πιο αληθοφανής είναι.
Μετρώντας και συγκρίνοντας τα µεγέθη του θέµατός µας, βρίσκουµε εκείνες τις σχέσεις µεγεθών
που µας ενδιαφέρουν. Αυτές οι σχέσεις µεταφέρονται αναλογικά στο σχέδιό µας. ∆ε µεταφέρουµε το
µέγεθος που κρατάµε στη βελόνα ως έχει. Τη βελόνα τη χρησιµοποιούµε ως µέτρο. Στο χαρτί µας ορί-
ζουµε σχέσεις µεγεθών, όχι απόλυτα µεγέθη.
Με τη βελόνα συγκρίνουµε µόνο µεγάλα µεγέθη, που αυτά θα µας καθορίσουν τα µικρότερα. Θα
πρέπει να αποφύγουµε να µετράµε σε µεγάλα µεγέθη, πολύ µικρά διαστήµατα.
Οι σχέσεις που προκύπτουν µεταξύ των µεγεθών είναι καλό να είναι ακέραιοι αριθµοί. ∆ηλαδή 1: 2 ή 1:
3 κ.ο.κ. Καθ’ όλη τη διάάρκειαα τοου σχεδδιαασµοού, οι υποολογισσµοοί και οι συγκκρίσειςς πρρέπεει ναα είνααι συννεχχείςς.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α 122
Να τοποθετηθεί σύνθεση τριών ή τεσσάρων αντικειµένων. Μετρώντας, συγκρίνοντας, υπολογίζοντας
τα µεγέθη και τις αναλογίες του θέµατος, να σχεδιάσετε τη σύνθεση και το χώρο γύρω από αυτή.
• Φως και σκιά

Εκείνο που κάνει τα πράγµατα να φαίνονται είναι το φως. Στη
σπουδή του σχεδίου µας απασχολεί πάρα πολύ η λειτουργία του
φωτός και ο τρόπος που αντανακλάται πάνω στις µορφές. Όπου
υπάρχει φως υπάρχει και σκιά. Σκιά είναι το µέρος του χώρου
που δε φωτίζεται. Μόνο στο απόλυτο σκοτάδι δεν υπάρχει φως.
Έτσι, ακόµα και στις περιοχές που υπάρχουν σκιές έχουµε ο-
ρατή εικόνα. Τις σκιές τις σχεδιάζουµε µε τον ίδιο τρόπο και µε
το ίδιο ενδιαφέρον που σχεδιάζουµε τις φωτεινές περιοχές. Έχει
µεγάλη σηµασία να κατανοήσουµε ότι εκείνο που κάνουµε µε το
σχέδιο είναι να αποδίδουµε τις διαφορετικές αντανακλάσεις του
φωτός στο χώρο.
Kλών Λορραίν, σχέδιο, 1822
• Τόνος - τονικές σχέσεις

Με τον όρο τονικές σχέσεις εννοούµε το πόσο σκούρα ή ανοικτή είναι µία φόρµα, µια µορφή, ένα πε-
ριβάλλον. Οι τόνοι πάνω σε µια σύνθεση είναι πάρα πολλοί. Για να µπορέσουµε να ελέγξουµε την πλη-
θώρα τόνων και τονικών σχέσεων δηµιουργούµε µια κλίµακα µικρότερης ποικιλίας. Αυτό µας βοηθάει
να κατανοούµε καλύτερα τις τονικές σχέσεις.
26
Όταν µεταφέρουµε τις τονικές σχέσεις της σύνθεσης στο χαρτί µας, φροντίζουµε να µεταφερθούν
αναλογικά. Απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνουµε σωστή αξιολόγηση της τονικής κλίµακας είναι να
βλέπουµε το θέµα µας µε µισόκλειστα µάτια. Με αυτόν τον τρόπο ενοποιούνται οι φόρµες σε µεγάλες
οµάδες. Γίνονται πιο σαφείς οι περιοχές του φωτός και της σκιάς και συγχωνεύονται τα επιµέρους στοι-
χεία της σύνθεσης. Τους τόνους πρέπει να τους συσχετίζουµε και να τους συγκρίνουµε µε τους διπλα-
νούς τους, όπως κάνουµε και για τα µεγέθη. Μπορούµε να συγκρίνουµε πιο σίγουρα, όταν οι φόρµες
εφάπτονται. Όταν έχουµε να κρίνουµε ως προς τον τόνο κάποια επιφάνεια, δεν είναι απαραίτητο ο τό-
νος της να είναι ενιαίος. Θα παρατηρούµε κάθε φορά τις τονικές σχέσεις που θα δηµιουργεί η επιφά-
νεια αυτή σε σχέση µε τις διπλανές της.
∆ΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α 13
Σχεδιάστε και τονίστε σύνθεση αντικειµένων µε το γύρω χώρο της.
3.44 Η ΠΡΟ
ΟΟΠΤΙΚ
ΚΗ
• Κεντρική, πλάγια και ατµοσφαιρική προοπτική

Τα βασικά στοιχεία της προοπτικής είναι τρία:
1. Η γραµµή του ορίζοντα
2. Η γραµµή του βλέµµατος
3. Το σηµείο ή τα σηµεία συµβολής.
Η γραµµή του ορίζοντα είναι η οριζόντια γραµµή που περνάει από το ύψος των µατιών του παρατη-
ρητή.
Ένα κλασικό παράδειγµα γραµµής του ορίζοντα είναι το σηµείο που χωρίζει τη θάλασσα από τον ου-
ρανό. Το σηµείο του βλέµµατος καθορίζει το χώρο που ο παρατηρητής στρέφει το βλέµµα του. Το ση-
µείο ή τα σηµεία συµβολής βρίσκονται επίσης στη γραµµή του ορίζοντα, συµµετέχοντας στη λειτουργία
της φαινοµενικής σύγκλισης παράλληλων γραµµών. Υπάρχουν τρεις τύποι προοπτικής:
Κεντρική προοπτική
27
Πλάγια προοπτική
Ατµοσφαιρική προοπτική
Η ατµοσφαιρική προοπτική χρησιµοποιείται για την απεικόνιση ενός θέµατος που βρίσκεται πολύ πάνω
ή πολύ κάτω από τη γραµµή του ορίζοντα.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ 14
Να συγκεντρωθούν φωτογραφίες (από κάρτ ποστάλ ή περιοδικά) δρόµων, πόλεων ή εξοχικών τοπίων,
ώστε µε χαράξεις να βρεθεί το σηµείο ή τα σηµεία συµβολής.
28
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ 155
Να εκτελέσετε άσκηση κεντρικής και πλάγιας προοπτικής, µε θέµα χαρτόκουτες που έχουν προσανα-
τολιστεί κατάλληλα.
Τοποθετήστε θέµα από χαρτοκούτες µε τέτοιο τρόπο, ώστε να εκτελέσετε άσκηση ατµοσφαιρικής προ-
οπτικής,
α) Πάνω από τη γραµµή του ορίζοντα
β) Κάτω από τη γραµµή του ορίζοντα.
29
30
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α4
ΤΑ
Α ΧΡΩ
ΩΜΑ
ΑΤΙΚ
ΚΑ ΣΤΟ
ΟΙΧ
ΧΕΙΑ
Α ΤΗΣ
Σ ΣΥΝΘ
ΘΕΣ
ΣΗΣ
Σ
• Τα βασικά και τα συµπληρωµατικά χρώµατα
Κόκκινο κίτρινο µπλε
Τρία χρώµατα θεωρούνται ως βασικά, το κόκκινο, το κίτρινο και το µπλε. Με βάση αυτά τα τρία πα-
ράγουµε όλα τα υπόλοιπα.
Η ανάµειξη των βασικών χρωµάτων κατά ζεύγη παράγει

τα συµπληρωµατικά χρώµατα: το πορτοκαλί, το πράσινο και
το βιολέ. Καθένα από αυτά τα χρώµατα είναι συµπληρωµα-
τικό του βασικού χρώµατος που δε συµµετείχε στην ανάµει-
ξη για την παρασκευή του.
Από αυτό προκύπτουν συµπληρωµατικά ζεύγη χρωµάτων.
31
Τα συµπληρωµατικά χρώµατα όταν παρατίθενται, έχουν την ιδιότητα να εντείνουν το ένα το άλλο.
• Ιδιότητες των χρωµάτων

Το χρώµα χαρακτηρίζεται από τρία στοιχεία: τηνν απόόχρωση, τη φωτεειννότηταα, τοον κορεεσµόό.
Η απόχρωση εξειδικεύει το χρώµα και διακρίνει το βαθµό της µείξης του µε ένα άλλο.
Έτσι στο παράδειγµα µας έχουµε κόκκινο, κόκκινο-πορτοκαλί, πορτοκαλί-κίτρινο.
Η φωτεειννότηταα αφορά το πόσο σκούρο ή ανοιχτό είναι ένα χρώµα ανάλογα µε το πόσο λευκό, γκρί-
ζο ή µαύρο περιέχει, είτε µε την ένταση του φωτισµού του. Ένα χρώµα λέµε ότι είναι ανοιχτό, όταν έχει
διαλυθεί µε λευκό. Λέµε ότι είναι σκούρο όταν έχει διαλυθεί µε µαύρο, και λέµε ότι έχει τόνο, όταν έ-
χει αναµειχθεί µε γκρίζο.
Το σκούρο χρώµα έχει την ιδιότητα να έρχεται πιο µπροστά από ένα ανοιχτό. Αυτό είναι ένα φαινό-
µενο της χρωµατικής προοπτικής, το οποίο µπορούµε να παρατηρήσουµε και στο φυσικό κόσµο.
Ο κορεσσµόός ή έντααση δείχνει τη διαφορά ανάµεσα σε µια απόχρωση και σε ένα χρώµα που έχει α-
ναµιχθεί µε άσπρο ή µαύρο. ∆ηλαδή, η ένταση είναι συνάρτηση της απόχρωσης και της φωτεινότητας.
• Αλλαγές ιδιοτήτων
Ένα χρώµα µπορεί να αλλάξει ιδιότητες (απόχρωση, φωτεινότητα, κορεσµό) είτε από τον τρόπο που
φωτίζεται είτε από τα χρώµατα του περιβάλλοντός του.
• Θερµά και ψυχρά χρώµατα

Θερµά χρώµατα θεωρούνται το κόκκινο το κίτρινο και το πορτοκαλί.
Ψυχρά χρώµατα είναι το µπλε, το πράσινο και το βιολέ.
Τοποθετήστε σε φόντο ίδιου χρώµατος ανοιχτές και σκούρες αποχρώσεις του ίδιου χρώµατος. Συζη-
τήστε στην τάξη τις παρατηρήσεις σας.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α 188

Τοποθετήστε τετράγωνα του ίδιου χρώµατος σε φόντο που το χρώµα του έχει αναµειχθεί µε άσπρο
µαύρο ή γκρίζο. Συζητήστε στην τάξη τις παρατηρήσεις σας.
32
∆ΡΑ
Να εξεταστούν εµπρεσιονιστικά έργα ως προς το χειρισµό των χρωµάτων και ιδιαίτερα των συµπληρω-
µατικών.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑΑ 20
Μελετήστε έργα ζωγραφικής. Αναγνωρίστε τα βασικά και τα συµπληρωµατικά χρώµατα, τα θερµά και
τα ψυχρά.
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφαλαίο που ολοκληρώσαµε, προσδιορίσαµε την έννοια της τέχνης και τα χαρακτηριστικά
της. Περιγράψαµε και αναλύσαµε θεµελιώδεις αρχές του ελεύθερου σχεδίου.
Παρουσιάσαµε τις αντιλήψεις για το χώρο και τον όγκο στις διάφορες ιστορικές περιόδους και
περιγράψαµε συνοπτικά τα χρωµατικά στοιχεία της σύνθεσης.
33
34
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο2
ΜΕΙΚ
ΚΤΕΣ
Σ ΤΕΧ
ΧΝΙΚ
ΚΕΣ
Σ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Ο σκοπός του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει µερικές από τις τεχνικές που χρησιµοποιούνται στη ζω-
γραφική µε διαφορετικά υλικά, όπως η ακουαρέλα, το ελαιόχρωµα, τα ακρυλικά. Επίσης περιγράφεται
και η µεικτή τεχνική, όπως του ακρυλικού µε ελαιόχρωµα και του ακρυλικού µε παστέλ.
ΠΡΟΟΣ∆ΟΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟΟΤΕΛ ΛΕΣ

ΣΜΑΤΑ Α
Όταν θα έχετε µελετήσει αυτό το κεφάλαιο, θα µπορείτε να:
• Χρησιµοποιήσετε διαφορετικές τεχνοτροπίες ως προς τα υλικά.
ΕΝ
∆ΙΑ
Α
• Μάσκα
• Φροτί
• Μονότυπα
• Υφή
• Οδοντογλυφίδα
• Νέφτι
• Σκίαση
• Ψέκασµα
• Υγρό χρώµα
• Πινέλο
• Μονοχρωµατική αποτύπωση
• Αφαίρεση
• Χάραγµα
• ∆ιαβάθµιση
• Λαζούρα
35
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣΣ ΠΑ
ΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣΣ (τεχχνικκέςς)
Το κεφάλαιο αυτό χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα περιγράφονται οι τεχνικές µε
ακουαρέλες. Στη δεύτερη αναλύονται οι τεχνικές µε ελαιοχρώµατα. Στην τρίτη παρουσιάζονται οι τε-
χνικές µε τα ακρυλικά και στην τέταρτη ενότητα οι µεικτές τεχνικές.
36
ΜΕΙΚ
ΚΤΕΣ
Σ ΤΕΧ
ΧΝΙΚ
ΚΕΣ
Σ
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
1.1 Εισσαγωγή
Σε αυτή την ενότητα θα προσπαθήσουµε να αναλύσουµε κάποιες τεχνικές που θα µας εξοικειώσουν
µε τις πλαστικές λύσεις που µπορεί να µας δώσει το υλικό της ακουαρέλας. Η διαρκής τριβή και η συσ-
σώρευση εµπειρίας είναι ο καλύτερος τρόπος για να αφοµοιώσουµε αυτές τις τεχνικές. Είναι απαραί-
τητο να έχουµε συνεχή επαφή µε το υλικό αλλά πάνω απ’ όλα υποµονή. Η φαντασία η τόλµη και κυρίως
ο πειραµατισµός δίνουν τη δυνατότητα να καθορίσουµε αλλά και να τελειοποιήσουµε, όσο αυτό είναι
δυνατό, τα εκφραστικά µας µέσα.
Κατά τη ζωγραφική διαδικασία, αν έχουµε κατακτήσει ένα επίπεδο ελευθερίας µε το υλικό ως προς
το χειρισµό του, πολλές φορές σηµαντικό ρόλο παίζουν κάποια λάθη ή ατυχήµατα που µπορούν να δώ-
σουν νέες δηµιουργικές λύσεις.
1.2 Τεχχνικκές µε ακουααρέλεςς
• Μάσκα µεε κεροµποογιάά

Προκειµένου να διατηρήσουµε τα λευκά, να προφυλά-
ξουµε µια χρωµατισµένη περιοχή ή να δηµιουργήσουµε
ανακλάσεις, απλώνουµε πάνω στις περιοχές που θέλου-
µε µια µάσκα από άσπρη κεροµπογια. Η κεροµπογιά δεν
αφαιρείται και διατηρεί το άσπρο χρώµα της. Μπορού-
µε όµως να την αφαιρέσουµε µε ένα ξυραφάκι, αν το
στρώµα της µπογιάς είναι λεπτό.
• Η τεεχνικκή τοου στεγγνοού πιννέλλου (φ

φροτί))
Έχοντας στο πινέλο µας αρκετό χρώµα, ελάχιστα διαλυµένο µε νερό, αυτό
έχει την ιδιότητα να µένει στην επιφάνεια του χαρτιού προβάλλοντας τους
πόρους του.
Με αυτή την τεχνική µπορούµε να δηµιουργήσουµε υφές. Τα αποτελέσµατα
αυτής της τεχνικής θα διαφέρουν, ανάλογα µε τον τύπο και την τραχύτητα του
χαρτιού.
37
• Κηλλίδδεςς και µονόότυυπαα
Εάν επάνω σε µια περιοχή που έχετε µόλις χρωµατίσει, απλώσετε ένα κοµµάτι χαρτιού, το χρώµα έχει
την ιδιότητα να απλώνεται ανοµοιόµορφα δηµιουργώντας υφή. Έτσι µπορούµε να αποδώσουµε την τρα-
χύτητα επιφανειών όπως, το έδαφος, οι τοίχοι κ.ά.
• ∆ηµιοουργία υφ
φήςς µεε νερό
Ενώ το έργο σας είναι ακόµα νωπό, µπορείτε να υγράνετε µε το πινέλο σας ορισµένες περιοχές. Το χρώ-
µα της ακουαρέλας παρασύρεται προς το περίγραµµα της περιοχής που βρέξατε παρουσιάζοντας ένα
σκούρο κύκλο, ενώ το εσωτερικό της περιοχής ξεβάφει. Σε αυτές τις ξεβαµµένες περιοχές µπορείτε
να προσθέσετε έναν άλλο τόνο ή ένα άλλο χρώµα.
• Η τεεχνικκή της οδοντοογλυφ

φίδδας
Με µια οδοντογλυφίδα µπορείτε να ξύσετε το υγρό χρώµα, να απαλύνετε τον τόνο του, να δηµιουργή-
σετε πολύ λεπτά λευκά κενά ή να τραβήξετε πολύ λεπτές γραµµές.
Αν βουτήξετε την οδοντογλυφίδα στο χρώµα και τραβήξετε γραµµές πάνω σε υγρή βάση, τότε το περί-
γραµµα της γραµµής θα αλλοιωθεί δίνοντας ένα περίεργο αποτέλεσµα.
• ∆ηµιοουργία υφ
φήςς µεε νέφτι
Η ακουαρέλα και το νέφτι είναι υλικά ασύµβατα. Βουτώντας, λοιπόν, ένα πινέλο σε νέφτι και ακουµπώ-
ντας το σε µια περιοχή φρεσκοβαµµένη και άρα υγρή ακόµα, η ακουαρέλα θα απωθηθεί προς τα έξω
δηµιουργώντας ανοιχτόχρωµες κηλίδες.
• Τεχχνικκή σκίαασηςς µεε ψέκασµαα

Τρίβουµε µια οδοντόβουρτσα βουτηγµένη στο χρώµα πάνω στα δόντια µιας χτένας. Με την τεχνική αυ-
τή µπορούµε να δηµιουργήσουµε εντυπωσιακά εφέ σκίασης.
Πειραµατιστείτε µε τις τεχνικές που αναλύσαµε στην ενότητα που προηγήθηκε. Επιλέξτε χαρτιά διαφο-
ρετικών τύπων και υφής.
Συζητήστε τα αποτελέσµατα των εργασιών σας στην τάξη.
38
Ξαναδουλέψτε τα έργα που δηµιουργήσατε στο κεφαλαίο «ζωγραφική µε ακουαρέλες». Αυτήν τη φο-
ρά προσπαθήστε να ενσωµατώσετε στα νέα έργα που θα δηµιουργήσετε, τις τεχνικές που εµπεδώσα-
τε σε αυτήν την ενότητα.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ3
Κόψτε µάσκες από χαρτί σε διαφορετικά σχήµατα και δηµιουργήστε αφηρηµένες συνθέσεις µε την τε-
χνική της οδοντόβουρτσας.
39
40
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
Στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσουµε να εξοικειωθούµε µε κάποιες από τις τεχνικές που περιλαµβά-
νονται στο ευρύτατο πεδίο εφαρµογών του ελαιοχρώµατος. Είναι τόσο προσιτό και εύχρηστο ως µέσο
που στις µέρες µας γνωρίζει τη µεγαλύτερη αποδοχή µεταξύ των ζωγράφων, επαγγελµατιών και µη.
Τα ελαιοχρώµατα είναι τόσο φιλικά στο χρηστή που σχεδόν προσαρµόζονται στις ανάγκες και στον
τρόπο δουλείας του. Χρησιµοποιούνται αραιωµένα ή παχύρρευστα κατευθείαν από το σωληνάριο και
µπορούν να τοποθετηθούν στην επιφάνεια του πίνακα. Χαρακτηριστικές είναι οι περιοχές σε πορτρέτα
του Ρέµπραντ, οι οποίες είναι ανάγλυφες, αλλά και πολλοί άλλοι, όπως ο Turner ή ο Van Gogh, τα χρη-
σιµοποιούν µε παρόµοιο τρόπο.
Τοποθετούνται µε σπάτουλα ή απλώνονται µε το πινέλο. Ακόµη και µε τα δάχτυλα µπορούν να δου-
λευτούν, όπως έκανε ο Tiziano. Μπορούν να µετακινηθούν οι µάζες του χρώµατος πάνω στην επιφά-
νεια του πίνακα, αλλά και µε ένα απλό ξύσιµο µπορούµε να αποµακρύνουµε τα χρώµατα και να δοκι-
µάσουµε ξανά.
Η εξοικείωση λοιπόν µε ένα τόσο βολικό µέσο είναι αποτέλεσµα της δουλειάς που θα επενδύσουµε
σε αυτά, έτσι ώστε να καλλιεργήσουµε µε τέτοιο τρόπο τα εκφραστικά µας µέσα, που θα µας επιτρέ-
ψουν να δώσουµε «περιεχόµενο» στα έργα µας.
2.22 Τεχχνικκές µε ελλαιοοχρώµααταα
• Ανααλύονταας ουδέτεερα χρώµααταα

Χρώµατα όπως το γκρίζο, το καστανό, το µπεζ και όλα τα ενδιάµεσα ακα-
θόριστα χρώµατα παίζουν πολύ σηµαντικό ρόλο: παρέχουν αντίθεση στα
έντονα και ζωηρά χρώµατα λειτουργώντας ως φόντο. Ο καλύτερος τρόπος
για να αναλύουµε και να δηµιουργούµε ουδέτερα χρώµατα είναι να ζωγρα-
φίσουµε ένα ή δυο ζωηρόχρωµα αντικείµενα πάνω σε λευκό φόντο. Έτσι,
όταν παρατηρήσουµε το λευκό φόντο, θα διαπιστώσουµε µια µεγάλη ποι-
κιλία απαλών χρωµάτων και ελάχιστο καθαρό άσπρο ή και καθόλου.
• Τεεχνικκή τοου υγγροού χρώµαατοος πάάνω

ω σε υγρόό
Στην τεχνική αυτή εναποθέτουµε στρώσεις υγρού χρώµατος πάνω σε ήδη υγρό χρώµα. Ξεκινάµε µε α-
ραιωµένο χρώµα και σταδιακά τοποθετούµε στρώσεις παχύρρευστου χρώµατος. Οι πινελιές πρέπει να
είναι απαλές και να µπαίνουν µε ιδιαίτερη προσοχή, γιατί η παράθεση πολλών διαφορετικών χρωµάτων
41
µπορεί να οδηγήσει σε ένα αποτέλεσµα συγχυσµένο και εν τέλει γκρί-
ζο. Όταν συµβεί κάτι τέτοιο, πρέπει να αφαιρεθεί το χρώµα µε µια σπά-
τουλα και να αρχίσουµε πάλι από την αρχή.
• Τεχχνικκή τηςς µοονοχρωµαατικκήςς αποοτύύπω

ωσης
Με την τεχνική αυτή κάνουµε µε το πινέλο µας ένα σχέδιο µονοχρωµατικό
που θα αποτελέσει το σκελετό του έργου µας. Έτσι µπορούµε να µελετή-
σουµε διεξοδικά τις τονικές διαβαθµίσεις πριν προχωρήσουµε στην τελική
εκδοχή του. Λεονάρντο ντα Βίτσι, «Η Παναγία
µε το Θείο βρέφος, την Αγία Άννα
και τον Ιωάννη», προσχέδιο 1497
• Τεεχνικκή τηςς χρωµαατισσµέένηςς βάσηςς

Περνάµε ένα χρώµα, συνήθως ουδέτερο, την επιφάνεια που θα ζωγραφίσου-
µε. Απλώνουµε το χρώµα, αραιωµένο µε ένα πλατύ πινέλο, δηµιουργώντας
µια χρωµατική βάση. Αυτή την τεχνική τη χρησιµοποιούµε, γιατί το συνήθως λευ-
κό χρώµα της επιφάνειας που δουλεύουµε, µπορεί να λειτουργήσει έντονα α-
κόµη και αν δεν είναι έντονο. Έτσι µπορεί να µας προκύψουν χρώµατα άτονα,
Γ. Τσαρούχης «Ο ζωγράφος
καθώς καθετί προβάλλεται έντονο πάνω στο άσπρο.
και το µοντέλο του» (ηµιτελές),
1974
• Η τεεχνικκή τοου πινέλλου

Όταν δουλεύουµε µε πινέλο ελαιοχρώµατα, λόγω της παχύρρευστης υφής τους,
αφήνουν πάνω στη ζωγραφική µας επιφάνεια ένα συγκεκριµένο αποτύπωµα, µια
ιδιαίτερη υφή. Αποδίδοντας λοιπόν τα σχήµατα της εικόνας που συνθέτουµε, α-
κολουθούµε µε το πινέλο µας τη µορφή τους. ∆εν είναι ανάγκη οι πινελιές µας
να έχουν την ίδια κατεύθυνση ή το ίδιο πλάτος. Προσπαθούµε να χρωµατίσου-
Β. Βαν Γκογκ
µε αλλά και να σχεδιάσουµε ταυτόχρονα µε το πινέλο. Τα πινέλα έχουν διάφο- «Το πορτραίτο του ∆ρ.
ρα σχήµατα και µεγέθη. Πειραµατιζόµαστε µε αυτά και µε τα αποτυπώµατα που Γκασσέ», 1890
σχηµατίζουν.
• Τεχχνικκή µεε πααχύ στρρώµαα χρώ

ώµαατοος
Με την τεχνική αυτή τοποθετούµε στρώµα χρώµατος πολύ παχύ, συνήθως ό-
πως βγαίνει από το σωληνάριο. Τοποθετείται µε πινέλο ή και µε τη σπάτουλα.
Η τεχνική αυτή µας προσφέρει πολύ ενδιαφέρουσες υφές. Το παχύ στρώµα
χρώµατος µπορεί να τοποθετηθεί σε επιλεγµένες περιοχές του έργου µας ή
να το δουλέψουµε ολόκληρο µε αυτόν τον τρόπο.
42
• Τεεχνικκή ζω
ωγραφικκής µε σπάάτοουλα
Εκτός από την τοποθέτηση του χρώµατος µε πινέλο, µπορούµε να δουλέψουµε α-
ποκλειστικά και µόνο µε τη σπάτουλα. Η τεχνική της σπάτουλας µας δίνει ένα ιδιαί-
τερο αποτέλεσµα. ∆ηµιουργεί µια πολύ ενδιαφέρουσα υφή, όπου τα σχήµατα έ-
χουν επίπεδη όψη µε ανάγλυφα περιγράµµατα.
• Τεεχνικκή τοου φροτί (σστεγγνό πιννέλλο)
Όταν µε το πινέλο περάσουµε ένα στεγνό στρώµα χρώµατος πάνω σε µια αδρή επιφάνεια, τότε το χρώ-
µα συγκρατείται πάνω στις προεξοχές της επιφάνειας, δίνοντας µια πολύ ενδιαφέρουσα υφή.
• Τεχχνικκή αφαίρρεσσηςς τοου χρώ

ώµαατοος
Κάποιες φορές µπορεί να διαπιστώσουµε ότι κάτι δεν πάει καλά στο έργο
µας. Τότε, ξύνοντας µε τη σπάτουλα, µπορούµε να αφαιρέσουµε το χρώµα
προκείµενου να ξεκινήσουµε από την αρχή. Όµως πολλές φορές, το ξύσιµο
του χρώµατος, µας δίνει ενδιαφέροντα αποτελέσµατα. Έτσι το ξύσιµο µπορεί
να λειτουργήσει σαν αυτόνοµη τεχνική. Η τεχνική αυτή είναι πολύ αποδοτική
στην απεικόνιση της ατµόσφαιρας, αλλά δίνει και πιο απαλά και συγχωνευ-
µένα χρώµατα.
• Τεεχνικκή χαράγµαατοος της µπόόγιαας

Χαράσσοντας µε την ανάποδη του πινέλου µας ή µε ένα µολυβί ή µε τη µύτη
της σπάτουλας µια παχιά στρώση της µπόγιας, µπορούµε να δηµιουργήσου-
µε πολύ λεπτές γραµµές και ταυτόχρονα την εντύπωση υφής.
43
Πειραµατιστείτε µε τις τεχνικές που αναλύσαµε στην ενότητα που προηγήθηκε.
Επιλέξτε επιφάνειες διαφορετικής ποιότητας και υφής, προετοιµασµένα χαρτιά, µουσαµάδες, ξύλινες
προετοιµασµένες επιφάνειες, κτλ. Συζητήίστε τα αποτελέσµατα των εργασιών σας στην τάξη.
∆ΡΑ
Αφού εµπεδώσετε τις τεχνικές µε ελαιοχρώµατα, δηµιουργήστε έργα ελαιογραφίας ενσωµατώνοντας,
όπου κρίνετε εσείς, τις τεχνικές αυτές.
44
EΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
3.1 Εισσαγω
ωγή
Στα πλαίσια της γνωριµίας µας µε τα διαφορετικά υλικά και το εύρος των πλαστικών δυνατοτήτων που
αυτά προσφέρουν, σε αυτήν την ενότητα θα ασχοληθούµε µε ένα σχετικά νέο µέσο, ταα ακρυλικκά.
Τα ακρυλικά εµφανίστηκαν στην αγορά χρωµάτων αρχικά για βιοµηχανική χρήση. Η τάση αρκετών καλ-
λιτεχνών για πειραµατισµό όµως, από τις αρχές του εικοστού αιώνα, εισήγαγε τα ακρυλικά στην αγορά
των υλικών για τις καλές τέχνες. Το ακρυλικό ως υλικό αποδείχτηκε τελικά πιο φιλικό και από το ελαιό-
χρωµα. Οι πλαστικές λύσεις που µπορεί να δώσει κινούνται σ’ ένα πολύ µεγάλο εύρος. Οι τεχνικές δυ-
νατότητές του δύσκολα µπορούν να δοθούν από άλλα υλικά. Θα προσπαθήσουµε λοιπόν σ’ αυτή την
ενότητα να γνωρίσουµε τις κυριότερες ακρυλικές τεχνικές.
3.22 Tεεχνικκές µεε ακρυλικκά
• Τεεχνικκή τοου αραιω

ωµένου χρώµατοος
Υγραίνουµε πολύ καλά τη βάση πάνω στην οποία θα ζωγραφίσουµε, µε κα-
θαρό νερό. Προτού στεγνώσει, περνάµε µε το πινέλο µικρή ποσότητα α-
κρυλικού. Αφήνουµε το χρώµα να απλωθεί πάνω στην υγρή επιφάνεια µό-
νο του.
• Τεεχνικκή µεε πινέέλοο

Η τεχνική αυτή είναι πανοµοιότυπη µε εκείνη που περιγράψαµε στην ενότητα των τεχνι-
κών µε ελαιόχρωµα, εξαιτίας της οµοιότητας ως προς την κρεµώδη υφή µεταξύ των δύο
υλικών. Η ιδιαίτερη υφή που αφήνει το αποτύπωµα του ακρυλικού, όταν δουλεύεται µε
πινέλο, µας επιτρέπει να χρωµατίζουµε αλλά και να σχεδιάζουµε ταυτόχρονα. Πειρα-
µατιστείτε λοιπόν µε τα ακρυλικά όπως και µε το ελαιόχρωµα.
• Τεχχνικκή τοου µοονότυυποου

Πάνω σε ένα λεκέ χρώµατος ή σε ένα σχήµα, πιέζουµε ένα κοµµάτι χαρτί ή οτιδή-
ποτε άλλο (µουσαµάς ύφασµα κ.ά.).
45
• Τεεχνικκή διααβάθµµισσηςς
Η τεχνική αυτή µας επιτρέπει την οµαλή µετάβαση από το ένα χρώ-
µα στο άλλο.
Ξεκινώντας από το αρχικό χρώµα, προχωράµε µε αρκετές πινε-
λιές προς το τελικό. Καθώς φτάνουµε στις παρυφές της διαβάθµι-
σης, αυξάνεται η ποσότητα του τελικού χρώµατος και µεταφέρεται
προς την περιοχή του αρχικού. Αυτή η διαδικασία επαναλαµβάνεται
µέχρι να συγχωνευτούν τα δυο χρώµατα.
• Τεεχνικκή χαράγµαατοος τηςς µποογιάάς

Το στρώµα του υγρού χρώµατος το χαράσσουµε µε κάτι αιχµηρό. Αυτό µπο-
ρεί να είναι η ανάποδη του πινέλου, ένα µολύβι ή σπάτουλα. Η τεχνική είναι
ακριβώς η ίδια µε αυτή που περιγράψαµε στην ενότητα του ελαιοχρώµατος.
• Τεχχνικκή αραιώ
ώµαατοος
Όταν στεγνώνει µια περιοχή, πρώτα στεγνώνει το περίγραµµα και µετά το ε-
σωτερικό.
Αν εκµεταλλευτούµε αυτήν τη διάφορα, αραιώνοντας το χρώµα του εσω-
τερικού, το αποτέλεσµα θα είναι ένα οπτικό εφέ.
• Τεχχνικκή τοου στεεγνούύ πινέέλου

Μ’ ένα παλιό φθαρµένο πινέλο και µε µια µικρή ποσότητα χρώµατος τρίβου-
µε το πινέλο στη ζωγραφική µας επιφάνεια. Με επάλληλες στρώσεις διαφο-
ρετικού χρώµατος µπορούµε να δηµιουργήσουµε τονικά εφέ.
• Τεεχνικκή τηςς λαζούρρας

Η λαζούρα επιτυγχάνεται µε βάση ένα πολύ αραιωµένο ακρυλικό
χρώµα που πληµµυρίζει µια επιφάνεια, στην οποία έχουµε ήδη ζω-
γραφίσει, λειτουργώντας σαν πέπλο. Η λαζούρα απλώνεται είτε
σε στεγνή επιφάνεια, εάν δε θέλουµε να αλλάξει τίποτα στο στρώ-
µα χρώµατος που βρίσκεται από κάτω, είτε σε υγρή, εάν θέλουµε
να επιτύχουµε συγχώνευση των δύο στρώσεων.
46
∆ΡΑ
Πειραµατιστείτε µε τις τεχνικές που αναλύσαµε στην ενότητα που προηγήθηκε.
Συζητήστε τα αποτελέσµατα των εργασιών σας στην τάξη.
∆ΡΑ ΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α7
Αφού εµπεδώσετε τις τεχνικές µε ακρυλικά, δηµιουργήστε έργα ενσωµατώνοντας, όπου κρίνετε εσείς,
τις τεχνικές αυτές.
47
48
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α4
MEIK
KTEΣ
Σ ΤΕΧ
ΧΝΙΚ
ΚΕΣ
Σ
Η τεχνολογία των υλικών µας υποδεικνύει ότι υλικά ασύµβατα µεταξύ τους, εάν αναµειχθούν ή συνδυα-
στούν, το πιο πιθανό είναι να µας δώσουν αµφίβολα αποτελέσµατα. Από την άλλη πλευρά, υλικά που
παρουσιάζουν ορατή σχέση µεταξύ τους, επειδή έχουν π.χ. κοινό µέσο διάλυσης, µπορούν να συνδυα-
στούν µέσα στη ζωγραφική διαδικασία και να µας προτείνουν ενδιαφέρουσες πλαστικές λύσεις και δια-
φορετικές ζωγραφικές µεθόδους.
Ο ζωγράφος όµως, παρ’ όλες τις επιφυλάξεις που πρέπει να διατηρεί, οφείλει να δοκιµάζει, να ε-
ρευνά και να πειραµατίζεται µε τα υλικά προκειµένου να ανακαλύψει τις δυνατότητες που κρύβουν, και
µε βάση τις εµπειρίες του να πλουτίσει και να προχωρήσει περισσότερο τη ζωγραφική του διαδικασία.
4.22. Μεικκτέςς τεχχνικκές

4.2.1. Πααστέλλ και ακρυλλικκό
Σε αυτή την τεχνική αρχίζουµε να ζωγραφίζουµε µε ξη-

ρά παστέλ που τα βρίσκουµε σε µορφή µικρών ράβδων
όπως οι κιµωλίες. Πρόκειται για καθαρή χρωστική ύλη
και έχει ως συνδετικό µέσο την αραβική γόµα.
Το παστέλ µας δίνει τη δυνατότητα να γράψουµε µε
αυτό προς όλες τις κατευθύνσεις ή ακόµα και να γεµί-
σουµε επιφάνειες, χρησιµοποιώντας την πλατιά του
πλευρά. Μπορούµε να απλώσουµε τη χρωστική ύλη µε
τα δάχτυλά µας, µε ένα πανί ή ακόµα και µε ένα χαρτοµάντιλο. Το παστέλ έχει µια πλούσια πορώδη υ-
φή. Με το παστέλ µπορούµε να γράψουµε και να καθορίσουµε µε ακρίβεια την ποιότητα της γραµµής.
Τα επίπεδα που έχουµε γεµίσει µε παστέλ είναι πυκνά, και µπορούµε να τα αναµείξουµε πάνω στη
ζωγραφική επιφάνεια µε ακρυλικό. Το αποτέλεσµα θα είναι, ο αρχικός τόνος που είχε το παστέλ να προσ-
διορίσει το χρωµατισµό της ανάµειξης µε το ακρυλικό.
Το άπλωµα του ακρυλικού πάνω στο παστέλ κατευθείαν στη ζωγραφική επιφάνεια θα πρέπει να γί-
νεται µε προσοχή, ώστε να αναµειχθούν καλά µεταξύ τους, και το χρώµα που θα προκύψει να έχει συ-
νοχή.
49
Υπάρχει βέβαια και ο άλλος δρόµος, αναµειγνύο-
ντας τα δύο µέσα, ακρυλικό και παστέλ, στην παλέτα.
Στο τελείωµα του έργου µας συµµετέχουν ισότιµα και
τα δύο µέσα. Η καθαρή γραµµή του παστέλ συνδυά-
ζεται µε τις πινελιές του ακρυλικού, δηµιουργώντας
διαφορετικά επίπεδα και ποιότητες.
4.22.22. Ελλαιόόχρωµαα και ακρυλικκό
Σε αυτή την τεχνική αρχίζουµε την εργασία µας µε το ακρυλικό, αφού δεν µπορεί να συνδυαστεί µε το ε-
λαιόχρωµα, γιατί το µέσο διάλυσής του, το νερό, είναι ασύµβατο µε το λάδι, µε αποτέλεσµα να το απωθεί.
Επεξεργαζόµαστε στην αρχή το ακρυλικό, το οποίο µπορούµε να το αξιοποιήσουµε ως φόντο στην
περαιτέρω επεξεργασία µε το ελαιόχρωµα. Τοποθετούµε, λοιπόν, το ακρυλικό χρώµα χωρίς λεπτοµέ-
ρειες προκειµένου να αποδώσουµε τη βασική δοµή του θέµατος.
Το γρήγορο στέγνωµα του ακρυλικού είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του. Πάνω στα στε-
γνά στρώµατα του ακρυλικού επανερχόµαστε ξανασχεδιάζοντας τα σχήµατα, προσδιορίζοντας τα χρώ-
µατα και τους τόνους. Αφού στεγνώσει και πάλι το ακρυλικό, το χρησιµοποιούµε ως φόντο. Σε αυτό το
ακρυλικό φόντο αρχίζουµε να ζωγραφίζουµε µε το ελαιόχρωµα, εκµεταλλευόµενοι τις δυνατότητες που
µας δίνει αυτό το υλικό. Το ελαιόχρωµα µας επιτρέπει να τροποποιήσουµε τη βάση που δηµιουργήσα-
µε και να οδηγήσουµε το έργο µας στην ολοκλή-
ρωσή του.
Είναι σηµαντικό να χρησιµοποιούµε διαφορε-
τικά πινέλα για τα ακρυλικά και τα ελαιοχρώµατα
µιας κι έχουν διαφορετικά µέσα διάλυσης, το νε-
ρό και το νέφτι αντίστοιχα.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ
Α8
Χρησιµοποιώντας τις τεχνικές που περιγράψαµε, πειραµατιστείτε σε επιφάνειες διαφορετικής ποιότη-
τας και υφής.
Αφού εµπεδώσετε τις τεχνικές αυτές, δηµιουργήστε δικά σας έργα ενσωµατώνοντας τις τεχνικές αυτές.
50
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο που ολοκληρώσαµε, γνωρίσαµε το εύρος των πλαστικών δυνατοτήτων που προσφέ-
ρουν τα υλικά της ακουαρέλας, του ελαιοχρώµατος και των ακρυλικών, όπως επίσης και των µει-
κτών τεχνικών. Όµως, µόνο µέσα από τον πειραµατισµό θα γίνει εφικτή η χρησιµοποίηση αυτών
των τεχνικών και, σε συνδυασµό, βέβαια, µε τόλµη και φαντασία, θα καταστεί δυνατό να εφαρ-
µόσετε όσα περιγράφονται.
51
52
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο3
ΖΩΓΡ
ΡΑΦΙΚ
ΚΗ ΜΕ ΤΕΜ
ΜΠΕΡ
ΡΕΣ
Σ
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΗ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να δώσει έναν ορισµό της τεχνικής της τέµπερας, καθώς και ένα
συνοπτικό ιστορικό.
Να περιγράψει τα υλικά και τα εργαλεία της τεχνικής αυτής. Επίσης, να παραθέσει µια σειρά από δρα-
στηριότητες που θα σας εξοικειώσουν µε τη βασική αυτή τεχνική.
ΠΡΟΟΣ∆ΟΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟΟΤΕΛ ΛΕΣ

ΣΜΑΤΑ Α
Όταν ολοκληρώσετε τη µελέτη αυτού του κεφαλαίου θα είστε σε θέση να:
• Γνωρίζετε έναν ορισµό της τεχνικής για ζωγραφική µε τέµπερα, καθώς και ένα συνοπτικό ιστορικό.
• Χρησιµοποιήσετε τα υλικά και τα εργαλεία που απαιτούνται.
• Αντιγράψετε δηµιουργικά µε αυτήν την τεχνική έργα ζωγραφικής τα οποία παρουσιάζονται.
• ∆ηµιουργήσετε δικές σας συνθέσεις.
ΕΝ
∆ΙΑΑ
• Βερνίκι
• Υγρή µάσκα
• Αραβική γόµα
• Γραµµή
• Βασικά και συµπληρωµατικά χρώµατα
• Αποχρώσεις
• Θερµά και ψυχρά χρώµατα
• Μείξεις χρωµάτων
• ∆οµικά στοιχεία
53
ΕΙΣ
ΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣ
Σ
Το κεφαλαίο αυτό αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα δίνεται ο ορισµός και το ιστορι-
κό της τεχνικής. Στη δεύτερη ενότητα περιγράφονται τα υλικά και τα εργαλεία. Στην τρίτη ενότητα πα-
ρατίθενται δραστηριότητες που θα σας εξοικειώσουν µε την τεχνική αλλά και µε έννοιες του κεφαλαί-
ου «Εισαγωγή στις εικαστικές τέχνες».
Ντοµένικο Βενετσιάνο Σάντρο Μποτιτσέλλι

«Πορτραίτο νεαρής γυναίκας», 1465 «Η Παλλάδα και ο Κένταυρος», 1482
54
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΟ ΤΗΣ
Σ ΤΕΜ
ΜΠΕΡΑ
ΑΣ
1.1 Τι είνναι τέέµπεραα
• Ορισµός της τεχνικής για ζωγραφική µε τέµπερα.

Η τεχνική αυτή, κατά την οποία αναµειγνύουµε µε κρόκο αυγού τη χρωστική ουσία που είναι σε κατά-
σταση σκόνης, προκειµένου να δέσει, ονοµάζεται τέέµππεραα. Κατόπιν αραιώνεται µε νερό και στρώνεται
σε ένα στρώµα από γύψο, το λεγόµενο gesso. Από την ανάµειξη αυτή προκύπτει ένα χρώµα το οποίο
έχει τις εξής ιδιότητες: είναι αδιαφανές, σταθερό, γρήγορο στο στέγνωµα και έτσι γίνεται απαλότερο
(πέφτει η φωτεινότητα και η τονικότητα) όταν ξεραθεί.
• Συνοπτικό Ιστορικό.
Η τέµπερα ήταν κυρίαρχη τεχνική της ζωγραφικής σε σανίδι από το 15ο αιώνα. Από τις αρχές όµως του
14ου ως τα µέσα περίπου του 16ου, χρησιµοποιήθηκε και µια µεικτή τεχνική που στηριζόταν στο πέρα-
σµα της τέµπερας µε ένα στρώµα λαδιού. Αυτή η τεχνική προετοίµασε την τεχνική της ελαιογραφίας η
οποία έχει πολύ µεγαλύτερες δυνατότητες σε σχέση µε την τέµπερα.
Η ελαιογραφία έδωσε τη δυνατότητα για ακριβέστερη απόδοση των λεπτοµερειών του θέµατος. Με
τη χρήση λαδιού επιτυγχάνεται σταθερότητα και έτσι δεν αλλοιώνονται οι χρωµατικές διαβαθµίσεις µε
το πέρασµα του χρόνου. Επίσης αναδεικνύεται η απόδοση των εύθραυστων λεπτοµερειών. Ταυτόχρο-
να το ελαιόχρωµα προσφέρει µια ικανοποιητική βραδύτητα στο στέγνωµα, ώστε να επιτρέπει το ρετου-
σάρισµα.
Αποτέλεσµα, λοιπόν, των δυνατοτήτων της ελαιογραφίας ήταν η σταδιακή εκτόπιση της τέµπερας. Όµως
τον 20ό αιώνα παρατηρήθηκε κάποια τάση για αναβίωση και επαναχρησιµοποίηση της τέµπερας.
55
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΥΛΙΚ
ΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑ
ΑΛΕΙΑ
Α
2.1 Υλικκά
Οι τέµπερες διατίθενται σε σωληνάρια.

Περιέχουν χρώµα σε µορφή που µοιάζει µε αυτή των ελαιοχρωµάτων (παχύρρευστη). Κύριο χαρακτη-
ριστικό τους είναι η άµεση αραίωσή τους. Τα σωληνάρια αγοράζονται χωριστά ή σε κουτιά των 12 χρωµά-
των.
2.1.11 Ειδδικκά βοηθθητικκά υλικκά

Βεερνίκκιαα: ∆ιατίθενται σε υγρή µορφή στο εµπόριο σε µικρά µπουκαλάκια.
Υγρρή µάάσκα: Προσφέρει προσωρινή κάλυψη σηµείων.
Βερρνίκκιαα τελλειώ
ώµαατοος: ∆ιατίθενται στο εµπόριο σε µορφή σπρέι.
Αραβικκή γόµαα: ∆ίνει διαφάνεια και ελαστικότητα στα χρώµατα.
57
2.22 Ερργαλείαα
Πιννέλλα
Τα κοντά πινέλα είναι κατάλληλα για τη ζωγραφική µε υδατοδιαλυτά χρώµατα. Τα πινέλα νερού έχει µε-
γάλη σηµασία να δηµιουργούν λεπτή µύτη, καθώς επίσης και να µπορούν να συγκρατούν µεγάλη πο-
σότητα νερού.
Πααλέτεες
Συνήθως χρησιµοποιούµε πλαστική σε σχήµα αυγοθήκης. Είναι ιδιαίτερα
σταθερή.
58
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
Στο κεφάλαιο «Εισαγωγή στις εικαστικές τέχνες» αναλύσαµε τις βασικές αρχές του ελεύθερου σχεδί-
ου, καθώς και τα χρωµατικά στοιχεία της σύνθεσης. Προκειµένου να εξοικειωθούµε µε τις βασικές αυ-
τές αρχές, προτείνονται οι ακόλουθες δραστηριότητες.
∆ΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΑ Α1
Παρατηρώντας το σχήµα που ακολουθεί, προσπαθήστε να εφαρµόσετε το σωστά κράτηµα του πινέλου.
Όταν νιώσετε κάποια σιγουριά, προσπαθήστε να σχεδιάσετε διαφορετικά είδη γραµµών, ευθείες, κα-
µπύλες, τεθλασµένες, µε αραιό χρώµα. Είναι σηµαντικό το χρώµα να είναι ρευστό ώστε να κυλάει το
πινέλο, και οι κινήσεις να γίνονται αβίαστα χωρίς να «κολλάει» το πινέλο. Αυξοµειώνοντας την πίεση
του χεριού σας στο πινέλο, προσπαθήστε να διαφοροποιήσετε το πάχος στις γραµµές που σχεδιάζετε.
59
∆ΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α2
Παρατίθενται τα έργα των
Ανρί Ματτίς: Η σερβάντα Πιέτ Μοντριάν: Σύνθεση µε κόκκινο, µαύρο,

µπλε, κίτρινο και γκρίζο
Φενίγκερ: Καράβια που αρµενίζουν
Να αντιγράψετε δηµιουργικά ή να δηµιουργήσετε µια δική σας σύνθεση, χρησιµοποιώντας µόνο τα

τρία βασικά χρώµατα καθαρά και χωρίς να τα αναµείξετε µεταξύ τους. Είναι σηµαντικό να γνωρίζετε ό-
τι, εκτός των τόνων που µας δίνει το πυκνό βασικό χρώµα, µπορούµε να έχουµε και κάποιους φωτεινό-
τερους τόνους όσο αραιώνουµε µε περισσότερο νερό.
Παρατίθενται τα έργα του Ζωρζ Σερά:
Λουόµενοι στην Ανιέρ
60
Αφού τα µελετήσετε ως προς την τεχνοτροπία τους, συζητή-
σετε τα συµπεράσµατά σας στην τάξη. Χρησιµοποιώντας τα βα-
σικά και τα συµπληρωµατικά χρώµατα, αντιγράψετε δηµιουργι-
κά τα παραπάνω έργα ή δηµιουργήστε µια δική σας σύνθεση.
Γέφυρα στην Gourbevoie
Παραθέτοντας στα βασικά και τα συµπληρωµατικά άσπρο και µαύρο, δηµιουργήστε κλίµακες σκούρων
και ανοιχτών χρωµάτων όπως στο παρακάτω παράδειγµα.
Οι σειρές των αποχρώσεων λέγονται κλίµακες.

∆ίνονται τα παρακάτω έργα:
Χόντλερ: Η λίµνη Τουν Τέρνερ: Χιονοθύελα
61
Τζ. Χουίστλερ: Νυχτερινό σε γαλάζιο και ασηµένιο χρώµα
Αφού τα µελετήσετε, συζητήστε τα συµπεράσµατά σας στην τάξη. Χρησιµοποιώντας τις χρωµατικές
κλίµακες, αντιγράψτε δηµιουργικά τα παρακάτω έργα ή δηµιουργήστε δικές σας συνθέσεις.
Αφού συζητήσετε στην τάξη την αντίθεση θερµό/ψυχρό, δηµιουργήστε συνθέσεις µε αυτό το αντικεί-
µενο, όπως στο παράδειγµα που δίνεται.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α6
Κάνετε ασκήσεις ανάµειξης των χρωµάτων µε δύο χρώµατα, µε τρία χρώµατα, µε δύο συµπληρωµατι-
κά χρώµατα άσπρο και µαύρο.
Στην παρακάτω σύνθεση αναγνωρίστε τα δοµικά στοιχεία της, όπως τα περιγράψαµε στο κεφάλαιο
«Εισαγωγή στις εικαστικές τέχνες». Χρησιµοποιώντας τις µείξεις χρωµάτων, αντιγράψτε δηµιουργικά την
παρακάτω σύνθεση ή δηµιουργήστε δικές σας συνθέσεις.
62
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφαλαίο που ολοκληρώσαµε δώσαµε τον ορισµό της τεχνικής της τέµπερας. Περιγράψαµε
τα υλικά και τα εργαλεία της. Παραθέσαµε δραστηριότητες εξοικείωσης µε την τεχνική.
63
64
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο4
ΕΛ
ΛΑΙΟ
ΟΓΡ
ΡΑΦΙΑ
Α
ΣΚΟΠΟΟΣ
Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει ένα σύντοµο ιστορικό της ελαιογραφίας, να περι-
γράψει τα υλικά και τα εργαλεία αυτής της τεχνικής, καθώς και να παρουσιάσει µια σύντοµη θεωρία του
χρώµατος.
ΠΡ
ΡΟΣ∆ΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛ
ΛΕΣΣΜΑΤΑΑ
Όταν ολοκληρώσετε τη µελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να:
• ∆ιαπιστώσετε τις συνθήκες µέσα από τις οποίες γεννήθηκε η ελαιογραφία.
• Να επιλέξετε και να χρησιµοποιήσετε τα εργαλεία και τα υλικά της ελαιογραφίας.
• Να ζωγραφίσετε µε ελαιοχρώµατα απλές συνθέσεις γεωµετρικών στερεών.
• Να εµβαθύνετε στη θεωρία του χρώµατος και να αναλύσετε τα αποτελέσµατά της µέσα από µια σει-
ρά δραστηριοτήτων.
• Να ζωγραφίσετε µια σύνθετη σύνθεση στερεών.
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣ Σ ΚΛΕΙ∆∆ΙΑ
Α
• Υλικά και εργαλεία
• Αντιθέσεις χρωµάτων
• Αρµονίες χρωµάτων
• Βασικά χρώµατα
• Συµπληρωµατικά χρώµατα
• Θερµά - ψυχρά χρώµατα
• Σκούρα - ανοιχτά χρώµατα
• Μείξη των χρωµάτων
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΙΚ
ΚΕΣΣ ΠΑΑΡΑΑΤΗΡΗΣΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από πέντε ενότητες:
65
Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται ένα σύντοµο ιστορικό.
Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται τα υλικά και τα εργαλεία που είναι απαραίτητα ή κάποια άλλα
που µπορούν να χρησιµοποιηθούν προαιρετικά.
Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται δύο απλές ασκήσεις εξοικείωσης µε την τεχνική της ελαιογραφίας.
Στην τέταρτη ενότητα αναλύεται η θεωρία του χρώµατος.
Στην πέµπτη ενότητα παρουσιάζεται µια πιο σύνθετη άσκηση εµπέδωσης.
66
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΟ ΤΗΣ
Σ ΕΛ
ΛΑΙΟ
ΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
ΑΣ
Η ανακάλυψη της ελαιογραφίας, αν και αποδίδεται στο Φλαµανδό ζωγράφο Γιαν Βαν ‘Αϊκ, φαίνεται ό-
τι προϋπήρχε από το Μεσαίωνα στη Φλάνδρα.
Ο Γιαν Βαν Άΐκ υπήρξε ο εισηγητής του νέου ρεαλιστικού οράµατος της ζωγραφικής του Βορρά. Μπο-
ρούµε να µιλάµε για µια πρώιµη αναγέννηση που προωθούσε την ιδέα της natura naturata, δηλαδή της
σχολαστικής µελέτης της φύσης και της ζωγραφικής απόδοσής της µέσα από τις λεπτοµέρειες του θέ-
µατος. Έτσι λοιπόν προέκυψε η ανάγκη για µεγαλύτερη ακρίβεια. Αυτή η ανάγκη απαιτούσε ένα χρώµα
µε εξαιρετική σταθερότητα που δε θα αλλοίωνε µε το πέρασµα του χρόνου τις λεπταίσθητες χρωµατι-
κές διαβαθµίσεις και θα αναδείκνυε την απόδοση των εύθραυστων λεπτοµερειών.
Ταυτόχρονα, αυτό το χρώµα θα έπρεπε να προσφέρει και µια ικανοποιητική βραδύτητα στο στέγνω-
µα ώστε να επιτρέπει το ρετουσάρισµα.
Ττο µέσο που θα µπορούσε να εξυπηρετήσει τις νέες αυτές ανάγκες ήταν το ελαιόχρωµα, το οποίο,
αν και προϋπήρχε, γνώρισε άνθιση σε αυτή τη πρώιµη αναγέννηση του Βορρά και έφτασε σε υψηλό βαθ-
µό τελειότητας στα χέρια εξαιρετικών ζωγράφων όπως: Ο Βαν Αϊκ, ο Μέµλινγκ, ο Μπουτς, ο Μπος, ο
Μπρέγκελ, ο Ρούµπενς, ο Βαν Ντάικ, και ο Ρέµπραντ. Η επίδραση της φλαµανδικής σχολής παρατη-
ρείται και στην αναγεννησιακή ζωγραφική της βόρειας Ιταλίας και στην Ισπανία.
67
Γιαν βαν Άνκ, «Η παναγία του Καρδινάλιου Ρολέν», 1453-4
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΥΛΙΚ
ΑΛΕΙΑ
Α
Στην ενότητα αυτή αναλύονται διεξοδικά όλα τα υλικά και τα εργαλεία τα οποία µπορούµε να χρησιµο-
ποιήσουµε στη ζωγραφική µε ελαιοχρώµατα.
Τύύποοι λαδιώ
ών Χρώµααταα Καβαλέταα
Βερρνίκιαα Πινέέλα
Ειδδικκά προοσθετικκά Πααλέταα
Τύύποοι λαδιώ
ών
• Λινέλαιο: Προέρχεται από τους σπόρους του λιναριού.
• Μηκωνέλαιο: Άριστης ποιότητας διαλύτης προερχόµενος από την παπαρούνα.
• Καρυδέλαιο.
Βερρνίκκιαα
Τα βερνίκια χρησιµοποιούνται τόσο κατά τη διάρκεια εκτέλεσης του έργου όσο κι όταν αυτό έχει τελει-
ώσει και στεγνώσει.
Τα πιο συνηθισµένα ενδιάµεσα βερνίκια είναι:
• Το βερνίκι της ∆άµαρης

• Το βερνίκι της µαστίχας Χίου
Τα βερνίκια τελειώµατος τα βρίσκουµε σε µπουκαλάκια ή σε µορφή αεροζόλ στο εµπόριο, και τα περ-
νάµε στη στεγνή επιφάνεια του πίνακα για βελτίωση του τελικού αποτελέσµατος και για προστασία από
γδαρσίµατα, σκόνη, λεκέδες κ.α.
Ειδδικκά Πρροσσθετικκά
• Το κερί: Το χρησιµοποιούµε διαλυµένο σε νέφτι σαν συµπλήρωµα στο ελαιόχρωµα, προκειµένου να α-
ποφύγουµε τις ενοχλητικές γυαλάδες και η ζωγραφική µας επιφάνεια να αποκτήσει µια βελούδινη υφή.
• Η άσφαλτος: Τη βρίσκουµε σε µπουκαλάκια στο εµπόριο και τη χρησιµοποιούµε προαιρετικά πάνω
στα ήδη στεγνά χρώµατα του έργου µας, για την εναρµόνισή τους και για να τους δώσουµε περισσό-
τερη λάµψη και βάθος.
69
• Το στεγνωτικό: Το προσθέτουµε στο ελαιόχρωµα προκειµένου να επισπεύσουµε το χρόνο στεγνώ-
µατος. Πρέπει να είµαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στη χρήση του, γιατί µπορεί να προκαλέσει ραγίσµα-
τα στα χρώµατα ή ακόµα και να τα ξεκολλήσει από τη ζωγραφική επιφάνεια.
Αυτά τα προσθετικά είναι προαιρετικά· η βάση του ελαιοχρώµατος είναι η µείξη σε ίσα µέρη λαδιού
και τερεβινθελαίου (νέφτι πεύκου).
Ταα χρώµααταα
Υπάρχουν διάφορες εταιρίες ελαιοχρωµάτων οι οποίες εγγυώνται την ποιότητα των προϊόντων τους.
Υπάρχει πολύ µεγάλη ποικιλία χρωµάτων· είναι χαρακτηριστικό ότι κάποιος µπορεί να βρει στην αγορά
µέχρι και δέκα διαφορετικά κίτρινα.
Ανάλογα µε την προέλευσή τους, από οργανικά ή ορυκτά στοιχεία τα χρώµατα έχουν και διαφορε-
τικές ιδιότητες: ∆ιαφάνεια, καλυπτικότητα, φωτεινότητα.
Επειδή η ποιότητα των χρωµάτων επηρεάζει αποφασιστικά το τελικό αποτέλεσµα του έργου µας εί-
ναι καλό να επιλέξουµε χρώµατα τουλάχιστον µέτριας ποιότητας.
Στη συνέχεια παρατίθεται ένας πίνακας µε τα χρώµατα που χρησιµοποιούνται περισσότερο.
Ταα πιννέλα
Για την ζωγραφική µε ελαιοχρώµατα τα πινέλα που συνήθως χρησιµοποιούµε είναι αυτά που είναι φτιαγ-
µένα από γουρουνότριχα. Ανάλογα µε τον τρόπο που είναι κατασκευασµένες οι µύτες τους, χωρίζονται
σε τρεις κατηγορίες.
• Πινέλα µε στρογγυλεµένη µύτη.
λευκό τιτανίου
ΛΕΥΚΑ λευκό µολύβδου
λευκό τσίγκου
κίτρινο σιτρόν
κίτρινο χρωµίου
ΚΙΤΡΙΝΑ κίτρινο καδµίου
ώχρα ωµή
κίτρινο της Νάπολης
σιένα ωµή
σιένα ψηµένη
βερµιγιόν
ΚΟΚΚΙΝΑ
κόκκινο καδµίου
καρµίνα
αλαζαρίν κρίµσον
µπλε ούλτρα µαρίν
µπλε κοβαλτίου
ΜΠΛΕ
µπλε Πρωσίας
σερουλιάν
όµπρα ωµή
ΚΑΦΕ
όµπρα ψηµένη
ΜΑΥΡΑ µαύρο ελεφαντόδοντου
70
• Πινέλα φίλµπερτ ή γλώσσα της γάτας
• Πινέλα µε πλατιά µύτη
Ανάλογα µε το πάχος της τούφας και το µέγεθος τα πινέλα αριθµούνται.
Η αρίθµηση αυτή ξεκινά από το 0 και φτάνει έως και το 22 και αυξάνει ανά δύο νούµερα. 0, 1, 2, 4,
6 ,8, κ.ο.κ.
Η πααλέταα
Υπάρχουνε διάφορα είδη παλετών:
• Η χάρτινη: Με βάση από χαρτόνι και φύλλα χαρτιού που, αφού χρησιµοποιηθούν, αφαιρούνται και
δουλεύουµε στα επόµενα.
• Η ξύλινη: Οι ξύλινες παλέτες άλλοτε έχουν στρογγυλό σχήµα και άλλοτε παραλληλόγραµµο.
• Η πλαστική: Φτιαγµένη από άσπρο πλαστικό, είναι ιδιαίτερα πρακτική γιατί καθαρίζεται εύκολα.
• Η παλέτα τραπέζι: µπορούµε να την κατασκευάσουµε µόνοι µας από ένα κοµµάτι λευκής µελανίνης
και να προσαρµόσουµε ένα τζάµι στις διαστάσεις του ξύλου. Ιδιαίτερα πρακτική γιατί µπορούµε να την
φτιάξουµε αρκετά µεγάλη, ώστε να έχουµε χώρο να δουλέψουµε, και επιπλέον καθαρίζεται πάρα πο-
λύ εύκολα.
Καβαλέταα
Έχουµε δυο κατηγορίες καβαλέτων:
• Το πτυσσόµενο ή καβαλέτο της υπαίθρου: Είναι ένα ξύλινο τρίποδο που µπορεί να διπλωθεί και να
µεταφερθεί πολύ εύκολα.
Όταν ξεδιπλωθεί, είναι σταθερό και στέρεο και προσφέρει αρκετό ύψος ώστε να µπορεί κάποιος να
ζωγραφίσει όρθιος.
• Το καβαλέτο εργαστηρίου: Το πιο συνηθισµένο είναι το τρίποδο το οποίο διαθέτει οδοντωτό άξονα
ώστε να ρυθµίζεται σε ύψος.
Επιπλέον υπάρχουν καβαλέτα εργαστηρίου σε παραλληλόγραµµο σχήµα που έχουν επίσης τη δυ-
νατότητα να ρυθµίζονται ως προς το ύψος, αλλά και να προσφέρουν µεγαλύτερη σταθερότητα.
71
72
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
ΑΣΚΗΣ
ΣΕΙΣ
Σ ΣΤΗΝ
Ν ΕΛ
ΛΑΙΟ
ΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
Α
3.1 Σχεδιάάζονταας µιαα πυυραµίδδα µεε όµπρρα ψηµέένη και άσπρρο.
Ακολουθώντας τα στάδια σχεδιασµού που παρατίθενται αναλυτικά στις εικόνες 1–4, κατανοήστε την πο-
ρεία δηµιουργίας µιας απλής σύνθεσης ενός γεωµετρικού στερεού µε ένα χρώµα και άσπρο.
Με την άσκηση αυτή, ο σκοπός µας είναι να εξοικειωθούµε µε το σχεδιασµό ενός θέµατος µε πινέλο,
καθώς και να απλοποιήσουµε τα προβλήµατα µας στο χειρισµό πολλών χρωµάτων λόγω απειρίας σε ένα
θέρµο ή ψυχρό χρώµα και στο άσπρο, το οποίο θα µας βοηθήσει να αποδώσουµε τους χρωµατικούς τό-
νους.
1 2 3 4
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α1
Υλικά για την εκτέλεση της δραστηριότητας
• 1 χοντρό χαρτόνι περασµένο 3 χέρια ατλακόλ
• Όµπρα ψηµένη
• Λευκό τιτανίου
• Πινέλα µε γουρουνότριχα
• Παλέτα
• Νέφτι πεύκου
• Λινέλαιο
Προσπαθήστε µόνοι σας να σχεδιάσετε την πυραµίδα του παραδείγµατος σύµφωνα µε τα 4 στάδια
που αναλύθηκαν.
73
3.22 Σχεδιάάζονταας ένα κύβο και µιαα πυυραµίίδα µεε δύο χρώµααταα και τοο άσπρρο.
Ακολουθώντας τα στάδια σχεδιασµού που παρατίθενται αναλυτικά στις εικόνες 1–6, κατανοήστε την πο-
ρεία σχεδιασµού µιας απλής σύνθεσης δύο γεωµετρικών στερεών µε δύο χρώµατα και άσπρο.
Με την άσκηση αυτή, ο σκοπός µας είναι, αφού εξοικειωθήκαµε µε το σχεδιασµό και την απόδοση
του τόνου µέσω του χρώµατος, να περάσουµε σε ένα στάδιο παραπάνω και να κατανοήσουµε την έν-
νοια του θερµού και του ψυχρού τόνου.
1 2 3 4
5 6
• 1 χοντρό χαρτόνι περασµένο 3 χέρια ατλακόλ
• Ινδικό κόκκινο
• Μπλε κοβαλτίου
• Λευκό τιτανίου
• Παλέτα
• Νέφτι πεύκου
• Λινέλαιο
Προσπαθήστε µόνοι σας να σχεδιάσετε τον κύβο και την πυραµίδα του παραδείγµατος σύµφωνα µε
τα έξι στάδια που αναλύθηκαν.
74
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α4
Σχέδιοο χρωµαατικκού κύκκλου

ΘΕΩ
ΩΡΙΑ
Α ΤΟ
ΟΥ ΧΡΩ
ΩΜΑΤΟ
ΟΣ (JO
OSSEF ITTEN
N)
4.1 Ο δωδεκκαµερρήςς χρωµαατικκός κύκλος
Κατασκευάζεται µε την εγγραφή ενός ισόπλευρου τριγώνου µέσα σε κύκλο. Στο τρίγωνο αυτό, αφού το χω-
ρίσουµε σε τρία µέρη, τοποθετούµε το κίτρινο επάνω, το κόκκινο κάτω δεξιά και το µπλε κάτω αριστερά.
Στη συνέχεια σχεδιάζουµε εξάγωνο και συµπληρώνουµε τα συµπληρωµατικά χρώµατα που δηµι-
ουργούνται από την ανάµειξη των δύο χρωµάτων που βρίσκονται σε κάθε πλευρά του τριγώνου.
Αυτά τα 6 χρώµατα, αν τα τοποθετήσουµε σ’ ένα µεγαλύτερο κύκλο που
προσθέτουµε, τον οποίο χωρίζουµε σε 12 µέρη, µας δίνουν µε τις αναµεί-
ξεις τους το δωδεκαµερή χρωµατικό κύκλο.
Τα χρώµατα του τριγώνου ονοµάζονται βασικά και του εξαγώνου

συµπληρωµατικά.
∆ΡΑ
Σχεδιάστε µε ελαιόχρωµα χρησιµοποιώντας µόνο τα 3 βασικά χρώµατα, κόκκινο καδµίου, µπλε ουλτρα-
µαρίν, κίτρινο σιτρόν, το δωδεκαµερή χρωµατικό κύκλο όπως δίνεται στην παραπάνω εικόνα.
∆ΡΑ
Συζητήστε και αναλύστε µε τον καθηγητή σας το δωδεκαµερή χρωµατικό κύκλο, τις έννοιες, τα βασικά
χρώµατα, τα συµπληρωµατικά, τα θερµά και ψυχρά.
75
4.22 ΑΡΜ
ΜΟΝΙΑ
Α ΤΩ
ΩΝ ΧΡΩ
ΩΜΑ
ΑΤΩ
ΩΝ
Παραθέτουµε τα εξής παραδείγµατα:

1) Παρατηρούµε για λίγη ώρα µια κόκκινη κηλίδα. Όταν αποστρέφουµε τα µάτια µας, δηµιουργείται η
εικόνα µιας πράσινης κηλίδας χωρίς να υπάρχει. Το φαινόµενο αυτό ονοµάζετε διαδοχική αντίθεση.
2) Τοποθετούµε ένα γκρίζο φωτεινό τετράγωνο πάνω σε ένα καθαρό χρώµα π.χ. βιολέ. Αυτό το γκρι φαί-
νεται κιτρινωπό.
Και στα δύο παραδείγµατα η οπτική µας µηχανή απαιτεί το συµπληρωµατικό χρώµα σαν απαραίτη-
το στοιχείο για την ισορροπία, το γεννά εκεί που δεν υπάρχει προκειµένου να δηµιουργηθεί το γκρίζο.
Το γκρι δηµιουργείται από τις εξής αναµείξεις:
άσπρο - µαύρο
κόκκινο – πράσινο = κόκκινο + (κίτρινο + µπλε)
µπλε – πορτοκαλί = µπλε + (κίτρινο+κόκκινο)
κίτρινο – βιολέ = κίτρινο + (κόκκινο+ µπλε)
Φτάνουµε λοιπόν στο χρωµατικό κύκλο µε τα βασικά και τα συµπληρωµατικά χρώµατα.
∆ΡΑ
∆ηµιουργήστε υποκειµενικές χρωµατικές αρµονίες σε µια σκακιέρα 6x6 τετραγώνων.
76
4.33 Οι επτάά χρωµαατικκές αντιθ
θέσεειςς.
1. Αντίθεση του χρώµατος καθαυτό

2. Αντίθεση ανοιχτού - σκούρου
3. Αντίθεση θερµού - ψυχρού
4. Αντίθεση των συµπληρωµατικών
5. Ταυτόχρονη αντίθεση
6. Ποιοτική αντίθεση
7. Ποσοτική αντίθεση
4.33.11 Η αντίθ
θεσση τοου χρώ
ώµαατοος καθαυτόό είνναι η απλλούστεερη χρωµαατικκή αντίθ
θεση. Πρραγµαατοοποοιεείτααι χρη-
σιµοοποοιώώνταας ανόθευταα χρώ ώµαταα στη µεεγααλύτερή τοουςς φωτειννότηταα.
Επιλέξτε δικά σας χρώµατα και διευθετήστε τα όπως στον πίνακα που παρουσιάζεται παραπάνω.
77
4.33.22. Αντίθ
θεσση ανοιχχτοού - σκκούρρου. ∆ωδεκατοονικκή κλίµαακα µααύρου - άσπρρου.
Ρέµπραντ, «Φάουστ»
Επιλέξτε 4 τόνους αρµονικούς και βάλτε τους δίπλα δίπλα.
Επιλέξτε 6 τόνους και διευθετήστε τους σε σκακιέρα.
Αφού κατανοήσαµε την αντίθεση ανοιχτού - σκούρου στο µαύρο, άσπρο, γκρίζο, είναι σηµαντικό να
αντιληφθούµε την ίδια αντίθεση στο χρώµα.
78
∆ηλαδή πόσο φωτεινό ή πόσο σκούρο µπορεί να είναι κάθε χρώµα, όταν αναµειχθεί µε το µαύρο
και το άσπρο.
Επιλέξτε τέσσερα ή περισσότερα χρώµατα διαφορετικής ή ίσης φωτεινότητας και τοποθετήστε τα δίπλα
δίπλα.
Επαναλάβετε την ίδια δραστηριότητα επιλέγοντας διαφορετικά χρώµατα τέσσερις φορές.
79
Επιλέξτε χρώµατα ανοιχτά και σκούρα και διευθετήστε τα σε σκακιέρα 4x4 τετραγώνων.
Ρέµπραντ, «Ο άνδρας µε τη χρυσή περικεφαλαία»
4.3.33 Η αντίίθεσση θερµοού ψυχχρού

Αν κοιτάξουµε το χρωµατικό κύκλο, βλέπουµε ότι το κίτρινο είναι το φωτεινότερο και το βιολέ το σκου-
ρότερο χρώµα. Σε αυτό τον κατακόρυφο άξονα έχουµε τη µέγιστη αντίθεση ανοιχτού - σκούρου.
Σε ορθή γωνία µε αυτόν τον άξονα βρίσκουµε τους δύο πόλους της αντίθεσης θερµό - ψυχρό. Το
θερµότερο χρώµα είναι το κοκκινοπορτοκαλί και το ψυχρότερο είναι το µπλεπράσινο.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ 11
Αναµείξτε δυο χρώµατα, το µπλέ ούλτρα µαρίν και το κόκκινο του καδµίου, τα µεταξύ τους µε τον εξής
τρόπο:
Πρώτα στο κόκκινο του καδµίου προσθέτετε διαδοχικά αυξανόµενη ποσότητα µπλε ούλτρα µαρίν,
µε τέτοιο τρόπο ώστε να δηµιουργήσετε 6 διαφορετικές αποχρώσεις από το κόκκινο προς το βιολέ, και
τοποθετήστε τις
στη σειρά τη µια
δίπλα στην άλλη.
80
Ακολουθήστε αντίστροφη διαδικασία, προσθέτοντας στο µπλε ούλτρα µαρίν διαδοχικά αυξανόµε-
νες ποσότητες κόκκινου καδµίου, ώστε να δηµιουργήσετε 6 διαφορετικές αποχρώσεις από το µπλε
προς το βιολέ, και τοποθετήστε τις όπως παραπάνω.
Συζητήστε µε τον καθηγητή σας στην τάξη τα αποτελέσµατα που έχει η τοποθέτηση των χρωµάτων
µε τα διπλανά τους, ως πως το πώς αντιλαµβάνεστε τη θερµοκρασία τους.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ
Α 122
Κατασκευάστε µια σκακιέρα 5x5 τετραγώνων και γεµίστε τη µε θερµά και ψυχρά χρώµατα που εσείς έ-
χετε επιλέξει.
Συζητήστε µέσα στην τάξη τα αποτελέσµατα αυτής της δραστηριότητας και τις παρατηρήσεις σας.
Κίτρινο – Βιολέ
Πορτοκαλί – Μπλε
Κοκκινο – Πρασινο
81
4.33.44 Η αντίίθεση τω
ων συµπλληρωµαατικκών
∆υο χρώµατα που µε την µείξη τους δίνουν γκρι µαύρο τα αποκαλούµε συµπληρωµατικά. Συµπληρω-
µατικά χρώµατα είναι τα εξής:
Κίτρινο – Βιολέ
Πορτοκαλί – Μπλε
Κοκκινο – Πρασινο
Αν τα αναλύσουµε, βλέπουµε ότι έχουµε τα τρία βασικά που αν τα αναµείξουµε ανά ζεύγη, σχηµα-
τίζουν τα τρία συµπληρωµατικά. ∆ηλαδή:
Κίτρινο – Βιολέ = κίτρινο – (κόκκινο+ µπλε)

Μπλε – Πορτοκαλί = µπλε – (κίτρινο+ κόκκινο)
Κόκκινο – Πράσινο = κόκκινο – (κίτρινο + µπλε)
4.44.5. Η τααυτόόχρονη αντίθ

θεσση
Ταυτόχρονη αντίθεση ονοµάζουµε το φαινόµενο που αναγκάζει το µάτι µας στην παρουσία κάποιου χρώ-
µατος να γεννά το συµπληρωµατικό του, έστω κι αν αυτό δεν υπάρχει.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑΑ 13
Κατασκευάστε τρία γκρίζα τετράγωνα, το ένα ελαφρώς χρωµατισµένο µε µπλε χρώµα, το άλλο καθα-
ρό γκρίζο καθόλου χρωµατισµένο, και το τρίτο ελαφρώς χρωµατισµένο µε πορτοκαλί χρώµα.
Τοποθετήστε τα σε µεγάλα πορτοκαλί τετράγωνα όπως στο παράδειγµα παραπάνω. Συζητήστε και
αναλύστε τα αποτελέσµατα της δραστηριότητας µέσα στην τάξη.
82
4.44.66. Η ποοιοοτικκή αντίθ
θεσση
Τα χρώµατα του πρίσµατος είναι αυτά µε τη µεγαλύτερη λάµψη. Από τη στιγµή που η χρωστική ουσία,
το ελαιόχρωµα δηλαδή, αναµειχθεί µε άσπρο ή µαύρο χάνει τη λάµψη της.
Μπορούµε να σβήσουµε και να εξουδετερώσουµε τη λάµψη των χρωµάτων µε 4 τρόπους:
1.) µε άσπρο
2.) µε µαύρο
3.) µε γκρίζο
4.) µε το συµπληρωµατικό του.
Επιλέξτε 4 φωτεινά χρώµατα.
Κατασκευάστε µια σκακιέρα 5 x 5 τετραγώνων.
Κάθε δεύτερο τετράγωνο καλύψτε το µε ένα ουδέτερο γκρίζο.
Μέσα στα άλλα τετράγωνα τοποθετήστε τα φωτεινά χρώµατα εξίσου ανοιχτόχρωµα µε το γκρίζο, σύµ-
φωνα µε το παρακάτω παράδειγµα
Συζητήστε και αναλύστε τα αποτελέσµατα της δραστηριότητας µέσα στην τάξη.
83
4.33.7. Η ποοσοτικκή αντίίθεση
Η ποσοτική αντίθεση αφορά τις σχέσεις µεγέθους δύο ή περισσότερων χρωµατι-
κών κηλίδων. Είναι η αντιπαράθεση του πολύ µε το λίγο, του µεγάλου µε το µικρό.
Στην παρακάτω εικόνα βλέπουµε τον αρµονικό ποσοτικό κύκλο µε τα βασικά και τα συµπληρωµατι-
κά χρώµατα.
Η έκταση που παίρνουν τα χρώµατα µέσα στον κύκλο είναι αυ-

τή που πρέπει να έχουν, για να έχουν ίση αξία.
Στο παράδειγµα που δίνεται παρακάτω, συζητήστε και αναλύστε τα

αποτελέσµατα που δίνει η ποσοτική διαφορά µεταξύ δύο χρωµάτων.
4.33.88 Οι µίξξειςς τω
ων χρω
ωµάτω
ων
Μπορούµε να εξοικειωθούµε µε το χρώµα κάνοντας ασκήσεις ανάµειξης.
Είτε ευθείες σε τετράγωνα µε δυο χρώµατα, όπως κάναµε σε προηγούµενες δραστηριότητες, είτε
σε τρίγωνα µε τρία χρώµατα είτε σε τετράγωνο µε 2 συµπληρωµατικά, άσπρο και µαύρο.
Οι συµπληρωµατικοί τόνοι που θα προκύψουν µε την ανάµειξη αποτελούν µια κλειστή οικογένεια τό-
νων που συγγενεύουν µεταξύ τους.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΑ Α 155
Επισκεφθείτε την τοπική βιβλιοθήκη και µελετήστε έργα του Ζωρζ Σερά.
Συζητήστε τα αποτελέσµατα της ανάµεξης των χρωµάτων µέσα στην τάξη.
84
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α5
ΖΩΓΡΑ
ΑΦΙΖ
ΖΟΝΤΑ
ΑΣ ΜΙΑ
Α ΣΥΝΘΕΣ
ΣΗ ΣΤΕΡΕΩ
ΩΝ ΜΕ ΟΛΑ ΤΑ
Α ΧΡΩ
ΩΜΑ
ΑΤΑ
Α
Ακολουθώντας όλα τα σταδία σχεδιασµού που παρατίθενται αναλυτικά στις εικόνες 1–5, κατανοήστε
την πορεία δηµιουργίας µιας απλής σύνθεσης 4 γεωµετρικών στέρεων. Σκοπός µας είναι να ακολου-
θήσουµε µια πορεία εµπέδωσης όλων όσων διδαχτήκαµε στις προηγούµενες ενότητες.
1 2 3 4 5
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α 16
• 1 χοντρό χαρτόνι περασµένο 3 χέρια ατλακόλ • Παλέτα
• Χρώµατα της επιλογής µας • Νέφτι πεύκου
• Μαύρο ελεφαντόδοντου • Λινέλαιο
Προσπαθήστε µόνοι σας να σχεδιάσετε τη σύνθεση του παραδείγµατος, συµφωνά µε τα 6 στάδια

που αναλύθηκαν.
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο που ολοκληρώσαµε, παρουσιάσαµε ένα σύντοµο ιστορικό της ελαιογραφίας, ανα-
λύσαµε τις ανάγκες που επέβαλαν αυτό το νέο µέσο. Επίσης ασχοληθήκαµε µε τα υλικά και τα
εργαλεία και τα παρουσιάσαµε αναλυτικά. Περιγράψαµε συνοπτικά τη θεωρία χρώµατος του
Jossef Itten. Παραθέσαµε µια σειρά ασκήσεων ελαιογραφίας και για την εξοικείωση µε τα υλικά
και για τη σφαιρικότερη εµπέδωση της θεωρίας του χρώµατος.
85
86
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο5
ΖΩΓΡ
ΡΑΦΙΚ
ΚΗ ΜΕ ΑΚΟΥΑΡΕΛ
ΛΕΣ
Σ
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΟ ΤΗΣ
Σ ΥΔΑΤΟ
ΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
ΑΣ
1.11 Ορισσμός της τεχχνικκήςς της ακουαρέλλας
Η υδδατοογρραφία είναι ζωγραφική με χρώματα που διαλύονται σε νερό πάνω σε άσπρο ή έγχρωμο χαρτί (τα
χρώματα δένονται με αραβική γόμα ή άλλες ανάλογες ουσίες). Γνωστή ως είδος ήδη από την Αίγυπτο το 2ο
αι. π. Χ, καθιερώθηκε ως ένα από τα βασικά είδη ζωγραφικής από τον Ντύύρερ. Οι Κόζενς, Γκέρτιν, Κότμαν
και Τέρνερ δημιούργησαν το 19ο αιώνα μια αξιόλογη παράδοση υδατογραφιών στην αγγλική τέχνη.
1.22 Συνοοπτικκό ισστοορικκό
Στην Αίγυπτο έχουν βρεθεί πάπυροι ζωγραφισμένοι με

την τεχνική της ακουαρέλας που χρονολογούνται περί-
που στο 3.500 π.Χ. Στη Δύση μέχρι το 10ο αιώνα και στην
εποχή του Καρλομάγνου, η τεχνική της ακουαρέλας χρη- Aιγύπτιοι φροντίζουν νεκρό
σιμοποιούνταν στην τέ- μικρογραφία από τη Βίβλο των Νεκρών
χνη της μικρογραφίας. Ο όρος μικρογραφία αναφέρεται στην τέχνη
της εικονογράφησης χειρόγραφων. Η τέχνη αυτή διαδόθηκε σε όλο
το χριστιανικό κόσμο του πρώιμου Μεσαίωνα.
Ο Άλμπρρεχχτ Ντύύρερρ υπήρξε ο δημιουργός 86 υδατογραφιών εξαιρε-
τικής τεχνικής. Μετά από αυτόν παρατηρήθηκε το φαινόμενο, η υδατο-
γραφία να θεωρείται ο φτωχός συγγενής άλλων υλικών της εποχής και
ιδιαίτερα της ελαιογραφίας. Η αντιμετώπιση της υδατογραφίας ως απλό
βοηθητικό μέσο ήταν αποτέλεσμα των συνθηκών που επικρατούσαν στην
αγορά.
Οι προστάτες των τεχνών και οι αγοραστές ήθελαν επιβλητικές ελαιο-
γραφίες, με αποτέλεσμα οι καλλιτέχνες να χρησιμοποιούν την ακουαρέλα
Ντύρερ - αυτοπροσωποφραφία, 1948
87
για προσωπική τους χρήση ή για τα προσχέδια των ελαιογραφιών τους. Αυτή η πρακτική παρατηρείται από το
τέλος του 9ου αι. μέχρι το 17ο αιώνα.
Οι πήγες της εποχής (Το βιβλίο της τέχνης, Τζενινο Τζενινι) μας πληροφορούν για τη μέθοδο που ακο-
λουθούσαν οι καλλιτέχνες όταν εργάζονταν με ακουαρέλες. Τις χρησιμοποιούσαν κατά τρόπο μονοχρωμα-
τικό, προκείμενου να συγκεντρώνουν τη μελέτη τους στη διαβάθμιση των τόνων, και μετά την ολοκλήρωση
των προσχεδίων προχωρούσαν στην εκτέλεση του κυρίως έργου.
Λεονάρντο ντα Βίτσι

«Η προσκύνηση των μάγων» (τελικό προσχέδιο)
Αξιοσημείωτη εξαίρεση στο γενικό κανόνα αποτελούσε μια ομάδα Άγγλων ζωγράφων του 18ου αιώνα, οι ο-
ποίοι ζωγράφιζαν τοπία και θαλασσογραφίες αποκλειστικά με ακουαρέλες. Ο Τ.Π. Κόζενς υπήρξε ο πρώτος που
ζωγράφισε τοπία, αλλά υπήρξαν και άλλοι σημαντικοί υδατογράφοι αυτού του κύκλου, όπως ο Γκέρτιν, ο Κό-
τμαν και ο Τέρνερ. Ο γίγαντας της υδατογραφίας στην Αμερική, μερικά χρόνια αργότερα, ήταν ο Γ. Χομερ.
Γουίλλιαμ Τένερ
«Παγετώνας και πηγή στο Σαμονί», 1802-3
Τ.Π. Κόζενς Ουίνσλου Χόμερ

«Ψαροχώρι» «Ενάντια στον άνεμο», 1876
88
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΥΛΙΚ
ΑΛΕΙΑ
Α
Στην ενότητα αυτή αναλύονται διεξοδικά όλα τα υλικά και εργαλεία τα οποία χρησιμοποιούνται στη ζωγρα-
φική με ακουαρέλες.
Ρευσστή γόμαα
Χρησιμοποιείται για να κρατήσει καθαρές από το χρώμα ορισμένες περιοχές που επιθυμούμε να παραμεί-
νουν λευκές. Η ρευστή γόμα τοποθετείται με πινέλο και όταν στεγνώσει δημιουργεί μια αδιάβροχη μεμβρά-
νη που αφαιρείται εύκολα.
Μέέσο ακουαρέλλας
Το προσθέτουμε με σταγονόμετρο στο νερό. Δίνει στα χρώματα ένταση και λάμψη.
Χολή βοδιοού
Βελτιώνει τη ρευστότητα των χρωμάτων και διευκολύνει την ανάμειξη τους. Προσθέτουμε ένα κουταλάκι του
γλυκού σε μισό λίτρο νερού.
Γλυκερίννη
Προσθέτοντας λίγη γλυκερίνη στο νερό παραυείνουμε το χρόνο στεγνώματος των χρωμάτων.
Οιννόπνεευμαα
Σε αντίθεση με τη γλυκερίνη, προσθέτοντας μικρή ποσότητα καθαρού οινοπνεύματος στο νερό, επιταχύνου-
με το χρόνο στεγνώματος των χρωμάτων.
Βερρνίκκιαα
Τα βερνίκια προφυλάσσουν, ζωηρεύουν και δίνουν λάμψη στα χρώ-
ματα.
Δοχείαα γιαα νερρό

Μπορεί να είναι γυάλινα ή πλαστικά. Πρέπει να έχουν περιεκτικότητα τουλάχιστον μισού λίτρου.
89
Χρώμαατα
Οι ακουαρέλες διατίθενται στην αγορά σε διάφορες μορφές: σε κύβους, σωληνάρια ή συμπυκνωμένο χρώμα σε
ρευστή κατάσταση. Η ποικιλία αυτή δίνει τη δυνατότητα επιλογής ανάλογα με τις ανάγκες ή τις προτιμήσεις μας.
Παλέτες
Στην παλέτα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα λευκό πορσελάνινο πιάτο. Στο
εμπόριο υπάρχουν πλαστικές παλέτες πολύ πρακτικές στη χρήση, γιατί εί-
ναι ελαφριές, ανθεκτικές και καθαρίζονται εύκολα.
Το είδος της παλέτας που θα επιλέξουμε ε-
ξαρτάται από το αν θα χρησιμοποιούμε ακουαρέλες σε μορφή κύβων ή σωληνά-
ρια. Για τους κύβους θα χρειαστούμε μια παλέτα με ειδικές υποδοχές στις οποίες
τοποθετούμε τους κύβους. Για τα σωληνάρια θα πρέπει να επιλέξουμε μια ξεχω-
ριστή παλέτα.
Χαρτιάά
Υπάρχουν τρεις τύποι χαρτιού:
• Αδρής επιφάνειας
• Μετρίως αδρής
• Λείας επιφάνειας
90
Πέρα από τη γενική αυτή ταξινόμηση, τα χαρτιά διαφέρουν ανάλογα με
τις μάρκες τόσο στην υφή όσο και στο κολλάρισμα. Έτσι λοιπόν το χαρτί της
λείας επιφάνειας είναι γνωστό ως «σατιναρισμένο», ενώ της μετρίως α-
δρής επιφάνειας ως μη «σατιναρισμένο». τα διάφορα είδη χαρτιού παρα-
σκευάζονται σε διάφορα βάρη τα οποία εκφράζονται σε γραμμάρια. Όσο
πιο χοντρό το χαρτί, τόσο περισσότερο κοστίζει. Από την άλλη πλευρά, το
πολύ λεπτό χαρτί πρέπει να τεντωθεί πολύ καλά πριν τη χρήση του.
Η μοονάδα μέτρησσης τοου χαρτιοού

Μονάδα μέτρησης είναι η δέσμη.
Μια δέσμη περιλαμβάνει 500 φύλλα.
Η μετατροπή του βάρους της δέσμης σε γραμμάρια καθορίζει το βάρος του χαρτιού.
Ένα χαρτί 50 γρ. είναι πολύ λεπτό ενώ των 400γρ. είναι πολύ χοντρό.
Πιννέλλα
Τα πινέλα για την ακουαρέλα είναι πολύ σημαντικά. Επειδή η ακουαρέλα είναι πολύ λεπτή και διαφανής, ε-
ξαιτίας του νερού που είναι ο αγωγός της, χρειάζονται πινέλα των οποίων οι τρίχες πρέπει να είναι πολύ με-
γάλες και απορροφητικές. Διατίθενται σε διαφορετικά μεγέθη, αριθμημένα από το 00, 0, 1, 2 κ.λπ. έως το
14 για τα πινέλα με τρίχα ερμίνας και μέχρι το 24 για τα πινέλα με τρίχα βοδιού.
Βασική ποικιλία
πινέλων
Πλήρης σειρά
πινέλων
91
Συμπλληρρωμαατικάά ερργαλείαα
• Ένα πλατύ πινέλο, πολύ απορροφητικό
• Ένα ρολό αφρολέξ
• Ένα φυσικό σφουγγάρι
92
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
ΤΟ
Ο ΣΧΕΔ
ΔΙΟ
Ο ΣΤΗΝ
Ν ΥΔΑΤΟ
ΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
Α
3.1 Τοο σχέδδιοο οδηγόός και βάση στην υδδατοογραφίαα
Η ζωγραφική με ακουαρέλες εξαρτάται από το αρχικό σχέδιο. Είναι ο ο-

δηγός και η βάση της εργασίας που θα ακολουθήσει. Το βασικό χαρα-
κτηριστικό της ακουαρέλας είναι η «διαφάνεια». Ο τρόπος με τον οποίο
θα σχεδιάσουμε πρέπει να είναι συνοπτικός και να δώσει τις απαιτούμε-
νες ενδείξεις απλλά, χωρίς τονικές διαβαθμίσεις, αλλά μόόνο ταα περριγρράμ-
ματαα τω
ων μοορφ
φών τηςς σύνθ θεσήςς μαας. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να επα-
νέλθουμε στις σχεδιαστικές αρχές που περιγράψαμε στο κεφαλαίο 1
« Εισαγωγή στις εικαστικές τέχνες».
Ντέιβιντ Χόκνεϋ
Έτσι πρωταρχικό μας μέλημα είναι: φιγούρα, 1979
• Ο καθορισμός της θέσης των αντικειμένων μας στο χώρο, καθώς και η οργάνωση της διάταξης του χώ-
ρου είτε συμμετρικά είτε με τη βοήθεια της χρυσής τομής.
• Η προσαρμογή, το καδράρισμα του θέματός μας στο χαρτί. Στο κεφαλαίο 1 είχαμε επισημάνει πόσο βοη-
θητική είναι η χρήση του πασπαρτού.
• Η ισορροπημένη κατανομή των όγκων της σύνθεσής μας στη ζωγραφική επιφάνεια.
• Επίσης είναι σημαντική στο σχέδιο μας η καθαρότητα των γραμμών, η λιτότητα και η σαφήνεια τους. Ακό-
μη πρέπει να προσέξουμε ώστε να μην αναλωθούμε σε λεπτομέρειες, αλλά να δώσουμε με ένα τρόπο πο-
λύ σαφή και ουσιαστικό τα περιγράμματα όλων των στοιχείων που συνθέτουν το θέμα μας.
• Παρατηρώντας με ένταση το θέμα μας, να αποδώσουμε τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν τη δομή του.
Τα στοιχεία αυτά είναι οι φόρμες και οι όγκοι. Βασιζόμενοι στην κληρονομιά που μας άφησε ο Πλάτωνας
για το τι είναι ωραίο, πρέπει να κάνουμε μια καλή κατανομή των στοιχείων του θέματος, δημιουργώντας
μια αίσθηση ισοζυγίου.
• Να δώσουμε τη δυνατότητα στις μορφές της σύνθεσης να «επικοινωνήσουν», οργανώνοντας ένα νοητό
πλέγμα ώστε το θέμα μας να αποτελεί ένα αδιάσπαστο σύνολο.
• Να μετρήσουμε, να συγκρίνουμε και να υπολογίσουμε τις αναλογίες των μεγεθών του θέματος.
93
ΔΡΑ ΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α1
Σχεδιάστε στο χαρτί σας (λείας επιφάνειας) με μολυβί τέσσερα μεγάλα ορθογώνια.
1. Στο πρώτο ορθογώνιο, βρέχοντας πολύ λίγο το πινέλο σας, απλώστε το χρώμα σας.
2. Στο δεύτερο αυξήστε ελαφρά την ποσότητα του νερού και πάρτε λιγότερο χρώ-
μα και απλώστε το.
3. Συνεχίστε με τον ίδιο τρόπο, απλώνοντας διαδοχικά στα άλλα δυο ορθογώνια
το χρώμα με ομοιόμορφο τρόπο. Είναι σημαντικό να προσθέτετε διαδοχικά νε-
ρό και να αφαιρείτε χρώμα.
Συζητήστε στην τάξη τα αποτελέσματα της δραστηριότητας ως προς την τονι-

κότητα και τη διαφάνεια του χρώματος.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΑ
Α2
Υγράνετε την επιφάνεια του χαρτιού σας με ένα βρεγμένο σφουγγάρι. πάρτε αρ-
κετό χρώμα με το πινέλο σας, λίγο αραιωμένο, και αρχίστε από το πάνω μέρος
καλύπτοντας μια οριζόντια λωρίδα. Πλύνετε το πινέλο σας με καθαρό νερό, σκου-
πίστε το και συνεχίστε να απαλύνετε το χρώμα σας προς τα κάτω. Καθώς το χαρ-
τί είναι νοτισμένο, το χρώμα απλώνεται ευκολότερα.
Συζητήστε στην τάξη τα αποτελέσματα της δραστηριότητας.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α3
Διαλύστε χρώμα σε ένα τασάκι. Να υγράνετε το χαρτί σας όπως και στην προηγούμενη δραστηριότητα. Βάλ-
τε χρώμα στο σφουγγάρι και απλώστε το με αυτό σε οριζόντιες λωρίδες. Ξεπλύνετε, στύψτε το σφουγγάρι
και στεγνώστε το καλά. Απαλύνετε το χρώμα προς τα κάτω πάντα με οριζόντιες κινήσεις.
ΔΡ
ΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ4
Το λευκό χρώμαα δεν υπάάρχει στη ζωγραφικκή με ακουαρέλεςς. Καθαρίστε και στεγνώστε το πινέλο σας. Πά-
νω σε υγρό, χρωματισμένο χαρτί ακουμπήστε το πινέλο σας. Να επαναλάβετε τη διαδικασία.
ΔΡΑ
Βρέξτε το πινέλο σας με καθαρό νερό. Πάνω σε στεγνό, αραιωμένο χρώμα να υγράνετε μια περιοχή. Απορ-
ροφήστε την υγρασία με καθαρό απορροφητικό χαρτί. Να επαναλάβετε τη διαδικασία.
94
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α6
Τοποθετήστε σύνθεση απλών γεωμετρικών στέρεων. Σχεδιάστε το θέμα σας λαμβάνοντας υπόψη όλες τις
σχεδιαστικές αρχές που παραθέσαμε τόσο στην ενότητα 3 όσο και στο κεφαλαίο «Εισαγωγή στις εικαστικές
τέχνες».
Με βάση τα συμπεράσματα που αποκομίσατε από τις προηγούμενες δραστηριότητες χρησιμοποιώντας

ένα θερμό ή ένα ψυχρό χρώμα να εστιάσετε στη μελέτη των τονικών διαβαθμίσεων, σκιών, φωτισμού, από-
δοσης των όγκων κ.λπ.
3.22 Η πρροοπτικκή
Η καλή κατανομή των στοιχείων του θέματός μας δημιουργεί μια αίσθηση ισοζυγίου. Η γραμμική προοπτι-
κή συμβάλλει σημαντικά στην καλή κατανομή των στοιχείων μιας σύνθεσης αντικειμένων ή στην απόδοση
ενός τοπίου. Η δυσκολία ως προς το να παρέμβουμε διορθωτικά κατά τη διάρκεια μιας εργασίας με ακου-
αρέλες μας υπογραμμίζει την ανάγκη να προσδιορίσουμε σωστά από την αρχή τις γραμμές της προοπτικής.
Ραφαήλ, «Σχολή των Αθηνών», 1573
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α7
Επανερχόμενοι στις αρχές της προοπτικής που εφαρμόσατε και εμπεδώσατε στις δραστηριότητες του κε-
φαλαίου 1 «Εισαγωγή στις εικαστικές τέχνες»:
1. Τοποθετήστε μια σύνθεση απλών γεωμετρικών στερεών. Καθορίστε στη γραμμή του ορίζοντα το σημείο
ή τα σημεία συμβολής.
95
2. Τοποθετήστε τις προοπτικές γραμμές.
3. Αφού καταγράψετε στο χαρτί αυτές τις γραμμές συμβολής, κατανείμετε τα στοιχεία της σύνθεσης.
4. Απαλύνετε τις γραμμές του μολυβιού που, λόγω διαφάνειας του υλικού, δε θέλουμε να φαίνονται.
5. Σε στεγνό χαρτί και διατηρώντας τα λευκά, αρχίστε να ζωγραφίζετε με ανοιχτά χρώματα προσθέτοντας
προοδευτικά τα σκούρα.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ8
Τοποθετήστε σύνθεση απλών γεωμετρικών στερεών. Μελετήστε τις τονικές διαφορές στις πλευρές των στέ-
ρεων ανάλογα με τον τρόπο που εκτίθενται στο φως. Αρχίστε να ζωγραφίζετε με ένα ανοιχτό χρώμα και σκου-
ρύνετε με την προοδευτική υπέρθεση τόνων στα μέρη που αντιστοιχούν στις σκιές, μέχρι να αποκτήσουν την
άξια που επιδιώκουμε. Συζητήστε στην τάξη τα αποτελέσματα της δραστηριότητας ως προς την απόδοση των
όγκων και αν συμβάλλουν εξίσου στη μεταφορά της τρίτης διάστασης στο χαρτί με τις γραμμές φυγής.
3.33 Τοο βάθος
Στη ζωγραφική με ακουαρέλες, όπως και με κάθε άλλο υλικό, είναι πολύ σημαντική η εντατική παρατήρη-
ση του θέματος και η κατανόησή του. Με αυτό τον τρόπο ξεπερνάμε τη δυσκολία της σωστής κατανομής
των σχημάτων και των τονικών αξιών. Ένας από τους καλύτερους τρόπους να ελέγξουμε το χώρο με συν-
θετικό τρόπο, να κατανοήσουμε και να υπολογίσουμε τις τονικές διαβαθμίσεις, και να κατανείμουμε στο χώ-
ρο τα διάφορα στοιχεία του θέματος είναι η εργασία με επάλληλα επίπεδα.
Τζιορτζόνε
«Η καταιγίδα», 1508
96
ΔΡΑ
Παρατίθενται τα έργα των:
Γουίλλιαμ Τένερ, «Η Δίδω χτίζει την Καρχηδόνα»
Κάσπαρ Ντέιβιντ Φριέντριχ, «Tόπιο στα όρη της Σιλεσίας»
Πολ Σεζάν, «Βουνά στην Προβηγκία»
Μελετώντας προσεκτικά τα παραπάνω έργα προσπαθήστε να αντιληφθείτε τα επίπεδά τους.
97
98
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α4
ΧΡΩ
ΩΜΑ
4.1 Θεω
ωρίαα τω
ων χρωμάάτω
ων στην υδατοογρααφίαα
Προκειμένου να δημιουργηθεί μια πλούσια χρωματική κλίμακα, δεν είναι απαραίτητη η χρήση μεγάλου α-
ριθμού χρωμάτων. Τα χρώματα ακουαρέλας εξαιτίας της ρευστότητας και της διαφάνειάς τους επηρεάζο-
νται από την ελάχιστη προσθήκη ενός αλλού χρώματος, ενώ η έντασή τους μεταβάλλεται από την ποσότη-
τα του νερού που χρησιμοποιούμε για τη διάλυσή τους. Με μια απλή υπέρ-
θεση στρώσεων χρωμάτων μπορούν να μεταβληθούν οι αποχρώσεις.
Επίσης, και η υπέρθεση διαφορετικών τόνων μπορεί να λειτουρ-
γήσει με τέτοιο τρόπο σαν να πρόκειται για βαμμένα γυαλιά.
Τα τρία βασικά χρώματα από την ανάμειξη των οποίων προ-
κύπτουν όλα τα υπόλοιπα είναι: το κόκκινο, το κίτρινο και το
μπλε. Η ανάμειξη τους δημιουργεί τα συμπληρωματικά. Η α-
νάμειξη του κόκκινου με το κίτρινο δίνει το πορτοκαλί, του κί-
τρινου με το μπλε το πράσινο, και του κόκκινου με το μπλε το
μοβ. Η ανάμειξη των βασικών με τα συμπληρωματικά μας δίνει
ενδιάμεσες αποχρώσεις.
Το λευκό χρώμα απουσιάζει από την παλέ-

τα του υδατογράφου, καθώς δε χρησιμοποιεί-
ται στην ανάμειξη των χρωμάτων. Η διαφάνεια
του υλικού μας επιτρέπει να αποδώσουμε ανοι-
χτόχρωμους τόνους. Για την απόδοση φωτεινών
περιοχών αξιοποιούμε το λευκό του χαρτιού ή
βάζουμε πολύ αραιωμένο χρώμα.
99
ΔΡΑ
Χρησιμοποιώντας τα τρία βασικά χρώματα και το μαύρο, δημιουργήστε μια κλίμακα 36 διαφορετικών χρω-
μάτων, όπως στο παράδειγμα που δίνεται παρακάτω.
4.22 Χρώμα και βάθος
Την αίσθηση της τρίτης διάστασης, του βάθους δηλαδή, σε μια ζωγραφική εργασία, εκτός από το σχέδιο και
τη γραμμική προοπτική και μπορούμε να την υποβάλλουμε, με τη σωστή χρήση του χρώματος.
Τα θερμά χρώματα, περισσότερο εξωστρεφή, έχουν την τάση να «βγαίνουν μπροστά» και να προβάλλο-
νται στο πρώτο πλάνο περιγράφοντας τα πιο κοντινά στοιχεία του θέματος.
Τα ψυχρά χρώματα είναι «πιο ήσυχα» μένοντας στα πίσω πλάνα, αποδίδοντας τα πιο μακρινά στοιχεία.
Τα χρώματα του πρώτου πλάνου είναι γενικά πιο ενισχυμένα με έντονα περιγράμματα, ενώ αυτά των πίσω
πλάνων πιο ανοιχτά και συγχωνευμένα.
• Ζωγραφίζοντας τα επίπεδα το ένα μετά το άλλο, αποδίδουμε τις χρωματικές αλλαγές που υπάρχουν με-
ταξύ τους.
• Αντιστοιχώντας τα χρώματα στα επίπεδα του θέματός μας, είναι αυτονόητο ότι αυτά που περιγράφουν κο-
ντινά στοιχεία είναι πιο σημαντικά από αυτά που αντιστοιχούν σε πιο μακρινά.
Όττο Ντιξ, «La Veuve», 1922 Όττο Ντιξ, «Τσίρκο», 1922
• Απομακρύνοντας τα επίπεδα προς το βάθος, είναι σαφές ότι περιορίζεται το μέγεθός τους.
• Εστιάζοντας στο θέμα, ερμηνεύουμε τις διαφορετικές άξιες που έχουν οι μάζες των χρωμάτων.
• Ζωγραφίζουμε με πιο έντονα χρώματα και με μεγαλύτερη αντίθεση μεταξύ τους τις μάζες των χρωμάτων που
βρίσκονται στο πρώτο πλάνο. Με πιο διάχυτα και συγχωνευμένα τα ενδιάμεσα και το τελευταίο πλάνο.
• Αποφεύγουμε την απόδοση άχρηστων λεπτομερειών, ακόμη και αν αυτές βρίσκονται στο πρώτο πλάνο.
• Διατηρούμε τα λευκά τμήματα που θέλουμε να παραμείνουν, γιατί το λευκό χρώμα δεν υπάρχει στην υ-
δατογραφία.
100
• Προσδιορίζουμε από την αρχή το ανοιχτότερο χρώμα και θεωρώντας το ως μέτρο, προσθέτουμε σταδια-
κά τονικότητες.
• Προσέχουμε να παραμείνουν ορατά τα χρώματα που θέλουμε μεταξύ αυτών που προσθέτουμε.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α 11
Επιλέξτε φωτογραφίες φυσικών ή αστικών τοπίων. Συνδυάστε στοιχεία από διαφορετικές φωτογραφίες. δη-
μιουργήστε μια δική σας εικόνα και εξελίξτε το έργο σας αυτόνομα, λαμβάνοντας υπόψη σας όλα όσα ανα-
λύσαμε στην υποενότητα που προηγήθηκε.
4.33 Διααφορετικκές πααλέτεςς
Η ανάμειξη των χρωμάτων της ακουαρέλας στο εσωτερικό μιας κλίμακας μας επι-
τρέπει να δημιουργήσουμε πλούσιες αρμονικές κλίμακες. Η χρωματική αρμονία πε-
ριλαμβάνει κυρίως τη θερμή κλίμακα, την ψυχρή και αυτή που προκύπτει από την
ανάμειξη θερμών και ψυχρών χρωμάτων.
Όττο Ντιξ, «Πορτραίτο της

χορεύτριας Αννίτα
Μπέρμπερ», 1925
• θερρμή πααλέταα
Σε αυτή την παλέτα περιλαμβάνονται: τα κίτρινα, τα κόκκινα, τα
πορτοκαλιά, τα γήινα, όπως η ώχρα, η όμπρα, η Σιένα κ.λπ. Μια
θερμή παλέτα δεν αποκλείει τους ψυχρούς τόνους που μπορούν
να μετριάσουν τη θερμοκρασία ορισμένων χρωμάτων.
Φελίξ Βαλλοτόν, «Τοπίο», 1923

(Sandbanks on the Loire)
• ψυυχρή πααλέέταα
Η ψυχρή παλέτα περιλαμβάνει τη χρωματική κλίμακα από το κίτρινο, το πράσινο ως το πιο βαθύ μπλε. Και
εδώ, επίσης, δεν αποκλείεται η παρουσία θερμών τόνων.
• Διααφοροποοιημέννη πααλέταα
Αυτή η παλέτα περιλαμβάνει αποχρώσεις τόσο ψυχρές όσο και θερμές.
101
ΔΡΑ ΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑΑ 122
Δημιουργήστε υποκειμενικές χρωματικές αρμονίες σε μια σκακιέρα
6χ6 τετράγωνων χρησιμοποιώντας:
1. θερμή παλέτα
2. ψυχρή παλέτα
3. διαφοροποιημένη παλέτα
Γουίλλιαμ Τέρνερ, «Ο Ριψοκίνδυνος

Αγωνιστής ρυμουλκείται στον ύστατο
προορισμό του για να διαλυθεί το
1948», 1839
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α 13
Επιλέξτε φωτογραφίες φυσικών ή αστικών τοπίων. Συνδυάστε στοιχεία από διαφορετικές φωτογραφίες. Δη-
μιουργήστε μια δική σας εικόνα και εξελίξτε το έργο σας αυτόνομα. Κινηθείτε στο εσωτερικό μιας καθορι-
σμένης κλίμακας (θερμής ή ψυχρής). Ζωγραφίστε διαφορετικές εκδοχές της εργασίας σας ως προς την χρω-
ματική αρμονία.
102
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α5
ΑΥΤΟ
ΟΣΧΕΔ
ΔΙΑ
ΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΦΑΙΡΕΣ
ΣΗ ΜΕ ΑΚΟΥΑΡΕΛ
ΛΕΣ
Σ
Η αφαίρεση είναι η πιο δύσκολη άσκηση:
• Προσπαθήστε να εργαστείτε με ταχύτητα εκφράζοντας γρή-

γορα αυτό που αντιλαμβάνεστε.
• Κατακτήστε τις μεθόδους της παραστατικής ζωγραφικής, ό-
πως αυτές αναλύθηκαν σε προηγούμενες ενότητες, πριν α-
σχοληθείτε με ένα έργο αφαίρεσης.
• Η αφαιρετική ζωγραφική δε συνεπάγεται απομάκρυνση από
την πραγματικότητα.
• Εργαστείτε με μεγάλα σχήματα ελαχιστοποιώντας την πολυ-
πλοκότητα του θέματος.
• Δουλέψτε το σχήμα και το χρώμα με τέτοιο τρόπο ώστε να α-
ποδώσετε τα πιο καίρια χαρακτηριστικά στοιχεία του θέματος.
• Απλοποιήστε σχήματα και χρώματα.
• Δοκιμάστε να εργαστείτε σε διαφορετικές επιφάνειες: χαρτί,
ξύλινη πινακίδα, μουσαμά ή να κόψετε χαρτιά χρωματισμένα
με ακουαρέλες. Χουαάν Μιρό, «Άνθρωποι και σκύλοι μπροστά
στον ήλιο», 1949
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α 14
Αυτοσχεδιάστε με τις ακουαρέλες, παίξτε μαζί τους, εργα-
στείτε πάνω σε διαφορετικές επιφάνειες. Συζητήστε τα απο-
τελέσματα των εργασιών σας στην τάξη.
Αντρέ Λοτέ, «Paysage avec maisons», 1940
103
104
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο6
ΑΓΙΟ
ΟΓΡ
ΡΑΦΙΑ
Α
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες ανάπτυξης
και καλλιέργειας της βυζαντινής τέχνης, καθώς και τις επιδράσεις που δέχτηκε αυτή ως συνέχεια ενός
παλαιότερου πολιτισµού. Επίσης, στο κεφάλαιο αυτό, περιγράφονται και αναλύονται οι τεχνικές της βυ-
ζαντινής ζωγραφικής.
ΠΡ
ΡΟΣ∆ΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑΑ
Όταν ολοκληρώσετε τη µελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είστε σε θέση να:
• ∆ιαπιστώσετε τις επιρροές που άσκησε η ελληνιστική τεχνοτροπία στη βυζαντινή.
• Να επιλέξετε το ξύλο της εικόνας που θα χρησιµοποιήσετε ως ζωγραφική επιφάνεια.
• Να περιγράψετε τα υλικά προετοιµασίας και να επεξεργαστείτε το ξύλο της εικόνας.
• Να χρυσώσετε το φόντο (κάµπος) µιας εικόνας.
• Να σχεδιάσετε µια ολοκληρωµένη µορφή.
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣ Σ ΚΛΕΙ∆∆ΙΑ
Α
• Αρχαίος κόσµος
• Ελληνιστική τεχνοτροπία
• Ανατολική τεχνοτροπία
• Ξύλα
• Προετοιµασία
• Χρύσωµα
• Σχεδιασµός
• Χρώµα
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚ
ΚΕΣ
Σ ΠΑΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται οι αντιλήψεις του
105
αρχαίου κόσµου για αισθητικά προβλήµατα. Ακόµη αναλύεται πώς ο ένας πολιτισµός επιδρά στον άλ-
λο.
Στη δεύτερη ενότητα αναλύεται διεξοδικά η τεχνική της αγιογραφίας.
106
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
1. 1 ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΙΚ
ΚΟ ΣΗΜ
ΜΕΙΩ
ΩΜΑ
Η βυζαντινή ζωγραφική είναι η ζωγραφική που επεδίωκε να ανταποκρι-

θεί στον τριπλό ρόλο των βυζαντινών εκκλησιών:
Της µικρογραφίας του ουρανού και του επίγειου κόσµου, της γήινης
κατοικίας του Χριστού, και του τόπου τέλεσης των θρησκευτικών τελε-
τών. Έτσι λοιπόν εµπεδώθηκε ένα ενιαίο σύστηµα διακοσµητικών κανό-
νων που γέννησε µια ζωγραφική ιερή, ικανή να ερµηνεύσει το λόγο και
να διδάξει το χριστεπώνυµο πλήρωµα.
Αν ανατρέξουµε στην τέχνη των πολιτισµών, θα δούµε ότι έχουν τις
ρίζες τους βαθιά ο ένας µέσα στον άλλο. Η βυζαντινή ζωγραφική λοι-
πόν, µπολιάστηκε και αναπτύχθηκε από µία τέχνη πού προϋπήρχε, την
τέχνη του αρχαίου κόσµου.
1. 2 Ο αρχαίος κόσµοος
Γύρο στον 5ο αιώνα π. Χ. αρχίζουν να τίθενται προβλήµατα πάνω στην τέχνη και να γίνονται οι πρώτες
αισθητικές παρατηρήσεις. Εµφανίζεται ο όρος µίµηση και γίνεται προσπάθεια να διερευνηθεί η σχέση
ανάµεσα στο φαινοµενικό και το πραγµατικό.
Έτσι προετοιµάζεται ο κόσµος των πλατωνικών ιδεών. Οι ιδέες, σύµφωνα µε τον Πλάτωνα, είναι µη
αισθητά αρχέτυπα µορφών, και τα αντικείµενα που κατασκευάζουµε και βλέπουµε είναι µιµήσεις των
µορφών αυτών. Όταν η ζωγραφική, λοιπόν, αναπαριστά τα υλικά αντικείµενα που είναι µιµήσεις των αρ-
χετυπικών µορφών, έχουµε µίµηση της µίµησης.
Ο Πλάτωνας καταλήγει να εξορίσει τους καλλιτέχνες από την ιδανική του πολιτεία, γιατί δηµιουργούν
οπτικές απάτες και µπορούν να ξεγελάσουν τους θεατές.
Αργότερα όµως παραδέχεται τον παιδευτικό ρόλο των τεχνών, υπό κάποιους όρους:
α) Με τον έλεγχο, από µέρους της πόλεως, των έργων που δηµιουργούν οι καλλιτέχνες και
β) µε την ανάπτυξη του παιδευτικού ρόλου των τεχνών.
Οι Έλληνες καλλιτέχνες κατά την κλασική περίοδο είχαν καταφέρει να φτάσουν στην οµορφιά µέσα
από τη γνώση. Η τέχνη συνειδητοποίησε την ελευθερία της και οι καλλιτέχνες είχαν απόλυτη συναίσθη-
ση της δύναµης και της µαστοριάς τους.
107
Η σύγκριση και ο συναγωνισµός ανάµεσά τους τούς ώθησε να αναπτύξουν και να τελειοποιήσουν
τα εκφραστικά τους µέσα, τόσο στους τρόπους αφήγησης όσο και στην απόδοση των µορφών.
Οι τρρόποοι αφήγγησσης αφορούσαν: Οι τρρόποοι απόόδοσηςς τω

ων µοορφών αφορούσαν:
1. Το θέµα 1. Την οργάνωση του χώρου,
2. Τα πρόσωπα 2. Το σχέδιο
3. Τις επιγραφές 3. Το χρώµα
4. Τον χρόνο αφήγησης του θέµατος. 4. Την απόδοση του φωτός.
Αναγνώριση του Οδυσσέα από την παραµάνα του 5ος αιώνας π.Χ.
Ερυθρόµορφο αγγείο
1. 3 Ο χρισστιαανισσµόός και η ελλληνικκή πααράδοση
Το 311 µ.Χ. µε την επίσηµη αναγνώριση του χριστιανισµού από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, η εκκλησία
µε την πάροδο του χρόνου και αφού ξεπέρασε τα προβλήµατα της (διωγµοί) έγινε σταδιακά η µεγαλύτερη
εξουσία στην αυτοκρατορία. Απόρροια αυτού ήταν να αναθεωρηθεί η σχέση της εκκλησίας µε την τέχνη.
Οι χώροι λατρείας δεν ήταν δυνατόν να έχουν για πρότυπά τους τους αρχαίους ναούς, εφόσον η λει-
τουργία τους ήταν εντελών διαφορετική. Η εκκλησία έπρεπε να εξασφαλίσει µεγαλύτερο χώρο για τους πι-
στούς, σε αντίθεση µε τον αρχαίο ναό που περιορίζονταν σε ένα µικρό ιερό για το άγαλµα του θεού. Για το
λόγο αυτό, οι χριστιανικές εκκλησίες είχαν σαν πρότυπό τους τις µεγάλες αίθουσες συγκεντρώσεων της
αρχαίας Ρώµης, που λέγονταν «βασιλικές». Το πρόβληµα της διακόσµησης των βασιλικών ήταν πολύ σο-
βαρό, γιατί υπήρχαν διαφορετικές αντιλήψεις για την εικόνα και για τη χρήση της στη θρησκεία.
Κοινός τόπος πάντως για τους πρώτους χριστιανούς ήταν ότι δεν έπρεπε να υπάρχουν αγάλµατα στον
Οίκο του Κυρίου, αφού τα απαγόρευε ή Αγία Γραφή.
Ο τρόπος όµως που αντιµετώπιζαν οι «ευσεβείς» χριστιανοί τη ζωγραφική ήταν πολύ διαφορετικός.
Μερικοί θεωρούσαν πως οι ζωγραφικές παραστάσεις θα ήταν πολύ χρήσιµες γιατί θα κρατούσαν ζω-
ντανή τη µνήµη των διαφόρων επεισοδίων της Αγίας Γραφής.
108
Ο Πάπας Γρηγόριος Α’, ο επονοµαζόµενος Μέγας (6ος αιώνας µ.Χ.) υποστήριξε αυτήν τη θέση, θυ-
µίζοντας ότι η ζωγραφική µπορεί να κάνει για τον αναλφάβητο ότι µπορεί να κάνει η Αγία Γραφή για ό-
σους ξέρουν να διαβάζουν.
Η διάδοση του Ευαγγελίου, οι τύποι της ιεραρχίας, οι σχέσεις µεταξύ εκκλησίας και κράτους, η εξέ-
λιξη της θεολογίας, κάθε πτυχή της χριστιανικής ιστορίας απεικονίζεται στη χριστιανική τέχνη. Και όχι
µόνο στην εκκλησιαστική, η οποία εξυπηρετεί τις άµεσες απαιτήσεις της λατρείας και υµνολογεί την εκ-
κλησία, αλλά και στη λαϊκή τέχνη, όπου µπορεί κανείς να διακρίνει πόσο η θρησκευτική πίστη επηρεά-
ζει τη ζωή και την ψυχή του λαού.
Όπως προαναφέραµε, η χριστιανική εκκλησία δεν είναι ειδωλολατρικός ναός.
Πρέπει η φαντασία να έρθει και να δηµιουργήσει µέσα στις νέες απαιτήσεις και στους περιορισµούς
που υπόκειται η θρησκευτική τέχνη, και οι οποίοι επιβάλλονται στην καλλιτεχνική δηµιουργία. Οι περιο-
ρισµοί αυτοί µπορεί να είναι οικονοµικής φύσεως, µιας και οι καλλιτέχνες πρέπει να εργαστούν στα
πλαίσια ενός ορισµένου προϋπολογισµού.
Επίσης είναι περιορισµοί που άπτονται της ωφελιµότητας και της λειτουργικότητας, µιας και η θρησκευ-
τική τέχνη είναι ωφελιµιστική και πρέπει να προσαρµοστεί στις νέες ανάγκες και τους λειτουργικούς κα-
νόνες (ήταν υποχρεωµένη να λάβει υπόψη τον αριθµό των πιστών που συµµετείχαν στις τελετές).
Η εκκλησία εξελίσσεται και η εξέλιξη αυτή καθρεφτίζεται στη λαµπρότητα και τη θριαµβευτική όψη
των έργων της χριστιανικής τέχνης, που θυµίζει αυτοκρατορική Ρώµη.
Οί απαιτήσεις του κλήρου όµως είναι µεγάλες και η παράδοση που δηµιουργείται είναι σχεδόν υπο-
χρεωτική. Οι περιορισµοί που επιβάλλονται δεν επιτρέπουν παρέκκλιση τόσο από την εικονογραφία (α-
κριβής τήρηση των κανονισµών της ορθοδοξίας) όσο και από τη µορφολογία.
Ακολουθείται ένα ορισµένο τυπικό στην απεικόνιση κάποιων θεµάτων (π. χ. η Είσοδος στα Ιεροσό-
λυµα), κάποια άλλα παίρνουν εσχατολογικές προεκτάσεις (π. χ. Η Μεταµόρφωση), ενώ η απεικόνιση των
προσώπων του Χριστού ή της Παναγίας έχει τα πρότυπα της: α) στις εικόνες του αποστόλου Λουκά ο ο-
ποίος, όντας άγιος ο ίδιος και όχι κατηχούµενος, είναι σε θέση να «δει» και β) σε εικόνες ζωγράφων,
στους οποίους η µορφή του Χριστού ή της Παναγίας είχε αποκαλυφθεί σε κάποιο θαύµα.
Σύντοµα οι εικόνες θα αποκτήσουν την ίδια δύναµη που έχουν και τα ιερά λείψανα.
Οι εικόνες δε θα είναι απλά ένα µέσο καλλιτεχνικής έκφρα-
σης µιας υπερφυσικής δύναµης, αλλά ο κυριότερος τρόπος για
να ζωντανέψει αυτή η δύναµη ανάµεσα στους ανθρώπους.
Όµως η ιερή φύση της χριστιανικής τέχνης εµποδίζει τις
καινοτοµίες. Κάθε καλλιτέχνης ακολουθούσε αυτό που είχε
διδαχτεί από το δάσκαλό του, και επιπλέον είχε δεχτεί την επί-
δραση κάποιας σχολής ή κάποιου φηµισµένου προδρόµου.
Σπάνια ξέφευγε από τις παραδόσεις και τις µεθόδους οι ο-
ποίες επικρατούσαν σε κάθε περίοδο, σε κάθε περιοχή, καµιά
φορά και µέσα σε κάθε πόλη.
Και όµως, παρ’ όλους αυτούς τους περιορισµούς, θα δού-
µε να προβάλλουν οι προσωπικότητες εκείνες που επιβλήθη-
καν µε τη γνησιότητα, την αγνότητα και τη λάµψη του έργου
τους. Αν και η βυζαντινή ζωγραφική για πολύ καιρό θεωρήθη-
κε µονότονη, άκαµπτη, και αµφιβόλου γούστου εξαιτίας των
109
ζωηρών χρωµάτων της, σήµερα είµαστε σε θέση να διακρίνουµε τη λεπτότητα και την εξέλιξη της, τό-
σο ανάµεσα στις διαφορετικές σχολές όσο και στις βαθµίδες εξέλιξης µέσα στην ίδια σχολή.
Η χριστιανική τέχνη επηρεάστηκε και από τα δύο άκρα της αυτοκρατορίας (Ανατολή - ∆ύση). Παρα-
τηρούµε έτσι επιρροές τόσο από την Ελλληννισστικκή τεεχνοτρροπίαα όσο και από την Αναατοολικκή τεεχνοοτρροπίαα.
ΕΛΛΛΗΝ
ΝΙΣ
ΣΤΙΚΚΗ ΤΕΧΧΝΟΤΡΟ ΟΠΙΑ
Α
1. Ανοιχτή φόρµα (αποτέλεσµα αυτής είναι η ελαφρότητα, η λεπτότητα και η χάρη των µορφών).
2. Τρισδιάστατη αντιµετώπιση του χώρου µέσω της ατµοσφαιρικής προοπτικής και των φωτοσκιάσεων.
3. Σχεδιαστική πλαστικότητα που δηµιουργεί ανάγλυφες και ζωντανές µορφές.
4. Κινητικότητα στα στοιχεία της σύνθεσης και στα ενδύµατα των µορφών.
5. Φροντίδα στην απόδοση των συναισθηµάτων των προσώπων.
6. Στιβαρότητα στο σχεδιασµό των οικοδοµηµάτων που πλαισιώνουν την σύνθεση.
ΑΝΑΤΟ ΟΛΙΚ
ΚΗ ΤΕΧΧΝΟΤΡΟ ΟΠΙΑ
Α
1. ∆ισδιάστατη αντιµετώπιση του χώρου.
Η τρίτη διάσταση αντικαθιστάται από ένα φόντο που άλλοτε είναι βαθύ γαλάζιο κι άλλοτε χρυσαφί.
2. ∆ε γίνεται προσπάθεια για προοπτική ή ψευδαίσθηση.
Είχε όµως και κάποια χαρακτηριστικά προοπτικής στα οποία επέµενε:
α) Η λεγόµενη «ανάποδη προοπτική» (κατά την οποία οι συγκλίνουσες γραµµές έρχονται προς το µέ-
ρος του θεατή).
β) Η πολλαπλότητα ως προς τη θέση της όρασης (στην ίδια εικόνα συµβαίνει να βλέπουµε άλλα αντι-
κείµενα από κάτω, άλλα από πάνω, άλλα από αριστερά και άλλα από δεξιά). Ένα είδος πολυοµµα-
τικής όρασης.
3. Τα πρόσωπα χάνουν τα σώµατά τους και γίνονται σειρές από µετωπικά περιγράµµατα.
4. Οι πτυχώσεις στα ενδύµατα είναι σειρές από γεωµετρικές γραµµές, χωρίς πλαστικότητα.
5. Προσήλωση στη συµµετρία της σύνθεσης.
6. Τα πρόσωπα σχεδιάζονται επίπεδα µε δυνατά συµµετρικά χαρακτηριστικά, όπου τα πελώρια µάτια χά-
νονται στη θεώρηση του υπερπέραν, λάµποντας από υπερφυσικό φως.
Φυσικά οι δύο αυτές τάσεις αναµειγνύονται και συχνά γίνονται προσπάθειες να µεταγραφεί ένα ο-
ρισµένο µοτίβο από τη µια τεχνοτροπία στην άλλη.
Μέσα σε τόσο πολλά έργα που καλύπτουν ένα διάστηµα σχεδόν εφτακοσίων χρόνων, αυτές οι πα-
ρατηρήσεις µας βοηθούν να κατανοήσουµε τις οµοιότητες και τις διαφορές, να γνωρίζουµε σε κάθε
περίπτωση τι προέρχεται από τη µια παράδοση και τι από την άλλη, και να διακρίνουµε πότε έχει παρέµ-
βει η προσωπικότητα του καλλιτέχνη, η δική του αισθητική και η ευαισθησία του.
110
∆ΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑΑ1
Παρατηρήστε την εικόνα 1 και την εικόνα 2. Προσπαθήστε να βρείτε τις οµοιότητες και τις διαφορές α-
νάµεσα στις δυο τεχνοτροπίες. Στη συνέχεια να εντοπίσετε τα στοιχεία εκείνα τα οποία έχει µεταλαµπα-
δεύσει η ελληνιστική τεχνοτροπία στη βυζαντινή.
Κορίτσι που µαζεύει λουλούδια 1ος αιώνας µ.Χ. Βυζαντινό χειρόγραφο

Λεπτοµέρεια τοιχογραφίας από τις Στάβιες Νικρογραφία µε τον προφήτη Ησαΐα
111
112
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
2. 1 ΤΑ
Α ΞΥ
ΥΛΑ
Τα ξύλα διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: α) τα φυσικά και β) τα κατεργασµένα.

1. τα φυσικά ξύλα άλλοτε είναι πλούσια σε περιεκτικότητα ρητίνης, όπως το έλατο, το πεύκο κ.λπ. και
θεωρούνται ακατάλληλα για να αποτελέσουν ζωγραφικές επιφάνειες. Άλλοτε πάλι είναι χαµηλής πε-
ριεκτικότητας σε ρητίνη και θεωρούνται κατάλληλες ζωγραφικές επιφάνειες.
Τέτοια ξύλα είναι το φλαµούρι, το κελεµπέκι, η δρυς κ.α.
2. Τα κατεργασµένα ξύλα είναι συνήθως υποκατάστατα του ξύλου, όπως το κόντρα πλακέ, το πλακάζ,
το νοβοπάν, το MDF κ.α. Καταλληλότερες επιφάνειες θεωρούνται το κόντρα πλακέ και το πλακάζ.
Πρέπει να είµαστε προσεκτικοί στην επιλογή του ξύλου ώστε να µην παρουσιάζει φθορές, ρόζους και
ίχνη υγρασίας ή εντόµων.
Αναζητήστε στην αγορά τα υλικά προετοιµασίας που περιγράφονται στον παρακάτω πίνακα. Εφαρµό-
στε σε ένα ξύλο κόντρα πλακέ τα 10 σταδία προετοιµασίας που αναλύονται παρακάτω.
Στάδια προετοιµασίας του ξύλου:
ΥΛΙΚΑ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΣ
1 Το ξύλο της εικόνας
2 Πανί (τουλουπάνι ή καµπότο)
3 Πλάκα ζαρντέν
4 Τσίγκος σε σκόνη
5 Στόκος σε σκόνη
1. Λειαίνουµε την επιφάνεια του ξύλου µε λεπτό ντουκόχαρτο.

2. Τοποθετούµε την πλάκα ζαρντέν σε µια λεκάνη µε νερό για εικοσιτέσ-
σερις ώρες.
Αφού µαλακώσει καλά, την κόβουµε µε ένα ψαλίδι σε κοµµάτια 5x5 εκ.
Για µια εικόνα 20x30 εκ. είναι αρκετά δύο πλακάκια 5x5εκ.
Την υπόλοιπη κόλλα τη διατηρούµε στην κατάψυξη, σε βάζο µε νερό κα-
λά κλεισµένο, έτσι ώστε να είναι έτοιµη να τη χρησιµοποιήσουµε σε ε-
πόµενες εφαρµογές.
113
3. Ετοιµάζουµε το µπέν µαρί και ρίχνουµε µέσα τα πλακάκια της ζαρντέν.
4. ∆ιαλύουµε την κόλλα µέσα σε δέκα κουταλιές της σούπας νερό και θερµαί-
νουµε το µπέν µαρί µέχρι να διαλυθεί το µείγµα της κόλλας.
Το εξωτερικό δοχείο πρέπει να περιέχει αρκετό νερό, ώστε να διατηρείται
ή κόλλα ζεστή για αρκετό χρόνο µετά την αποµάκρυνση της από τη φωτιά.
5. Στη συνέχεια παίρνουµε το ξύλο που έχουµε ήδη λειάνει µε λεπτό ντου-
κόχαρτο, το καθαρίζουµε, και µε ένα πινέλο περνάµε ένα λεπτό στρώ-
µα ζεστής κόλλας στην επιφάνειά του.
6. Προκειµένου να συγκρατηθεί η επιφάνεια που θα ζωγραφίσουµε από τυ-
χόν συστολές και διαστολές του ξύλου, κολλάµε έτσι ώστε να καλυφθεί
όλο το ξύλο, µε βαµβακερό ύφασµα.
7. Αυτό το βαµβακερό πανί το έχουµε επίσης µουσκέψει στην κόλλα και το
έχουµε στραγγίξει. Θα πρέπει το πανί να κολληθεί καλά, χωρίς κενά και
φυσαλίδες αέρα. Όσο πανί περισσεύει το κόβουµε µε ένα ξυράφι αφού
στεγνώσει καλά.
8. Το δοχείο µε την κόλλα το τοποθετούµε πάλι στο εξωτερικό δοχείο µε
το ζεστό νερό και ρίχνουµε σταδιακά τον τσίγκο και το στόκο, ανακατεύ-
οντας συνέχεια.
Το µείγµα πρέπει να ζεσταθεί χωρίς να βράσει.
Θα πρέπει να έχει τη µορφή πυκνής λευκής βαφής.
9. ∆ιατηρώντας θερµή τη βαφή, περνάµε διαδοχικά 7-8 χέρια, σταυρωτά
στην επιφάνεια που θα ζωγραφίσουµε. Περνάµε κάθε χέρι αφού στεγνώ-
σει πρώτα το προηγούµενο και συνεχίζουµε µέχρι να καλυφθεί τελείως
η ύφανση.
10. Στη συνέχεια λειαίνουµε την επιφάνεια είτε µε µια σπάτουλα, όταν το τε-
λευταίο χέρι της προετοιµασίας είναι νωπό, είτε µε ντουκόχαρτο (πρώτα
χοντρό ύστερα λεπτό) όταν στεγνώσει. Έτσι δηµιουργούµε µια οµαλή ε-
πιφάνεια πάνω στην οποία θα ζωγραφίσουµε και θα χρυσώσουµε.
114
Πριν κλείσουµε το στάδιο της προετοιµασίας, χρήσιµο θα ήταν να αναφέρουµε ότι εκτός από τις κόλ-
λες ζωικής προέλευσης, όπως είναι ή ζαρντέν (προέρχεται από δέρµα και κόκαλα ζώων, συνήθως κου-
νελιού), υπάρχουν κόλλες φυτικής προέλευσης που προέρχονται από το κόµµι των δέντρων, όπως η
γόµα λάκα (ακακία).
Αυτές τις κόλλες τις µαλακώνουµε σε νερό και τις θερµαίνουµε σε αναλογία 1 µέρος κόλλα προς 2
µέρη νερό µέχρι να διαλυθούν.
Η καζεΐνη, που την παίρνουµε από το γάλα ή τα γαλακτοκοµικά, στην αγορά υπάρχει έτοιµη σε σω-
ληνάρια, και το αυγό.
Το αυγό είναι συγκολλητικό µέσο της αυγοτέµπερας.
∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ
Α2
2. 2 ΧΡΥ
ΥΣΩΜΑ
Α
ΥΛΙΚΑ ΧΡΥΣΩΜΑΤΟΣ
1. Χρυσό σε φύλλα
2. Βερνίκια
3. Μιξιόν
4. Ντουκόχαρτα (πολύ λεπτά)
5. Αµπόλι κόκκινο
6. Οινόπνευµα
7. Αχάτης
8. Ρακή
Περιγρραφή υλικών
Χρυσσός: Στην αγορά βρίσκουµε χρυσό σε λεπτά φύλλα 8x8 εκ. που η καθαρότητα και το χρώµα τους
ποικίλλει. Πωλούνται σε πακέτο των 25 φύλλων σε διαφανές χαρτί.
Επίσης υπάρχουν στο εµπόριο ελεύθερα φύλλα χρυσού που δεν είναι κολληµένα σε διαφα-
νές χαρτί και είναι βαρύτερα και ανθεκτικότερα.
Υπάρχουν ακόµα και φύλλα αργύρου, λευκόχρυσου και µπρούτζου.
Βερνίκκιαα:
Α. Οινοπνεύµατος.
Γόµα λάκα: Υπάρχει στο εµπόριο µε τη µορφή ξανθών νιφάδων ή λευκής σκόνης. Αναµειγνύουµε
ένα µέρος της µε δύο µέρη οινόπνευµα και σε λίγες ώρες έχουµε το βερνίκι µας έτοι-
µο. Το φυλάµε σε µπουκαλάκι.
Επίσης υπάρχει η δάµαρη, η µαστίχα Χίου, η σανδράκη κ. α.
115
Β. Λαδιού.
Μιξιόν: Το βερνίκι αυτό υπάρχει έτοιµο, συσκευασµένο σε µπουκαλάκια στο εµπόριο.
Υγρή µάάσκα: Τη χρησιµοποιούµε για να αποµονώσουµε σηµεία. Αφαιρείται εύκολα. Κυκλοφορεί στο ε-
µπόριο σε µικρά µπουκαλάκια.
Ντοουκόχαρταα: Πολύ λεπτά γυαλόχαρτα, κατάλληλα για την λείανση επιφανειών.
ΤΡΟ
ΟΠΟ
ΟΙ ΧΡΥ
ΥΣΩΜΑΤΟ
ΟΣ
Α. Χρυυσωµαα µεε Γόόµαα λάκα

1. Αφού έχουµε σχεδιάσει το θέµα που θα ζωγραφίσουµε, χαράσσουµε µε
ένα βελόνι τις γραµµές του σχεδίου που επιθυµούµε να διακρίνονται. Κα-
θαρίζουµε καλά τη σκόνη που αφήνει το βελόνι στην επιφάνεια.
2. Στεγανοποιούµε την επιφάνεια που θα χρυσωθεί µε γόµα λάκα. Για αυτό το
λόγο περνάµε 8-9 λεπτά χέρια γόµα λάκα, έτσι ώστέ να µη φαίνονται πινε-
λιές όσο αυτό είναι δυνατό, σταυρωτά. Για να επιτύχουµε όσο το δυνατό κα-
λύτερο αποτέλεσµα, αύτη η διαδικασία θα πρέπει να γίνει µε ταχύτητα και πριν
περαστεί κάθε χέρι θα πρέπει να έχει στεγνώσει το προηγούµενο.
3. Για να µπορούµε λοιπόν να κινούµαστε χωρίς περιορισµούς, αποµονώνου-
µε µε υγρή µάσκα το µέρος του σχεδίου που δε θέλουµε να χρυσωθεί.
Με ένα πινέλο περνάµε ένα χέρι υγρή µάσκα πλάτους 2 εκ. από τη µεριά
του σχεδίου.
4. Αφού στεγνώσει λοιπόν καλά η γόµα λάκα, αφαιρούµε τη µάσκα και λει-
αίνουµε σχολαστικά την επιφάνεια που έχουµε περάσει τη γόµα λάκα, έ-
τσι ώστε να µην υπάρχουν πινελιές, σηµάδια και όποιες άλλες ατέλειες.
5. Έπειτα περνάµε ένα γρήγορο χέρι γόµα λάκα. Αφού στεγνώσει καλά η ε-
πιφάνειά µας, περνάµε τα σηµεία που θα χρυσώσουµε µε ένα τρίωρο µι-
ξιόν. Η εφαρµογή του µιξιόν γίνεται µε ένα πινέλο από σαµούρι, και το
στρώµα του µιξιόν θα πρέπει να είναι λεπτό, ισοπαχές και οµοιόµορφο.
6. Κατόπιν τοποθετούµε την εικόνα σε ένα δωµάτιο χωρίς σκόνη. Περιµένου-
µε να περάσει το τρίωρο και εξετάζουµε αν η επιφάνεια είναι έτοιµη ως ε-
ξής: Προσεκτικά ακουµπάµε το δάκτυλό µας σε µια γωνιά του ξύλου και κοι-
τάµε αν κολλά ή αν είναι στεγνή, γυαλιστερή και τρίζει. Εάν συµβαίνει το
δεύτερο, η επιφάνεια είναι έτοιµη να χρυσωθεί.
7. Παίρνουµε προσεκτικά ένα ένα τα φύλλα του χρυσού από το πακέτο και τα
τοποθετούµε στην επιφάνεια της εικόνας, πιέζοντάς τα µε τα δάχτυλα. Ο
χρυσός τότε κολλά στην επιφάνεια που έχει περαστεί µε µιξιόν και αποχω-
ρίζεται από το διαφανές χαρτί.
116
8. Τέλος καθαρίζουµε µε ένα πινέλο από σαµούρι τη χρυσωµένη επιφάνεια α-
πό τυχόν περισσεύµατα χρυσού και περνάµε ένα χέρι βερνίκι για προστασία.
Β. Χρύσωµαα µε στίλλβωση
Για να επιτευχθεί χρύσωµα µε στίλβωση απαραίτητο είναι το αµπόλι. Το βρίσκουµε στο εµπόριο σε χρώ-
µα κόκκινο, γκρι ή της ώχρας. Είναι ένα µείγµα πηχτό σαν λάσπη.
1. ∆ιαλύεται στο µπέν µαρί µαζί µε µια κολλώδη ουσία όπως το ασπράδι του αυγού, που το χτυπάµε αρ-
κετή ώρα και παίρνουµε το µέρος του ασπραδιού που βρίσκεται κάτω από τον αφρό.
2. Προσθέτοντας σε αυτό µια κουταλιά της σούπας αµπόλι, περνάµε την επιφάνεια που θέλουµε να
χρυσωθεί τρεις φορές σταυρωτά. Έπειτα µε τη βοήθεια ενός άλλου µείγµατος, που αποτελείται από
ένα µέρος µελιού και δύο µέρη ρακής, κολλάµε τα φύλλα του χρυσού.
3. Αφήνουµε την εικόνα µια ηµέρα να στεγνώσει και µε ένα εργαλείο από αχάτη, ειδικό για στίλβωµα,
που το βρίσκουµε στο εµπόριο, γυαλίζουµε µε κυκλικές κινήσεις την επιφάνεια της εικόνας µας.
2. 3 ΣΧΕ∆ΙΑ
ΑΣΜΟΣ
Α. ΑΠΕΥΥΘΕΙΑΑΣ ΣΧΕ∆ ∆ΙΑ

ΑΣΗ ΠΑ ΑΝΩ ΣΤΗΝ Ν ΕΠΙΦ
ΦΑΝΕΙΑ Α ΤΗΣ Σ ΕΙΚ
ΚΟΝΑΣ
Η απευθείας αποτύπωση πάνω στην επιφάνεια της εικόνας προϋποθέτει εµπειρία, ακρίβεια, γνώση και
εµβάθυνση στον ιδιαίτερο ρυθµό του βυζαντινού σχεδίου.
Είναι βασικό να κατανοήσουµε τον τρόπο κίνησης του χεριού. Πού πιέζει το χέρι περισσότερο µε α-
ποτέλεσµα την έντονη γραµµή, και πού χαλαρώνει ώστε η γραµµή να σβήνει.
Επίσης είναι σηµαντικό να παρατηρήσουµε τις γενικές αναλογίες των µορφών (π. χ. η αναλογία του µε-
γέθους του κεφαλιού προς το µέγεθος του σώµατος ή η αναλογία των µεγεθών του προσώπου µε µέτρο
το µέγεθος της µύτης, η κίνηση των µορφών στις πτυχές των ρούχων κ.α.). Απαραίτητο είναι να κατανοή-
σουµε την αναγωγή σε γεωµετρικά σχήµατα των σχηµάτων του προσώπου, του σώµατος και των ενδυµά-
των. Ακόµη και συνθέσεις µε πολλά πρόσωπα οργανώνονται στο πλαίσιο µιας γεωµετρικής διάταξης.
117
Η βυζαντινή ζωγραφική έχει µια σταθερή αναπαραστατική µέθοδο. Ας θυµηθούµε τη δισδιάστατη
απόδοση, την ειδική προοπτική που αναφέραµε στην εισαγωγή, την καθαρότητα στην περιγραφή κάθε
επιµέρους στοιχείου, είτε αυτό είναι ένα µάτι, η µύτη του προσώπου, ένα αυτί ή ένα στοιχείο στο φόντο
της εικόνας µας.
Θα πρέπεει λοιπόόν να εξασκηθ θούµε κάνονταας ποολλά αντίγρααφα λεπτοοµερρειώ ών πρρινν περάάσουµµε στοο
σχεδδιαασµό µιαας ολόκληρρηςς µοορφ
φής, πρροκειµέένου να βιώ
ώσουµµε, κατάά κάποοιοο τρρόποο σχεδδιάάζονταας, τοον
τρρόποο απόόδοσής τηης.
Ο καλύτερος τρόπος για να αποκτήσουµε εµπειρία είναι η σχεδιαστική µελέτη αξιόλογων έργων της
βυζαντινής ζωγραφικής. Τέτοια έργα µπορούµε να βρούµε σε βιβλία που αναφέρονται σε σπουδαίους
βυζαντινούς ζωγράφους.
118
Β. ΜΗΧ ΧΑΝΙΚΚΟΙ ΤΡΡΟΠΟ ΟΙ ΜΕΤΑ ΑΦΟΡΑ ΑΣ
Οι µηχανικοί τρόποι µεταφοράς απαιτούν εµπειρία και εξοι-
κείωση µε το σχέδιο, γιατί είναι δυνατόν η απευθείας χρή-
ση τους να µας οδηγήσει σε λάθη. Αυτοί οι τρόποι είναι τα
ανθίβολα, ο κάνναβος, το καρµπόν κ. α. Η πιο διαδεδοµέ-
νη τεχνική είναι η τεχνική του ανθίβολου. Η τεχνική του αν-
θίβολου αναλυτικά έχει ως εξής:
1. Αντιγράφουµε σε διαφανές χαρτί µόνο τις βασικές γραµµές
του σχεδίου, αγνοώντας λεπτοµέρειες και χαρακτηριστικά.
2. Στη συνέχεια µε χοντρή βελόνα ανοίγουµε τρύπες πάνω
στις βασικές γραµµές.
3. Τοποθετούµε µε ακρίβεια το σχέδιο πάνω στην προετοιµα-
σµένη επιφάνεια και απλώνουµε µαύρο χρώµα σε σκόνη.
4. Ανασηκώνουµε µε προσοχή το χαρτί και µέσω της µαύ-
ρης σκόνης που πέρασε από τις τρύπες διαγράφεται κα-
θαρά το σχέδιό µας.
5. Χαράζουµε το σχέδιο µε προσοχή µε τη βοήθεια ενός εργαλείου που έχει ατσάλινη βελόνα στην άκρη.
Ετσι έχουµε το όριο µεταξύ της επιφάνειας που θα χρυσωθεί και της µορφής που θα χρωµατιστεί.
Αναζητήστε στην τοπική βιβλιοθήκη σας µονογραφίες του Φώτη Κόντογλου. Αποµονώστε λεπτοµέρειες
(µατιά, µύτη, χέρια, πόδια, ενδύµατα) από οποιοδήποτε έργο της δικής σας επιλογής και αντιγράψτε τις
στο µπλοκ σας.
119
2. 4 ΧΡΩΜΑ
Έπειτα από την κάλυψη µε φύλλα χρυσού της επιφάνειας του φόντου (κάµπος), του σχεδιασµού της µορ-
φής, έρχεται η σειρά του χρωµατισµού. Τα χρώµατα της αγιογραφίας κυκλοφορούν στο εµπόριο σε µορ-
φή σκόνης. Για να φέρουµε τα χρώµατα αυτά σε ρευστή κατάσταση χρησιµοποιούµε µια κολλητική ου-
σία που αποτελείται από τον κρόκο ενός αυγού ανακατεµένο µε ένα κουταλάκι ξίδι. Επίσης, στα χρώ-
µατα που ακουµπούν στο χρυσό προσθέτουµε δύο σταγόνες χολή βοδιού που είναι επίσης κολλητική
ουσία και κυκλοφορεί στην αγορά σε µπουκαλάκια.
ΣΤΑ
Α∆ΙΑ
Α ΧΡΩΜΑΤΙΣ
ΣΜΟΥ
Α. ΠΡΟΟΠΛΛΑΣΜΟ ΟΙ
Καλύπτουµε τη ζωγραφική επιφάνεια µε µια ενιαία µονοτονική απόχρωση. Κάθε οµάδα στοιχείων µε δια-
φορετικό χρώµα (χέρια, ρούχα, οικοδοµήµατα). Αυτά τα πρώτα σκούρα χρώµατα τα λέµε προπλασµούς
και πάνω σε αυτά θα δουλέψουµε τις λεπτοµέρειες και τους σκιοφωτισµούς. Ο τόνος των προπλασµών
πρέπει να είναι τέτοιος, που να µπορούµε να δουλέψουµε πάνω του και σκουρότερους και ανοιχτότε-
ρους τόνους.
ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΟΙ ΧΡΩΜΑΤΩΝ
ΚΑΣΤΑΝΩΝ ΠΡΟΠΛΑΣΜΩΝ
• Σιένα ωµή + Όµπρα ωµή

• Σιένα ωµή + Όµπρα ψηµένη + Μαύρο + Ώχρα
• Όµπρα ωµή +Ώχρα +Άσπρο
• Σιένα ψηµένη + Μαύρο +Άσπρο
• Όµπρα ωµή + Άσπρο+ Χονδροκόκκινο + Ώχρα
ΣΥΝ∆ΥΑΣΜΟΙ ΧΡΩΜΑΤΩΝ
ΠΡΑΣΙΝΩΝ ΠΡΟΠΛΑΣΜΩΝ
• Σιένα ωµή + Όµπρα ωµή

+ Πράσινο+ Άσπρο
• Σιένα ωµή +Πράσινο
+ Άσπρο
• Ώχρα + Πράσινο + Άσπρο + Μαύρο
+ Άσπρο
+ Άσπρο + Μαύρο
• Σιένα ψηµένη + Πράσινο + Όµπρα ωµή + Άσπρο
120
Β. ΓΡΑ
ΑΨΙΜ ΜΑΤΑ Α ΚΑΙ ΛΑΜΜΑ ΑΤΑΑ
Αφού έχουµε περάσει τους προπλασµούς, σχεδιάζουµε τα περιγράµµατα, µε ένα αραιό χρώµα µε λίγη
σιένα. Οι γραµµές µας θα πρέπει να υποδηλώνουν το φωτισµό γι αυτό θα πρέπει η έντασή τους να δια-
µορφώνεται από την περιοχή που περιγράφουν.
Πιο έντονες στις σκοτεινές περιοχές πιο αχνές στις φωτεινές περιοχές.
Η διαδικασία αυτή είναι τα γρραψίµααταα.
Λάµµααταα είναι τα φωτεινότερα στρώµατα χρώµατος, που µπαίνουν πάνω από τον προπλασµό για να
περιγράψουν τους ανοικτότερους τόνους στα ενδύµατα.
Συνήθως µπαίνουν τρία ή τέσσερα λάµµατα τα οποία αφήνουν ακάλυπτα ορισµένα σηµεία από τα
προηγούµενα χρώµατα.
Τέλος, αναµειγνύουµε το χρώµα του τελευταίου λάµµατος µε λευκό, για να αποδώσουµε τις κορυ-
φώσεις του φωτός και τα γυαλίσµατα µε καθαρό λευκό. Αυτά τα γυαλίσµατα ονοµάζονται ψιµυυθιέές.
121
2. 5 ΖΩΓΡΑ
ΑΦΙΚ
ΚH ΠΡΟ
ΟΣΩΠΟ
ΟΥ
Τα στάδια εκτέλεσης είναι τα εξής:

1. Έχοντας πάντα κατά νου τους κανόνες σχεδιασµού που αναφέραµε παραπά-
νω, αποτυπώνουµε, µε προσοχή και λαµβάνοντας υπόψη µας τον εικαστικό χώ-
ρο που έχουµε για να κινηθούµε, τη µορφή. Είναι πολύ σηµαντικό να τοποθε-
τήσουµε όσο το δυνατό πιο σωστά τη µορφή στην επιφάνεια µας.
2. Ετοιµάζουµε ένα σκούρο χρώµα (σιένα ψηµένη + όµπρα ψηµένη) και κάνου-
µε τα γραψίµατα. ∆εν πρέπει να ξεχνάµε ότι η ένταση των γραµµών υποδη-
λώνει το σκιοφωτισµό των περιοχών πού περιγράφουν, και έτσι η πίεση στο
χέρι µας θα αυξοµειώνεται κατά περίπτωση. Περισσότερη πίεση για έντο-
νες γραµµές, λιγότερη για τις πιο αχνές.
3. Αφού ετοιµάσουµε το χρώµα του προπλασµού (διαφορετικό χρώµα ανά-
λογα µε την περιοχή που καλύπτουµε), το απλώνουµε στις επιµέρους επι-
φάνειες ενιαία και ισοτονικά.
Εάν το χρώµα που ετοιµάσαµε δεν είναι πολύ πυκνό, το πρώτο γράψιµο
που κάναµε θα φαίνεται από κάτω και θα µας διευκολύνει στην συνέχεια.
4. Κατόπιν ξεχωρίζουµε το φως από τη σκιά µε µια απόχρωση που θα υποδη-
λώσει τις πιο φωτεινές επιφάνειες και ονοµάζεται γλυκασµόός. Ο γλυκασµός
δε θα καλύψει τον προπλασµό αλλά θα αφήσει ακάλυπτα τµήµατα που θα
είναι οι περιοχές της σκιάς.
Είναι σηµαντικό να αναφέρουµε ότι ο γλυκασµός θα είναι µια ενδιάµεση
απόχρωση ανάµεσα στον προπλασµό και στο επόµενο στρώµα χρώµατος που
θα έχει την απόχρωση της σάρκας και ονοµάζεται σάρκωµα.
ΣΑΡΚΩΜΑ
Α
1. Άσπρο + Ώχρα + Κιννάβαρι

2. Άσπρο + Ώχρα + Κιννάβαρι + Χονδροκόκκινο
3. Ασπρο + Ώχρα + Χονδροκόκκινο
Το σάρκωµα θα πρέπει και αυτό να αφήσει ακάλυπτα τµήµατα του γλυκασµού, και περνάµε τρεις τό-
νους σαρκώµατος προς το ανοικτότερο! Είναι σηµαντικό να προσέξουµε να µην αλλοιώσουµε τα περι-
γράµµατα των επιµέρους σχηµάτων του προσώπου καθώς και τον τόνο τους, τη θέση τους µέσα στη
γενικότερη δοµή του σχεδίου µας αλλά και την υφή αυτών των περιγραµµάτων, διότι αυτά είναι που θα
κρατήσουν σφιχτή τη δοµή του σχεδίου µας και θα αναδείξουν τους όγκους και το φως.
122
5. Έπειτα στα σηµεία που είναι αναγκαίο να αποδώσουµε ένα κοκκίνισµα, και αυτά τα σηµεία είναι τα
µάγουλα, η άκρη της µύτης και οι λοβοί των αυτιών, περνάµε µια κοκκινωπή λαζούρα (πολύ αραιό -
διαφανές χρώµα) που ονοµάζεται πυρροδισµός.
ΠΥ
ΥΡΡΟ∆ΙΣ
ΣΜΟΣ
1. Ώχρα + Χονδροκόκκινο (Λαζούρα)

2. Ώχρα + Κιννάβαρι + Χονδροκόκκινο (Λαζούρα)
3. Ώχρα + Κιννάβαρι (Λαζούρα)
4. Κιννάβαρι (Λαζούρα)
Έπειτα, εκεί που έχουµε την κορύφωση του φωτός προσθέτουµε τα ψιµύθια.
Τα ψιµύθια είναι λευκές γραµµές που δηλώνουν το πιο ισχυρό φως.
6. Τέλος κάνουµε το τελικό γράψιµο αποδίδοντας τους πιο σκοτεινούς τόνους, στις άκρες του στόµατος,
στο κάτω µέρος της µύτης στη σκιασµένη της πλευρά, στα φρύδια και στο πάνω µέρος των µατιών.
7. Έπειτα στον προπλασµό των µαλλιών και των γενιών προ-
σθέτουµε διαδοχικά τρεις τόνους από λάµµατα, από το
σκουρότερο στον ανοικτότερο, µέχρι να αναδείξουµε τον
όγκο, και µε σκουρότερο χρώµα από τον προπλασµό κά-
νουµε γραψίµατα αποδίδοντας τις τρίχες.
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑΑ4
Αφού έχετε εξασκηθεί στο σχεδιασµό των λεπτοµερειών
(δραστηριότητα 3), αντιγράψτε µια ολοκληρωµένη µορφή
στο µπλοκ σας ακολουθώντας τα στάδια χρωµατισµού που
έχουν περιγραφεί παραπάνω.
123
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο που µόλις ολοκληρώσαµε ασχοληθήκαµε µε το ιστορικό πλαίσιο και τις συνθήκες
κάτω από τις οποίες γεννήθηκε, αναπτύχθηκε και ωρίµασε η βυζαντινή τέχνη, µε τα δάνεια που
δέχτηκε από το παρελθόν, καθώς και µε την κληρονοµιά που µας άφησε.
Ασχοληθήκαµε, επίσης, µε τρόπο αναλυτικό στο τεχνικό κοµµάτι της κατασκευής µιας φορη-
τής εικόνας. Σκοπός µας ήταν να εξοικειωθείτε µε τα στάδια δηµιουργίας βήµα προς βήµα, µε α-
πώτερο στόχο να µπορέσετε να δηµιουργήσετε τις δικές σας εικόνες.
124
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο7
ΓΛ
ΛΥΠΤΙΚ
ΚΗ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει συνοπτικά την ιστορία της γλυπτικής από τα προϊ-
στορικά χρόνια µέχρι και σήµερα. Επίσης, να περιγράψει τα υλικά, τα εργαλεία και τις βασικές τεχνικές
της τέχνης αυτής.
ΠΡΟΟΣ∆ΟΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛ ΛΕΣΣΜΑΤΑ Α

Όταν θα έχετε ολοκληρώσει τη µελέτη αυτού του κεφαλαίου θα είστε σε θέση να:
• Χρησιµοποιείτε τα υλικά και τα εργαλεία που περιγράφονται στις τεχνικές της γλυπτικής.
• Πειραµατιστείτε στο πλάσιµο ανθρώπινης φιγούρας από πηλό και πουλιού από γύψο.
• Σκαλίσετε ξύλινη φιγούρα ψαριού ή µια ωκεάνια προτοµή από κοµµάτι ελαφροσκυροδέµατος.
• Κατασκευάσετε αφηρηµένο γλυπτό από χαρτοπολτό ή µε την τεχνική της συναρµογής.
ΕΝ
∆ΙΑ
Α
• Πηλός
• Γύψος
• Ξύλο
• Πλάσιµο
• Σκάλισµα
• Σκελετός
• Οπλισµός
• Κάνναβος
• Σκυρόδεµα
• Ματσόλα
• Σµίλη
• Μέγκενη
• Παξιµάδι
125
ΕΙΣ
Σ (γλυπτικκή)
Το κεφάλαιο αυτό περιλαµβάνει τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστο-
ρία της γλυπτικής από τα προϊστορικά χρόνια ως και τη σύγχρονη εποχή. Στη δεύτερη παρατίθενται τα
υλικά και τα εργαλεία της γλυπτικής. Στην τρίτη ενότητα περιγράφονται βασικές τεχνικές της γλυπτικής
(πλάσιµο, λάξευµα, συναρµογή).
126
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΟ ΤΗΣ
Σ ΓΛ
ΛΥΠΤΙΚ
ΚΗΣ
Σ
Πριν από την τελική φάση της εποχής των παγετώνων, άνθρω-
ποι που ανήκουν στο νέο είδος του Homo Sapiens παράγουν
για πρώτη φορά ό,τι θα µπορούσε να ονοµαστεί «έργα τέ-
χνης». Σκαλίσµατα σε πέτρες που σώζονται από τη µακρινή αυ-
τή εποχή χρονολογούνται κατά προσέγγιση στα 15.000 χρό-
νια. Προϊστορικά αντικείµενα που βρέθηκαν µας οδηγούν να
συµπεράνουµε την ύπαρξη κάποιας στοιχειώδους θρησκείας
και τη χρησιµοποίησή τους σε ιεροτελεστίες. Αυτά τα αντικεί-
µενα έχουν συλληφθεί µε όρους εικαστικούς και όχι νοητι-
κούς. Με άλλα λόγια, βασίζονται σε ό,τι βλέπει το µάτι και ό-
χι σε ό,τι γνωρίζει το µυαλό. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι, την Αφροδίτη του Βίλεντορφ Μορφή άνδρα από
περ. 30000 - 25000 π.Χ. το Μπρνο
ίδια λίγο πολύ εποχή, στις ίδιες σχεδόν περιοχές ανθούσε και ασβεστόλιθος 30000 - 25000 π.Χ.
µια άλλου είδους τέχνη, βασισµένη στη συµβολική και νοητι- ελεφαντόδοτο
κή προσέγγιση της πραγµατικότητας.
Ανάλογα ευρήµατα και σύµβολα συναντάµε στην εξέλιξη της ιστο-
ρίας της γλυπτικής.
Στην τέχνη της αρχαίας Αιγύπτου, για παράδειγµα, ακόµα και το
υλικό ενός γλυπτού µπορεί να έχει την ιδιαίτερη σηµασία του. Πο-
λύτιµοι λίθοι, υλικά που απαιτούν πολλή
δουλειά για να λαξευτούν, αντανακλούν
συχνά τη σηµασία που αποδίδεται στο συ-
γκεκριµένο γλυπτό. Η ανθεκτικότητα αυ-
τών των υλικών αποτελεί µια νύξη στην α-
θανασία. Από την άλλη µεριά, το επιβλητι-
κό µέγεθος και η µεγάλη κλίµακα υποδη-
λώνουν συνήθως υπεράνθρωπη δύναµη Εµπίχ - Ιλ Συρία
και συνδέονται κατά κανόνα µε εικόνες περ. 2500 π.Χ
της θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας, αλαβαστρος µε ένθετα µάτια
Ο Μυκερίνος και η σύζυγος όπως π.χ. στην Αίγυπτο και την αυτοκρατορική Ρώµη. Το γεγονός ότι η τρί-
του Χαµερερνεµπτί
περ. 2600 π.Χ. τη διάσταση δίνει στα γλυπτά µια απτή παρουσία είχε ως επακόλουθο πολ-
σχιστό λίθος λοί πολιτισµοί να θεωρήσουν τα αγάλµατα «τόπους κατοικίας» ανθρώπι-
127
νων ή θείων πνευµάτων και εποµένως να τα µετατρέψουν σε τιµώµενα αντικείµε-
να ή ακόµα και σε αντικείµενα λατρείας.
Τόσο οι αυστηροί κανόνες που σε αρκετές περιπτώσεις καθόριζαν τις αναλογίες
και γενικά τη µορφή των γλυπτών –π.χ Αίγυπτος– όσο και η απαγόρευση αγαλµά-
των από ορισµένες θρησκείες –π.χ. Ορθοδοξία– θα πρέπει να α-
ποδοθούν σε αυτή την ιδιότητά τους. Η επίδραση της γλυπτικής
άλλων χωρών κι λαών (Αίγυπτος, Σουµέριοι, Πολυνησία και Με-
ξικό), όπως και η επίδραση από τα πρώιµα κυκλαδικά ειδώλια ως
την ώριµη κλασική γλυπτική στην τέχνη του αιώνα µας εξακολου-
θεί να παραµένει πολύ έντονη.
Η γλυπτική διανύει συχνά την εξελικτική πορεία της ζωγραφι- Κυκλαδικό ειδώλιο από
κής. Πολλά από τα ρεύµατα και τα ιδιώµατα της µοντέρνας ζωγρα- την Αµοργό
περ. 3000 π.Χ
φικής συναντώνται και στη γλυπτική. Πολλοί ζωγράφοι έχουν να µάρµαρο
επιδείξουν σοβαρό γλυπτικό έργο (Ματίς, Ντεγκά, Πικάσσο, Μο-
ντιλιάν).
Παράλληλα µε τα παραδοσιακά υλικά της γλυπτικής, εισάγονται και άλλα σύµφωνα µε το πνεύµα
της εποχής (γυαλί, πλαστικό κ.α.). Εκτός από το πλάσιµο και το λάξευµα, παρατηρείται µια τάση των
γλυπτών για διάφορες µεθόδους συναρµογής διαφορετικών υλικών στο ίδιο έργο.
Η γλυπτική εγκαταλείπει τον αυτονόητο, παλαιότερα στατικό χαρακτήρα της για να απεικονίσει την
κίνηση. ∆εν θα περιοριστεί στα εικαστικά µέσα· χρησιµοποιούνται ακόµη και µηχανήµατα προκειµένου
να θέσουν το έργο σε κίνηση. Ο ρόλος του φωτός γίνεται διαρκώς µεγαλύτερος. Το κενό και το γεµά-
το αποτελούν οργανικό µέρος της σύνθεσης. Έτσι, λοιπόν, ένα γλυπτό για να αποκαλυφθεί ζητάει από
το θεατή να είναι ενεργητικός και να κινηθεί γύρω του.
Ανρί Ματίς
Καθισµένο γυµνό, 1925
128
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΥΛΙΚ
ΑΛΕΙΑ
Α
Υλικκά
• Πηλός • Πολυεστερική ρητίνη
• Γύψος • Τσιµέντο
• Ξύλο • Καθηµερινά αντικείµενα
• Πέτρα • Λάστιχο
• Πεπιεσµένο χαρτί
Ερργαλεία
Καβαλέτο γλυπτικής για το
πλάσιµο πορτρέτων ή φιγού-
ρας, σουβλί, τρυπάνια, µύτες
για τρύπες, κόφτης για σύρµα-
τα, κοπίδι, µαχαίρι, πριόνι, σέ-
γα, µέγγενη, τανάλια, πιστόλι
κόλλας, πιστόλι πριτσινίων, πι-
στόλι σιλικόνης, ράσπες, λίµες,
σφυρί, µατσόλα, σκαρπέλα,
γλυφίδες, σύρµα κοπής πη-
λού.
Τεεχνικκή
• Πλάσιµο
• Κατασκευή καλουπιών,
σκάλισµα
• Κατασκευές
• Απευθείας πλάσιµο
• Κατασκευή αντίγραφού
• Συναρµολόγηση
129
130
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
ΤΕΧ
ΧΝΙΚ
ΚΕΣ
Σ
Πλλάσιµµο ανθρώπιννηςς φιγγούρας απόό πηλλό
• Κατασκευάστε τον οπλισµό που θα στηρίξει τη φιγούρα. Στη

γλυπτική ο οπλισµός έχει την ίδια λειτουργία µε το σκελετό του
σώµατος – είναι η δοµή που στηρίζει το εξωτερικό υλικό που
την περιβάλλει.
• ∆ουλέψτε από κάτω προς τα πάνω, προσθέτοντας µικρές πο-

σότητες πηλού στον οπλισµό.
• Ελέγχετε συνεχώς τις µορφές που σχηµατίζετε, αν διατηρούνται

ως προς τις αναλογίες µεταξύ τους.
• Να βεβαιώνεστε ότι ο πηλός παραµένει υγρός

και δε στεγνώνει. Με ένα ψεκαστήρα νερού ψε-
κάζετε το γλυπτό κατά διαστήµατα καθώς πλά-
θετε, διατηρώντας τον υγρό και εύπλαστο. Μην
υγραίνετε υπερβολικά τον πηλό.
• Χρησιµοποιήστε µια ξύλινη γλυφίδα για να σχηµατοποιήσετε τις µορφές που είναι
πολύ µικρές.
• Όταν ολοκληρώσετε το πλάσιµο του γλυπτού, χρησιµοποιήστε τη γλυφίδα για να

ισιώσετε την επιφάνεια και τις πλαϊνές όψεις της βάσης του γλυπτού.
131
Πλάάσιµµο φιγγούρας ποουλλιοού απόό γύύψο
• Κατασκευάστε έναν ατσάλινο οπλισµό. Σε µια ξύλινη βάση ανοίξτε µια τρύ-
πα στη διάµετρο της ατσάλινης βέργας και στερεώστε ένα κάθετο πόδι του
οπλισµού. Περάστε τρία στρώµατα βερνίκι στη βάση και τον οπλισµό. Αφή-
στε το κάθε στρώµα να στεγνώσει πριν περάσετε στο επόµενο. Αν ο υγρός
γύψος έρθει σε επαφή µε ατσάλι που δεν έχει στεγανοποιηθεί, θα δηµιουρ-
γηθεί σκουριά.
• Γεµίστε τον οπλισµό µειώνοντας την ποσότητα του γύψου που θα απαιτη-
θεί και το γλυπτό θα γίνει ελαφρύτερο. Το καλύτερο υλικό για το γέµισµα
είναι το φελιζόλ που µπορεί να διαµορφωθεί και να στριµωχτεί εύκολα µέ-
σα στον οπλισµό.
• Μέσα σε µια λεκάνη µε νερό διαλύστε το γύψο, δηµιουργώντας ένα µαλα-
κό και κρεµώδες µείγµα χωρίς βόλους που θα κατεβαίνει αργά από τα δά-
χτυλά σας. Αναµειγνύετε µικρές ποσότητες γύψου κάθε φορά. Κόψτε επί-
δεσµο σε µικρές λωρίδες. Βουτήξτε κάθε λωρίδα στο γύψο και τοποθετή-
στε τη γρήγορα στο γλυπτό.
• Καλύψτε το γλυπτό προσέχοντας ιδιαίτερα τα πόδια να µη ζαρώσουν. ∆ια-
τηρείτε τον επίδεσµο λείο.
• Αναµείξτε µια µικρή ποσότητα γύψου και περιµένετε να πήξει. Απλώστε µε
µια σπάτουλα το γύψο πάνω στο γλυπτό. Όσο ο γύψος είναι ακόµη υγρός,
διαµορφώστε την επιφάνεια που µόλις δηµιουργή-
σατε πλάθοντας, χτίζοντας, σκαλίζοντας σταδιακά
το σώµα, το κεφάλι, τα φτερά του γλυπτού. Φροντί-
στε το γλυπτό να παραµένει συµµετρικό.
• ∆ιαµορφώστε το σώµα µε ένα µαχαίρι. ∆ώστε έ-
να λείο φινίρισµα µε την πλατιά µεριά του µαχαι-
ριού στα φτερά. ∆ιορθώστε τις ατέλειες προσθέ-
τοντας λίγο γύψο.
• Αφήστε το να στεγνώσει και λαξεύστε το τελικό
επιθυµητό σχήµα.
132
Σκάλισσµα ξύλλινηςς φιγγούρας ψαριοού
• ∆ιαλέξτε ένα κοµµάτι ξύλο κατάλληλο για εύκολο σκάλισµα.

• Σχεδιάστε τη φιγούρα του ψαριού σε ένα χαρτί και ένα κάνναβο από πάνω.
•Επαναλάβετε το ίδιο σχέδιο µε τον κάνναβο στην επιφάνεια του ξύλου.
• Με µια σέγα κόψτε το περίγραµµα του ψαριού.
•Βρείτε το κέντρο κάθε πλευράς.
• Μετρήστε το κέντρο της πλαϊνής όψης και τοποθετή-

στε σηµεία δεξιά και αριστερά σε ίση απόσταση, προ-
κειµένου να δώσετε το πλάτος των πτερυγίων και της
ουράς. Στερεώστε το ψάρι µε µια µέγκενη και αφαιρέ-
στε το άχρηστο υλικό.
• Κάντε µια σειρά κοψιµάτων έτσι ώστε οι περιοχές του

ξύλου που θα αφαιρεθούν να αποκαλύψουν τα πτερύ-
για και την ουρά.
• Χρησιµοποιήστε µατσόλα και σκαρπέλο και αρχίστε

να σκαλίζετε από το κέντρο προς τα έξω.
• Τοποθετείστε το ψάρι σε µια µέγκενη και λειάνετε τις

σκαλισµένες όψεις µε µια λίµα. ∆ιατηρήστε την κα-
µπύλη σε όλη την επιφάνεια του ψαριού.
133
• Αφαιρέστε προσεκτικά το άχρηστο υλικό από το πτερύγιο του ψα-
ριού. Λειάνετε τις επιφάνειες µε µια ράστα.
• Λειάνετε όλο το ψάρι µε τη ράστα

για να σβήσετε τα σηµάδια. Τρίψ-
τε την επιφάνεια µε ένα χοντρό γυα-
λόχαρτο και σταδιακά χρησιµοποιή-
στε λεπτότερο, προκειµένου να επιτύχε-
τε µια λεία επιφάνεια σε όλο το ψάρι.
Σκάλισσµαα ωκεάνιαας πρροτοοµήςς

απόό κοµµάάτι ελαφροσκυροοδέµαατοος
• Σχεδιάστε το προφίλ του γλυπτού στο κοµµάτι του σκυροδέµατος, έχοντας

σαν οδηγό τα σχέδια που έχετε πραγµατοποιήσει σε χαρτί.
• Αφαιρέστε τα τµήµατα του άχρηστου υλικού κάνοντας µια σειρά κοψιµά-

των και σχεδιάζοντας διαρκώς το προφίλ του προσώπου.
• Αρχίστε το σκάλισµα χρησιµοποιώντας µατσόλα και σµίλη. Περιορίστε στο

ελάχιστο τη χρήση της µατσόλας και σκαλίστε ωθώντας τη σµίλη µε το χέ-
ρι σας. Αφαιρείτε υλικό σταδιακά και προσεκτικά. Ξεκινήστε αφαιρώντας
το άχρηστο υλικό από τη µύτη και τα µάτια, δηµιουργώντας σταδιακά το ύ-
ψωµα της µύτης.
134
• Αφαιρέστε σταδιακά το άχρηστο υλικό από το στόµα και διαµορφώστε
το πιγούνι.
• ∆ιαµορφώστε µε µια ράστα τις µεγάλες περιοχές στο πίσω µέρος του κεφαλιού, στην κορυφή, το µέ-
τωπο, τα µάγουλα και το πιγούνι. Με µια σµίλη σκαλίστε τις λεπτοµέρειες του στόµατος, της µύτης και
των µατιών.
• Σχηµατίστε τη στρογγυλεµένη µορφή του µετώπου µε µια λίµα.

Με ένα σουβλί χαράξτε τις γραµµές των αυτιών. ∆ουλέψτε τις λε-
πτοµέρειες µε µια σµίλη και µε µια µικρή ράστα.
• Τρίψτε όλη την επιφά-

νεια του γλυπτού µε ένα
κοµµάτι γυαλόχαρτο.
135
Καταασκευυή αφηρρηµµένου γλυπτοού απόό χαρτοοποολτόό
• Τοποθετήστε σε µια λεκάνη µικρά κοµµάτια εφηµερίδας να µου-

λιάσουν σε µείγµα κόλλας ταπετσαρίας. Αφήστε το χαρτί να µου-
λιάσει τουλάχιστον για 48 ώρες. Μετά, µε ένα µίξερ ανακατέψ-
τε το καλά µέχρι να σχηµατιστεί ένας πολτός.
• Χρησιµοποιήστε για οπλισµό ένα σκελετό παλιού ποδηλάτου. Εισά-

γετε ένα πίρο µέσα στο άνοιγµα του άξονα και αφήστε ένα τµήµα
να προεξέχει. Ανοίξτε µια τρύπα στη βάση του γλυπτού που θα α-
ποτελεί και µέρος του γλυπτού, ώστε να χωρά ο άξονας του σκελε-
τού. Τοποθετείστε τον πίρο στην τρύπα και πιέστε καλά.
• Τρίψτε ελαφρά µε γυαλόχαρτο το σκελετό και καλύψτε µε αραιωµένη κόλλα ταπετσαρίας, έτσι ώστε
το πεπιεσµένο χαρτί να κολλήσει στον οπλισµό. Στεγανοποιήστε καλά και τη βάση του γλυπτού.
• Απλώστε το πεπιεσµένο χαρτί στο κοµµάτι. Χρησιµοποιήστε το σχήµα του ο-

πλισµού ως έµπνευση, δηµιουργώντας διάφορες µορφές. Περνάτε στρώµα-
τα αραιωµένης κόλλας ταπετσαρίας ενδιάµεσα. Αφήνετε τα στρώµατα του
χαρτιού να στεγνώσουν καλά πριν τοποθετήσετε τα νέα.
• Αφήστε το γλυπτό να στεγνώσει καλά. Θα είναι πο-

λύ σκληρό και ανθεκτικό.
136
Καταασκευή αφηρρηµµέννου γλυπτοού µε την τεχχνικκή τηςς συναρµοογήςς
• Θα χρειαστείτε πλαστικές κρεµάστρες για ρού-

χα. Με ένα πριόνι αφαιρέστε το µεταλλικό τµή-
µα τους.
• Στο κέντρο κάθε κρεµάστρας ανοίξτε µια τρύπα

µε την ίδια διάµετρο.
• Θερµάνετε λίγο τις κρεµάστρες µε ένα καµινέτο.

Μόλις µαλακώσει το πλαστικό, λυγίστε τα σκέλη
των κρεµαστρών κατά 90 µοίρες και σε διαφο-
ρετικές κατευθύνσεις. Λυγίστε επίσης τις άκρες
όσο περισσότερο γίνεται.
• Για τη συναρµολόγηση θα χρειαστείτε µια ατσάλινη βέργα και κα-

πάκια µαρκαδόρων µε εσωτερική διάµετρο µεγαλύτερη από αυτήν
της βέργας. Τοποθετή-
στε τα καπάκια στη µέ-
γκενη και κόψτε τα στο ε-
πιθυµητό µήκος, ώστε να
δηµιουργήσετε διαστή-
µατα µεταξύ των κρεµα-
στρών.
• Βιδώστε ένα παξιµάδι στη µια άκρη της βέργας. Περάστε

πρώτα µια µαύρη κρεµάστρα και µετά ένα καπάκι, µετά πε-
ράστε ένα παξιµάδι και µια κίτρινη κρεµάστρα. Επαναλάβε-
τε τη διαδικασία µέχρι να περάσετε όλες τις κρεµάστρες. Τε-
λειώστε µε ένα παξιµάδι και βιδώστε το σφιχτά, έτσι ώστε να
σταθεροποιηθούν όλα τα τµήµατα.
137
ΣΥΝΟΨΗ
∆ηµιουργήµατα της γλυπτικής σώζονται από τα προϊστορικά χρόνια. Μέσα από τη γλυπτική, όπως
άλλωστε και τη ζωγραφική, ο πρωτόγονος άνθρωπος εκφράζει το θρησκευτικό του συναίσθηµα,
χρησιµοποιεί τα γλυπτά στην καθηµερινότητά του αλλά και πειραµατίζεται µε σκοπό να τελειοποι-
ήσει τα εκφραστικά του µέσα. Έτσι, ό,τι έχει σωθεί σήµερα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για
το σύγχρονο άνθρωπο και ιδίως για το σύγχρονο καλλιτέχνη, ίσως γιατί ο καθένας σε αυτά τα έρ-
γα µπορεί να αναγνωρίσει αντικατοπτρισµούς των πιο µύχιων ενστίκτων και παρορµήσεών του.
138
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο8
ΧΑΡΑΚΤΙΚ
ΚΗ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Στόχος μας είναι να κατανοήσουμε τη χαρακτική τέχνη. Τα χαρακτικά είναι αυτόνομες δημιουργίες που
μεταφράζουν κάποιες ιδέες όπως η ζωγραφική και η γλυπτική. Η χαρακτική με την ομορφιά της, την ποι-
κιλία και τις εκφραστικές της ιδιότητες πλουτίζει την τέχνη, έχοντας συνάμα ένα μεγάλο προνόμιο, τα
αντίτυπα. Η χαρακτική λοιπόν επικοινωνεί ευκολότερα με τον κόσμο και είναι προσιτή.
ΠΡ
ΡΟΣΔΟ ΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑΑ
Όταν ολοκληρώσουμε τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είμαστε σε θέση να:
• Γνωρίζουμε τις συνθήκες μέσα από τις οποίες γεννήθηκε η χαρακτική.
• Να χρησιμοποιούμε τα εργαλεία και τα υλικά της χαρακτικής.
• Να δημιουργήσουμε το δικό μας έργο με την τεχνική της ξυλογραφίας.
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣ Σ ΚΛΕΙΔ
ΔΙΑ
Α
• Ξυλογραφία, ανάγλυφη φόρμα
• Χαλκογραφία, βαθιά φόρμα
• Λιθογραφία, επίπεδη φόρμα
• Χάραξη
• Τύπωμα
• Σκαρπέλα
• Χειροκύλινδρος - μελάνια
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣΣ ΠΑ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται ένα σύντομο ι-
στορικό. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται οι βασικές φόρμες της τέχνης της χαρακτικής. Στην τρί-
τη αναφέρονται τα υλικά και τα εργαλία που χρειάζονται για να φτιάξουμε μια ξυλογραφία. Στη συνέ-
χεια αναλύεται μια άσκηση ξυλογραφίας. Στο τέλος της τρίτης ενότητας αναφέρονται ιδέες και κίνητρα
από τα οποία μπορούμε να πάρουμε έμπνευση για να δημιουργήσουμε το έργο μας.
139
140
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
1.1 Τι είνναι η χαρακτικκή
Χαρακτικό λέμε κάθε τυπωμένη εικόνα, που έχει πρώτα χα-

ρακτεί σε ξύλο, χαλκό, μέταλλο, πέτρα ή οποιαδήποτε άλλη
σκληρή επιφάνεια· το τύπωμα είναι δοκίμιο κάθε χαράγματος.
Το χαρακτικό είναι συνδεδεμένο με το υλικό απ’ όπου βγαί-
νει, γιατί αυτό του δίνει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του.
Ξυλογραφία «Κύματα» 1947 - 48 / 25 Χ 29,5 εκ.,

Ευθύμης Παπαδημητρίου
1.22 Ιστοορικκά
Η τέχνη της «χάραξης» είναι τόσο παλιά όσο ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος των σπηλαίων χαράζει εικόνες
πάνω σε πέτρες (παλαιολιθική εποχή). Αργότερα χαράζει πάνω σε μέταλλα και κόκαλα. Οι σφραγίδες
αρχαίων λαών, όπως οι Χαλδαίοι, οι Ασσύριοι, οι Αιγύπτιοι, είναι οι πρώτες μήτρες που αποτυπώνονταν
σε κερί ή πηλό. Τα χαράγματα ήταν με σχέδια και γραφές.
Συνεχίζοντας στην εποχή του Μεσαίωνα, οι χρυσοχόοι χαράζουν σε μέταλλο. Μια άλλη συντεχνία
ανακαλύπτει το τύπωμα μιας χαραγμένης πλάκας. Είναι η συντεχνία αυτών που σε πολύτιμα υφάσματα
διακοσμούν περίτεχνα σχέδια. Τύπωμα σε υφάσματα από σκαλισμένα ξύ-
λα χρησιμοποιούν στην Ανατολή (Περσία και Ινδίες). Η τεχνική αυτή ε-
ξαπλώθηκε και στη Βενετία και στη Γένοβα. Μέχρι τον 9ο αιώνα τα στο-
λίδια στα υφάσματα τυπώνονται με αυτό τον τρόπο σε πολλές περιοχές
(Τύρο, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια και Δαμασκό). Στα πρώτα χρόνια του χρι-
στιανισμού χρονολογούνται τα πιο παλιά τυπωμένα υφάσματα.
Με το τύπωμα του χαραγμένου ξύλου πάνω στο ύφασμα είμαστε πο-
λύ κοντά στο χαρακτικό έργο (ESTAMPE). Πέρασαν όμως αρκετοί αιώ-
νες για να γίνει το πρώτο τύπωμα σε χαρτί.
Στην Δύση, στο τέλος του 14ου αιώνα παρασκευάζεται χαρτί όπου
φτιάχνονται και τα πρώτα χαρακτικά. Παλαιότερα έφταναν φύλλα χαρ-
Γ. Κεφαλληνός, «Το παγώνι», 1943, τιού στην Ευρώπη από την Αραβία, χαμηλής όμως ποιότητας.
κολοφώνας Η Κίνα πρωτοστάτησε, χωρίς να έχει γίνει γνωστό, από τον 9ο αιώνα,
141
όπου ήδη είχαν παρασκευάσει χαρτί. Τα χαρακτικά που τυπώθηκαν τότε προορίζονταν για να ψυχαγω-
γήσουν και να μορφώσουν τους φτωχούς και τους αγράμματους. Στα φτωχικά σπίτια τους, που δεν εί-
χαν και τις καλύτερες συνθήκες , τα χαρακτικά φθείρονταν, γι’ αυτό και έχουμε ένα ελάχιστο αριθμό
χαρακτικών της εποχής αυτής. Αργότερα προστέθηκαν κείμενα μαζί με την εικόνα και έχουμε τους
προάγγελους του βιβλίου.
Όταν η τυπογραφία έκανε την εμφάνιση της, γοήτευσε τους χαράκτες και τους τυπογράφους με τη
μαγεία της «συνομιλίας» των μαύρων και των άσπρων στοιχείων. Εικόνα και κείμενο τώρα πια ισορρο-
πούν. Τα βιβλία πλέον βγαίνουν στο προσκήνιο. Η εικονογράφηση των βιβλίων αποτελεί μεγάλο μέρος
της ιστορίας της χαρακτικής.
Επίσης για πολλούς αιώνες η χαρακτική ήταν το μέσο για την απεικόνιση, τη μελέτη και τη διάδοση
γνωστών και σπουδαίων έργων τέχνης.
Ανθρώπινες μορφές χαραγμένες σε βράχο,

περ. 8.000 π.Χ., Αντάουρα Σικελία.
142
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΒΑΣΙΚ
ΚΕΣ
Σ ΦΟΡΜ
ΜΕΣ
Σ
Παρακάτω θα αναλύσουμε και θα μελετήσουμε τις 3 βασικές φόρμες εκτύπωσης για να κατανοήσου-
με τους τρόπους και τα μέσα χάραξης, τις μεθόδους που χρησιμοποιούμε, τις διαφορές και τα πλεονε-
κτήματα της κάθε φόρμας.
Α) Ανάγλυφη φόρμα: Ξυλογραφία, εφαρμογή της - τυπογραφία
Β) Βαθιά φόρμα: Χαλκογραφία, εφαρμογή της - βαθυτυπία
Γ) Επίπεδη φόρμα: Λιθογραφία
Αναλυτικκότεερα:
2.1 ΞΥ
ΥΛΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
Α
Η πρώτη τυπωμένη εικόνα σε χαρτί χρονολογείται στην Κί-

να το 868 μ.Χ. η ξυλογραφία διαδόθηκε από τους Κορεάτες
στους Ιάπωνες που φτιάξανε εξαιρετικά χαρακτικά έργα.
Όπως προαναφέραμε, στην Ευρώπη η ξυλογραφία εξελί-
χθηκε με την εμφάνιση του χαρτιού το 14ο αιώνα, όπου υ-
πήρχαν και προσθήκες κειμένων (προάγγελοι του τυπωμέ-
νου με κινητά στοιχεία βιβλίου). Σχηματική αναπαράσταση τυπώματος ξυλογραφίας
Η Ελλάδα αγκαλιάζει την ξυλογραφία στο τέλος του 18ου

αιώνα όπου ξεκινά να διδάσκεται ως μάθημα στη Σχολή των
Τεχνών το 1843.
143
ΤΡΟ
ΟΠΟ
ΟΣ ΧΑΡΑΞΗΣ
Σ ΚΑΙ ΤΥ
ΥΠΩ
ΩΜΑΤΟ
ΟΣ
Σε μία λειασμένη ξύλινη πλάκα σχεδιάζουμε το έργο της

αρεσκείας μας με σινική μελάνη. Έπειτα με τις γούζες και
τα μαχαίρια της ξυλογραφίας αφαιρρούμεε ό,τι δεν θέλου-
με να τυπωθεί. Ό,τι θέλουμε να φανεί δεν τοο χαράζουμε.
Με τον κύλινδρο απλώνουμε στο ξύλο καλά το τυπογρα-
φικό μελάνι και έπειτα τοποθετούμε το ειδικό χαρτί. Τρί-
βουμε το χαρτί από πίσω με προσοχή για να μην το σκί-
σουμε, με τον τρίφτη ή τυπώνουμε στο πιεστήριο. Στο τέ-
λος αποκολλάμε το χαρτί από το ξύλο και έχουμε το έρ-
γο μας έτοιμο και τυπωμένο. Όπως καταλάβατε, το τύπω-
μα έχει αντίστροφο σχέδιο από αυτό της πλάκας.
Μπορούμε να χαράξουμε σε πλάγια πλάκα ξύλου, όπου είναι κομμένη με τη φορά που έχουν οι ί-
νες του ξύλου, και σε όρθια πλάκα ξύλου που προέρχεται από το εγκάρσιο κόψιμο του ξύλου. Η δεύ-
τερη πλάκα είναι ιδιαίτερα σκληρή και τη δουλεύουμε με την ονγκλέτα (καλέμι), η οποία χαράζει πολύ
λεπτά αν θέλουμε.
Επίσης μπορούμε να κάνουμε έγχρωμες ξυλογραφίες, αρκεί να χαράξουμε τις αντίστοιχες ξύλινες
πλάκες για όσα χρώματα θέλουμε να βάλουμε στο έργο μας.
Το camaieu είναι έγχρωμη ξυλογραφία με τονικές διαφορές ενός χρώματος.
Τη σημερινή εποχή εκτός από ξύλο, δουλεύονται για χάραγμα διάφορα υλικά όπως το πλέξιγκλας
και το πολύ βολικό στο χάραγμα λινόλεουμ.
Αν παρατηρήσουμε ξυλογραφίες, μπορούμε να δούμε τις ποιότητες του ξύλου και του λινόλεουμ που
δημιουργήθηκαν από διάφορους τρόπους χάραξης όπως τομή, αυλάκωμα, τομή που αφήνει γρέζι, τα-
λάντευση του εργαλείου πέρα δώθε. Μπορούμε να αντιπαραβάλλουμε τις σαφείς, αιχμηρές και ακρι-
βείς χαράξεις με τις ασαφείς και ακανόνιστες.
Άρια Κομιανού, «Σύνθεση Νο2», Λουκία Μαγγιώρου, «Ύδρα» 1940 Χρήστος Σαρακατσιάνος «Νο 40»
Ξυλογραφία 50 Χ 35 εκ. Ξυλογραφία 18,6 Χ 24 εκ. 1977,
Λινόλεουμ 48,8 Χ 37,7 εκ.
144
2.22 ΧΑΛΚΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
Α
Η ιστορία της χαλκογραφίας ξεκινά από τους χρυσοχόους στην εποχή του Μεσαίωνα. Στην Ιταλία του
το 1452 βρίσκουμε το πρώτο χαρακτικό από την τεχνική της χαλκογραφίας.
Σε αντίθεση με την ξυλογραφία, στη χαλκογραφία χαράζουμε ό,τι θέλουμε να τυπωθεί στο χαρτί μας
(βαθιά φόρμα εκτύπωσης). Χαράζουμε απευθείας ή με χημικό τρόπο μεταλλικές πλάκες: χάλκινες, τσί-
γκινες ή ατσαλένιες.
Χημικκός τρρόποος (eau-foortee)

Σε μια γυαλισμένη μεταλλική πλάκα (περίπου ένα χιλιοστό) περνάμε το ειδικό βερνίκι. Όταν στεγνώσει,
χαράζουμε το σχέδιό μας με την πούντα. Έπειτα βάζουμε την πλάκα μας σε διάλυμα νιτρικού οξέος και
νερού. Οι γραμμές που δεν έχουν βερνίκι φαγώνονται. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται οξείδωση, την ο-
ποία μπορούμε να την κάνουμε αρκετές φορές στην πλάκα μας, γιατί όσο βαθύτερες γίνουν οι χαρά-
ξεις, τόσο πιο έντονο θα βγει το έργο μας. Στη συνέχεια καθαρίζουμε την πλάκα, τη μελανώνουμε και
τέλος σκουπίζουμε το μελάνι ώστε να μείνει μόνο μέσα στις χαραγμένες μας γραμμές.
Τώρα μπορούμε να βάλουμε το ελαφρά νωπό χαρτί μας πάνω στην πλάκα και να την τοποθετήσου-
με στο πιεστήριο. Με τις τσόχες και τον κύλινδρο του πιεστηρίου τυπώνεται το χαρακτικό μας και έχου-
με έτοιμη τη χαλκογραφία μας.
Απεευθείαας χάραξη (taaillee doucce ή burin))

Είναι όταν χαράζουμε στην πλάκα άμεσα με το ειδικό καλέμι (burin).
Άλλες τεεχνικκέςς
Υπάρχουν και άλλες τεχνικές χαλκογραφίας: aquatinta, pointe
seche, vernis mou κτλ.
Η χαλκογραφία έχει τα πιο πλούσια αποτελέσματα. Μπο-
ρούμε να συνδυάσουμε πολλές τεχνικές της και να έχουμε
πολλά χρώματα και συνδυασμούς στα τυπώματά μας. Το με-
λάνι στο τύπωμα είναι ανάγλυφο, λόγω της βαθιάς τύπωσης, Σχηματική αναπαράσταση
και προσδίδει μεγάλο ενδιαφέρον στο έργο μας, μαζί με την κορ- τυπώματος χαλκογραφίας
νίζα που δημιουργείται από τις άκρες της πλάκας.

Αν παρατηρήσουμε έργα βαθυτυπίας, θα δούμε πως οι μαλα-
κές ακμές της βελονογραφίας δείχνουν το γραφικό χαρακτήρα
του καλλιτέχνη και δημιουργούν ανάλαφρα, αέρινα αποτελέσμα-
τα ή βελούδινες σκιές.
145
Δημήτρης Παπαγεωργίου,
Άγγελος Θεοδωρόπουλος, «Ζευγάρι»,
«Χωρικές» 1956, Ακουστίντα 39,7 Χ 34,3 εκ.
Όπυ Ζούνη, «Κατοικία» 1987,
Ακουστίντα, 30 Χ 21,4 εκ.
Μεταξοτυπία 64 Χ 45,8 εκ.
2.33 ΛΙΘ
ΘΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
Α
Η λιθογραφία επινοήθηκε το 1796 από την ανάγκη του Τσέχου Alois Serefelder να τυπώσει τα θεατρι-
κά του έργα χωρίς πολύ κόστος.
Η λιθογραφία έπαιξε μεγάλο ρόλο στις γραφικές τέχνες
της εποχής μας. Η λιθογραφία ανήκει στην επίπεδη φόρμα
εκτύπωσης. Δεν έχουμε ανάγλυφες και κοίλες επιφάνειες
και γραμμές. Εικόνα για τύπωμα και άσπρα μέρη είναι στο
ίδιο επίπεδο.
Η λιθογραφία στηρίζεται στο ότι το λίπος δεν κρατά και
διώχνει το νερό.
Παίρνουμε μια επίπεδη, τριμμένη καλά ασβεστολιθική πλά-
κα (ύψους 5-10 εκ). Σχεδιάζουμε αυτό που θέλουμε να τυπώ-
Σχηματική αναπαράσταση λιθογραφίας σουμε με ειδικά κραγιόν ή χημική μελάνη, στερεώνουμε το
σχέδιο στην πέτρα με διάλυμα αραβικής γόμας ή νιτρικού ο-
ξέος. Έπειτα βρέχουμε την πλάκα και μετά τη μελανώνουμε. Το μελάνι στέκεται μόνο στα λιπαρά μέρη, έ-
τσι το νερό δεν αφήνει το μελάνι να κάτσει στα υπόλοιπα μέρη. Βάζουμε το χαρτί και τυπώνουμε στο λι-
θογραφικό πιεστήριο.
Εκτός από τις λιθογραφικές πέτρες, μπορούμε να χρησιμοποι-
ήσουμε και να δουλέψουμε με τον ίδιο τρόπο φύλλα τσίγκου και
αλουμινίου.
Όπως και στις προηγούμενες τεχνικές χαρακτικής, έτσι και
στη λιθογραφία για να δημιουργήσουμε ένα χαρακτικό έργο θα
πρέπει να φτιάξουμε τόσες πλάκες όσες και τα χρώματα που θέ-
λουμε να βάλουμε.
Το Offset (1904) αντικαθιστά τα μηχανικά πιεστήρια και προ-
σφέρει μια «παραγωγική» εφαρμογή της λιθογραφικής τεχνικής.
146
Λογικό είναι λοιπόν να χάνεται η καλλιτεχνική υπόσταση των έργων, εκτός αν ο καλλιτέχνης σχεδιάσει ο
ίδιος πάνω στον τσίγκο χωρίς να χρησιμοποιήσει φωτομηχανική αναπαραγωγή.
Εάν παρατηρήσουμε έργα λιθογραφίας, θα δούμε πως συνδυάζουν τις ποιότητες του σχεδίου και
της ζωγραφικής. Οι ζωγραφικές ποιότητες επιτυγχάνονται από το tusche (λίπος που απλώνεται) ενώ οι
τονικές ποιότητες με τη χρήση λιπαρών μολυβιών ή κραγιονιών. Ο κόκκος της πέτρας και η υφή του χαρ-
τιού ελέγχονται, ώστε η συνολική ποιότητα του χαρακτικού να είναι πολύ μαλακή και χαμηλόφωνη ή να
στηρίζεται σε έντονες αντιθέσεις και τολμηρές πινελιές.
Β. Σπεράντζας, «Γυναίκα στη Βεράντα»

Λιθογραφία
Γιάννης Γαΐτης, «Το πλήθος», 1972,

Λιθογραφία 75 Χ 50 εκ.
2.44 ΜΕΤΑ
ΑΞΟ
ΟΤΥ
ΥΠΙΑ
Α
Η μεταξοτυπία ανήκει στις νεότερες μεθόδους και είναι ε-

πίπεδη φόρμα εκτύπωσης. Τις πρώτες μεταξοτυπίες τις συ-
ναντούμε στην Άπω Ανατολή που είχαν ανακαλύψει το με-
τάξι, σε αντίθεση με τη Δύση που άρχισε να χρησιμοποιεί τη
μεταξοτυπία στις απαρχές του εικοστού αιώνα. Η άνθισή
της ξεκίνησε την εποχή του μεσοπολέμου και ειδικότερα
μετά το 1950.
Έχουμε ένα τελάρο από μεταξωτή γάζα όπου καλύπτου- Σχηματική αναπαράσταση τυπώματος μεταξοτυπίας
με τα μέρη που δε θέλουμε να τυπώσουμε. Τοποθετούμε το χαρτί κάτω από το τελάρο και απλώνουμε
με ειδική σπάτουλα το μελάνι μας με αρκετή πίεση. Αυτά που δεν έχουμε καλύψει αφήνουν το μελάνι
να διαπεράσει το τελάρο και να τυπωθεί στο χαρτί.
Αρχές Μετααξοοτυυπίαας
1. Στένσιλ: Κόβουμε σε λεπτό χαρτί τις φόρμες του σχεδίου μας και τις στερεώνουμε κάτω από το τε-
λάρο (Το μελάνι περνάει εκεί που είναι κομμένο το χαρτί).
2. Γόμα: Με τη γόμα σχεδιάζουμε πάνω στο τελάρο. Τα μέρη που δεν έχουν σχεδιαστεί διαπερνώνται
από το μελάνι.
3. Μεταφορά: Περνάμε το τελάρο μας με φωτοευαίσθητο μείγμα, μετά βάζουμε πάνω φιλμ ή ζελατίνες
147
όπου τα έχουμε σχεδιάσει. Τέλος φωτίζουμε το τελάρο. Με το φως, η φωτοευαίσθητη ουσία που έ-
χουμε αλείψει το τελάρο μας σκληραίνει όπου είναι τα ακάλυπτα μέρη του σχεδίου μας, ενώ μένουν
ανοιχτοί πόροι για να περάσει το μελάνι μας όπου έχουμε καλύψει με ζελατίνες.
Εάν παρατηρήσουμε μεταξοτυπίες, θα εντυπωσιαστούμε από τα λαμπερά χρώματα. Οι χρωματικές
αλληλεπιδράσεις επιτυγχάνονται με την προοδευτική επικάλυψη του χρώματος που στέγνωσε από το ε-
πόμενο χρώμα στην αλληλουχία των τυπωμάτων. Τα σχέδια μπορεί να είναι γεωμετρικά με έντονα πε-
ριγράμματα (φιλμ) ή να μοιάζουν με σχέδια από κραγιόν ή κιμωλία (κραγιόν) ή εξαιρετικά ζωγραφικά
(tusche).
2.55 ΜΕΙΚ
ΚΤΕΣ
Σ ΤΕΧ
ΧΝΙΚ
ΚΕΣ
Σ
Στην εποχή μας η χαρακτική είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη. Οι καλλι-

τέχνες πειραματίζονται, εφευρίσκουν, ανακαλύπτουν νέες μεθόδους.
Με την βοήθεια της τεχνολογίας ανοίγονται καινούριοι δρόμοι και
δυνατότητες στην τέχνη αυτή. Υπάρχουν πλέον νέα υλικά αναμει-
γνύονται τεχνικές, και οι δυνατότητες εκφράσεις αμβλύνονται στη
χαρακτική που είναι μία αυτόνομη τέχνη με ιδιαίτερα αισθητικά απο-
τελέσματα. Φωτογραφίες στα χαρακτικά, kelluloid, πλεξιγκάς, χαρ-
τόνια με γύψο, έργα με φωτοτυπικό υλικό, 3D χαρακτικά κτλ. είναι με-
ρικές από τις σημερινές μεικτές τεχνικές.
Η τεχνολογία δεν υποβιβάζει την αξία των χαρακτικών, αρκεί η
σύνθεση, το σχέδιο και το τύπωμα να είναι από τα χέρια του ίδιου του Φ. Οικονομίδου, «Ουρανόπλους», 2002,
ψηφιακή τεχνική
καλλιτέχνη.
Εδώ μπαίνει το ζήτημα της γνησιότητας ενός χαρακτικού έργου. Δεν πρέπει να συγχέουμε τα πρωτότυ-
πα χαρακτικά έργα που έχουν σχεδιαστεί, χαραχθεί και τυπωθεί από τον ίδιο τον καλλιτέχνη με τα έργα που
αναπαράγονται από τα τέλεια μηχανήματα που υπάρχουν, λόγω της εξελιγμένης πλέον τεχνολογίας.
2.66 Ταα αντίτυπαα και η αρίθ

θμησσή τοους
Ο αριθμός των τελικών αντιτύπων ενός χαρακτικού έργου καθορίζεται από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Συ-
148
νήθεις αριθμοί αντιτύπων: 15, 25, 50. Στις μέρες μας, λόγω της αναπτυγμένης εμπορίας, μπορεί να ξε-
περαστεί και ο αριθμός των 75-100 αντιτύπων.
Ο καλλιτέχνης μπορεί να τυπώσει ένα 10% παραπάνω αριθμό αντιτύπων ως «δοκίμιο του καλλιτέ-
χνη» (EPREUVE D’ ARTISTE).
Σημειώνει στα δοκίμια αυτά τα διακριτικά: ΕΑ και τον αύξοντα αριθμό π.χ. ΕΑ 1, ΕΑ 2 κ.λπ.
Σε κάθε αντίτυπο σημειώνουμε πρώτα τον αύξοντα αριθμό, σε συνδυασμό με το συνολικό αριθμό
αντιτύπων που τυπώσαμε. Αν π.χ. ο δεύτερος αριθμός είναι 25, τα αντίτυπα αριθμούνται ως εξής: 1/25,
2/25 , 3/25 , …. , 25/25.
Μολονότι δεν υπάρχουν κανόνες για τη θέση των στοιχείων, έχει καθιερωθεί η παρακάτω διάταξη:
Κάτωω αρισστεερά:
1. Αριθμός αντιτύπων: π.χ 1/25 , 2/25 κτλ.
2. ΕΑ1 , ΕΑ2 κτλ (δοκίμιο καλλιτέχνη).
3. 1ΕΤΑΤ , 2ΕΤΑΤ κτλ (δοκίμιο κατά την πρόοδο της δουλειάς).
4. Τεχνική έργου: π.χ. 2/25 ξυλογραφία κτλ.
Στη μέσση:
Ο τίτλος του έργου
Κάτω
ω δεξξιάά:
Υπογραφή καλλιτέχνη και ημερομηνία
Γνω
ωστοοί Καλλιτέέχνες χαράκτεες
Δυτικός κόσμος: Durer, Rembrandt, Daumier, Goya, Blake

Άπω Ανατολή: Hokusai, Hirosige, Utamaro
Έλληνες: Τάσσος
Πάμπλο Πικάσσο, «Κότα με κοτόπουλο»,

Χαλκογραφία 1941 - 42
149
Άλμπερτ Ντύρεφ, «Ο ζωγράφος μελετα τους νόμους», «Μικρός γιαπωνέζος ζωγραφίζει ένα κλαδί μπαμπού», ξυλογρα-
ξυλογραφία 1525. φία του Χιντενόμπου 13 Χ 18,1 εκ.
Κιταγκάβα Ουταμάρο, «Σηκώνοντας ένα παραθυρόφυλλο για να δούμε το λουλούδι της δαμασκηνιάς»,
ξυλογραφία, τέλη 1790.
150
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
ΑΣΚΗΣΣΗ: Ξυυλογραφία
Η ξυλογραφία μπορεί να δουλευτεί ευκολότερα από τις άλλες τεχνικές της χαρακτικής, σε εκ-
παιδευτικό πλαίσιο, γιατί δεν είναι αναγκαίο το πιεστήριο και δεν έχουμε να κάνουμε μα εξειδι-
κευμένα υλικά.
Γιώργος Σικελιώτης, «Το ζευγάρι», 1973.

Λινόλεουμ 58 Χ 51 εκ.
3.11 Υλικκά ξυλλογρραφίαας

– Πλάγια ξύλα σε ό,τι μέγεθος θεωρείτε ότι μπορείτε να το δουλέψετε με άνεση, π.χ. 30 Χ 20 εκ.
– Σετ από ειδικά σκαρπέλα χαρακτικής.
– Υδατοδιαλυτά μελάνια για ευκολία στο τύπωμα· καθαρίζονται εύκολα αλλά θα πρέπει να είναι της
καλύτερης δυνατής ποιότητας. Το μελάνι πρέπει να είναι όσο κολλώδες απαιτείται, ώστε να πιάνει
στο χαρτί, και αρκετά σκληρό ώστε όταν πιέζεται με το χειροκύλινδρο, να απλώνει και να εφαρμό-
ζει ομοιόμορφα στην επιφάνεια του χαρτιού. Τα μελάνια λαδιού είναι πολύ ανώτερα από τα υδα-
τοδιαλυτά. Καθαρίζονται με νέφτι. Η επιλογή του είδους μελανιών είναι δική σας.
151
– Χειροκύλινδρος.
– Κουτάλι της σούπας για να τρίψετε ελαφρά το χαρτί πάνω στο ξύλο, ώστε να απλωθεί το χρώμα
σωστά και πυκνά.
– Σπατουλίτσα για να ανακατεύετε το χρώμα πάνω στην «παλέτα».
– Γυάλινη επιφάνεια για «παλέτα».
– Χαρτιά για τύπωμα: Ημιδιαφανές, απορροφητικό χαρτί, όπως το γιαπωνέζικο ρυζόχαρτο ή το χαρτί της
μουριάς. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε κόλλες Α4 φωτοτυπικού, μόνο όμως για τα δοκίμιά σας.
– Επίσης μπορείτε αντί για ξύλινες πλάκες να προμηθευτείτε φύλλα λινόλεουμ. Μολονότι δίνει λιγό-
τερο ικανοποιητικά αποτελέσματα, προσφέρεται ιδιαίτερα για να ασκηθείτε σε τεχνικές χάραξης.
Είναι μαλακό και ευκολοδούλευτο.
Μέρος της ικανοποίησης που προσφέρει η χαρακτική συνίσταται στο μόχθο της δημιουργίας του έρ-
γου: η πρόοδος του έργου, το μελάνωμα της πλάκας, το τύπωμα, το δοκίμιο, το προσεκτικό άπλωμα του
έργου για να στεγνώσει, το καθάρισμα των χεριών από τα μελάνια, η επανάληψη του τυπώματος, το τε-
λικό αποτέλεσμα, η υπογραφή και η αρίθμηση των τυπωμάτων κτλ. Η δημιουργία ενός χαρακτικού εί-
ναι μια τελετουργική και στοχαστική διαδικασία.
Όταν θα έχετε οργανώσει την τάξης σας σε εργαστήρι ξυλογραφίας, με τα υλικά του ξεκινάτε πλέ-
ον να μπείτε στη διαδικασία χάραξης.
Θα απαριθμήσουμε βασικά βήματα και τρόπους που πρέπει να προσέξετε, και παρακάτω θα αναλύ-
σουμε περισσότερο την εικαστική υπόσταση των ασκήσεων -έργων σας.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΑ
Α
• Σχεδιάζετε σε χαρτιά το θέμα • Αφού καταλήξετε, το σχεδιάζετε πάνω στο

που θέλετε να δημιουργήσετε. ξύλο (μπορείτε να χρησιμοποιήσετε καρ-
μπόν αν υπάρχουν δυσκολίες σχεδίασης).
152
Προσοχή...
Πρέπει να έχετε υπόψη σας πάντοτε πως το τύπωμα έχει υπόσταση «αρνητικού» σε σχέση με το σχέδιο
στο χαρτί. Γι’ αυτό να έχετε πάνα στο νου σας ποια κομμάτια απ’ το σχέδιο σας θα είναι λευκά και ποια
με χρώμα (χάραξη = λευκό). Ένας τρόπος εξοικείωσής σας με αυτή την ιδιαιτερότητα είναι να προμη-
θευτείτε μαύρα χαρτιά και να σχεδιάσετε με άσπρο μολύβι, σαν να επρόκειτο η κάθε άσπρη γραμμή να
χαραχθεί. Η πρόβλεψη ότι η εικόνα θα αντιστραφεί είναι πολύ σημαντική στη χαρακτική.
• Βάζετε το μελάνι στη γυάλινη παλέτα. Το ανακατεύετε με τη σπάτου-

λα για να ομοιογενοποιηθεί με κοφτές κινήσεις
• Ρολάρετε πάνω στο χρώμα το χειροκύλινδρο και έπειτα τον περνάτε καλά πάνω στο χαραγμένο ξύ-
λο σας.
• Ξεκινάτε τη διαδικασία χάραξης. Πάντα με υπομονή και επιμονή. Όσο περνάει η ώρα τόσο και θα ε-
ξοικειώνεστε με τα σκαρπελάκια.
Προσοχή...
Το χέρι που χαράζει θα είναι πάντα από πάνω από το χέρι που στηρίζει την πλάκα σας, προς αποφυγή
ατυχημάτων.
• Για να είστε πιο έτοιμοι να δουλέψετε με σκαρπελάκια, καλό θα

ήταν σε ένα άλλο κομμάτι ξύλο να πειραματιστείτε με αυτά. Πώς
κόβει το καθένα και τι δυνατότητες έχει. Παίξτε και ανακαλύψτε
τρόπους χάραξης: δυνατή, βαθιά, απαλή, με ταλάντευση, τρυπη-
τή, ασαφείς χαράξεις, αιχμηρές, αυστηρές, κτλ.
153
Δοκίμιοο
• Tοποθετείτε προσεκτικά το χαρτί σας πάνω στην ξύλινη πλάκα. Βάλτε πρόχειρο χαρτί για να ελέγξετε
αν σας αρέσει το αποτέλεσμα, ώστε, εάν χρειαστεί, να συνεχίσετε τις χαράξεις. Μπορείτε να στερεώ-
σετε προσεκτικά το χαρτί σας με χαρτοταινία στις άκρες του.
• Τρίβετε με το κουτάλι της σούπας το χαρτί, πολύ προσεκτικά μη

σκιστεί. Θα προσέξετε πως αναπτύσσεται θερμότητα στο μεταλλι-
κό κουτάλι λόγω τριβής, έτσι θα απλωθεί ομοιόμορφα το μελάνι.
• Ελέγχετε τα στάδια μελανώματος αν σας ικανοποιούν, σηκώνοντας προσεκτικά το χαρτί σας από μια
γωνία, ίσα ίσα για να δείτε.
• Βγάζετε το χαρτί και τη χαρτοταινία και το απλώνετε προσεκτικά. Συνήθως τα κρεμάμε με μανταλά-
κια από ένα σκοινί. Βρείτε μια γωνία στην τάξη σας και τοποθετήστε ένα σκοινί ή σύρμα. Θα σας βο-
λέψει ιδιαίτερα. Εάν το δοκίμιο σας ικανοποιεί, τότε επαναλάβετε τη διαδικασία με καλό χαρτί.
• Υπογράφετε και αριθμήστε τα χαρακτικά σας, όπως έχει προαναφερθεί.

• Καθαρίζετε πλάκες, κύλινδρο, παλέτα.
• Όταν θα έχετε ολοκληρώσει ένα σύνολο χαρακτικών, θα ήταν όμορφο να τα δέσετε σε βιβλίο, να φτιά-
ξετε φάκελο ή να τα κορνιζάρετε με όμορφα πασπαρτού ή να τα καδράρετε με τζάμι ή ξύλινες κορνίζες.
Μη διστάσετε να φτιάξετε χαρακτικό. Με τη σωστή καθοδήγηση και προσεκτικά βήματα κάθε φορά,
θα δείτε πως και όλη η διαδικασία θα σας συναρπάσει και θα σας κάνει να νιώσετε απέραντη ικανοποί-
ηση και ευχαρίστηση, ειδικότερα όταν θα κρατάτε στα χέρια σας το πρώτο σας χαρακτικό. Η στιγμή που
βγάζετε το μελανωμένο χαρτί από το ξύλο σας θα είναι στιγμή αποκάλυψης και απρόσμενης χαράς.
Ρουμπίνα Σαρελέκου, «Νεκρή φύση», 1984. Ξυλογραφία 39,5 Χ 59,5 εκ.
154
ΘΕΜ
ΜΑΤΑ
Α - ΚΙΝ
ΝΗΤΡΑ
Α - ΙΔ
ΔΕΕΣ
Σ - ΑΣΚΗΣ
ΣΕΙΣ
Σ
Οι κινητήριες ιδέες για τη χαρακτική μπορούν να βασιστούν στην παρατήρηση, τη φαντασία, τα προσω-
πικά συναισθήματα και την επιθυμία της επικοινωνίας με άλλους.
T Η παρατήρηση του φυσικού και του τεχνητού περιβάλλοντος μπορεί να αποτελέσει πρωταρχική ώ-
θηση για την αρχική επαφή με τη χαρακτική. Οι λεπτές φλέβες και τα οργανικά σχήματα των φύλλων,
το λεπτό περίγραμμα ενός φτερού, η τραχιά υφή ενός κορμού, οι ρυθμικές γραμμές μιας χτένας, τα
γεωμετρικά σχήματα διάφορων αντικειμένων όπως ψάθες, δαντέλες, πλεκτά, φύλλα φτέρης, περι-
κοκλάδες.
T Μπορείτε με ένα μεγεθυντικό φακό να εξετάσετε διεξοδικά διάφορα αντικείμενα, φυτά κτλ., να ανα-
καλύψετε γραμμές, ρυθμούς και σχέδια που μπορεί να σας βοηθήσουν ώστε να δημιουργήσετε πα-
ραστάσεις, σχέδια και συνθέσεις για χαρακτικά έργα.
T Φανταστικές εικόνες μπορείτε να φτιάξετε εάν συνδυάσετε δύο, τρία χαρακτηριστικά από άσχετα με-
ταξύ τους είδη, π.χ. ανθρωπόμορφα ζώα, φυτά που πετούν, μηχανές που συμπεριφέρονται ως άν-
θρωποι. Επίσης φανταστικές εικόνες μπορεί να σας προκαλέσουν οι φυσικοί σχηματισμοί από τα σύν-
νεφα, τις σκιές, από τις ρωγμές ξεραμένης γης, από τα συμπλέγματα κλημάτων και άλλων φυτών κτλ.
T Έμπνευση μπορείτε να πάρετε από ποιήματα, από τη λογοτεχνία, τα παραμύθια, την ιστορία.
T Να δημιουργήσετε χαρακτικά με βάση τα συναισθήματα σας, να αντλήσετε θέματα από τη φιλία , την
ευτυχία, το θυμό, τη θλίψη, την αγάπη κτλ.
T Φτιάξτε χαρακτικά με χιούμορ, καυστικότητα. Χαρακτικά που σχολιάζουν ένα θέμα, ένα συμβάν ή χα-
ρακτικά που θα θέλατε να δώσουν ένα μήνυμα: ευχετήριες κάρτες, προσκλήσεις, αφίσες, σημειώ-
σεις, χαρτί περιτυλίγματος για δώρο με επαναλαμβανόμενα μοτίβα κ.α. Τα χαρακτικά αυτά έργα α-
ποτελούν άμεσο μέρος της εκφραστικής σας πρόθεσης (αγάπη, συμπάθεια, σεβασμό).
T Πειραματιστείτε και με πολύχρωμα χαρακτικά, χαράζοντας βασικές μορφές και φόρμες σε λινόλε-
ουμ ή ξύλο. Μερικά έργα για να είναι εκφραστικά και οπτικά σαφή απαιτούν έγχρωμα μελάνια.
Γ. Σικελιώτης, «Σπίτι στο Στράτφορντ»,

1974, Λινόλεουμ
Νέλλα Γκολάντα, «Ελληνικός χορός ΧΙV»,
1970. Ξυλογραφία 70,5 Χ 62,2 εκ.
155
Α. Τάσσος, «Ο ανάπηρος έπεσε», 1962. Ξυλογραφία 50 Χ 75 εκ.
Γιώργος Μόσχος, «Γυμνό», 1935. Ξυλογραφία 31,5 Χ 12 εκ.
T Προγραμματίστε αντιθέσεις στη γραμμή σας· στην υφή και στο χρώμα, το ξύλο είναι κατάλληλο για
τραχιές κυβικές φόρμες, όπου οι μορφολογικές ποιότητες της ιδέας έχουν ιδιαίτερη σημασία .
T Πάρτε ιδέες από ασπρόμαυρες φωτογραφίες: πορτραίτα, τοπία κτλ.
T Ψάξτε και βρείτε βιβλία με χαρακτικά (από λογοτεχνικά βιβλία τέχνης , έως τα παιδικά αναγνώστρια)
T Μαζέψτε χαρακτικά έργα από βιβλία που μπορεί να έχετε εσείς και ο υπεύθυνος καθηγητής σας και
συζητήστε τις διαφορές που έχουν οι τεχνικές της χαρακτικής μεταξύ τους. Τι βλέπετε; Τι παρατηρεί-
τε; Τι αίσθημα σας προκαλεί το κάθε έργο και γιατί; Για παράδειγμα, μια εικόνα με αιχμηρά περιγράμ-
ματα και πολλές λεπτές ρεαλιστικές λεπτομέρειες είναι αποτέλεσμα προσεκτικής οργάνωσης και ε-
πεξεργασίας της πλάκας και εξίσου προσεκτικού μελανώματος και εκτύπωσής της. Το αίσθημα του
μυστηρίου των κρυμμένων μορφών και της ελαφριάς αοριστίας είναι αποτέλεσμα μιας διαφορετικής
οργάνωσης η οποία συχνά βασίζεται στην προσεκτική παρατήρηση τυχαίων αποτελεσμάτων που δη-
μιούργησε το μέσο ή η τεχνική.
T Επισκεφτείτε ένα εργαστήριο χαρακτικής, π.χ. το εργαστήρι της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών
Αθήνας ή Θεσσαλονίκης.
156
Α. Τάσσος, «Τα καμίνια», 1943. Ξυλογραφία 25 Χ 35 εκ.
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο που ολοκληρώσαμε, παρουσιάσαμε ένα σύντομο ιστορικό της τέχνης της χαρακτι-
κής και αναλύσαμε τις ανάγκες που επέβαλαν τη νέα αυτή τέχνη. Ασχοληθήκαμε με τις μορφές
της χαρακτικής και παρουσιάσαμε αναλυτικά τα υλικά και τα εργαλεία της ξυλογραφίας. Τέλος
εμπεδώσαμε την τέχνη της ξυλογραφίας μέσω της δραστηριότητας που παρουσιάζεται στο τέλος
του κεφαλαίου.
157
158
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο9
ΚΟΛΑΖ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Με την τεχνική του κολάζ έχουμε ως σκοπό να δημιουργήσουμε εικαστικά έργα χρησιμοποιώντας διά-
φορα είδη χαρτιών, κολλώντας τα σε επίπεδη επιφάνεια. Θα προσπαθήσουμε με μεγάλες φόρμες και
σχήματα να φτιάξουμε έργα με χρωματική και συνθετική ισορροπία. Θα δώσουμε ιδιαίτερη σημασία στη
σύνθεση και στις εικαστικές αρχές που μάθαμε στα πρώτα κεφάλαια, σε συνάρτηση όμως με τη δυνα-
τότητα ελεύθερης έκφρασης του καθενός από εμάς. Αξιόλογο αποτέλεσμα στην τέχνη δεν έχουμε χω-
ρίς την ευαισθησία, την εφευρετικότητα και την υποταγή της ύλης στις ιδέες μας. Όταν τα υλικά μας μά-
λιστα προέρχονται από το περιβάλλον μας ή ακόμα και από το καλάθι των αχρήστων η ικανοποίηση εί-
ναι διπλή.
ΠΡ
ΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑ Α
Όταν ολοκληρώσουμε τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα είμαστε σε θέση να:
• Κατανοούμε καλύτερα τις εικαστικές αρχές της σύνθεσης, του χρώματος, των σχημάτων.
• Επιλέγουμε τα δικά μας υλικά για να φτιάξουμε ένα κολάζ
• Εμβαθύνουμε στη θεωρία του Μάτις για την τέχνη του κολάζ.
ΕΝ
ΔΙΑΑ
• Ύφος
• Σύνθεση
• Κόλλα, χαρτιά, ψαλίδι
• Εξισορρόπηση χρωμάτων
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ ΩΓΙΚ
ΚΕΣΣ ΠΑΑΡΑ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα αναλύεται η θεωρία του Μάτις
για το κολάζ. Στη συνέχεια παρουσιάζονται ασκήσεις για κολάζ με χρωματιστά χαρτιά, όπως και τα υλι-
κά που θα χρειαστούμε. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται ασκήσεις που μας βοηθούν να εμπεδώ-
159
σουμε την τεχνική του φωτοκολάζ. Στην τρίτη προχωρούμε σε πιο εξεζητημένες τεχνικές του κολάζ, χρη-
σιμοποιώντας διάφορα υλικά.
160
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΚΟΛΑΖ ΜΕ ΧΡΩ
ΩΜΑΤΙΣ
ΣΤΑ
Α ΧΑΡΤΙΑ
Α
Το κολάζ είναι μια τεχνική που έχει απασχολήσει πολλούς και διάσημους ζωγράφους, όπως τον Πάμπλο
Πικάσσο και τον Ανρύ Ματίς.
Στο κεφάλαιο αυτό θα κάνουμε μια μικρή παρουσίαση του έργου του δεύτερου ζωγράφου, γιατί θα
μας βοηθήσει στην κατανόηση του κολάζ με έγχρωμα χαρτιά και γιατί θα εμπνευστούμε και θα στηρι-
χτούμε στα κολάζ του για κάποιες από τις ασκήσεις μας.
161
ΜΑΤΙΣ
Σ 18869 - 19954
«Ονειρεύομαι μια τέχνη με ισορροπία, καθαρότητα και γαλήνη»

(Ματίς)
Ο Ανρύ Ματίς ήταν ζωγράφος, γλύπτης, σχεδιαστής, χαράκτης, διακοσμητής και κυριάρχησε στην καλ-
λιτεχνική σκηνή μαζί με τον Πικάσσο στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Κυριάρχησε τόσο με την ακτινο-
βολία του έργου του, όσο και με την προσωπικότητά του. Το χρώμα του Ματις «εκρήγνυται», κάτι το ο-
ποίο ξεκίνησε από το ταλέντο του αλλά έμαθε να το ελέγχει και να το εξελίσσει. Η κυριαρχία του χρώ-
ματός του έχει σαν επακόλουθο μια αντίστοιχη ελευθερία στη φόρμα και μια σιγουριά στο σχέδιο που
θυμίζει χαρακτική. Ο Ματίς μαθαίνει από το Σεζάν πως τα χρώματα είναι «δυνάμεις» και πρέπει να εξι-
σορροπούνται. Στην περίοδο του «φοβισμού» είπε πως το κίνημα αυτό ήταν η δοκιμή των μέσων: το να
βάλω δίπλα - δίπλα, να συναρμολογήσω με εκφραστικό και αρχιτεκτονικό τρόπο ένα μπλε, ένα κόκκι-
νο, ένα πράσινο. Απομακρυνθήκαμε από τα χρώματα της μίμησης και πετύχαμε, με τα καθαρά χρώμα-
τα εντονότερες αντιδράσεις, αυθόρμητες και πιο δυνατές.
Δεν υπάρχουν συμβιβασμοί ούτε νοσταλγία του όγκου σε αυτές τις αντιλήψεις. Το καθαρό χρώμα,
δεμένο με τη φαντασία, είναι ικανό να αναδείξει τα αντικείμενα σε όλη τους τη λάμψη.
Ο Ματίς ταξίδεψε και επηρεάστηκε από διάφορες κουλτούρες λαών. Πήρε στοιχεία τους και τα α-
φομοίωσε στα έργα του.
Από το 1950 έως το θάνατό του, τα ασπρόμαυρα σχέδια με σινική μελάνη εναλλάσσονται με τις με-
γάλες έγχρωμες τέμπερες, κομμένες απευθείας με το ψαλίδι.Τα χαρτιά του Ματίς, που τα ζωγράφιζε
πρώτα σε μονοχρωμία και έπειτα τα έκοβε (papiers decoupes), διαφέρουν από τα χαρτιά (papiers colles)
των κυβιστών ή τα κολάζ των σουρεαλιστών. Αποτελούν στοιχεία συγκεκριμένα και σταθερά, φόρμες
και χρώματα αξεδιάλυτα δεμένα. Ο Ματίς ξεχωρίζει από το υλικό του μορφές, όπως οι γλύπτες από το
ξύλο ή το μάρμαρο. Δεν υπάρχει απόσταση από αυτόν και το δημιούργημά του, παρά μόνο το πάχος
της κόψης του ψαλιδιού. Για να καταλήξει σε μια τέτοια δεξιοτεχνία, λέει ο ίδιος πως «πρέπει να αφή-
σει κανείς πίσω του όλα όσα έχει κατακτήσει και να κατορθώσει να κρατήσει τη φρεσκάδα του ενστί-
κτου». Ας προσπαθήσουμε λοιπόν και εμείς να γίνουμε, να νιώσουμε «μικροί Ματίς» και να ξεκινήσου-
με τα πρώτα μας κολάζ.
162
1.1 Υλικκά
– Κόλλες στικ και ρευστές
– Ψαλίδια
– Κοπίδια
– Φύλλα μπλόκ χοντρά για να στήσουμε το κολάζ.
– Χαρτιά μονόχρωμα, από χαρτοπωλεία, διαφόρων ειδών
και χρωμάτων:
– Γλασέ
– Κανσόν
– Βελουτέ
– Οντούλε
– Μεταλλιζέ κτλ.
1.22 Δρραστηρριότητεες
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ: Σας παραθέτουμε παρακάτω διάφορα έργα κολάζ του Ματίς. Παρατηρήστε ποια έργα έχουν
το ίδιο ύφος και στιλ μεταξύ τους. Την άσκηση αυτή θα την ονομάσουμε «εμείς και ο Ματίς».
Θα εμπνευστείτε και θα πάρετε ιδέες από τα παρακάτω έργα και θα δημιουργήσετε ένα νέο
με ύφος Ματίς.
Προσοχή...
Ο στόχος μας δεν είναι να κάνετε ένα αντίγραφο. Φτιάξτε το δικό σας κολάζ με πολλή φαντασία και με-
ράκι. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε «ατόφια» στοιχεία από έργα του Ματίς, αρκεί να τα εντάξετε στο
δικό σας καλλιτέχνημα.
163
Πααραδείγμααταα
από το φωτογραφικό αρχείο της Ελπίδας Δημόγιαννη
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ: Η ιδέα της άσκησης αυτής είναι η ίδια με την άσκηση 1. Χρησιμοποιήστε όμως τώρα χαρτιά
που θα τα έχετε χρωματίσει εσείς (όπως έκανε ο Ματίς).
Στέλλα Κωνσταντινίδου
164
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ: Στην άσκηση αυτή θα προσπαθήσουμε να φτιάξουμε πιο ρεαλιστικά κολάζ π.χ. τοπία, νεκρές
φύσεις κτλ.
– Σχεδιάζουμε πρώτα το έργο μας σε διαφάνεια.

– Η διαφάνεια βοηθά στη μεταφορά κάθε σχήματος στα χρωματιστά χαρτιά.
– Κολλάμε σταδιακά και προσεκτικά τα χρωματιστά σχήματα στο χαρτί του μπλοκ μας.
Πααράάδειγμμα
165
166
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΦΩΤΟ
ΟΚΟΛΑΖ
2.1 Κολάζ φωτοομοοντάάζ

Το φωτομοντάζ είναι η τεχνική σύνθεση εικόνας, η οποία στηρίζεται στο συνδυασμό άλλων φωτογραφιών,
ολόκληρων ή αποσπασμάτων τους. Χρησιμοποιείται από τότε που επινοήθηκε η τεχνική της φωτογράφη-
σης και σε διάφορες εποχές λειτούργησε ως ισχυρότατο μέσω κοινωνικής ή πολιτικής καταγγελίας.
Η αντιστροφή της πραγματικότητας και ο συνδυασμός του
πραγματικού με το παράλογο προκαλούν στο θεατή άμεση και
έντονη αντίδραση. Η φωτογραφία είναι ένα μέσο που κατα-
γράφει εξ ορισμού την πραγματικότητα και την αλήθεια· αν πα-
ραποιηθεί μπορεί να πείσει και να αποπροσανατολίσει, να πει
τις μεγαλύτερες αλήθειες ή τα μεγαλύτερα ψέματα.
T Συζητήστε που συναντάμε φωτομοντάζ στην εποχή μας και

σε τι αποσκοπούν. Βρείτε δείγματα και παρουσιάστε τα στο
μάθημα.
2.22 Δρααστηηριότητεες
1. Να κάνετε κολάζ φωτομοντάζ με στόχο

να σχολιάσετε, να σατιρίσετε, να ειρωνευ-
τείτε ή να επικρίνετε κάτι.
2. Χρησιμοποιήστε φωτογραφίες από τον τύ-
πο ή και δικές σας.
167
2.33 Φωτοοκολάζ με τεμααχισσμόό
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ 1: Διαλέγουμε μια φωτογραφία με ενδιαφέρον θέμα. Την κόβουμε σε παράλληλες λουρίδες
του ενός εκατοστού. Προσοχή! Για να μη χάσουμε τη σειρά τους, τις αριθμούμε από πίσω.
Συνεχίζουμε κολλώντας στο μπλοκ μας τις λουρίδες αυτές, αφήνοντας αναμεταξύ τους μια
σταθερή απόσταση, π.χ 2 εκ. από λουρίδα σε λουρίδα. Η όψη της φωτογραφίας έχει αλλά-
ξει και αποκτά άλλο ενδιαφέρον.
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ 2: Διαλέγουμε 2 φωτογραφίες. Τη μία την κόβουμε σε κάθετες λωρίδες ενώ την άλλη σε ορι-
ζόντιες. Εδώ η άσκηση θέλει λίγο υπομονή γιατί θα πλέξουμε τις λωρίδες μεταξύ τους 1 κά-
θετη 1 οριζόντια κτλ.
• και άλλα φωτοκκολλάζ...
168
2.4 Φωτοοκολάζ συνθ
θετικκό
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ 1: Φέρτε στην τάξη σας περιοδικά μόδας, διακόσμησης, διάφορα έντυπα, κόμιξ, εφημερίδες,
περιοδικά εξειδικευμένα κτλ. Διαλέξτε ένα θέμα για να μπορείτε να δουλέψετε με βάση αυ-
τό, πχ:
– τοπίο
– τραπέζι με φαγητά
– πρόσωπο
– αφηρημένο κτλ.
Η απόδοση σε αυτό το κολάζ θα είναι τελείως ελεύθερη, λόγω της φύσης του υλικού μας. Αυτό
που σας ενδιαφέρει δεν είναι μια ρεαλιστική μεταφορά του θέματος, αλλά να μπορέσετε να δεί-
ξετε την «αίσθηση» και την «ιδέα» του θέματος. Για παράδειγμα, δε θα είναι ρεαλιστικό τοπίο,
αλλά θα παραπέμπει σε αυτό.
Προσοχή...
Αφήστε ελεύθερο το ένστικτό σας και ψάξτε για οποιοδήποτε στοιχείο που μπορείτε να κόψετε και να
χρησιμοποιήσετε. Μην κόψετε ολόκληρη σελίδα με τοπίο.
169
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ 2: Δουλεύουμε με τα υλικά της άσκησης 7. Στην άσκηση αυτή θα προσπαθήσουμε να δημιουρ-
γήσουμε ένα πιο ρεαλιστικό κολάζ.
Θέμαα τοοπίο / σύνθεσση
– Κάνουμε προσχέδια του θέματος για να έχουμε μια γενική ιδέα του πως θα κινηθούμε.
– Κολλάμε πρώτα τα μεγάλα χαρτιά που θα δημιουργήσουν το φόντο του θέματος μας.
– Από πάνω προσθέτουμε τις διάφορες λεπτομέρειες του θέματος.
– Ψάχνουμε προσεκτικά τη θέση των στοιχείων πάνω στο χαρτί (γι’ αυτό δεν κολλάμε τίποτα προ-
τού σιγουρευτούμε για το αποτέλεσμα).
– Τοποθετούμε τα στοιχεία ανάλογα με το μέγεθος και τη σπουδαιότητα του καθενός.
Για παράδειγμα, ένα μεγάλο δέντρο μπαίνει σε πρώτο πλάνο, ένα μικρό πιο πίσω, ώστε να δημι-
ουργήσουμε την εντύπωση της προοπτικής.
– Τέλος, μπορεί να χρησιμοποιήσουμε και άλλα υλικά (ζελατίνες, σύρμα, ξυλαράκια, κτλ.) και κα-
θετί που θα κάνει ρεαλιστικότερο το έργο μας.
Π.χ.
170
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
3.1 Κολάάζ με διάάφορα υλλικκά
Έχουμε πλέον εξοικειωθεί με την τεχνική του κολάζ και μπορούμε να προχωρήσουμε και σε πιο εξεζη-
τημένες τεχνικές.
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ: Με ελεύθερο θέμα θα δημιουργήσουμε έργο κολάζ πάνω σε όποια επιφάνεια θέλουμε (χαρ-
τί, καμβά, ξύλο). Στο έργο όμως αυτό, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε υλικά της αρεσκείας
μας χαρτιά, φύλλα μετάλλου, υφάσματα, φελιζόλ, χάντρες, ξυλαράκια, σύρμα, όσπρια, ζυ-
μαρικά, αποξηραμένα κτλ.
Στέλλα Κωνσταντινίδου Πέπυ Τζώρτζη Νίκος Ρόδης
από το φωτογραφικό αρχείο της Ελπίδας Δημόγιαννη
171
ΣΥΝΟΨΗ
Τι κολάζ μας βοηθά να κατανοήσουμε ακόμα καλύτερα τις εικαστικές αρχές. Τις βασικές αρχές
του χρώματος, της σύνθεσης, των σχημάτων και, φυσικά, της προσωπικής έκφρασης, χωρίς να
περιοριζόμαστε από την αυστηρή λεπτοκινητική χρήση και την ικανότητα των πινέλων.
172
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 100
ΕΣ
ΣΩΤΕΡΙΚ
ΚΗ ΔΙΑ
ΑΚΟΣΜΗΣ
ΣΗ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Στόχος του κεφαλαίου αυτού είναι να μάθουμε να οργανώνουμε σωστά τους χώρους που ζούμε ή δου-
λεύουμε. Μέσα σε αυτούς τους χώρους περνάμε πολλές ώρες της ημέρας μας και είναι απαραίτητο να
έχουν καλαίσθητη άποψη και λειτουργικότητα. Άλλο αποζητάμε στο σπίτι (π.χ. χαράρωση, ηρεμία, να νιώ-
θουμε ασφάλεια, χαρά κ.λπ.) και άλλο από το χώρο εργασίας μας.
Με την εσωτερική διακόσμηση βελτιώνουμε την ποιότητα της ζωής μας. Τα πρώτα μηνύματα στον ε-
γκέφαλο όταν μπαίνουμε σε ένα χώρο, είναι τα οπτικά. Όπως καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ανάλογα με τη
διακόσμηση του χώρου, δημιουργούνται και οι αντίστοιχες εντυπώσεις και συναισθήματα. Η εσωτερι-
κή διακόσμηση μπορεί να αναδείξει ή να κρύψει ένα χώρο. Πρέπει λοιπόν να μπορούμε στοιχειωδώς
να οργανώνουμε τους χώρους μας με σχέδιο και άποψη, και όχι τυχαία και άτακτα.
ΠΡΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑ Α

Όταν ολοκληρώσουμε τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου, θα έχει οξυνθεί η παρατηρητικότητά μας στις
διαφορές που υπάρχουν στις διακοσμήσεις των εσωτερικών χώρων που θα συναντούμε. Θα μπορού-
με να χειριστούμε και τις τρεις διαστάσεις και θα αντιμετωπίζουμε το χώρο σαν κάτι εύπλαστο που μπο-
ρούμε να του δώσουμε τη δική μας σφραγίδα.
ΕΝ
ΔΙΑ
Α
• Χώροι
• Τρεις διαστάσεις
• Οργάνωση
• Στιλ
• Ύφος
• Ιδιότητες φωτός
• Ιδιότητες χρωμάτων
173
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣ
Σ ΠΑΑΡΑ
ΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από δύο ενότητες. Στην πρώτη αναλύουμε τι είναι η εσωτερική διακόσμη-
ση και ποιος ο σκοπός της. Στη δεύτερη παρουσιάζεται μια σειρά δραστηριοτήτων, ατομικών ή ομαδι-
κών, που μας βοηθούν να εμπεδώσουμε τον τρόπο που οργανώνουμε εσωτερκά ένα χώρο.
174
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΕΣ
ΣΩΤΕΡ
ΡΙΚ
ΚΗ ΔΙΑ
ΑΚΟΣΜΗΣ
ΣΗ
Εσωτερική διακόσμηση είναι αναλυτικότερα ο «σχεδιασμός» του εσωτερικού μας περιβάλλοντος. Θα

μπορούσαμε να πούμε πως είναι παιδί της αρχιτεκτονικής, η οποία αναπτύχθηκε από την ανάγκη μας
για στέγαση. Η αρχιτεκτονική έπαιξε σημαντικό ρόλο και είχε άμεση σχέση με την πολιτιστική εξέλιξη
και την κοινωνική-οικονομική κατάσταση κάθε λαού στο πέρασμα των εποχών.
Όπως η αρχιτεκτονική είναι επιστήμη και τέχνη μαζί, το ίδιο ισχύει και για την εσωτερική διακόσμηση.
Πυραμίδες Παρθενών Μπαρόκ
Γοτθικός Ανατολή Μοντέρνος
Η εσωτερική διακόσμηση είναι η σφραγίδα του κάθε ατόμου στο χώρο του, είτε αυτός είναι η κατοι-
κία του είτε η επαγγελματική του στέγη ή επιχείρηση: καφετέρεια, δικηγορικό γραφείο, μπαρ, εστιατό-
ριο, ιατρείο, εμπορικό κατάστημα. Με την εσωτερική διακόσμηση δηλώνουμε το ύφος, τις ιδέες, τις
προτιμήσεις μας. Στον τομέα της κατοικίας είναι πολύ σημαντικό να μπορούμε να «στήσουμε» το κατα-
φύγιό μας. Όσον αφορά τις επιχειρήσεις, καταστήματα, γραφεία κτλ., σημαντικό ρόλο έχει το τι θέλου-
με να περάσουμε ως μήνυμα στον πελάτη ή στον καταναλωτή.
Για να οξυνθεί η παρατηρητικότητά μας στις διαφορές που υπάρχουν σε διακοσμήσεις εσωτερικών
χώρων, σαν πρώτο βήμα ας συγκρίνουμε ένα γνωστό ταχυφαγεία, μια καφετέρια, μια ταβέρνα κι ένα
σούπερ μάρκετ.
• Τι αίσθηση ψυχολογική σας προκαλεί το καθένα;
• Σε ποιο από αυτά νιώθετε να χαλαρώνετε, σε ποίο επιθυμείτε να κάνετε τη δουλειά σας και σε ποιο
175
να φύγετε γρήγορα;
• Συγκρίνετε τα χρώματα που υπάρχουν τα υλικά (ξύλο, πέτρα, πλαστικό κτλ.), το φωτισμό και τι σας
προκαλεί το καθένα από αυτά.
• Συγκρίνετε κλίμακες και μεγέθη (π.χ. ψηλά έπιπλα, ράφια ή χαμηλά και άνετα).
• Συζητήστε μεταξύ σας ανά ομάδες και ανταλλάξτε απόψεις.
στούντιο γραφείο
έθνικ μπαρ καφετέρια
έθνικ μπαρ
176
Στη διακόσμηση εσωτερικών χώρων έχουμε να αντιμετωπίσουμε και να λύσουμε διάφορα θέματα.
Πρέπει:
• Να χειριστούμε πλέον και τις τρεις διαστάσεις. Χρειάζεται να αντιλαμβανόμαστε τον τρισδιάστατο χώ-
ρο σαν κάτι ζωντανό και εύπλαστο, στο οποίο θα δώσουμε την επιθυμητή για μας μορφή.
• Στο μυαλό μας να είναι ξεκάθαρο το στιλ και το ύφος που θέλουμε.
• Να πάρουμε τα σχέδια του χώρου (αξονομετρικό, κάτοψη, όψη) από τον αρχιτέκτονα ή, αν γνωρίζου-
με γραμμικό σχέδιο, να φτιάξουμε τα σχέδια μόνοι μας. Τα σχέδια θα μας βοηθήσουν στο να μελε-
τήσουμε τα μέτρα του χώρου, ώστε να μπορέσουμε να υπολογίσουμε σωστά τις αποστάσεις, τα με-
γέθη και την τοποθέτηση των στοιχείων (π.χ. επίπλων).
• Να κάνουμε ανάλογη επιλογή και συνδυασμό χρωμάτων.
• Να έχουμε σαφή εικόνα για τις γραμμές και τις φόρμες των επίπλων που θα χρησιμοποιήσουμε (κα-
μπύλες, γωνίες).
• Να πάρουμε τα γενικότερα υλικά μας για έπιπλα, πατώματα, κτλ. που προτιμούμε (ξύλο, μάρμαρα, πλα-
κάκ, πέτρα κ.α.).
• Να έχουμε υπόψη μας τη λειτουργικότητα του χώρου.
• Να γνωρίζουμε τις πηγές φυσικού φωτός και να προσθέσουμε τις δικές μας τεχνητές πηγές.
• Τέλος, να προσθέσουμε διακοσμητικά στοιχεία ή ακόμα και δικές μας εικαστικές δημιουργίες στο στη-
μένο πλέον χώρο, οι οποίες θα του δώσουν μοναδικότητα (πίνακες, κεριά, βιτρό, συνθέσεις κτλ.)
177
178
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
2.1 Δρραστηρριόότητεες ατοομικκές ή ομααδικκές
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α1
Φέρτε περιοδικά διακόσμησης στην τάξη. Στη συνέχεια εντοπίστε και σημειώστε διαφορετικά στιλ, ό-
πως: έθνικ, vintage, ρομαντικό, κλασσικό, minimal, νησιώτικο, χωριάτικο.
Προσπαθήστε να θυμηθείτε και σημειώστε χώρους που έχετε δει ή και δικούς σας με ξεχωριστό στιλ.
Συζητήστε με τον καθηγητή σας τις διαφορές των στιλ και βρείτε τι χαρακτηρίζει το καθένα.
π.χ. - έθνικ (το ινδικό): έντονα θερμά χρώματα, περίτεχνα σχέδια, βαριά υφάσματα, σκούρο ξύλο,
χαμηλός φωτισμός, χαμηλά έπιπλα, φορτωμένος χώρος, μαξιλάρια κτλ.
- minimal: μοντέρνο, λιτό, απέριττο, αυστηρές γραμμές, διάχυτος φωτισμός κτλ.
strata bar, Γλασκώβη αρχοντικό ‘Υδρας
minimal δωμάτιο παιδικό δωμάτιο
179
Σημαντικό κεφάλαιο στη διακόσμηση εσωτερικών χώρων είναι οι χρωματικές επιλογές, ο φωτισμός
και οι γραμμές.
Στα κεφάλαια 3,4,5 έχουμε γνωρίσει τα χρώματα και τις ιδιότητές τους (ψυχρά, θερμά, αρμονίες, ε-
ντάσεις, συμπληρωματικά, γήινα, καθαρά, γκρίζα κτλ.)
Σε ένα χώρο είναι εξαιρετικά σημαντικό τι συνδυασμό χρωμάτων θα βάλουμε και γιατί. Για παράδειγ-
μα, τα κόκκινα και τα πορτοκαλί δημιουργούν ένταση, γι’ αυτό και χρησιμοποιούνται στα ταχυφαγεία (fast
food) που δεν λειτουργούν με στόχο ο κάθε πελάτης να κάθεται και να ολοκληρώνει το γεύμα του σε
σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα.
restaurant bar restaurant
ΔΡΑ
Ζητήστε από ένα κατάστημα χρωμάτων να σας δώσουν καρτέλες με χρωματολόγια. Διαβάστε τις πα-
ρακάτω έννοιες και διαλέξτε μία ή δύο. Με βάση αυτό που θα επιλέξετε και την βοήθεια του χρωματο-
λογίου, κάντε τις δικές σας χρωματικές προτάσεις.
• ρομαντικό • ψυχρό • θερμό

• ήρεμο • ερωτικό • μυστήριο
• νεανικό • ζεστό • εξοχικό
• αυστηρό • απλό • καλλιτεχνικό
• μωρουδίστικο • σοβαρό • χαρούμενο
Επιλέξτε έως τρία χρώματα

Παράδειγμα: ρομαντικό και ή-
ρεμο
Χρώματα: x - y - z
180
Συνεχίζοντας αναλύστε:
• τις ιδιότητες των διαφορετικών φωτισμών (χαμηλός, θερμός, ψυχρός, διάχυτος, κρυφός, καθαρά δια-
κοσμητικός).
• τις ιδιότητες των σχημάτων στα έπιπλα. Οι καμπύλες προσδίδουν αρμονία ενώ οι γωνίες στιβαρότη-
τα και αυστηρότητα.
• τις ιδιότητες διάφορων υλικών (το ξύλο δίνει ζεστασιά, το μάρμαρο αρχοντική αίσθηση κτλ.).
• τις ιδιότητες των πρόσθετων διακοσμητικών στοιχείων (φυτά, πήλινα, γυάλινα διακοσμητικά, ασημικά
ή χάλκινα διακοσμητικά, υφάσματα, πίνακες, κτλ.)
ΔΡΑ ΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΑ Α3
Διαλέξτε ένα από τα παρακάτω και φτιάξτε ένα γραπτό κατάλογο με τα στοιχεία που θα το διακοσμήσε-
τε (χρώματα, φωτισμό, γραμμές, στιλ, υλικά, διακοσμητικά στοιχεία).
• Γραφείο δικηγορικό • Ταβέρνα

• Γραφείο εταιρείας • Ιατρείο
• Καφετέρια • Κατάστημα ρούχων
• Εστιατόριο • Σαλόνι
• Ταχυγαγείο • Υπνοδωμάτιο
• Παιδότοπος • Κουζίνα
Σχεδιάστε το δικό σας αγαπημένο χώρο και παρουσιάστε τον όπως ακριβώς
θα θέλατε να είναι.
Χωριστείτε σε ομάδες των 3-4 ατόμων. Η κάθε ομάδα θα φέρει μέσα σε
μια εβδομάδα στην τάξη μια ολοκληρωμένη πρόταση για την αναδιακόσμη-
φωτογραφία από αντίστοιχες
ση της αίθουσας διδασκαλίας σας ή κάποιου άλλου χώρου του εκπαιδευ- ασκήσεις
τηρίου.
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑΑ5
Σε μια παράγραφο αναλύστε το χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής ενός ατόμου ή ζευγαριού με ένα παιδί.
Μπορείτε να βάλετε και τον εαυτό σας.
Σύμφωνα με αυτό που γράψατε, φτιάξτε το χώρο που τους ταιριάζει.
π.χ. Μαρία, 40 χρόνων, δασκάλα χορού: Έχει μανία με την καθαριότητα. Αγαπά τα φυτά. Θέλει τον προ-
σωπικό της χώρο και χρόνο. Αγαπημένο χρώμα της το μπλε. Χόμπι της, οι διάφορες συλλογές.
Σταύρος, 45 χρόνων, υπεύθυνος διαφήμισης σε περιοδικό: Αγαπημένο χόμπι του το ποδόσφαι-

ρο. Χρώμα του το καφέ και το πορτοκαλί. Γελαστός τύπος.
Τάνια, παιδί 8 χρονών: Της αρέσει να ζωγραφίζει. Αγαπημένο χρώμα της το ροζ, τεμπέλα, κομψή
και γλυκιά.
181
Το δωμάάτιιο τηςς Μαρίαας Το δωμάτιο της Τάνιας
• Φυτά ………………………
• Ξύλο σε χρώμα μελί
• Ροδακινί και χακί χρώματα
• Πολλά παράθυρα
• Λεπτές κουρτίνες Το σαλόνι του Σταύρου
• Βιβλιοθήκη ………………………
• Μέρος για συλλογές
• Μέρος για CD
Στη συνέχεια, από τα περιοδικά κόψτε και φτιάξτε 2 κολάζ.

Α. Στην πρώτη άσκηση κολάζ θα στήσετε ένα δωμάτιο για καθέναν από τους χαρακτήρες που επινοή-
σατε. Κόψτε έπιπλα, φωτιστικά και άλλα διακοσμητικά που θεωρείτε ότι ταιριάζουν στους χαρακτή-
ρες αυτούς.
Β. Στη δεύτερη άσκηση θα είναι ακόμα πιο ελεύθερα τα κολλάζ, με διάφορα υλικά: υφάσματα, χαρτιά,
χάντρες, ξύλα, κτλ.
Στόχος σας δεν είναι η ρεαλιστική απόδόση του χώρου, αλλά η αίσθηση που θέλετε να δημιουργη-
θεί στο κάθε δωμάτιο. Βασική σας μέριμνα είναι η εσωτεική διακόσμηση του κάθε χώρου να «ταιριά-
ζει» με την ηλικία, τα ενδιαφέροντα και γενικότερα με τον τρόπο ζωής του κάθε ατόμου.
Εικόνες με κολάζ
(από το φωτογραφικό αρχείο της Ελπίδας Δημόγιαννη)
Ιουλία Ντεζώνη Πέπυ Τζώρτζη

Άλεξ Πόντε Ντίας
Νίκος Ρόδης Σούλα Μπέλλε
Στέλλα Κωνσταντινίδου
182
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφαλαίο αυτό αναλύσαμε την ανάγκη της ύπαρξης της εσωτερικής διακόσμησης ως στοι-
χείο της καθημερινής ζωής μας. Παραθέσαμε μια σειρά ασκήσεων που μας εξοικείωσαν με τις
έννοιες της εσωτερικής διακόσμησης, και μας έβαλαν στο νόημα της σύνθεσης, της οργάνωσης
του χώρου και του στιλ.
183
184
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 11
ΨΗΦ
ΦΙΔ
ΔΩΤΟ
Ο
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός αυτού του μαθήματος είναι να έρθουμε σε επαφή με την πανάρχαια τέχνη του ψηφιδωτού. Θα
γνωρίσουμε την τέχνη αυτή και θα προσπαθήσουμε να φτιάξουμε τα δικά μας ψηφιδωτά. Είναι μια τέ-
χνη ενδιαφέρουσα και συναρπαστική. Όσο περισσότερο θα «κτίζουμε» το έργο μας, τόσο θα μας φαί-
νεται η τέχνη αυτή πλούσια με απεριόριστες δυνατότητες.
«Ιππόλυτος και Φαίδρα», Οικία Διονύσου, Νέα Πάφος 4ος αι. μ.Χ.
ΠΡ
ΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛ
ΛΕΣΣΜΑΤΑ Α
Όταν ολοκληρώσετε το κεφάλαιο αυτό, θα είστε σε θέση να:
• Δημιουργήσετε τα δικά σας ψηφιδωτά.
• Να αναγνωρίζετε τις τεχνικές από τις οποίες έχουν φτιαχτεί τα ψηφιδωτά έργα, όταν τα συναντάτε.
• Να επιλέγετε και να χρησιμοποιείτε τα υλικά και τα εργαλεία για τα ψηφιδωτά σας.
185
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣΣ ΚΛΕΙΔΔΙΑ
Α
• Ψηφίδες
• Κόλλες και επιφάνεια στήριξης
• Εργαλεία στερέωσης
• Κονίαμα
• Ψηφοδέτηση: άμεση, έμμεση και τρισδιάστατη
• Χρωματικές παλέτες
ΕΙΣΣΑΓΩ
ΩΓΙΚΚΕΣ
Σ ΠΑΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη παρουσιάζεται ένα σύντομο ιστορι-
κό. Στη δεύτερη παρουσιάζονται τα είδη ψηφίδων, τα υλικά και τα εργαλεία που χρειάζονται για τη δη-
μιουργία των ψηφιδωτών. Στην τρίτη παρουσιάζονται οι τρεις τρόποι ψηφοδέτησης με δραστηριότητες
- παραδείγματα. Στην τέταρτη παρουσιάζονται παραδείγματα για να πάρετε ιδέες για το στρώσιμο των
ψηφίδων και για τη χρωματική παλέτα που θα διαλέξετε.
186
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΑ
«Ελιά» λεπτομέρεια, Ζιζή Μακρή, επιτοίχιο ψηφιδωτό σε κατοικία της Αττικής.
Ψηφιδωτό ονομάζεται το σύνολο από πολύχρωμα κομμάτια πέτρας (ψηφίδες), τοποθετημένα με τέτοιο
τρόπο, με κονίαμα σε ένα υπόβαθρο, που σχηματίζουν ένα έργο καλλιτεχνικό. Το στρώσιμο των δαπέ-
δων με φυσικά βότσαλα είναι η απαρχή του ψηφιδωτού. Είναι μια τέχνη πανάρχαια και τη συναντάμε α-
πό την εποχή των μινωικών χρόνων σε διακοσμημένα δάπεδα και τοίχους. Το ψηφιδωτό γνώρισε ιδιαί-
τερη άνθιση στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια. Χαρακτηριστικό είναι το ψηφιδωτό που παριστάνει τη
μάχη του Μ. Αλεξάνδρου στην Ισσό και βρέθηκε στην Πομπηία. Αριστουργηματικής τέχνης ψηφιδωτά
συναντούμε στη βυζαντινή περίοδο.
Η πορεία του ψηφιδωτού ξεκίνησε κυρίως από την αρχαία Ελλάδα και έφτασε μέχρι τις αρχές του
19ου αιώνα. Από την πτώση του Βυζαντίου το 15ο αιώνα, το ψηφιδωτό από επιτοίχιο ένδυμα περιορί-
στηκε στην διακόσμηση δαπέδου. Τον 18ο αιώνα οι γυάλινοι τύποι ψηφίδων έφεραν μια νέα τάση (έρ-
γα μινιατούρες).
Στη Βενετία και σε άλλες πόλεις της Ευρώπης φιλοτεχνήθηκαν πολλά ψηφιδωτά (Μουράνο). Με την
αστικοποίηση τον 19ο αιώνα ιδρύθηκαν πολλές σχολές ψηφιδωτού. Στις αρχές του 20ού αιώνα συνα-
ντούμε γνωστότατους πρωτοπόρους της ζωγραφικής που ασχολήθηκαν με το ψηφιδωτό, όπως ο Κα-
ντίσκυ, ο Μάλεβιτς, ο Κλεε, ο Σαγκάλ. Μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, ο ζήλος για τα ψηφιδωτά εξα-
πλώθηκε σε όλο τον κόσμο.
T Θυμηθείτε που έχετε συναντήσει ψηφιδωτά στην πόλη σας, σε ταξίδια, σε σπίτια κτλ.
187
188
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
2.1 Είδδη ψηφ

φίδδων
Κάθε υλικό έχει διαφορετικές ιδιότητες, όπως χρώμα και υφή, που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο
θα τα χρησιμοποιήσουμε, καθώς και την τελική εμφάνιση του σχεδίου μας. Οι ιδιότητες αυτές δεν πρέ-
πει να αντιμετωπιστούν ως περιορισμοί, αλλά να τις εκμεταλλευτούμε και να τις αφήσουμε να μας εμπνεύ-
σουν και να μας οδηγήσουν.
Π.χ.
• Τα υαλόμαζα είναι το πιο χρωματιστό μέσο για τα ψηφιδωτά.
• Το μάρμαρο έχει φυσική γκάμα χρωμάτων, αλλά είναι δύσκολο στην κοπή.
189
• Το αστίλβωτο κεραμικό έχει περιορισμένη γκάμα χρωμάτων, αλλά είναι ανθεκτικό στα δάπεδα κτλ.
• Βότσαλα, (λεία επιφάνεια) τα βρίσκουμε σε ακρογιαλιές και σε ποτάμια.
• Χαλίκια, (τραχιά επιφάνεια) τα βρίσκουμε σε χωράφια, μάντρες οικοδομικών υλικών.
• Πωρόλιθοι, τους βρίσκουμε σε μάντρες με υλικά για μωσαϊκά δάπεδα, μάντρες υλικών οικοδομής,
μαρμαράδικα
• Μάρμαρα είναι σε αφθονία στην Ελλάδα, τα βρίσκουμε σε μαρμαράδικα, σε μάντρες οικοδομικών υ-
λικών, σε μάντρες για μωσαϊκά δάπεδα.
• Ημιπολύτιμοι λίθοι, τους βρίσκουμε σε χρυσοχοεία ή σε καταστήματα ειδών χόμπι.
• Αγυάλωτο κεραμικό· οι αγυάλωτες κεραμικές ψηφίδες είναι φτηνές, σε γήινες αποχρώσεις και είναι
κατάλληλες για δάπεδα.
• Υαλόμαζα, οι ψηφίδες από αυτό το υλικό υπάρχουν σε μεγάλη γκάμα χρωμάτων. Το κόστος δεν εί-
ναι ιδιαίτερα φτηνό. Είναι ιδανικές για διακοσμήσεις σε τοίχους, τραπέζια, αντικείμενα, ταβάνια κτλ.
• Υαλωμένα κεραμικά, οι ψηφίδες αυτές έχουν περιορισμένη χρωματική γκάμα. Υπάρχουν κυρίως σε
ψυχρά χρώματα και θεωρούνται κατάλληλες για μπάνια ή πισίνες.
• Σμάλτο· από αυτό το υλικό κατασκευάζονταν τα βυζαντινά ψηφιδωτά. Το σμάλτο είναι γυαλί με τερά-
στια πυκνότητα χρώματος. Είναι εύκολο στη χρήση αλλά ακριβό.
• Υαλωμένα κεραμικά πλακάκια· υπάρχουν για δάπεδα (πολύ ψημένα και σκληρά), για τοίχους (μαλα-
κά και λιγότερο ψημένα). Το κόστος τους είναι χαμηλό.
• Βαμμένο γυαλί· με έναν κόφτη γυαλιού χωρίζουμε το γυαλί σε λωρίδες και στην συνέχεια φτιάχνου-
με ψηφίδες με την πένσα. Υπάρχουν διαφανή και αδιαφανή γυαλιά.
• Ψηφίδες από καθρέφτη.
• Ψηφίδες σε μεταλλικά χρώματα, είναι εντυπωσιακές αλλά πολύ ακριβές.
• Ψηφίδες από σπασμένα αντικείμενα από πορσελάνη, πιατάκια, ποτήρια.
• Ψηφίδες από ψημένο πηλό (τερακότα), το βρίσκουμε σε καταστήματα ειδών χόμπι.
• Ψηφίδες από περίεργα αντικείμενα. Εάν αφήσουμε τη φαντασία μας ελεύθερη, μπορούμε να χρησι-
μοποιήσουμε πολλά άλλα υλικά στα ψηφιδωτά μας: κοσμήματα, γλάστρες, κοχύλια, πούλιες, πένες
κιθάρας, καπάκια κτλ.
• Χειροποίητες ψηφίδες από πηλό ή fimo.
Όπως καταλαβαίνουμε, υπάρχουν πολλά υλικά για ψηφίδες. Υπάρχουν έτοιμες ψηφίδες, ψηφίδες
από φυσικά υλικά, ψηφίδες που τις φτιάχνουμε μόνοι μας, ψηφίδες που πρέπει να τις κόψουμε οι ίδιοι
από το πρωταρχικό υλικό.
190
2.22 Υλικκά
Εξοοπλλισσμόός σχεδδίασηςς
Τα καλά έργα εξελίσσονται όσο τα δουλεύουμε, και όταν υπάρχουν ήδη «σχηματοποιημένα στη σκέψη
μας». Στο ψηφιδωτό είναι απαραίτητα τα προσχέδια. Όταν ετοιμάζουμε το σχέδιο, πρέπει να έχουμε κα-
τά νου το χρώμα και το είδος των ψηφίδων που θα χρησιμοποιήσουμε. Κάνουμε «πρόβες» πάνω στο
προσχέδιό μας με τις ψηφίδες μας.
191
– Κάρβουνο, μολύβια χρωματιστά για τα προσχέδια.
– Καφέ χαρτί για τα ψηφιδωτά που προετοιμάζονται με την έμμεση μέθοδο που θα αναφέρουμε πα-
ρακάτω.
– Διαφανές χαρτί σχεδίασης για να σχεδιάσουμε.
– Κοπίδι.
– Διαβήτης για στρογγυλά μοτίβα.
– Ορθογώνιο τρίγωνο για σχεδιαστική ακρίβεια.
Επιφ
φάνειαα στήήριξξηςς
Είναι σημαντικό να επιλέξουμε τη σωστή επιφάνεια για τη στερέωση του ψηφιδωτού μας. Πρέπει να λα-
βαίνουμε υπόψη μας εάν η επιφάνεια θα εκτεθεί στο νερό και πόσο βάρος αντέχει.
– Γυαλί: με τις σωστές κόλλες μπορούμε να δουλέψουμε το ψηφιδωτό μας πάνω σε γυαλί.
– Μακετόχαρτο: είναι σταθερό και γερό υλικό.
– MDF: κόντρα πλακέ, είναι φτηνές και γερές επιφάνειες, κατάλληλες για πίνακες και τραπεζάκια
– Πλέγμα: ιδανικό για να δουλεύουμε απευθείας.
– Πίνακας υποστήριξης ψηφίδων: είναι νέο προϊόν, ελαφρύ, χρησιμοποιείται με κόλλες που έχουν
βάση το τσιμέντο, ιδανικό για εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους.
– Άμμος και τσιμέντο σε καλούπι: είναι πολύ βαριά επιφάνεια αλλά φτηνή, εύκολη στη χρήση και εύ-
καμπτη.
192
Κόλλες
– Κόλλα με βάση το τσιμέντο
– Άμμος και τσιμέντο
– Σιλικόνη (εξαιρετική για ψηφιδωτό σε γυαλί, καθρέφτη)
193
Εργααλείαα στερρέω
ωσης και κονιάάμαατοος
– Ψαλίδι κοπής συρμάτινου πλέγματος
– Τανάλια τεμαχισμού λίθων
– Κόπτης γυαλιού
– Λαβίδα για το πιάσιμο ψηφίδων κατά την ψηφοδέτηση (π.χ. τσιμπιδάκι φρυδιών)
– Κοπίδι
– Σπάτουλα για την ανάμειξη κονιάματος
– Μια σήτα αλευριού για το κοσκίνισμα του κονιάματος
– Μυστρί για την κατεργασία του κονιάματος
– Ένα σφυρί
– Πένσα
– Κουβάς για νερό
– Πινέλο πλακέ, σφουγγάρι και βούρτσα για τον καθαρισμό του έτοιμου ψηφιδωτού
– Γάντια
– Κονίαμα
– Λαστιχένιο εργαλείο κονιάματος
194
2.33 Τεμμαχισσμός λίθ
θων
Ψηφίδες μπορούμε να φτιάξουμε μόνοι μας σπάζοντας βότσαλα με δίκοπο σκεπάρνι ή κοφτερό άκμο-
να, αρκεί να είναι επίπεδο το βότσαλο:
Πάνω σε ένα στέρεο κούτσουρο τοποθετούμε ένα ακόνι και κρατώντας την πετρούλα μεταξύ αντί-
χειρα και δείκτη τη στερεώνουμε στην κόγχη του.
Με ένα σφυρί χτυπάμε διαδοχικά την πέτρα ώστε να σπάσει σε μικρά κομματάκια.
Προσοχή
Φοράμε γάντια και γυαλιά.
Τις μικρές επίπεδες αγοραστές ψηφίδες τις χαράζουμε και τις τεμαχίζουμε με την τανάλια.
Το γυαλί η τανάλια πρέπει να το πιάνει σε απόσταση μόλις 3 χιλιοστών από το άκρο.
195
196
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
ΨΗΦ
ΦΟΔΕΤΗΣ
ΣΗ
Οι βασικές τεχνικές ψηφοδέτησης είναι:

1) Η απευθθείαας πάνω σε νωπό, υγρό κονίαμα.
2) Η ανάστρροφη όπου οι ψηφίδες στερεώνονται με κόλλα από την καλή τους πλευρά πάνω στο κα-
φέ χαρτί που έχουμε το σχέδιό μας. Μετά σφηνώνουμε τις ορατές βάσεις των ψηφίδων με κονία-
μα (έμμεση).
3) Η ορθή ψηφοδέτηση πάνω σε πλαστελίνη, με ορατή την καλή όψη των ψηφίδων.
4) Η στερέωση με κόλλα των ψηφίδων πάνω σε βάση από ξύλο, κόντρα πλακέ, τζάμι, κτλ. (άμεση).
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΕΣ Σ ΚΑΙ ΠΑΑΡΑ

ΑΔΕΙΓΜ
ΜΑΤΑ Α
Η ανάστροφη και η άμεση μέθοδος είναι οι πιο προσιτές για τους αρχάριους στην τέχνη του ψηφιδω-
τού, γι’ αυτό και θα δείξουμε παραδείγματα αυτών των τεχνικών.
3.1 ΑΝΑΣΤΡΟ
ΟΦΗ
Θέμαα: Πίνακας
• Παίρνουμε ένα κόντρα πλακέ για πίνακα.

• Κόβουμε τόσο καφέ χαρτί όσο το μέγεθος του πίνακα.
197
• Σχεδιάζουμε στη σαγρέ πλευρά του καφέ χαρτιού μας το θέμα μας.
Πρέπει να θυμόμαστε ότι κάθε σχέδιο που κάνουμε θα αντιστραφεί
στο τελικό ψηφιδωτό, γι’ αυτό πρέπει να προσέχουμε όταν σχεδιάζου-
με π.χ. γράμματα ή αριθμούς.
• Αρχίζουμε και κολλάμε τις ψηφίδες στο χαρτί με μια υδατοδιαλυ-

τή κόλλα σε αναλογία 50:50. Ξεκινάμε πρώτα στρώνοντας το
πλαίσιο με ολόκληρες ψηφίδες.
• Αφού τοποθετήσουμε όλες τις ψηφίδες και η κόλλα έχει στεγνώ-

σει, απλώνουμε με λαστιχένιο εργαλείο κονιάματος το κονίαμα (το
κονίαμα το έχουμε φτιάξει σε ένα δοχείο και προσέχουμε να εί-
ναι σαν λάσπη και όχι πολύ νερουλό).
Το κονίαμα μπαίνει ανάμεσα στις ψηφίδες.
• Με ένα σφουγγάρι βρεγμένο αφαιρούμε το κονίαμα

καλά από την επιφάνεια.
• Φτιάχνουμε τσιμεντόκολλα και με ένα οδοντωτό μυστρί την απλώνουμε στον

πίνακα ομοιόμορφα.
• Τοποθετούμε σωστά το ψηφιδωτό πάνω στο κονίαμα με την πλευ-

ρά του χαρτιού να κοιτάζει προς τα πάνω.
198
• Αφαιρούμε προσεκτικά το χαρτί, αφού
το έχουμε μουσκέψει καλά με ένα υ-
γρό σφουγγάρι, ξεκινώντας από μια
γωνία μέχρι τη μέση, μετά πιάνουμε
την αντίθετη γωνία. Τέλος, με βρεγμέ-
νο σφουγγάρι καθαρίζουμε καλά.
• Όταν στεγνώσει καλά το ψηφιδωτό, βάζουμε κονίαμα στην μπροστινή

όψη για να γεμίσουν όλες οι οπές.
• Με σφουγγάρι στραγγισμένο καλά, καθαρίζουμε την επιφάνεια και τέ-

λος σκουπίζουμε με ένα στεγνό πανί.
Υλικκά:
– πένσα-σφουγγάρι,
– μυστρί οδοντωτό,
– πίνακας,
– καφέ χαρτί,
– μαρκαδόρος,
– ψαλίδι,
– λευκή κόλλα,
– ψηφίδες υαλόγαζας,
– κονίαμα,
– τσιμεντόκολλα.
199
3.2 ΑΜΕΣ
ΣΗ
Με αυτή την τεχνική μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε πολλά υλικά μαζί και να φτιάξουμε εξαιρετικά α-
ντικείμενα: καθρέφτες, βάζα, τασάκια, γλάστρες, κηροπήγια, κοσμήματα, φωτιστικά, μπορντούρες στους
τοίχους, σχέδια σε έπιπλα, μπιζουθήκες κτλ.
Θέμαα: Φωτιστικό
• Κόψτε γυάλινες • Κόψτε κι άλλες

χρωματιστές λω- γυάλινες λωρίδες
ρίδες με τον ειδι- και με μια πένσα
κό κόφτη γυαλιού. κάντε τετράγω-
νες ψηφίδες.
• Βάλτε σιλικόνη ή κόλλα γυαλιού στις γυάλινες ρά-

βδους και τοποθετήστε τις ψηφίδες.
• Με αυτοκόλλητη χάλκινη ταινία κολλήστε λυγισμένο σε ύψιλον χάλκινο

σύρμα, σε κάθε γυάλινη ράβδο.
• Σε ένα καπέλο φωτιστικού περάστε τόσους

κρίκους όσες οι ράβδοι. Εάν θέλετε καλύψ-
τε το σκελετό του καπέλου με το σύρμα.
• Κρεμάστε στους κρίκους τις γυάλινες ράβδους.
200
Υλικκά:
– κόφτης-πένσα για γυαλί,
– ψηφίδες γυάλινες, καπέλο λάμπας,
– κόλλα για γυαλί,
– χάλκινο σύρμα,
– χάλκινη αυτοκόλλητη ταινία,
– χάλκινοι κρίκοι.
3.33 ΤΡΙΣ
ΣΔΙΑ
ΑΣΤΑ
ΑΤΗ ΕΠΙΦ
ΦΑΝΕΙΑ
Α
• Ασταρώνουμε μια γαβάθα. Μόλις στεγνώσει απλώνουμε τσιμεντό-

κολλα με λάτεξ. Το μείγμα πρέπει να είναι σφικτό για να μη γλιστρά-
νε οι ψηφίδες.
• Απλώνουμε με σπάτουλα την τσιμεντόκολλα στη γαβάθα. Φτιάχνου-

με χοντρό και ίσιο χείλος στη γαβάθα.
• Τοποθετούμε, ξεκινώντας από την κορυφή, τις ψηφί-

δες.
201
• Μόλις στεγνώσει το ψηφιδωτό, απλώνουμε το κονίαμα με σπάτουλα ή
με το χέρι μας στα πιο καμπύλα σημεία. Φοράμε γάντια. Καθαρίζουμε ό-
πως ξέρουμε, και είναι έτοιμο.
202
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α4
4.1 Στρρώσιμοο ψηφ

φίδω
ων
Εδώ παραθέτουμε μερικούς τρόπους για να πάρετε ιδέες ψηφοδέτησης.
203
4.22 Έμπννευσση
Όταν θα αρχίσουμε να δουλεύουμε τα ψηφιδωτά, θα μπούμε σε μια διαδικασία παρατήρησης. Θα ανα-

ζητάμε εικόνες και πηγές έμπνευσης. Η έμπνευση προέρχεται όταν κάτι μας ενδιαφέρει και διεγείρει
τη φαντασία μας. Μπορούμε να πάρουμε ιδέες από τη φύση, τα λουλούδια, τα ζώα, τα φυτά, από υφά-
σματα, γεωμετρικά σχήματα, μοτίβα κτλ.
204
4.33 Χρώμααταα
Μπορούμε να φτιάξουμε ψηφιδωτά με τη χρωματική παλέτα που μας αρέσει. Ψηφιδωτά με αρμονικές,
ήρεμες σχέσεις χρωμάτων. Ψηφιδωτά με έντονα χρώματα, αντιθέσεις, ζωηρούς τόνους.
205
ΣΥΝΟΨΗ
Σιγά σιγά θα εξοικειωθείτε με την τέχνη του ψηφιδωτού και είναι σίγουρο πως θα σας παρασύ-
ρει στην πολύχρωμη πανδαισία του. Φτιάξτε δώρα, αλλάξτε αντικείμενα στο σπίτι σας, εκφρα-
στείτε και δημιουργήστε πίνακες, χρηστικά ή διακοσμητικά αντικείμενα. Μπερδέψτε υλικά μετα-
ξύ τους: κοχύλια σε καθρέφτη, βοτσαλάκια σε τραπέζι, γυάλινες ψηφίδες σε ξύλινο κουτί κτλ.
206
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 122
ΒΙΤΡΟ
Ο
ΣΚΟΠΟΟΣ
Σκοπός του κεφαλαίου αυτού είναι να παρουσιάσει ένα σύντομο ιστορικό της τεχνικής του βιτρό, να πε-
ριγράψει τα υλικά και τα εργαλεία αυτής της τεχνιικής, καθώς και να παρουσιάσει ασκήσεις εμπέδω-
σης.
ΠΡΟΟΣΔΟ ΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑ Α

Η τεχνική του βιτρό ξεκίνησε την εποχή του δυτικοευρωπαϊκού Μεσαίωνα. Ο ζωγράφος του βιτρό ονο-
μαζόταν maitre verrier. Οι καλλιτέχνες δούλευαν ως μέλη της συντεχνίας γυαλιού και πολλές φορές συ-
νεργάζονταν και με άλλες συντεχνίες για να φέρουν εις πέρας τα βιτρό του εκάστοτε καθεδρικού να-
ού. Τα βιτρό πλέον έχουν αλλάξει ρόλο και μορφή. Συνεχίζουν όμως να εντυπωσιάζουν σε όποια μορ-
φή και αν είναι ή σε όποιο χώρο και αν ενσωματώνονται. Στόχος μας είναι να μπορέσει να γίνει η τεχνι-
κή του βιτρό οικεία σε όποιον ενδιαφέρεται. Υπάρχουν βιβλία και σχολές που μπορεί να βρει πλέον ο
οποιοσδήποτε.
Εμείς στο μάθημα αυτό θα ασχοληθούμε με αυτό το «εξειδικευμένο» υλικό, χωρίς να παραβλέπου-
με τις αρχές της εικαστικής γλώσσας που έχουμε μάθει στα παραπάνω κεφάλαια: χρωματικές αρμο-
νίες, εντάσεις, ψυχρά, θερμά, ρυθμός, σχέδιο, σύμθεση, κτλ.
Θα πειραματιστούμε και θα «παίξουμε» με υλικά που θέλουν προσοχή στη χρήση τους, έτσι θα αυ-
ξήσουμε τη λεπτοκινητική μας ικανότητα, θα φτιάξουμε έργα που θα είναι όμορφα αλλά και χρηστικά,
θα ανακαλύψουμε τις δυνατότητες και τη μαγεία που προσφέρει το χρωματιστό γυαλί σε συνδυασμό
με το φως.
ΕΝ
ΔΙΑ
Α
• Υαλομπογιές
• Περίγραμμα
• Φως
• Χρωματικές αρμονίες, εντάσεις, ψυχρά, θερμά
• Σχέδιο
207
• Σύνθεση
• Ρυθμός
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣΣ ΠΑΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από δύο ενότητες. Στην πρώτη παρουσιάζεται ένα σύντομο ιστορικό της
τεχνικής του βιτρό. Στη δεύτερη παρουσιάζονται τα υλικά που μας χρειάζονται και μια σειρά ασκήσεων
που θα μας βοηθήσουν να χειριζόμαστε τις υαλομπογιές.
208
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΤΙ ΕΙΝ
ΝΑΙ ΤΟ
Ο ΒΙΤΡΟ
Ο
Βιτρό ονομάζεται το καλλιτεχνικό έργο που αποτελείται από τη σύνθεση χρωματιστών κομματιών γυα-
λιού, τα οποία συνδέονται με μολυβένιες βέργες.
Το βιτρό είναι σαν ένα «διαφανές ψηφιδωτό», όπου τα γυάλινα μέρη του ζωντανεύουν στο φώς, ό-
πως είναι λογικό, αλλά και οι μολυβένιες βέργες του δεν προσφέρονται μόνο ως συνδέσεις, αλλά προσ-
δίδουν στο έργο ρυθμό, ένταση, σχέδιο και συνθετικό ενδιαφέρον.
• Συζητήστε στην τάξη πού έχετε συναντήσει έργα βιτρό.

Ποια από αυτά είναι παλαιάς εποχής και ποια σύγχρονα.
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΑ
Τα πρώτα γυάλινα αντικείμενα (χάντρες και μικροαντικείμανα) τα εντοπίζουμε το 3.000π.Χ. στην Αίγυ-
πτο και στη Μεσοποταμία, το 1.500π.Χ. οι γυάλινες δημιουργίες είναι πιο περίπλοκες (βαζάκια - δοχεία).
Από τους Αιγυπτίους παίρνουν την τέχνη του γυαλιού οι Έλληνες και μετέπειτα οι Ρωμαίοι. Στο πέρασμα
των χρόνων, οι τρόποι παραγωγής του γυαλιού αναπτύχθηκαν και, όπως ήταν αναμενόμενο, το γυαλί
βρήκε πολλές καινούριες εφαρμογές. Μια πολύ μεγάλη εφαρμογή του ήταν στην αρχιτεκτονική, δηλα-
209
δή: η τοποθέτησή του στα παράθυρα που, λόγω της διαφάνειάς του, επιτρέπει στο φως να περάσει στο
εσωτερικό, αλλά προφυλάσσει από τις καιρικές συνθήκες. Τα ανοίγματα των παραθύρων ήταν διάτρη-
τα ξύλινα, γύψινα ή μεταλλικά φράγματα (claustra) στα οποία χρησιμοποιούσαν τεντωμένο δέρμα, όμως
από τον 1ο αιώνα μ.Χ. τη θέση του δέρματος παίρνει το γυαλί ή το αλάβαστρο. Επίσης συναντούμε γυά-
λινα μωσαϊκά στα δάπεδα σε ναούς και παλάτια, τον 4ο και 5ο αιώνα μ.Χ.
Την περίοδο των βυζαντινών χρόνων, η παράδοση της τοποθέτη-
σης γυαλιού στα παράθυρα συνεχίζεται. Χρησιμοποιούνται ή ομοιό-
χρωμα γυαλιά, πράσινης και κίτρινης απόχρωσης, ή πολύχρωμα. Στα
κοσμικά κτίσματα συναντάμε δύο είδη παραθύρων: α) τις παρακυπτι-
κές θυρίδες οι οποίες ήταν ορθογώνιες ή τοξωτές, στολισμένες με
πλούσια χρωματικά γυαλιά. Από τις παρακυπτκές θυρίδες έμπαινε
φως στην κατοικία. β) Τις φωτιστικές θυρίδες (φεγγίτες) με σχήμα ορ-
θογώνιων ή κυκλικών ανοιγμάτων, τα οποία βρίσκονταν στο επάνω μέ-
ρος της πόρτας ή σε διάφορα σημεία στους τοίχους. Στον ισλαμικό
κόσμο, από τον 11ο αιώνα εμπλουτίζονται τα γύψινα claustra κυρίως
με περίτεχνα σχέδια φυτών, λουλου-
διών και δέντρων. Στα μοτίβα αυτά το-
ποθετούνται γυαλιά διάφορων έντονων
και ζωηρών χρωμάτων. Μέχρι και σήμε-
ρα τζάμια και σπίτια έχουν claustra με γυαλιά χρωματιστά. Στο δυτικό κόσμο
ο ξύλινος ή ο μαρμάρινος σκελετός στα παράθυρα και στα claustra αντικα-
θίσταται με μολύβδινο. Οι ιδιότητες του μολυβιού είναι οι εξής: μικρότερο
πάχος, εύκαμπτο και ανθεκτικό στην υγρασία της κεντρικής Ευρώπης, συ-
γκρατεί καλύτερα το γυαλί και προσφέρεται για ζωγραφικές συνθέσεις.
Το βιτρό κάνει πλέον δυναμικά την εμφάνισή του. Τα παράθυρα στους
καθεδρικούς ναούς έχουν πλέον τεράστια ανοίγματα στα οποία φιλοτε-
χνούνται καταπληκτικά βιτρό, με θέματα από την Παλαιά και την Καινή
Διαθήκη. Βιτρό εξαιρετικής τέχνης τοποθετούνται και στους ρόδακες, στα
τεράστια στρογγυλά α-
νοίγματα πάνω από το ιερό. Δημιουργήθηκαν λαμπρά βι-
τρώ από τις συντεχνίες των καλλιτεχνών, οι οποίοι δού-
λευαν επί χρόνια στον καθεδρικό κάθε πόλης. Στην πε-
ρίοδο της Αναγέννησης, παρατηρούμε χρυσαφιά και α-
σημένια χρώματα και τα βιτρό βρίσκουν θέση και στα
παλάτια με κοσμικά θέματα πλέον.
Από τον 16ο αιώνα ξεκινά η περίοδος παρακμής του
βιτρό. Η διαφάνεια του γυαλιού παραμερίζεται και βλέ-
πουμε να ζωγραφίζονται τα παράθυρα με χρώματα πορ-
σελάνης, να υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες και φωτοσκιάσεις. Ο χαρακτήρας των βιτρό μέχρι το 18ο αι-
ώνα χάνεται και θυμίζει περισσότερο πίνακα σε μουσαμά.
Στην Ελλάδα έχουμε βιτρό σε φεγγίτες ναών, μόνο γιατί κατά την Τουρκοκρατία διακόπηκε το χτίσι-
μο εκκλησιών. Το 18ο αιώνα, με την ανατολίτικη τεχνική του γύψινου σκελετού που προαναφέραμε, πα-
210
ρατηρούνται βιτρό σε σπίτια και σε οντάδες. Τα μοτίβα είναι φυτά, δέντρα, και σπανιότερα ελληνικά σχέ-
δια (σταυροί κτλ).
Με την ανάπτυξη της αστικής τάξης, παρατηρούμε το 19ο αιώνα στην Ευρώπη πως τα βιτρό χρησι-
μοποιούνται και στα απλά σπίτια και προσαρμόζονται στις ανάγκες των νέων αρχιτεκτονικών στοιχείων
(William Morris, Edward Burre - Jones: τα γνωστότερα εργαστήρια στην Αγγλία).
Στην Αμερική, ο Louis Comfort Tiffany, ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος της Art
Nouveau στα τέλη του 19ου αιώνα, κάνει μια καινοτομία στην τεχνική του βιτρό
και αντικαθιστά το μολυβένιο πλέγμα με χαλκοταινία. Με αυτό τον τρόπο το βι-
τρό εξελίσσεται, εισάγεται στον εσωτερικό χώρο και μπαίνει στο χώρο της γλυ-
πτικής. (Φτιάχνονται πλέον λάμπες, παραβάν, γλυπτά, διακοσμητικά κτλ.).
Το βιτρό στην εποχή μας έχει εισχωρήσει με διάφορες μορφές σε διάφο-

ρους χώρους, όπως σε καφετέριες, δημόσιους χώρους, γραφεία, σπίτια. Υπάρ-
χουν πολλές σχολές, εργαστήρια και βιβλία για
τη διδαχή της τεχνικής του.
211
212
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
Για να φτιάξουμε έργα βιτρό, χρειαζόμαστε ένα πλήρως εξοπλισμένο εργαστήριο, πολλή εξάσκηση και
χρόνο.
Για να πάρουμε όμως μια γεύση από την ομορφιά και τη γοητεία του παιχνιδίσματος του φωτός με
τα χρωματιστά γυάλινα αντικείμενα, θα φτιάξουμε «ψευδοβιτρό » με υαλομπογιές.
Η διαδικασία είναι σαφώς απλούστερη, και μπορεί να γίνει εύκολα τόσο στην τάξη όσο και στο σπί-
τι σας.
Τα υλικά θα τα βρείτε σε μεγάλα καταστήματα με χρώματα ή με είδη χόμπι και ζωγραφικής. Όσο για
τα αντικείμενα που θα γίνουν ο «καμβάς σας», αφήστε τη φαντασία σας ελεύθερη και μαζέψτε γυάλι-
να αντικείμενα απ’ το σπίτι ή αγοράστε ότι σας αρέσει και θα θέλατε να επέμβετε σ’ αυτό.
Ως πρώτο βήμα, θα πρέπει να κάνετε στην τάξη σας ένα μικρό εργαστήρι.
2.1 Υλικκά :
1) Υαλομπογιές διαφόρων χρωμάτων
2) Σωληνάρια σχεδιασμού βιτρό (υπάρχουν σε διάφορα χρώματα: μαύρο, μπρονζέ, ασημί, χρυσό,
μεταλλικά χρώματα κτλ.)
3) Πινέλα ακουαρέλας (μαλακή τρίχα)
4) Γάντια μιας χρήσης
5) Διαλυτικό υαλομπογιάς ή νέφτι
6) Λευκά χαρτιά Α4
7) Χαρτί κουζίνας
213
2.22 ΔΡΑ
ΑΣΤΗΡ
ΡΙΟ
ΟΤΗΤΕΣ
Σ
από το φωτογραφικό αρχείο

της Ελπίδας Δημόγιαννη
Για να εξοικειωθείτε με τις υαλομπογιές, θα φτιάξουμε πρώτα βιτρό σε επίπεδη επιφάνεια. Προμη-
θευτείτε τζαμάκια μεγέθους μισού Α4 ή φέρτε τα τζαμάκια που υπάρχουν σε κορνίζες για φωτογρα-
φίες.
1) Το πρώτο βήμα είναι να κάνουμε προσχέδια σε χαρτί και να ολοκλη-

ρώσουμε το σχέδιό μας σε αυτό πρώτα. Σχεδιάζουμε το περίγραμμα
του τζαμιού μας σε μερικά χαρτιά, ώστε να έχουμε το ακριβές πλαί-
σιο που θα πρέπει να σχεδιάσουμε.
Θέματα μπορούμε να αντλήσουμε από τη φύση: λουλούδια, φυτά, ζώα. Μπορούμε να βρούμε και
να αντιγράψουμε έτοιμα έργα ή μοτίβα. Εντυπωσιακά γίνονται και τα βιτρό με απλά γεωμετρικά σχήμα-
τα και γραμμές.
2) Έπειτα τοποθετούμε το τζαμάκι μας πάνω στο σχεδιασμένο χαρτί μας,

ώστε να έχουμε ακριβώς από κάτω το σχέδιό μας. Φοράμε τα γάντια
μιας χρήσης και προσεκτικά, με το μαύρο σωληνάριο σχεδιασμού, α-
κολουθούμε τις γραμμές του σχεδίου μας πάνω στο τζαμάκι.
T Καλό θα ήταν να δοκιμάσουμε το σωληνάριο πρώτα σε χαρτί, ώστε

να αποκτήσουμε ικανότητα και σταθερότητα σχεδίασης με αυτό. Εάν
γίνει λάθος όσο είναι νωπό, μπορούμε να σκουπίσουμε προσεκτικά
με χαρτί κουζίνας. Όσο περνάει η ώρα, θα αποκτάμε περισσότερη
γνώση σχετικά με το πόσο θα πρέπει να πιέζουμε το σωληνάριο.
214
3) Όταν περάσει η απαιτούμενη ώρα που χρειάζεται για να στεγνώσει το περίγραμμα του σχεδίου μας,
ξεκινάμε το χρωματισμό με τις υαλομπογιές. Οι υαλομπογιές δουλεύονται με τη «μύτη» του πινέλου
μας. Ουσιαστικά «χύνουμε σταγόνες» για να γεμίσουμε την επιφάνειά μας. Δεν πιέζουμε την τρίχα του
πινέλου στο τζάμι σαν να βάφουμε με ακρυλικά χρώματα, γιατί αφήνει «νερά» στο τελικό αποτέλεσμα,
όπως η κακοβαμένη λαδομπογιά στους τοίχους.
Βουτάμε προσεκτικά το πινέλο μας στο βαζάκι του χρώματός, στραγγίζουμε και χρωματίζουμε. Όταν
θέλουμε να αλλάξουμε χρώμα, ξεπλένουμε το πινέλο στο διαλυτικό και μετά το σκουπίζουμε καλά σε
χαρτί κουζίνας ή πανάκι κτλ. Προτείνουμε να έχετε τουλάχιστον 3 - 4 πινέλα (ένα για θερμά χρώματα,
ένα για ψυχρά και ένα για κίτρινα).
Το έργο σας αυτό μπορείτε να το καδράρετε με άσπρο χαρτί από πίσω. Ή να

κάνετε και άλλα 3 τζαμάκια, και με κόλλα σιλικόνης να τα ενώσετε μεταξύ τους
και να φτιάξετε ένα τετράπλευρο επιτραπέζιο φωτιστικό ή ένα κηροπήγιο. Μπο-
ρείτε να κάνετε ένα κουτί με ξύλινα πηχάκια και μπροστά να τοποθετήσετε το τζα-
μάκι σας. Θα γίνει ένα ωραιότατο διακοσμητικό φωτιστικό τοίχου στιλ απλίκας.
Σκεφτείτε ποιες άλλες επίπεδες επιφάνειες θα μπορούσατε να διακοσμή-
σετε με χρώματα βιτρό, π.χ. καθρέπτες, τζαμένιες πόρτες και με ποια άλλα υ- Επιτοίχιο φωτιστικό, από το
λικά θα μπορούσατε να συνδυάσετε το βιτρό σας, π.χ βιτρώ και ψηφιδωτό σε φωτογραφικό αρχείο της
καθρέφτη. Εύας Νικολοπούλου.
Σημείω
ωση: Οι υαλομπογιές δουλεύονται και σε πλεξιγκλάς.
Φωτιστικό σε ταβάνι με πλεξιγκλάς και υαλομπογιές,

από το φωτογραφικό αρχείο των Εύας Νικολοπούλου - Ελπίδας Δημόγιαννη.
215
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ: Μια πολύ απλή αλλά με εντυπωσιακά αποτελέσματα τεχνική υαλομπογιάς είναι να βάψετε
γλόμπους. Αρκεί οι γλόμποι αυτοί να μπαίνουν σε φωτιστικά «φούσκες», γυάλινα και σφαιρι-
κά, (συνήθως υπάρχουν σε τουαλέτες ή είναι επιτοίχια σε μπαλκόνια ή ως βασικά φωτιστικά
δωματίου μεγάλα και στρογγυλά). Εάν χρωματίσουμε π.χ το γλόμπο ενός επιτοίχιου φωτιστι-
κού βεράντας με ελικοειδές, φιδίσιο τρόπο θα αντανακλάται το φως στη σφαιρική λάμπα και
θα δίνει την αίσθηση πως είναι από πολύχρωμη οπαλίνα.
ΑΣΚΗΣ
ΣΗ: Το χέρι μας πλέον έχει αποκτήσει σχεδιαστική ικανότητα με τις υαλομπογιές. Μπορούμε λοι-
πόν να φύγουμε από τις επίπεδες επιφάνειες και να δουλέψουμε σε τρισδιάστατες: Φέρτε α-
πό το σπίτι σας ποτήρια (κονιάκ, σαμπάνιας, νερού, κρασιού), βαζάκια μαρμελάδας, μπουκά-
λια ποτού, γυάλινα μπολάκια ή ό,τι άλλο σας αρέσει. Τα ποτήρια θα μπορούσαν να γίνουν ευ-
φάνταστα κηροπήγια με κεράκια ρεσώ μέσα, τα γυάλινα βαζάκια θήκες για μικροαντικείμε-
να, τα μπουκάλια για το «μπαράκι» του σπιτιού σας.
Τα αντικείμενα αυτά είναι τρισδιάστατα. Λογικό είναι

λοιπόν πως ο σχεδιασμός με το σωληνάριο θα είναι πιο δύ-
σκολος και οι υαλομπογιές θα χρήζουν προσοχής για να
μη στάζουν. Πρέπει λοιπόν να έχουμε δίπλα μας αρκετό
χαρτί για να σκουπίζουμε τα λάθη. Σημαντικό είναι να βρού-
με τρόπους που θα στερεώνουμε ή θα κρατάμε το αντικεί-
μενο, ώστε να μας βολεύει την ώρα που ζωγραφίζουμε.
Θα μπορούσατε να φτιάξετε σε ομάδες σφαίρες φωτι-
στικά, χρωματίζοντάς τες εξωτερικά με υαλομπογιές και
προσθέτοντας και άλλα υλικά (φτερά, χάντρες, συρματά- από το φωτογραφικό αρχείο της Εύας Νικολοπούλου
κια, ψηφίδες κτλ.). Εδώ δε χρωματίζουμε το γλόμπο.
216
από το φωτογραφικό της αρ-
χείο Ελπίδας Δημόγιαννη
ΣΥΝΟΨΗ
Τα έργα σας έχουν πλέον ολοκληρωθεί· είναι σίγουρο πως παλιά, ίσως για πέταμα αντικείμε-
να έχουν μεταμορφωθεί και έχουν πάρει μια τελείως διαφορετική «υπόσταση».
Φως, χρώμα και γυαλί είναι ένας συνδυασμός εντυπωσιακός και σχεδόν μαγικός. Μπορείτε
να σκεφτείτε πολλές εφαρμογές του βιτρό, να κάνετε χειροποίητα με τη σφραγίδα σας μοναδι-
κά δώρα, να μεταμορφώσετε χώρους χρησιμοποιώντας βιτρό, να διακοσμήσετε και πάνω από ό-
λα να εκφραστείτε. Εάν σας άγγιξε το γυαλί σαν υλικό, είστε έτοιμοι να φύγετε από τις υαλομπο-
γιές και να δοκιμάσετε με βιβλία ή σε εργαστήρια και την ολοκληρωμένη τεχνική βιτρό, με χρω-
ματιστά τζάμια, τροχούς, πένσες, χαλκοταινίες, κόφτες γυαλιού κτλ. και να φτιάξετε έργα όπως
αυτά που αναφέραμε στην εισαγωγή.
217
218
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 133
ΚΕΡ
ΡΑΜΙΚ
ΚΗ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει την ιστορία της κεραμικής και να περιγράψει τα υλικά και
τα εργαλεία αυτής της τέχνης. Επίσης, να εξοικειωθούν οι μαθητές με τις πήλινες κατασκευές, καθώς
και με τις τεχνικές και τις μεθόδους της κεραμικής τέχνης.
ΠΡΟΟΣΔΟΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛ ΛΕΣ

ΣΜΑΤΑΑ
Όταν μελετήσετε αυτό το κεφάλαιο θα είστε σε θέση να:
• Κατασκευάζετε κεραμικά.
• Εφαρμόζετε τεχνικές και μεθόδους για την κατασκευή των κεραμικών.
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣΣ ΚΛΕΙΔ
ΔΙΑ
Α
• Πηλός
• Ζύμωμα
• Μάζα
• Μακαρόνι
• Καπάκι
• Μπατανάς
• Υάλωμα
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΙΚΚΕΣΣ ΠΑΑΡΑ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει τέσσερις ενότητες. Η πρώτη παρουσιάζει στοιχεία της ιστορίας της κε-
ραμικής. Η δεύτερη περιγράφει τα υλικά και τα εργαλεία. Η τρίτη περιγράφει τα στάδια κατασκευής κε-
ραμικών και η τέταρτη ενότητα περιγράφει κάποιες μεθόδους που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή
κεραμικών.
219
220
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΟ ΤΗΣ
Σ KΕΡΑ
ΑΜΙΚ
ΚΗΣ
Σ
Τι είναι ο πηλός; Ο πηλός είναι αργιλώδες χώμα που προέρχεται από πέτρωμα. Είναι υλικό εύπλαστο
που όταν ψηθεί, γίνεται σκληρό και ανθεκτικό.
Είναι δύσκολο να καθορίσουμε πότε ακριβώς ανακαλύφθηκε η τεχνική της κεραμικής, δηλαδή το
πλάσιμο, το στέγνωμα και το ψήσιμο της λάσπης για την κατασκευή ενός πήλινου αγγείου. Κατά τη Νε-
ολιθική εποχή, όταν οι νομαδικοί λαοί απέκτησαν μόνιμο τόπο εγκατάστασης, άρχισε και η κατασκευή
κεραμικών.
Οι προϊστορικοί άνθρωποι έπλαθαν τον πηλό με το χέρι, κατασκευάζοντας δοχεία χωρίς βοηθητικά
εργαλεία. Αυτά τα κεραμικά που ψήνονταν σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες ήταν πορώδη και πολύ εύ-
θραυστα. Τις πρώτες φωτιές ψησίματος κεραμικών τις διαδέχτηκαν τα πρωτόγονα καμίνια, που σιγά σι-
γά βελτιώθηκαν, ο έλεγχος της θερμοκρασίας έγινε πιο ακριβής, η ίδια η θερμοκρασία υψηλότερη και
τα κεραμικά ανθεκτικότερα.
Περίπου 5.000 χρόνια αργότερα εμφανίστηκε ο τροχός. Τα αγγεία κατασκευάζονται σε μικρότερο
χρονικό διάστημα και αποκτούν συμμετρικό σχήμα. Η τεχνική αυτή διατηρείται σχεδόν απαράλλαχτη μέ-
χρι σήμερα.
221
ΜΕΣΣΗ ΑΝΑΤΟ ΟΛΗ
Ήδη από το 5.000-4.000 π.Χ., στη Μεσοποταμία ανθεί η κεραμική. Χάρη στη
σημαντική πρόοδο των τεχνικών μέσων, όπως τα καμίνια με κλειστό θάλαμο,
η ανακάλυψη του αγγειοπλαστικού τροχού, η χρησιμοποίηση πηλού καλύτερης
ποιότητας και αργότερα η ανακάλυψη του γυαλιού, η τέχνη της κεραμικής γνώ-
ρισε μεγάλη ώθηση και ανάπτυξη.
Oι τοξότες του Δαρείου Α΄ από το ανάκτορο του στα Σούσα, Υαλωμένο ανάγλυφο, 5000 π.Χ.
ΑΙΓΥ
ΥΠΤΟ ΟΣ
Στο διάστημα 5.000-4.000 π.Χ. έως και το 30 π.Χ., έτος που οι Ρωμαίοι
κατέκτησαν την Αίγυπτο και εισήγαγαν τις δικές τους μεθόδους στην τέχνη
της κεραμικής, η αιγυπτιακή κεραμική γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Ακόμη και
σήμερα, ο πηλός που αποτελείται από ένα εύπλαστο μείγμα χαλαζία και άμ-
μου με μια αλκαλική ουσία, είναι γνωστός σαν αιγυπτιακή πάστα.
Ιπποπόταμος από αιγυπτιακή
πάστα, 2000 - 19000 π.Χ.
ΑΡΧΧΑΙΑ
Α ΕΛ
ΛΛΑΔΑ
Στην αρχαία Ελλάδα η αγγειοπλαστική γνώρισε σημαντική ανάπτυξη, τόσο τεχνικά
όσο και καλλιτεχνικά. Οι αγγειοπλάστες κατασκεύαζαν εξαιρετικά αγγεία, που τα δια-
κοσμούσαν λαμπροί ζωγράφοι.
Ερυθρόμορφη πελίκη 340 - 330 π.Χ.
ΡΩΜΗ
Οι Ρωμαίοι αγγειοπλάστες ήξεραν πώς να ετοιμάζουν πηλό υψηλής ποιό-
τητας και πώς να κατασκευάζουν καλούπια, με τα οποία παρήγαγαν βάζα με
ανάγλυφες διακοσμήσεις. Επίσης ο κεραμικός τροχός χρησιμοποιήθηκε σε με-
γάλη κλίμακα για την κατασκευή κεραμικών καθημερινής χρήσης. Η ανάπτυ-
ξη των τεχνικών μαζικής παραγωγής επέτρεψε την κάλυψη των αναγκών της
αχανούς ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
ΑΡΑΑΒΕΣΣ
Η αραβική αγγειοπλαστική δέχτηκε επιδράσεις διάφορων πολιτισμών,
τις οποίες οι αγγειοπλάστες αφομοίωσαν και ενσωμάτωσαν στο δικό τους
ιδιαίτερο ύφος.
222
ΚΙΝ
ΝΑ
Τα κινέζικα κεραμικά πρωτοεμφανίστηκαν το
3.500 π.Χ. περίπου.
ΙΑ
ΑΠΩΩΝΙΑΑ
Τα πρώτα ιαπωνικά κεραμικά της περιόδου Τζαμόν (2.000-900 π.Χ) ακολου-
θούν τα κεραμικά του 5ου και 6ου αιώνα μ.Χ., με έντονες τις κορεάτικες και κι-
νέζικες επιδράσεις.
223
224
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
YΛΙΚ
ΑΛΕΙΑ
Α
Ο πηλλός
Στην κεραμική χρησιμοποιούνται διάφοροι τύποι αργίλου, όπως καολίνης, μπολ κλέι, φαγιάνς, τερα-
κότα, μπετονίτης. Όμως πρέπει να ξέρουμε ότι υπάρχουν βασικά δύο ποιότητες πηλού: ο λιπαρός (πα-
χύς) και ο αδύνατος (άπαχος). Ο λιπαρός πηλός είναι λείος στην αφή, όπως και η πλα-
στελίνη, και κατά τα στέγνωμα και το ψήσιμο χάνει πολύ σε όγκο. Οι πλάκες από λι-
παρό πηλό γυρίζουν στα πλάγια ελαφρά προς τα πάνω, και στις ενώσεις των κομ-
ματιών που προσθέτουμε, εύκολα δημιουργούνται ρωγμές. Ο αδύνατος πηλός
περιέχει αμμώδη συστατικά και γι’ αυτό είναι τραχύτερος στην αφή.
Πρροετοοιμαασία τοου πηλλού

Φτιάχνοντας μόνοι μας τον τύπο του πηλού που θέλουμε, ακολουθούμε τα παρακάτω στάδια προε-
τοιμασίας. Στη διαδικασία παρασκευής χρησιμοποιήθηκε ένα μείγμα από ξηρά συστατικά.
• Χτυπάμε τους σβόλους του ξηρού πηλού με ένα σφυρί.
• Τρίβουμε τους σβόλους με ένα πλάστη ώστε να γίνουν σκόνη.
• Περνάμε τη σκόνη από ένα κόσκινο για να γίνει ακόμα πιο ψιλή.
• Ζυγίζουμε τη σκόνη. Μετράμε την ποσότητα του νερού 450 γρ. νερού α-
νά κιλό σκόνης.
225
• Ρίχνουμε το νερό σε ένα κουβά. Προσθέτουμε τη σκόνη αργά, αποφεύ-
γοντας το σχηματισμό σβόλων.
• Αναμειγνύουμε τον πηλό με το χέρι. Περνάμε ξανά τον πηλό από ένα κό-
σκινο.
• Τοποθετούμε ένα ξύλινο πλαίσιο πάνω σε μια γύψινη πλάκα. Αδειάζουμε

μέσα τη ζύμη.
• Διαπιστώνουμε αν ο πηλός είναι έτοιμος: πιέζουμε το δάχτυλό μας· αν αυ-

τό μείνει καθαρό, ο πηλός είναι εντάξει.
Ερργαλεία
Οι αρχάριοι θα πρέπει να επιδιώξουν να ασκήσουν τα χέρια τους. Σε μικρότερες και λεπτότερες κα-
τασκευές, όταν δεν επαρκούν τα χέρια, χρειάζονται τα εργαλεία:
• Σύρμα • Καραβόπανο ή λινάτσα • Πλάστες
• Ξύλινα πηχάκια • Μεταλλικές σπάτουλες • Εργαλεία με απόληξη

σε σχήμα θηλιάς
226
• Σπάτουλες και γλυφίδες • Κόσκινο • Βελόνες, σουβλιά,
εργαλεία διάτρησης.
227
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
ΟΙ ΠΡΩ
ΩΤΕΣΣ ΠΗΛ
ΛΙΝ
ΝΕΣ
Σ ΚΑΤΑ
ΑΣΚΕΥΥΕΣ
Σ
ΚΑΤΑ
ΑΣΚΕΥΥΗ ΜΕ ΤΟ
Ο ΧΕΡ
ΡΙ
Θα ήταν κρίμα αν η έλλειψη φούρνου (καμινιού) γινόταν αφορμή να μην ασχοληθούμε με την κεραμι-
κή. Σε αυτή την περίπτωση, μπορούμε να δημιουργήσουμε αντικείμενα από πηλό που ακόμα και άψη-
τα αντέχουν για πολύ καιρό, αντικείμενα που δεν έχουν τίποτα το εύθραυστο και κανένα λεπτό σημείο
δεν αμφισβητεί την αντοχή τους. Αντικείμενα που έχουν κατασκευαστεί από μια ενιαία μάζα πηλού και
αντικείμενα που έχουν χοντρά τοιχώματα, μπορούν να αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς
ψήσιμο.
Καταασκευυή κουτιοού με καπάάκι
• Ζυμώστε ένα κομμά- • Πιάστε τον πηλό με • Χτυπήστε με ένα πη- • Χωρίστε τον πηλό σε
τι πηλού δίνοντάς τα δύο χέρια προ- χάκι τις πλαϊνές πλευ- δύο άνισα κομμάτια
του σχήμα τούβλου. σπαθώντας να διατη- ρές για να αποκτή- με ένα σύρμα. Προ-
Με ένα σύρμα κόψτε ρήσετε το ορθογώ- σουν ριγωτή υφή. σπαθήστε να διατη-
ένα τμήμα από το κυ- νιο σχήμα του. ρήσετε ίσια την τομή.
ρίως κομμάτι.
• Σημαδέψτε το πάχος των • Ακολουθήστε την ί-

τοιχωμάτων του κουτιού δια διαδικασία στο
και του καπακιού. Σκάψ- καπάκι.
τε το σώμα του κουτιού
αφαιρώντας τον περιτ-
τό πηλό.
229
• Ετοιμάστε μερικές λωρίδες από πηλό. Κολλήστε τις λωρίδες στο καπάκι με αραιωμέ-
νο πηλό. Κατά το στέγνωμα, το κουτί πρέπει να είναι κλειστό με το καπάκι για να μην
έχουμε παραμόρφωση. Τοποθετήστε μερικά κομμάτια χαρτί ανάμεσα στο καπάκι
και το κουτί για να μην κολλήσουν.
Καταασκευή μποολ
• Κόψτε ένα κομμάτι πη- • Απομακρύνετε τα χέρια σας

λού από την αρχική μά- κρατώντας από ένα κομμά-
ζα. Χωρίστε το στα δύο. τι πηλό στο καθένα. Χτυπή-
στε με δύναμη τα κομμάτια • Αφού σχηματίσατε μια
μεταξύ τους επαναλαμβά- ενιαία μάζα, δώστε στον
νοντας αρκετές φορές την πηλό σφαιρικό σχήμα.
κίνηση αυτή.
• Διατηρείτε τον αντίχειρά σας

στην ίδια θέση, έτσι ώστε να
• Πάρτε μία από αυτές τις μι- • Χρησιμοποιώντας τον αντί-
μην εμφανιστούν ρωγμές στο
κρές πήλινες σφαίρες και χειρα και το δείκτη περι-
μπολ. Αν εμφανιστούν, βρέξτε
σπρώξτε τον αντίχειρά σας, στρέψτε την πήλινη σφαίρα
το μπολ με ένα υγρό σφουγ-
αφού πρώτα τον έχετε βρέ- τραβώντας τα άκρα προς τα
γάρι.
ξει, μέσα στον πηλό. πάνω και προς τα έξω.
230
Καταασκευή κυλλιννδρικκού δοχείοου με μαακαρόνι
• Ετοιμάστε αρκετές μπάλες από πηλό. Πάρτε μια από αυτές και κυλήστε την
μπρος πίσω με τα δυο σας χέρια, ώστε να δημιουργήσετε ένα μακαρόνι μα-
κρύ και λεπτό. Συνεχίστε την κίνηση ώσπου να αποκτήσει το μακαρόνι το επι-
διωκόμενο μήκος.
• Όταν όλα τα μακαρόνια • Τοποθετήστε ένα μα-

είναι έτοιμα, δημιουργή- καρόνι γύρω, γύρω
στε με ένα από αυτά μια από τη βάση φέρνο-
σπείρα που θα αποτελέ- ντάς το ίσα ίσα στην
σει τον πυθμένα του δο- περίμετρό της.
χείου. Λειάνετε και τις
δύο πλευρές με μια ξύ-
λινη σπάτουλα.
• Κόψτε ό,τι περισσεύει • Ρετουσάρετε τα μακα-

από το μακαρόνι. ρόνια τόσο εσωτερικά
όσο και εξωτερικά.
• Με μια οδοντωτή λάμα ξύστε την επιφάνεια του δοχείου ενώ συνεχίζετε να προ-
σθέτετε μακαρόνια. Οι ενώσεις τους δεν πρέπει να βρίσκονται στην ίδια ευθεία
για να μη ραγίσει το δοχείο κατά το στέγνωμα.
• Λειάνετε την επιφάνεια του δοχείου με ένα ξύλινο γλύφανο.
231
Καταασκευή κουτιοού σε σχήμμα κύββου
• Πάρτε ένα κομμάτι ζυμω- • Πάνω σε ένα κομμάτι κα-

μένου πηλού και, ζουλήξ- ραβόπανο τοποθετήστε το
τε το μετατρέποντάς το ρολό. Ενώστε τα ρολά
σε ένα μακρύ, χοντρό ρο- χρησιμοποιώντας τους α-
λό. ντίχειρες.
• Κινήστε τον πλάστη • Κόψτε το φύλλο που έχει

μπρος πίσω πάνω στον μισοστεγνώσει με μια σπά-
πηλό που βρίσκεται α- τουλα και οι ακμές του
νάμεσα στα δύο πηχά- φύλλου να έχουν φάλτσο
κια. 45°.
• Θα χρειαστούν για ένα ανοιχτό δοχείο 5 τετράγωνα φύλλα.
• Χαράξτε χιαστί με μια • Τοποθετήστε κατα-

βελόνα τις ακμές. Το- κόρυφα δύο φύλλα
ποθετήστε σε μια σανί- στη βάση. Πιέστε ε-
δα τη βάση για μεγαλύ- λαφρά τα φύλλα ώ-
τερη ευκολία. Αλείψτε στε να κολλήσουν
τις χαραγμένες ακμές γερά.
με αραιωμένο πηλό.
• Με τη βελόνα χαράξτε • Ετοιμάστε λεπτά πήλινα μα-

κάθετα όλες τις εσωτε- καρόνια και τοποθετήστε
ρικές ραφές. τα στις εσωτερικές γωνίες.
Με ένα γλύφανο ρετουσά-
ρετε εσωτερικά τη ραφή.
• Επαναλάβετε την ίδια διαδικασία με τα άλλα δύο φύλλα.
232
Καταασκευή βάζου με λωρίδδες απόό πηλλό
• Ετοιμάστε ένα φύλλο από πηλό.
• Με μια σπάτουλα κόψτε μερι-

κές λωρίδες καθώς και τη βά-
ση του βάζου. Θα χρειαστείτε
10 με 12 λωρίδες.
• Με μια βελόνα χα- • Χαράξτε με μια βελό-

ράξτε τη βάση στην να το εσωτερικό μιας
περιφέρειά του και καμπύλης λωρίδας.
αλείψτε με αραιω- Τοποθετήστε τη λωρί-
μένο πηλό. δα, φροντίζοντας να
έχει μικρή κλίση προς
τα έξω.
• Κόψτε το τμήμα της λωρίδας που πε-

ρισσεύει. Χαράξτε τα άκρα της, αλείψ-
τε τα με αραιωμένο πηλό και ενώστε
τα. Χαράξτε όλες τις ενώσεις, τοποθε-
τήστε πάνω από κάθε ένωση ένα λε-
πτό πήλινο μακαρόνι, πιέστε το και ρε-
τουσάρετε τις ενώσεις με το γλύφανο.
Κάντε το ίδιο και στην εξωτερική πλευ-
ρά.
• Ακολουθήστε την ίδια διαδικασία τοποθετώντας τις λωρίδες τηνμία

πάνω στην άλλη. Οι καμπύλες λωρίδες τοποθετούνται με κλίση,
προκειμένου να σχηματίζουν το πάνω και το κάτω άκρο της
κοιλιάς του βάζου. Οι οριζόντιες λωρίδες τοποθετούνται κα-
τακόρυφα, σχηματίζοντας το κεντρικό τμήμα της κοιλιάς του
βάζου. Οι ενώσεις να μη συναντώνται στην ίδια κατακόρυφη
γραμμή, προκειμένου να μη σπάσει το βάζο.
• Κάντε ομαλή την επιφάνεια με μια οδοντωτή ξύστρα.
233
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α4
ΤΕΧ
ΧΝΙΚ
ΚΕΣ
Σ ΚΑΙ ΜΕΘ
ΘΟΔΟΙ
Η τεεχνικκή τοου μπααταανά

Θέλοντας να χρωματίσουμε ένα κεραμικό, το περιχύνουμε με πηλό διαφορετικού χρώματος που να
έχει τη ρευστότητα της λαδομπογιάς. Αυτή είναι η τεχνική του μπατανά, τεχνική που στα γαλλικά σημαί-
νει «περιχύνω». Είναι μια σύντομη αλλά όχι απλή διαδικασία· πρόκειται για ζωγραφική στην επιφάνεια
του κεραμικού. Ως μπατανάς μπορεί να χρησιμοποιηθεί πηλός στις φυσικές του αποχρώσεις. Μπατα-
νάδες όμως μπορούμε να χρωματίσουμε και με τεχνητό τρόπο. Τη βάση, τη σκόνη λευκού πηλού, την
ανακατεύουμε με σκόνες από διάφορα μέταλλα. Ανακατεύουμε τη σκόνη με νερό και περνάμε το μείγ-
μα από κόσκινο.
Σε 100γρ. λευκής σκόνης πηλού προσθέτουμε τις παρακάτω αναλογίες οξειδίων μετάλλων για να
πετύχουμε τις αντίστοιχες αποχρώσεις.
Οξείδδιαα & Αποοχρώσειςς
10% οξείδιο του σιδήρου 5% οξείδιο του κοβαλτίου 8% οξείδιο του μαγγανίου
Κόκκινο Μπλε Γκρίζο
5% οξείδιο του χαλκού 5% οξείδιο του νικελίου 3% οξείδιο του χρωμίου 10% οξείδιο του καδμίου
Λαδί Γκριζοκίτρινο Πράσινο Κίτρινο σκούρο
Τα οξείδια αυτά πωλούνται στα χρωματοπωλεία.
235
Ψήσσιμμο και υάάλωμαα τω
ων κεραμικκών
Το πρώτο ψήσιμο των κεραμικών λέγεται «ωμό» ή «μπισκουϊ».
Τοποθετούμε τα κεραμικά μέσα στο φούρνο με τα ειδικά ρά-
φια, αφού έχουν ξεραθεί πολύ καλά. Όταν τοποθετούμε τα κε-
ραμικά μέσα στο φούρνο ιδιαίτερη προσοχή χρειάζονται αυτά
που είναι μπατανισμένα. Το ψήσιμο του μπισκουϊ γίνεται περίπου
στους 850° - 900° C. Σε αισθητά υψηλότερες θερμοκρασίες το
κεραμικό λιώνει, πολτοποιείται και γίνεται στεγανό.
Κατά τη διάρκεια του ψησίματος η θερμοκρασία πρέπει να
ανεβαίνει σταδιακά γιατί πρέπει ο πηλός να αποβάλει το νερό.
Το υάλωμα είναι μια πολύ σημαντική διαδικασία της κεραμι- Έτοιμο κολλημένο κεραμεικό
κής. Η αξία του υαλώματος είναι διπλή και το κεραμικό γίνεται
αδιάβροχο και διακοσμείται, λόγω του πλούτου των χρωμάτων που μας δίνουν τα υαλώματα. Για να κα-
λύψουμε ένα κεραμικό με υάλωμα ακολουθούμε την παρακάτω διαδικασία.
• Ανακατεύουμε με νερό την παχύρρευστη μάζα του υαλώματος και την περνάμε από σουρωτήρι.
• Αραιώνουμε ακόμα περισσότερο με νερό μέχρι που το υάλωμα να γίνει ρευστό.
• Χύνουμε με ένα δοχείο μέσα στο κεραμικό το υάλωμα, προκειμένου να γίνει το εσωτερικό υάλωμα.
Με κυκλικές κινήσεις το απλώνουμε σε ολόκληρη την εσωτερική επιφάνεια.
• Αδειάζουμε ξανά το υάλωμα στο αρχικό δοχείο και το ανακατεύουμε διαρ-
κώς, για να μην κατακάθονται τα βαρύτερα συστατικά του στον πυθμένα του δοχείου.
• Περιχύνουμε το βάζο με μία κουτάλα προκειμένου να υαλωθεί εξωτερικά. Όσα σημεία δεν καλυ-
φτούν τα συμπληρώνουμε αργότερα με ένα μαλακό πινέλο.
• Πολύ καλύτερα αποτελέσματα πετυχαίνουμε εάν έχουμε αρκετή ποσότητα υαλώματος και βαφτίσου-
με το κεραμικό μας μέσα σε αυτό. Ακόμα μεγαλύτερη ομοιογένεια εγγυάται ένα ηλεκτρικό πιστόλι ψε-
κασμού, από αυτά που χρησιμοποιούν οι επαγγελματίες αγγειοπλάστες.
• Τοποθετούμε τα υαλωμένα κεραμικά στο φούρνο, προσέχοντας να μην ακουμπάνε τα κομμάτια με-
ταξύ τους. Το ψήσιμο γίνεται στους 1000° - 1040° C, ανάλογα με τις οδηγίες που μας δίνουν για κά-
θε υάλωμα.
ΣΥΝΟΨΗ
Από την εποχή που οι νομαδικοί λαοί απέκτησαν μόνιμο τόπο εγκατάστασης, άρχισε και η κατα-
σκευή κεραμικών. Η τεχνική κατασκευής εξελίσεται μέσα στους αιώνες και διατηρείται σχεδόν
απαράλλακτη μέχρι σήμερα. Τα εργαλεία και οι μέθοδοι της τεχνικής αυτής περιγράφονται ανα-
λυτικά σε αυτό το κεφάλαιο προκειμένου να εξοικειωθείτε με την τέχνη της κεραμικής.
236
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 144
ΧΑΡΤΟ
ΟΠΟ
ΟΛΤΟ
ΟΣ, ΓΥ
ΥΨΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΙΜ
ΜΑ ΥΛΙΚ
ΚΑ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Στο μάθημα αυτό προχωράμε πλέον στις πλαστικές τέχνες. Τα έργα μας θα είναι τρισδιάστατα, είτε κα-
θαρά καλλιτεχνικά είτε διακοσμητικά, με πρακτική μορφή και χρήση. Θα δουλέψουμε με γυψόγαζα,
χαρτιά, σύρμα, παλιά ξύλα και διάφορα άλλα καθημερινής χρήσης υλικά.
Στόχος μας είναι να κατακτήσουμε ατίθασα υλικά, να τους δώσουμε νέους ρόλους και καινούρια υπό-
σταση από αυτήν για την οποία εξαρχής προοριζόταν, και να τα μεταμορφώσουμε σε μικρά έργα τέχνης.
ΠΡΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛ ΛΕΣ

ΣΜΑΤΑΑ
Ζητούμενό μας είναι να οξύνουμε, να αναπτύξουμε και να ασκήσουμε:
• Την εφευρετικότητα
• Τη δημιουργική ικανότητα
• Την υπομονή και την επιμονή
• Τη μεθοδικότητα
• Την όξυνση των αισθήσεων
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να:
• Μάθουμε να ελέγχουμε τις κινήσεις.
• Να εξελίξουμε την απτική μας ικανότητα.
• Να εξασκήσουμε την επιδεξιότητα των χεριών.
• Να οξύνουμε το συντονισμό χεριού και ματιού (λεπτοκινητική ικανότητα).
Οι κατασκευές που θα φτιάξουμε θα πλουτίσουν με νέα στοιχεία την εικαστική μας έκφραση και ευ-
αισθησία. Στην προσπάθειά μας να κατακτήσουμε τα πρωτότυπα αυτά υλικά, θα ανακαλύψει ο καθέ-
νας μας τα όρια των προσωπικών του δυνατοτήτων, θα ικανοποιήσει την ανάγκη για αυτοέκφραση και,
τέλος, θα νιώσει ευχαρίστηση για το τρισδιάστατο δημιούργημά του.
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣΣ ΚΛΕΙΔ
ΔΙΑ
Α
• Χαρτοπολτός
• Γυψόγαζα
237
• Ξύλα ακατέργαστα
• Αtlacol
• Βερνίκι
• Σύρμα
• Πρωτότυπα υλικά
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣ
Σ ΠΑΑΡΑ
ΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από πέντε ενότητες. Στην πρώτη παρουσιάζονται τα υλικά και τα εργα-
λεία που θα μας χρειαστούν. Στη δεύτερη αναλύεται ο τρόπος παρασκεύης χαρτοπολτού και στη συνέ-
χεια παρουσιάζονται δραστηριότητες σχετικές με χαρτοπολτό. Στην τρίτη θα ασχοληθούμε με κατα-
σκευές από χαρτί κουζίνας και κόλλα και στη συνέχεια με κατασκευές από σύρμα, χαρτί και κόλλα.
Στην τέταρτη παρουσιάζονται δραστηριότητες που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το υλικό της
γυψόγαζας. Στη πέμπτη ενότητα παρουσίαζονται δραστηριότητες και κατασκεύες με χαρτόκουτα, ξύλα
ακατέργαστα και διάφορα άλλα υλικά.
238
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΟΡΓΑ
ΑΝΩΣΗ ΥΠΟ
ΟΤΥ
ΥΠΩ
ΩΔΟΥΣ ΕΡΓΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΥ ΣΤΗ ΤΑ
ΑΞΗ
Το μάθημα αυτό έχει κυρίως πρακτική μορφή, γι’ αυτό είναι απαραίτητο, για να μπορείτε να δουλεύετε
σωστά, να μαζευτούν τα προτεινόμενα υλικά. Αυτό γίνεται, είτε έχοντας ο καθένας τα δικά του είτε φτιά-
χνοντας μια κοινή ντουλάπα στο τμήμα, αναλαμβάνοντας να φέρει ο καθένας από κάτι. Ο υπεύθυνος
καθηγητής θα σας συμβουλεύσει για τα υλικά και ίσως σας προτείνει και άλλα ή διαφορετικά.
Υλικκά
– Εφημερίδες, χαρτί κουζίνας, ρυζόχαρτα χρωματιστά
– Κόλλα atlacol, κόλλα ρευστή, πιστόλι σιλικόνης, κόλλα για πλακάκια
– Ψαλίδι, κοπίδι, κοπτάκι, χάρακας
– Σύρμα μαλακό
– Γάντια μιας χρήσης, πρόχειρα ρούχα, νάυλον
– Βαζελίνη
– Γυψόγαζα από φαρμακείο
– Πινέλα
– Λεκανάκια
– Μπαλονάκια μικρά
– Γυναικείες κάλτσες (καλσονάκια)
– Ακρυλικά χρώματα, πλαστικά χρώματα του 1/4 (κόκκινο, κίτρινο, μπλε, μαύρο, άσπρο)
– Ξυλαράκια, βέργες περίπου 40 εκατοστών
– Φτερά, πούλιες, χάντρες
– Παλιά υφάσματα και ρούχα (κορδέλες, μαντίλια κ.α.)
– Κορνίζες παλιές, χαρτόκουτα, τσίγκινα κουτάκια κ.α.
– Βερνίκι νερού άχρωμο
Με τις ασκήσεις που θα συναντήσετε, θα ανακαλύψετε τις ιδιότητες των υλικών, και ποιο αποτέλε-
σμα προκύπτει από τους μεταξύ τους συνδυασμούς.
239
240
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
2.1 ΧΑΡΤΟ
ΟΠΟ
ΟΛΤΟ
ΟΣ
Στόόχος: Απόδοση μορφών στην άμορφη μάζα. Κατανόηση της έννοιας της υφής, του όγκου και της σύν-
θεσης.
Υλικκά: Eφημερίδες, atlacol, λεκανίτσες, νερό (ζεστό κατά προτίμηση), πλαστικά χρώματα, κόλλα για
πλακάκια, πινακίδες 35εκ. x 50εκ.
Ιδδιόότηταα υλικκού: Ο χαρτοπολτός νωπός δουλεύεται εύκολα, είναι εύπλαστος και μπορούμε να του δώ-
σουμε τη μορφή που θέλουμε. Όταν στεγνώσει είναι συμπαγής, ανθεκτικός και προσφέρεται για βάψι-
μο, βερνίκωμα και για να διακοσμηθεί με διάφορα υλικά.
ΠΑ
ΑΡΑ
ΑΣΚΕΥ
ΥΗ ΧΑΡΤΟ
ΟΠΟ
ΟΛΤΟ
ΟΥ
1. Σε μια λεκάνη με νερό μου- 2. Σε αραιωμένη atlacol ανα- 3. Χωρίζετε το μείγμα αυτό
λιάζετε καλά τις εφημερίδες. κατεύετε τις μπάλες χαρτιού σε καρβελάκια. Ο χαρτο-
Αφού διαλυθούν τις στραγγί- και «ζυμώνετε» καλά πολτός είναι έτοιμος να
ζετε φτιάχνοντας «μπάλες». δουλευτεί.
4. Για να φτιάξετε χαρτοπολτό, θα σας συμβουλεύσει και θα σας βοηθήσει ο καθηγητής σας, που γνω-
ρίζει τις αναλογίες νερού, κόλλας και χαρτιού, ώστε να μην είναι το αποτέλεσμα νερουλό ή με κό-
μπους. Αντί να βάψετε από πάνω το χαρτοπολτό, (αφού στεγνώσει) μπορείτε με αραιωμένα πλαστι-
κά χρώματα να φτιάξετε έτοιμα χρωματιστά καρβελάκια, αρκεί να ρίξετε χρώμα σε κάθε καρβελάκι
αμέσως μετά το βήμα 3. Με αυτό τον τρόπο το έργο σας θα δουλευτεί με τη νοοτροπία του ψηφιδωτού.
241
2.22 Δρααστηριόότητες
Άσκηση 1η μεε χρωμαατισστόό χαρτοποολτόό

1. Πάνω σε πινακίδες 35x50εκ. σχεδιάζετε κάτι της αρεσκείας σας. Το σχέδιο αυτό θα το κτίσετε σε κομ-
ματάκια χρωματιστού χαρτοπολτού. Το αποτέλεσμα θα έχει τη μορφή ανάγλυφου.
2. Αφού στεγνώσει το έργο καλά, μετακινήστε το προσεκτικά (εάν δεν έχει κολλήσει πάνω στην πινακί-
δα, απλώνετε πάνω σ’ αυτήν κόλλα για πλακάκια). Ξανατοποθετείτε το έργο.
T Καλό είναι να σχεδιάσετε μεγάλες και καθαρές φόρμες.
T Προσοχή στις ενώσεις των κομματιών.
T Αντιμετωπίστε την άσκηση ως ανάγλυφο που θα τοποθετού-
σατε στο σπίτι σας.
3. Βερνικώνετε εάν θέλετε.
Άσκησση 2η με χαρτοοποολτόό και καθρέφ

φτη
Εάν έχετε έναν καθρέφτη χωρίς κορνίζα (στρογγυλό, τετράγωνο
κ.λπ.), με το χαρτοπολτό μπορείτε να του αλλάξετε τη μορφή.
1. Ξαπλώνετε τον καθρέφτη και προσεκτικά κτίζετε με το χαρτοπολ-

τό γύρω γύρω τη δική σας κορνίζα. Προσέχετε το πάχος και το ύψος του υλικού μας να είναι ομοιό-
μορφα. Μπορείτε να δουλέψετε φτιάχνοντας «στεφάνι» ή απλά να φτιάξετε διάσπαρτα διακοσμητικά
σχέδια.
2. Κολλάτε το χαρτοπολτό, αφού στεγνώσει, στον καθρέφτη με κόλλα για πλακάκια.
3. Χρωματίζετε με ακρυλικά, πλαστικά, σπρέι (χρυσό, ασημί, χάλκινο κ.α.)
4. Προσθέτετε, εάν επιθυμείτε, χάντρες, πούλιες, ψηφίδες κ.λπ.
5. Τέλος γίνεται το βερνίκωμα
T Συζητήστε και βρείτε και άλλες εφαρμογές με χαρτοπολτό.
242
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
3.1 Χαρτίί κουζζίνας και atlaccol
Στόόχος: Ανάπτυξη κατασκευαστικής ικανότητας, μείξη υλικών, ανάπτυξη

δημιουργικών δυνατοτήτων στις τρεις διαστάσεις, στο εσώγλυφο και το
ανάγλυφο.
Υλικκά: Χαρτί κουζίνας, atlacol, πινέλο, μπαλονάκι, ακρυλικά, βερνίκι, σφη-

νοπότηρο, κεράκι ρεσό.
Φαναράκια, φωτογραφικό αρχείο Ελπίδας Δημόγιαννη
Άσκησση: Κηρροπήγγιαα με χαρτί κουζίννας και κόλλα

Συνεχίζουμε το συνδυασμό χαρτιού και κόλλας, φτιάχνοντας επιτραπέζια κηροπήγια.
1. Φουσκώνετε τα μικρά μπαλονάκια
2. Τα αλείφετε με atlacol έως τη 3. Κολλάτε πάνω στο μπαλόνι φύλ- 4. Περνάτε και δεύτερο χέ-
μέση. (Πρροσοχή: δεν ξεκινάτε λα από το χαρτί. Προσέχετε να α- ρι χαρτί.
από το στόμιο, αλλά από κάτω.) κουμπάει το ένα φύλλο στο άλλο
και δεν ξεχνάτε να βάλετε κόλλα.
243
5. Όταν ξεραθεί το χαρτί, με μια βελόνα τρυπάτε το μπαλόνι και το αφαιρείτε προσεκτικά.
6. Η βάση του κηροπηγίου είναι έτοιμη για να τη ζωγραφίσετε με ακρυλικά, με ό,τι θέμα σας αρέσει (π.χ.
κινέζικα μοτίβα, λόγω του χρώματος και της υφής του χαρτιού, που παραπέμπει ιδιαίτερα σε κινέζι-
κα φαναράκια, λουλούδια κ.λπ.)
7. Τέλος βερνικώνετε μέσα έξω.
8. Τοποθετείτε το σφηνοπότηρο με το κεράκι μέσα στη «φούσκα», και το κηροπήγιο είναι έτοιμο για να
το ανάψετε.
3.22 Ρυζζόχαρτοο, σύρμαα, κόλλα
Υλικκά: κοπτάκι, μαλακό σύρμα, χρωματιστά ρυζόχαρτα, atlacol, ακρυλικά ή μελάνια, βερνίκι.
Συρμάτινοι σκελετοί, φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικολοπούλου.
Διακοσμητικά ψαράκια, φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικολοπούλου.
244
Άσκησση: Φωωτισστικκό
Κατασκευή διακοσμητικού φωτιστικού με συρμάτινο σκελετό
και χάρτινη επιφάνεια.
1. Το πρώτο σας βήμα είναι να κάνετε διάφορα προσχέδια για το

φωτιστικό σας. Αυτό θα σας βοηθήσει να έχετε μια πιο ολοκλη-
ρωμένη εικόνα στο μυαλό σας αυτού που θέλετε να φτιάξετε.
Τι είδος φωτιστικού (επιτραπέζιο, τοίχου, κρεμαστό κ.α.) θέλε-
τε να φτιάξετε; Τι στιλ θα έχει; Τι χρώματα; Φυσικά, τι σχέδιο θα
είναι; Δείχνετε τα σχέδια στον καθηγητή σας και συζητάτε ποιο Φωτιστικό ήλιος,
φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικολοπούλου.
είναι εφικτό και ενδιαφέρον για να δημιουργήσετε.
2. Ξεκινάτε με υπομονή να δένετε το σύρμα σιγά σιγά έως ότου να φτιάξετε το σκελετό. Τα φωτιστικά
αυτά θα έχουν μια ελεύθερη μορφή, άρα δε χρειάζεται να βγει «εργοστασιακός» ο σκελετός. Προ-
σπαθούμε να βρούμε λύσεις, π.χ. αν θέλουμε να φτιάξουμε το σκελετό ενός ημισφαιρίου, μπορού-
με να χρησιμοποιήσουμε βοήθημα από κάτω (π.χ. μπόλ, μπάλα κ.α.). Στις φωτογραφίες ο σκελετός
του ήλιου έχει φτιαχτεί για επιτοίχιο φωτιστικό.
3. Όταν ολοκληρώσετε τον σκελετό, ξεκινάτε τη διαδικασία «ντυσίματος». Στον ήλιο (βλ. φωτογρ.) έχει
χρησιμοποιηθεί πορτοκαλοκίτρινο ρυζόχαρτο. Απλώνετε την atlacol στο σκελετό και έπειτα τον ντύ-
νετε κομμάτι κομμάτι. Περνάτε με κόλλα κάθε κομμάτι.
T Χρειάζονται δύο περάσματα με χαρτί.
4. Μετά από ώρα, το χαρτί, η κόλλα και το σύρμα θα έχουν δέσει γερά. Το χαρτί μας θα είναι σαν μια
σκληρή και γυαλιστερή μεμβράνη.
5. Εάν είναι απαραίτητο, ζωγραφίζετε με ακρυλικά ή μελάνια που είναι διάφανα και δένουν όμορφα με
τα ρυζόχαρτα. Προσθέτετε και διακοσμητικά στοιχεία (πούλιες, φτερά, χάντρες κ.λπ.).
6. Βερνικώνετε και τέλος τοποθετείτε τη λαμπίτσα (κρύα λάμπα).
T Τι άλλες εφαρμογές έχει αυτή η τεχνική; Πού αλλού; (π.χ. εποχιακά στολίδια, μικρά γλυπτά κ.λπ.)
Φωτιστικά λουλούδια,
φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικολοπούλου
245
246
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α4
ΓΥ
ΥΨΟΓΑ
ΑΖΑ
ΔΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΑ
Α 1: Μάσκεςς με γυψόγαζα
Υλικκά: Γυψόγαζες, βαζελίνη, λεκανάκι με νερό, ψαλίδι, ακρυλικά, φτερά, κορδέλες, χάντρες.
Στόόχος: Πρακτική εφαρμογή της έννοιας του τρισδιάστατου. Φτιάχνοντας τις μάσκες κατατάσσουμε τα
σχήματα, τους όγκους και τις αναλογίες του ανθρώπινου προσώπου. Η κατανόηση αυτή έχει ως απο-
τέλεσμα τη μεταφορά της στη «δισδιάστατη» ζωγραφική.
Μάσκες,
φωτογραφικό αρχείο Ελπίδας Δημόγιαννη.
Η πρωτοτυπία στη συγκεκριμένη άσκηση είναι πως οι μάσκες θα έχουν για καλούπι τοο δικκό σας πρό-
σωπο.
T Την πρώτη μάσκα θα ήταν προτιμότερο να τη φτιάξει ο καθηγητής σας, ώστε εσείς να κατανοή-
σετε τα βήματα και τον τρόπο που χρειάζεται για να γίνει.
1. Χωρίζετε το τμήμα σε δύο ομάδες. Στα «μοντέλα» και σε αυτούς που θα φτιάξουν τη μάσκα.
2. Τα άτομα που θα φτιαχτεί η μάσκα πάνω τους πρέπει:
α) να αλείψουν καλά όλο τους το πρόσωπο με βαζελίνη (φρύδια, πηγούνι και λίγο από το στεφάνι των
μαλλιών). Δεν αλείφουν την περιοχή γύρω από τα μάτια.
β) να μαζέψουν πίσω τα μαλλιά.
γ) να φοράνε πρόχειρα ρούχα (ή νάιλον).
247
3. Κόβετε τη γυψόγαζα σε λωρίδες διάφορων μεγεθών
4. Παίρνετε μια λωρίδα και τη βουτάτε στο νερό ελάχιστα, κρατώντας και τις δύο άκρες της γάζας. Αμέ-
σως τοποθετείτε τη λωρίδα στο πρόσωπο. Συνεχίζετε και «χτίζετε» το πρόσωπο με τις βρεγμένες λω-
ρίδες, τοποθετώντας τις μία μία. Προοσοχή: Να μη βραχούν οι λωρίδες στο τραπέζι από απροσεξία,
γιατί θα σκληρύνει ο γύψος.
5. Ξεκινάτε με το περίγραμμα του προσώπου και συνεχίζετε προς τα μέσα. Τελευταία αφήνετε το στόμα
και τη μύτη για να μη νιώθει ενόχληση το μοντέλο σας. Στη φάση του χτισίματος οι μύες του προσώ-
που πρέπει να είναι ακίνητοι, αλλιώς θα βγει η μάσκα παραμορφωμένη. Θα χρειαστεί να περαστούν
δυο χέρια γυψόγαζα τουλάχιστον. Με τα χέρια σας λειαίνετε τις προεξοχές και νιώθετε πού είναι σα-
θρή η γυψόγαζα και θέλει και άλλο κομμάτι. Με το που θα ολοκληρώσετε, σε 1 λεπτό η μάσκα θα εί-
ναι έτοιμη να βγει και χάρη στη βαζελίνη βγαίνει πανεύκολα. Σκουπίζετε τη βαζελίνη με αρκετό χαρτί.
T Τα μοντέλα στην αρχή θα νιώσουν δροσιά λόγω του νερού και στη συνέχεια ένα ελαφρύ τράβηγ-
μα (όπως με τις μάσκες ομορφιάς). Δεν πρέπει να διστάσετε καθόλου, γιατί οι μάσκες αυτές γίνο-
νται γρήγορα και από παιδιά δημοτικού.
248
6. Όταν δε θα έχει υγρασία η μάσκα σας, μπορείτε να προχωρήσε-
τε στο στολισμό της. Μπορείτε με ακρυλικά χρώματα να τη ζωγρα-
φίσετε με διάφορα σχέδια τύπου:
T Βενετσιάνικης μάσκας
T Θεατρικού στυλ
T Να έχει θέμα δικό σας (π.χ. φωτιά, νύχτα, άνοιξη κ.α.)
T Να είναι αποκριάτικη
T Να τη φτιάξετε με μακιγιάζ του κινέζικου θεάτρου «NO»
T Να προσθέστε φτερά, κορδέλες, τούλια, πούλια κ.α.
7. Τέλος βερνικώνετε.
Οι μάσκες σας, εάν τις φτιάξετε με θάρρος, μεράκι και φαντασία, θα γίνουν εξαιρετικά διακοσμητι-
κά για το χώρο σας και δε θα έχουν να ζηλέψουν τίποτα από του εμπορίου, ούτε σε χάρη και, ειδικότε-
ρα, ούτε σε τεχνική. Θα νιώσετε ιδιαίτερη ικανοποίηση και χαρά καλλιτεχνώντας τες. Μπορείτε ακόμα
να τις κάνετε δώρο με την ιδιότητα του χειροποίητου.
ΔΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΑ
Α 2: Κούκκλες με γυψ
ψόγαζα
Υλικκά: Γυψόγαζα, χαρτί κουζίνας, καλσονάκια, βέργες ξύλινες περίπου 30-40 εκατοστών, λεκανάκι με
νερό, πιστόλι σιλικόνης, ακρυλικά, μαλλί πλεξίματος, υφάσματα, πανιά, τούλια, κορδέλες.
Στόόχος: Ανάπτυξη των δημιουργικών δυνατοτήτων στις τρεις

διαστάσεις. Κατανόηση του όγκου και των αναλογιών, από-
δοση μορφής με την ενεργοποίηση της φαντασίας και της
καλλιέργειας της αίσθησης της αφής.
Οι κούκλες που θα φτιάξετε θα έχουν μια πιο καλλιτε-

χνική και ελεύθερη απόδοση. Σημασία θα δώσετε στα χα-
ρακτηριστικά του προσώπου, σώμα δε θα έχει, απλά θα υ-
ποδηλώνεται απο τα υφάσματα που θα βάλετε για ρούχα, Η άσκηση αυτή είναι εξίσου εύκολη και για τα...
τα οποία θα κρέμονται ελεύθερα. Θα προσπαθήσετε με παιδάκια. Υπομονή και όρεξη να έχετε!
τα χαρακτηριστικά, τα ρούχα και τις χρωματικές επιλογές σας, οι κούκλες να έχουν «προσωπικότητα».
Στόχος σας είναι να γίνεται αντιληπτό στο θεατή τι εκπροσωπεί ή τι σημαίνει η κούκλα σας (π.χ. μάγισ-
σα, ηλικιωμένος, φωτιά, τερατάκι, Ινδή κ.λπ.).
1. Ξεκινάτε και εδώ με γρήγορα προσχέδια της κούκλας σας. Προσχέδια για το πρόσωπο και το στιλ της.
2. Φτιάχνετε μια μπαλίτσα με το χαρτί κουζίνας, τη βάζετε μέσα στο καλ-

σονάκι και τη στερεώνετε στην ξύλινη βέργα με χαρτοταινία.
249
3. Χτίζετε την μπαλίτσα 4. Με μικρότερα κομμάτια γυ-
(κεφαλάκι) με γυψόγα- ψόγαζας φτιάχνετε τα χα-
ζα. Φτιάχνετε και το ρακτηριστικά (φρύδια, μά-
λαιμό. Προσπαθείτε να τια, μύτη, στόμα, αυτιά ή α-
είναι λεία και καλο- κόμα και μαλλάκια). Το σχή-
φτιαγμένη. μα των χαρακτηριστικών θα
είναι της αρεσκείας σας (έ-
ντονα, κωμικά, κομψά, ά-
γρια κ.λπ.). Λειαίνετε τη γυ-
ψόγαζα με βρεγμένο χέρι.
5. Το μάλλινο κουβάρι χρησιμεύει για την κόμη της κούκλας. Το ανοίγουμε, το κόβουμε και το στερεώ-
νουμε με πιστόλι σιλικόνης.
6. Δένετε κάτω από το λαιμό πρόχειρα πανιά για να δώσετε όγκο στην κούκλα.
7. Ή ράβετε ρούχα ή τοποθετείτε τα υφάσματα όπως στις φωτογραφίες. Ανοίγετε μια τρύπα στη μέση
του υφάσματος για να περάσει από το ξύλο (το στερεώνετε με κόλλα, καρφωτικό ή το δένετε). Συνε-
χίζετε έτσι, μέχρι τα υφάσματα να δείξουν πλούσια.
8. Οι ασυμμετρίες στα υφάσματα δεν ενοχλούν.
9. Μπορείτε να προσθέσετε και υποτυπώδη χεράκια από γυψόγαζα (τυλίγετε δύο δάχτυλα μαζί, με γυ-
ψόγαζα έως την πρώτη άρθρωση).
10. Βάζετε τις τελευταίες πινελιές στις κούκλες σας. Καπέλα, ζώνες, αξεσουάρ κ.λπ.
11. Τέλος, βάφετε το πρόσωπο με ακρυλικά και σχεδιάζετε με προσοχή τα χαρακτηριστικά. Βερνικώ-
στε.
12. Τις κούκλες μπορείτε να τις στερεώσετε μέσα σε μπουκάλι (έχουν την ξύλινη βέργα για να μπει α-
πό το στόμιο) ή να τις κρεμάσετε σε τοίχο, απλώνοντας τα υφάσματα με θεατρικό ύφος για να μην
κρέμονται άχαρα.
250
Κούκλες με γυψόγαζα, φωτογραφικό αρχείο Ελπίδας Δημόγιαννη.
251
252
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α5
5.1 Χαρτόκκουταα
Υλικκά: Ακρυλικά, ρυζόχαρτα, κόλλα, κουμπιά, χάντρες, αυτοκόλλητα, αποξηραμένα κ.λπ.
Στόόχος: ανανέωση άχρηστων υλικών

T Τα κουτιά των παπουτσιών (ή ακόμα μικρότερα ή και μεγαλύτερα) είναι ιδανικά για αποθηκευτικοί
χώροι, π.χ. για καλλυντικά, εργαλεία, γραφική ύλη, παιχνίδια, είδη ραπτικής, λογαριασμούς κ.λπ.
ΔΡΑ ΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α
Βρείτε και άλλες εφαρμογές που θα μπορούσαν να έχουν. Διαλέξτε μία και φτιάξτε το δικό σας κουτί.
1. Καλό θα ήταν να περάσετε το κουτί πρώτα με λευκό χρώμα για να μπορεί να δουλευτεί εύκολα.
2. Έπειτα, συνεχίζετε να το δουλεύετε (με χρώμα, κολλάζ, ψηφίδες, ματιέρες κ.α.).
3. Βερνικώνετε για να είναι ανθεκτικό.
253
5.22 ΞΥ
ΥΛΑ ΑΚΑΤΕΡ
ΡΓΑ
ΑΣΤΑ
Α
Κηροπήγια με ροδέλες ξύλου, κερί και διάφορα υλικά (αποξηραμένα, κοχύλια κτλ.).
Στόόχος: Χρήση εξειδικευμένου υλικού από τη φύση και εφαρμογή των εικαστικών τεχνικών σε αυτό.
Υλικκά: Αν κάνετε μια βόλτα στην ύπαιθρο ή σε παραλία, θα βρείτε κούτσουρα και κλαδιά με καταπληκτι-
κές φόρμες και σχήματα. Ειδικά τα ξύλα στις παραλίες έχουν διαβρωθεί από την αρμύρα και το νερό.
ΔΡΑ ΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α
Βρείτε ξύλα και παρατηρήστε τα προσεκτικά. Σημειώστε τι σας
θυμίζουν (π.χ. ζώα, αντικείμενα).
1. Προσπαθήστε να συνθέσετε ξύλα μεταξύ τους για να φτιάξε-
τε ένα έργο, π.χ. καράβι, ήλιο, ψάρια, θάλασσα (φωτογρ.19).
2. Ένα κομμάτι ξύλο μεταποιήστε το σε γλυπτό ή διακοσμητικό. Για
παράδειγμα, χριστουγεννιάτικο κηροπήγιο, ξύλο από παραλία Φωτιστικό με κεράκι από ξύλο, σχοινί και κοχύλι,
που μεταμορφώθηκε με την προσθήκη κεριών, γκυ και πρασι- φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικιλοπούλου
νάδας.
254
Τα ξύλινα αυτά έργα δηλώνουν μια αυθεντικότητα. Με το ξύλο, σε συνδυασμό με άλλα υλικά (πέ-
τρες, κεριά, φωτάκια, σύρμα), μπορείτε να δημιουργήσετε ευφάνταστα έργα.
5.33 Άλλεςς εφ
φαρμογγές
Πολλά παλιά και άχρηστα υλικά μπορεί να μεταμορφωθούν με έξυπνες λύσεις.
Ταμπέλες, φωτιγραφικό αρχείο Ελπίδας Δημόγιαννη.
Ζωγραφισμένα ξύλα (Καλημέρα, Καληνύχτα, Κορνίζες, φωτογραφικό αρχείο Εύας Ζωγραφισμένα και διακοσμημένα ξύλινα
Σπίτι μου σπιτάκι μου κτλ.). Νικιλοπούλου. κουτιά, φωτογραφικό αρχείο Εύας
Νικιλοπούλου.
Φωτοογραφίεες:
• Κομμάτι παλιού ξύλου, πινακίδα. Μπορείτε να φτιάξετε μαυροπίνακα για να σημειώνετε τις υποχρε-
ώσεις της ημέρας, μηνύματα, τιμοκατάλογους εάν έχετε κατάστημα. Το μόνο που χρειάζεται είναι να
αγοράσετε χρώμα για μαυροπίνακα και να περάσετε το ξύλο (αφού το στοκάρετε ελαφρά). Αφού το
βάψετε, ζωγραφίστε τον ή ακόμη μπορείτε να κολλήσετε ψηφίδες, κοχύλια, κομματάκια από σπασμέ-
να πλακάκια.
• Πολλά άχρηστα κομμάτια ξύλου μπορούν να γίνουν όμορφα καδράκια με μηνύματα («Καλημέρα», «Κα-
ληνύχτα», «Σπίτι μου σπιτάκι μου» κ.α.). Μπορείτε να τα βάλετε σπίτι ή στη δουλειά. Ζωγραφίστε τα,
βερνικώστε τα και καρφώστε από πίσω κορδονάκια για να μπορούν να κρεμαστούν.
Ζωγραφισμένοι πήλινοι κουμπαράδες, Φωτιστικά με ξύλο βιτρό,

φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικιλοπούλου. φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικιλοπούλου.
255
Μάσκες από φελιζόλ, φωτογραφικό αρχείο Εύας Νικιλοπούλου.
• Οι κορνίζες σας αλλάζουν τελείως, αν τις γεμίσετε υπομονετικά με χάντρες ή εάν κάνετε σύνθεση με
ψηφίδες ή κομμάτια από πλακάκια.
• Κουτιά τσίγκινα (π.χ. από καφέ ή παιδική φρουτόκρεμα) γίνονται όμορφες μολυβοθήκες, κουτιά για
μπαχαρικά, για βίδες και καρφάκια, για ραφτικά είδη κ.λπ. Αρκεί να τα ζωγραφίσετε με λαδομπογιά
ή να τα στολίσετε όπως τις κορνίζες.
T Συζητήστε δικές σας ιδέες για κατασκευές. Συνδυάστε υλικά και δημιουργήστε έργα μοναδικά και
χειροποίητα, έργα που θα φωτογραφίζουν ένα μέρος της προσωπικότητάς σας.
ΣΥΝΟΨΗ
Γενικότερος στόχος της ενότητας αυτής είναι, εκτός από το να μάθουμε νέα υλικά και τεχνικές,
να εφευρίσκουμε, να «σκαρφίζεται» το μυαλό μας λύσεις, να γεννάμε ιδέες, να εκφραζόμαστε
ελεύθερα και να καλλιεργούμε τη φαντασία μας. Να βλέπουμε πέρα από αυτό που υπάρχει μπρο-
στά μας, να είμαστε ικανοί να κρίνουμε, να σκεφτόμαστε και να αντιμετωπίζουμε τον κόσμο με
πιο ελεύθερη διάθεση, όχι απλά, πεζά και μετρημένα.
256
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 155
ΜΑΡΙΟ
ΟΝΕΤΤΕΣ
Σ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει την ιστορική εξέλιξη της κούκλας και να περιγράψει τα στά-
δια κατασκευής της κούκλας - μαρότας και της μαριονέττας.
ΠΡ
ΡΟΣΔΟ ΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟ ΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑ Α
Όταν μελετήσετε αυτό το κεφάλαιο, θα μπορείτε να κατασκευάζετε την κούκλα - μαρότα και τη μαριονέττα
ΕΝ
Α
• Κινούμενη κούκλα
• Προπλασμένο κεφάλι
• Ρούχο
• Χαρτοπολτός
• Ατσαλόσυρμα
• Συναρμολόγηση σώματος
• Περούκα
• Σύνδεση του σώματος με τις παλάμες, τις πατούσες, το κεφάλι
• Σύνδεση της μαριονέττας με το μηχανισμό κίνησης
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣΣ ΠΑ
ΑΡΑΑΤΗΡΗΣΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη παρουσιάζεται το ιστορικό της κούκλας.
Στη δεύτερη αναλύονται διεξοδικά τα στάδια κατασκευής της μαρότας. Στην τρίτη περιγράφονται ανα-
λυτικά τα στάδια κατασκευής της μαριονέττας.
257
258
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΟ ΤΗΣ
Σ ΜΑ
ΑΡΙΟ
ΟΝΕΤΤΑ
ΑΣ
Η ιστορία της κινούμενης κούκλας χάνεται στα βάθη των αιώνων. Την περιγραφή της αγάπης του θε-
ού Σίβα προς την κινούμενη κούκλα της γυναίκας του τη συναντάμε στις αρχαίες ινδικές Βέδδες. Στην
Αίγυπτο, μικρά κινούμενα αγάλματα κατασκευασμένα από δέρμα χρησιμοποιούνταν στις τελετές προς
τιμήν του θεού Διονύσου.
Στις τελετές προς τιμήν του ίδιου θεού, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιού-
σαν τα ανδρείκελα, κινούμενες κατασκευές από δέρμα ή ελεφαντόδοντο.
Αργότερα η χρήση τους επεκτάθηκε και στο αρχαίο δράμα.
Στο Μεσαίωνα, οι ιερείς κατά τη διάρκεια του κηρύγματός τους χρησιμοποι-
ούσαν κούκλες. Μαντόνες με μάτια που κινούνται, Χριστοί με αρθρώσεις.
Σε αυτή την εποχή θα αναζητήσουμε την καταγωγή του ονόματος «μαριο-
νέττα». Μικρή Παναγία, μικρή Μαρία, Μαριόν, Μαριονέττα.
Στη Φλάνδρα, στη Γερμανία, στη Λιέγη, μαριονέττες που κρέμονταν από
σιδερένιες ράβδους κινούνταν μπροστά στο θαμπωμένο πλήθος. Το παίξιμό
τους ήταν μονοκόμματο και στοιχειώδες. Πολύ γρήγορα όμως κρέμασαν
σπάγγους στις παλάμες, τα πέλματα, τους αγκώ-
νες, τα γόνατα των ηρώων. Η τεχνική αρτιότητα
διαδέχεται την απλοϊκότητα του 18ου αιώνα. Οι
Πήλινη Κορινθιακή πλαγγόνα
πιο ευφάνταστοι και ικανοί είναι οι Ιταλοί, πηγαί- 4ος αιώνας π.Χ.
νοντας πολλά βήματα μπροστά την τεχνική της
μαριονέττας.
Το ιταλικό κουκλοθέατρο αποκτά πρωταγωνιστή, τον Πολισινέλ, ενώ στο
Σάλτσμπουργκ οι μαριονέττες δίνουν υλική υπόσταση στους ήρωες του Μό-
τσαρτ. Οι θεατές μένουν κατάπληκτοι. Το παίξιμο της κούκλας με σπάγγους
από πάνω δίνει ένα πολύ ψηλό επίπεδο ρεαλισμού, ενώ είναι συνώνυμο με
την επιδεξιότητα του κουκλοπαίκτη.
259
260
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
Η ΜΑ
ΑΡΟ
ΟΤΑ
Α
Σε αυτή την ενότητα θα δώσουμε με απλό και κατανοητό τρόπο συμβουλές για την κατασκευή μαρό-
τας. Υπάρχουν δύο στάδια κατασκευής: πρώτα κατασκευάζουμε το κεφάλι και μετά το ρούχο.
2.11. Το κεφ
φάλι
Πριν ξεκινήσουμε πρέπει να διαλέξουμε τον ήρωα που θέλουμε να φτιάξουμε.
Κεφάλι από ύφασμα: Χρησιμοποιούμε ένα ορθογώνιο ύ-

φασμα διπλωμένο στη μέση, δύο τετράγωνα κομμάτια, το έ-
να πάνω στο άλλο. Σχεδιάζουμε με κιμωλία το πρόσωπο, υπερ-
βάλλοντας αρκετά στα χαρακτηριστικά του. Ράβουμε τα κομ-
μάτια, αφού τα έχουμε κόψει, τα γυρίζουμε μέσα έξω. Γεμίζου-
με το κεφάλι, π.χ. με πολύ μικρά κομμάτια αφρολέξ, με παλιές
νάυλον κάλτσες κομμένες σε λουρίδες. Δένουμε το κεφάλι σε
ένα ξύλο μήκους 60 - 25 εκ. και διαμέτρου 1,5 - 2 εκ.
Κεφάλι από χαρτί εφημερίδας: Στερεώστε το ξύλο με τις διαστάσεις που αναφέραμε σε ένα μπου-
κάλι γεμισμένο με χώμα ή άμμο. Δέστε στην άκρη του ξύλου μια μπάλα από
τσαλακωμένο χαρτί. Ταιριάξτε ένα χαρτονένιο κύλινδρο, που θα παίζει το ρό-
λο του λαιμού, στη βάση της στρογγυλής μπάλας. Κόψτε με το χέρι λωρίδες
από εφημερίδες. Καλύψτε τη στρογγυλή μπάλα με ένα στρώμα από λωρίδες
εφημερίδας που τις έχετε υγράνει με σκέτο νερό.
• Προετοιμάστε σε μια λεκάνη ένα διάλυμα κόλλας (ατλακόλ) και νερού,
με αναλογία 1 μέρος κόλλα σε 2 μέρη νερό.
• Ξεκινήστε να κολλάτε πάνω στο στρώμα από
υγρές λωρίδες εφημερίδες, 6 στρώματα από
χαρτί εφημερίδας που τα έχετε μουλιάσει στο
διάλυμα της κόλλας με κατευθύνσεις, χωρίς
να ξεχάσετε το λαιμό.
261
Προπλλασμέννο κεφάλι:
• Στερεώνουμε το ξύλο μας σε ένα μπουκάλι.
• Δένουμε στην άκρη του ξύλου μια μπάλα α-
πό τσαλακωμένο χαρτί.
• Στερεώνουμε το μικρό χαρτονένιο κύλινδρο
που παίζει το ρόλο του λαιμού.
• Χρησιμοποιώντας υλικά τύπου ξυλοπολτού
ή πλαστικού πηλού ή άλλα παρεμφερή που
κυκλοφορούν στο εμπόριο, έχουμε τη δυνα-
τότητα πάνω στη στρογγυλή μπάλα να πλά-
σουμε ένα κεφάλι κούκλας με αρκετά ακρι-
βή χαρακτηριστικά.
• Αφού στεγνώσει το υλικό αυτό, μπορεί να
λειανθεί, να τρυπηθεί, να στιλβωθεί ή ακόμη
και να καρφωθεί.
2.1.1. Ταα εξοογκώματαα
Κατασκευάζοντας το κεφάλι από χαρτί εφημερίδας πρέπει να προσθέσουμε τα χαρακτηριστικά του.

• Χρησιμοποιήστε ένα μικρό κώνο ή μια μάζα από τσαλακωμένο χαρτί σε σχήμα επίσης κωνικό.
• Κολλήστε με λωρίδες εφημερίδας βουτηγμένες σε διάλυμα κόλλας - νερού τα κωνικά στερεά που
θα παίξουν το ρόλο της μύτης και του σαγονιού.
• Λειάνετε τα χαρακτηριστικά προσθέτοντας λωρίδες εφημερίδας όλο και πιο στενές. Στο τέλο,ς
χρησιμοποιήστε λωρίδες από πολύ λεπτό χαρτί.
2.1.22. Τοο στέγγνωμαα
• Η φάση του στεγνώματος εξαρτάται από την εποχή. Συνήθως κρατάει δύο με τρεις μέρες.
• Λειαίνουμε την επιφάνεια του κεφαλιού από τις ανωμαλίες με ένα πολύ λεπτό γυαλόχαρτο.
• Αδειάζουμε το εσωτερικό του κεφαλιού από τη χάρτινη στρογγυλή μπάλα που χρησιμοποιήσαμε σαν
βάση. Άδειο το κεφάλι είναι πιο ελαφρύ.
2.1.33. Η διαακόσμησση τοου κεφαλιοού
• Περάστε με ένα στρώμα προετοιμασίας το κεφάλι πριν το βάψετε. Χρησι-

μοποιήστε ένα διάλυμα από ένα μέρος άστρο του τσίγκου σε σκόνη, ένα
μέρος στόκο πούδρα και ένα μέρος ατλακόλ.
• Αφού στεγνώσει και στεγανοποιηθεί το κεφάλι, ζωγραφίζουμε με τέμπερα.
• Μπορούμε επίσης να κολλήσουμε ή να στερεώσουμε τα πιο απροσδόκη-
τα και ευφάνταστα υλικά, προκειμένου να δώσουμε εντυπωσιακά και θεα-
ματικά αποτελέσματα, για μαλλιά, μουστάκια, μούσια, μάτια.
• Δεν το υπερφορτώνουμε, βάζουμε πάνω στο κεφάλι μόνο τα ουσιώδη.
262
• Δε στερεώνουμε τα μάτια πολύ ψηλά στο μέτωπο. Το βλέμμα της κούκλας πρέπει να έλκει το θεατή.
• Ράβουμε τα χαρακτηριστικά και όποια άλλα στοιχεία θέλουμε στα κεφάλια από ύφασμα.
• Είναι πιο δύσκολο να φτιάξουμε μια περούκα με κοντά μαλλιά, παρά με μακριά μαλλιά (τα μακριά
μπορούν να χτενιστούν, να γίνουν κοτσίδες, αλογοουρά).
• Πρώτα κατασκευάζουμε την περούκα και μετά τη στερεώνουμε στο κεφάλι.
• Διακοσμήστε με καπέλα, πηλίκια, φτερά, λουλούδια και ό,τι άλλο φανταστείτε, προκειμένου να
φτάξετε σε ένα διασκεδαστικό αποτέλεσμα.
2.22. Τοο ρούχο
• Αν το κεφάλι που φτιάξατε έχει το μέγεθος μιας μπάλας του τέννις, τότε το ρούχο θα πρέπει να εί-
ναι ένα κομμάτι ύφασμα 75x90 εκ. διπλωμένο στη μέση.
• Ράψτε το αφήνοντας χώρο για το λαιμό και τα χέρια.
• Φτιάξτε 2 μικρά χέρια στο χρώμα του κεφαλιού και ράψτε τα στο άνοιγμα που αφήσατε.
• Αν ξέρετε από ραπτική φτιάξτε ένα πιο περίτεχνο φόρεμα. Ώμοι, μανίκια, ελαφρά σχεδιασμένος
κορμός. Προσοχή όμως να μη δυσκολεύεται η κίνηση.
• Διακοσμήστε τους ήρωές σας όπως επιθυμείτε. Κουμπιά, μανσέτες, κοσμήματα, γραβάτες, παρά-
σημα κ.α.
263
264
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
Η ΜΑΡΙΟ
ΟΝΕΤΤΑ
Α
Σε αυτή την ενότητα θα δώσουμε με απλό και κατανοητό τρόπο τα στάδια κατασκευής της μαριονέττας:
πρώτα κατασκευάζουμε το κεφάλι, τα χέρια και τα πόδια της μαριονέττας, έπειτα κατασκευάζουμε, συ-
ναρμολογούμε και γεμίζουμε το σώμα της κούκλας, ακολουθεί η κατασκευή της περούκας της κούκλας,
στο επόμενο στάδιο κατασκευάζουμε τα ρούχα της, και στο τέλος, αφού συνδέσουμε στο σώμα, το κε-
φάλι, τα χέρια και τα πόδια, συνδέουμε τα νήματα της μαριονέττας στο μηχανισμό κίνησης.
3.1. Τοο κεφάλι
• Στερεώνουμε πολύ καλά μεταξύ τους σε σχήμα σταυρού δύο ξυλάκια,

πάχους 1x1 εκ. και μήκους 10 εκ το κάθετο και 7εκ το οριζόντιο. Ανοί-
γουμε τρεις τρύπες, δύο στα άκρα του οριζόντιου σκέλους του σταυρού
και μία στο κάτω μέρος του κατακόρυφου σκέλους, κατόπιν βιδώνου-
με τρία μεταλλικά γαντζάκια.
• Τυλίγουμε το σταυρό μας με εφημερίδες, αφήνοντας ακάλυπτες τις με-
ταλλικές θηλιές, δημιουργώντας μια χάρτινη μπάλα την οποία σταθερο-
ποιούμε με χαρτονάκια.
• Σε μια λεκάνη ρίχνουμε χαρτοπολτό (το χαρτοπολτό μπορούμε να τον
προμηθευτούμε έτοιμο, συσκευασμένο στο εμπόριο) και προσθέτουμε λίγο νερό· δουλεύουμε με τα
χέρια μας το μείγμα μέχρι να γίνει σαν ζυμάρι. Το αφήνουμε να τραβήξει την υγρασία του 2-3 ώρες
και κατόπιν ξεκινάμε το γλυπτικό μέρος της κούκλας μας, δηλαδή το κεφάλι, τα χέρια και τα πόδια.
• Πάνω στο σκελετό του κεφαλιού που έχουμε ετοιμάσει, αρχίζουμε να κάνουμε γλυπτική με το χαρ-
τοπολτό, μέχρι να διαμορφώσουμε τα χαρακτηριστικά του ήρωά μας.
• Έχοντας αφήσει το κεφάλι να στεγνώσει πολύ καλά για μια τουλάχιστον μέρα, διορθώνουμε τις ό-
ποιες ατέλειες προκύψουν από το στέγνωμα με φρέσκο χαρτοπολτό, και αφού στεγνώσει και σκλη-
ρύνει καλά το κεφάλι, το τρίβουμε με γυαλόχαρτο για να τελειοποιήσουμε τα χαρακτηριστικά. Ξε-
σκονίζουμε το κεφάλι και είναι έτοιμο για να το ζωγραφίσουμε. Για τη ζωγραφική του προσώπου
χρησιμοποιούμε τέμπερες. Αφού ζωγραφίσουμε και στεγνώσουν τα χρώματα, περνάμε τα ζωγρα-
φισμένα μέρη με ματ βερνίκι σε σπρέι για να μη φθαρεί το χρώμα και για να γίνει ανεξίτηλο.
265
3.1.1. Ταα χέριαα
• Παίρνουμε δύο κομμάτια ατσαλόσυρμα μήκους 60 εκ. και φτιά-

χνουμε σκελετούς (αρματούρα) για τις παλάμες με τα δάχτυλα
και τον αντίχειρα, και στη θέση του καρπού δημιουργούμε μια θη-
λιά. Οι διαστάσεις πρέπει να είναι περίπου 7x5 εκ. Καλύπτουμε
με εφημερίδες το σύρμα και στερεώνουμε με χαρτοταινία.
• Κάνουμε γλυπτική με το χαρτοπολτό αφήνοντας ελεύθερη τη θηλιά που έχου-

με δημιουργήσει. Όταν στεγνώσουν καλά τα χέρια διορθώνουμε τις ατέλειες
με νωπό χαρτοπολτό και αφού στεγνώσουν και σκληρύνουν, τελειοποιούμε με
λεπτό γυαλόχαρτο.
• Ξεσκονίζουμε τα χέρια και είναι έτοιμα να τα ζωγραφίσουμε.
3.1.22. Ταα πόόδιαα
• Παίρνουμε δύο κομμάτια ατσαλόσυρμα μήκους 40 εκ. και φτιάχνουμε

σκελετούς (αρματούρα) για τα πόδια, και στη θέση του αστραγάλου δη-
μιουργούμε μια θηλιά. Οι διαστάσεις πρέπει να είναι περίπου 10x5 εκ.
Καλύπτουμε με εφημερίδες και στερεώνουμε με χαρτοταινία.
• Κάνουμε γλυπτική με το χαρτοπολτό, αφήνοντας ακάλυπτη τη συρμά-
τινη θηλιά.
• Όταν στεγνώσουν καλά τα πόδια διορθώνουμε τις ατέλειες, κάνουμε το τε-
λικό φινίρισμα με το γυαλόχαρτο, τα ξεσκονίζουμε και τα ζωγραφίζουμε.
3.22. Καταασκευή και συνναρμοολόγησση τοου σώμαατοος
• Στέρνο - Λεκάνη: Για να κατασκευάσουμε το

κυρίως σώμα, κόβουμε ξύλινες τάβλες με το
σχήμα και τις διαστάσεις που δίνονται στο σχέ-
διο που ακολουθεί.
• Χέρια - Πόδια: Για να κατασκευάσουμε τα ά-
κρα, κόβουμε 8 πηχάκια σύμφωνα με τις δια-
στάσεις και το σχήμα που δίνονται στο σχέδιο
που ακολουθεί.
• Συναρμολόγηση του σώματος: Για να συναρ-
μολογήσουμε το σκελετό της μαριονέττας
μας, ακολουθούμε τον τρόπο που δίνεται στο
266
σχέδιο που ακολουθεί. Οι αρθρώσεις των χεριών και των ποδιών, δηλαδή οι
αγκώνες και τα γόνατα συνδέονται με ένα λεπτό κομμάτι δέρμα.
• Γέμισμα του σώματος: Διαμορφώνουμε το σώμα της μαριονέττας ως εξής:
α. Γεμίζουμε με βαμβάκι γύρω γύρω όλα τα μέλη του σκελε-

τού. Ανάλογα με τον όγκο που θέλουμε να δώσουμε στο
σώμα, προσθέτουμε και το αντίστοιχο βαμβάκι.
β. Συγκρατούμε το βαμβάκι με γάζα και ράβουμε τα κομμά-
τια της γάζας χαλαρά για να μην εμποδίζεται η κίνηση.
3.33. Καταασκευή της περρούκας
Την περούκα την φτιάχνουμε ξεχωριστά από το κεφάλι και έπειτα τη στερεώνουμε σε
αυτό με ατλακόλ. Για περούκα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διάφορα υλικά, όπως
σύρμα κουζίνας, κρόσσια, στουπί, κουνάβι, βαμβάκι, μαλλί πλεξίματος, συνθετική τρί-
χα κ.α.
3.4. Ταα ρούχα της μαριοονέτταας
Τα ρούχα που θα ράψουμε πρέπει να ταιριάζουν στον τύπο της μαριονέττας που κατασκευάζουμε.
• Πρέπει να είναι ευρύχωρα έτσι ώστε να μπορούμε να επεμβαίνουμε και να κάνουμε αλλαγές.
• Τα ράβουμε στο χέρι ή στη ραπτομηχανή από την ανάποδη.
• Προμηθευόμαστε ρετάλια υφασμάτων από τα καταστήματα. Επίσης μπορούμε να προσθέσουμε
267
όποιο άλλο αξεσουάρ κρίνουμε ότι ταιριάζει και κάνει το χαρακτήρα μας διασκεδαστικό. Επίσης
μπορούμε για τα ρούχα να χρησιμοποιήσουμε δικά μας παλιά ρούχα.
3.55. Σύννδεσση τοου σώμαατοος με τιςς πααλάμεςς, τιςς παατοούσεςς και τοο κεφ
φάλι
• Στις εγκάρσιες τομές που έχουμε κάνει στα χέρια και στα πόδια, προ-
σαρμόζουμε τις μεταλλικές θηλιές που έχουμε δημιουργήσει στις πα-
λάμες και στις πατούσες.
• Τις στερεώνουμε καρφώνοντας ένα καρφί δια-
μπερώς μέσα από τη συρμάτινη θηλιά, έτσι ώστε
να κινούνται οι αστράγαλοι και οι καρποί με ευ-
κολία.
• Συνδέουμε το κεφάλι περνώντας τη μεταλλική
θηλιά του κεφαλιού στη μεταλλική θηλιά του
στέρνου.
3.66. Σύνδδεσση τηςς μαριοονέτταας με τοο μηχχανισσμόό κίννησσης
Για να κατασκευάσουμε το μηχανισμό κίνησης, κόβουμε ξύλινα πηχάκια στο σχήμα και τις διαστάσεις
που δίνονται στο σχέδιο που ακολουθεί πάχους 1x1 εκ. Το πηχάκι Ξ κρέμεται (αιωρείται) από το πηχά-
κι Ν. Κατόπιν τοποθετούμε τη μαριονέττα σε ένα τραπέζι σε στάση προσοχής, και το μηχανισμό κίνη-
σης σε απόσταση 80 εκ. από αυτήν. Συνδέουμε τα νή-
ματα όπως στο σχέδιο που ακολουθεί. Το νήμα 1 το
ράβουμε στο πίσω μέρος του κεφαλιού της κούκλας.
268
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α
Αφού περιγράψαμε και αναλύσαμε βήμα προς βήμα τα στάδια κατασκευής
μαρότας και μαριονέττας, εξασκηθείτε και πειραματιστείτε με τις δικές σας
κατασκευές. Βάλτε σε λειτουργία τη φαντασία σας και δημιουργήστε κούκλες
για διακοσμητικούς σκοπούς ή για να δημιουργήσετε ένα θίασο με ηθοποι-
ούς μαριονέττες.
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφηκαν αναλυτικά τα στάδια κατασκευής της μαρότας και της μαριο-
νέττας, έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως διακοσμητικά αντικείμενα ή σε παράστα-
ση κουκλοθέατρου.
269
270
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 166
ΚΗΡ
ΡΟΠΛ
ΛΑΣΤΙΚ
ΚΗ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός του κεφαλαίου αυτού είναι να µάθουµε τις στοιχειώδεις τεχνικές της κηροπλαστικής, οι οποίες εί-
ναι απλούστατες, και είναι πολύ πιθανόν να καταφέρουµε να φτιάξουµε κεριά ισάξια µε αυτά των επαγ-
γελµατιών του είδους. Σε αυτό το κεφάλαιο θα πειραµατιστούµε µε πολλά υλικά και ίσως να αποκτήσου-
µε κι ένα σχετικά ανέξοδο χόµπι, αφού µπορούµε να ανακυκλώσουµε τα χρησιµοποιηµένα υλικά.
ΕΝ
∆ΙΑ
Α
• Κήρος
• Εµβαπτίσεις
• Καλούπι
• Φιτίλι
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚ
ΚΕΣ Σ ΠΑ
ΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη παρουσιάζεται η ιστορία του κεριού. Στη
δεύτερη αναφέρεται ο εξοπλισµός που χρειάζεται για την κατασκευή κεριών και τα είδη κήρου και οι ιδιό-
τητές τους. Τέλος, στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται πολλές ασκήσεις κηροποιίας µε παραδείγµατα.
271
272
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΑ
Α ΤΟ
ΟΥ ΚΕΡΙΟ
ΟΥ
Το κερί είναι ένα υλικό µε ανεξάντλητες δυνατότητες επεξεργασίας. Μπορεί κανείς να το χρωµατίσει,
να το χύσει σε καλούπια, να το πλάσει όπως θέλει, να το αρωµατίσει. Είναι συναρπαστικό να φτιάχνεις
κεριά που θα είναι όπως τα θέλεις σε χρώµα, σχήµα ή ακόµα και άρωµα. Το κερί πάντα προσθέτει γοη-
τεία και ατµόσφαιρα στο χώρο στον οποίο βρίσκεται. Μπορεί να χρησιµοποιηθεί επίσης ως ένα υπέρο-
χο δώρο ή σε ειδικές περιστάσεις όπως τα Χριστούγεννα ή το Πάσχα.
Οι στοιχειώδεις τεχνικές της κηροποιίας είναι απλές και είναι πιθανόν από τις πρώτες προσπάθειες
να καταφέρουµε να δηµιουργήσουµε κεριά ισάξια µε αυτά των επαγγελµατιών του είδους. Είναι µια ε-
νασχόληση δηµιουργική και πολύ ικανοποιητική. Μπορούµε, εκτός από το να αγοράσουµε τα υλικά, να
ανακυκλώσουµε υπολείµµατα χρησιµοποιηµένων κεριών ή τα υλικά από τις αποτυχηµένες προσπάθειες
µας. Πολλοί άνθρωποι ξεκίνησαν ως ερασιτέχνες και κατέληξαν να ασχολούνται επαγγελµατικά µε την
κηροπλαστική.
Η κηροπλαστική χρειάζεται πειραµατισµό και φαντασία και θαρραλέο συνδυασµό µε άλλα υλικά.
Μέχρι το 18ο αιώνα τα κεριά προορίζονταν για οικιακή χρήση. Ήταν φτιαγµένα από ζωικό λίπος και
µύριζαν και έσταζαν πολύ. Τα καλά κεριά από κηρό µελισσών, χρησιµοποιούνταν µόνο στις εκκλησίες
και στα παλάτια.
Με την Βιοµηχανική επανάσταση όµως, η αύξηση του ωραρίου απαιτούσε περισσότερες πηγές φω-
τός. Άρχισε έτσι η µαζική παραγωγή κεριών. Μηχανήµατα βύθιζαν πολλά φιτίλια µαζί σε µεγάλες δεξα-
µενές µε λιωµένο κερί. Το 19ο αιώνα, ο Μισέλ Σεβρές (χηµικός) διαχώρισε από το λίπος το στεατικό ο-
ξύ και τη γλυκερίνη. Έτσι προέκυψε η στεατίνη. Το επόµενο βήµα ήταν η εξαγωγή κηρού παραφίνης α-
πό κάρβουνο και τύρφη. Η στεατίνη και η παραφίνη χρησιµοποιούνται ακόµα και σήµερα και άλλαξαν
τελείως τη µορφή των κεριών. Τώρα όµως παίρνουµε την παραφίνη από την διύλιση πετρελαίου και τη
στεατίνη από καρπούς φοίνικα. Την ίδια εποχή βελτιώθηκαν και τα φιτίλια. Αντί για ύφασµα, κλωστή, σπάγ-
γο, καλάµι χρησιµοποιήθηκαν πλεκτά φιτίλια που παρήγαγαν φως. Στα τέλη του 18ου αιώνα λύθηκε και
το πρόβληµα της κάπνας, εµποτίζοντας τα φιτίλια σε βορικό οξύ. Μέχρι σήµερα έχουν εξελιχθεί πολ-
λές τεχνικές κηροποιίας.
273
274
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
2.1 Εξξοπλλισσµόός
• ∆ιπλή κατσαρόλα γιατί το κερί λιώνει σε µπεν µαρί
• Μεταλλική κανάτα µε στόµιο
• Μεταλλική κουτάλα
• Ζυγαριά κουζίνας για να υπολογίσουµε τις αναλογίες βάση όγκου
• Μεγάλη βελόνα µανταρίσµατος
• Καλαµάκια από σουβλάκια για να στηρίζουµε τα φιτίλια
• Υλικό στεγανοποίησης για τις βάσεις των καλουπιών ή διαφορετικά πλαστελίνη
• Καλούπια της αρεσκείας σας
• Μαχαίρι χειροτεχνίας ή νυστέρι
• Φιτίλια και βάσεις φιτιλιών
• Βαφές (σκόνη ή δισκία)
• ∆οχεία πήλινα - γυάλινα ποτήρια κτλ.
• Αποξηραµένα - βόλοι - ξυλαράκια - κανέλες - κοχυλάκια
275
2.2 Κήρρος
Με δεξιόστροφη πορεία: κηρό σε πλάκα, µαλακό, σκληρό, σκόνη, στεατίνη.
• Πααραφίννηςς
Τον βρίσκουµε σε πλάκες, βόλους ή σκόνη για ευκολία. Στον κηρό παραφίνης προσθέτουµε 10% στε-
ατίνη, αλλά υπάρχει έτοιµος µε αυτή τη µείξη στο εµπόριο. Με σκέτη παραφίνη µπορούµε να παρα-
σκευάσουµε κεριά µε τη διαδικασία της βύθισης ή µε λαστιχένια καλούπια. Αν θέλουµε όµως να φτιά-
ξουµε κεριά µε πλαστικά καλούπια, θα δυσκολευτούµε πολύ να τα βγάλουµε από αυτά εάν ο κηρός δεν
είναι µείξη µε στεατίνη.
• Στεαατίίνη
– ∆ιευκολύνει την εξαγωγή κεριών από καλούπια
– Οι βαφές διαλύονται ευκολότερα
– Επιβραδύνει την καύση
– Κάνει το κερί αδιάφανο
• Μαλακός κηρόός
Τον προσθέτουµε σε αναλογία 10%-20% στον κηρό παραφίνης, όταν θέλουµε να πλάσουµε τον κηρό.
• Σκληρρός κηρρόςς
Είναι ιδανικός, λόγω του υψηλότερου σηµείου τήξης του για πολύχρωµα κεριά.
• Κρυστααλλικκός κηρρός
Προσλαµβάνει κρυσταλλική µορφή όταν κρυώσει.
• Κηρρός µελισσσών
∆ιατίθεται σε φύλλα και είναι ιδανικός για να τυλιχθεί και να σχηµατιστούν κεριά.
• Κηρρόςς δάφνης
Παρασκευάζεται από καρπούς δάφνης. Είναι δυσεύρετος στην Ευρώπη αλλά υπάρχει στην Αµερική.
276
• Κηρρός βύθισσης και χάραξης
Είναι εύπλαστος και δε σπάζει ούτε ραγίζει όταν σµιλεύεται.
• Κηρρόςς απλλικκέ
∆ιατίθεται σε µορφή επίπεδων χρωµατιστών φύλλων και εφαρµόζει στην επιφάνεια ενός κεριού χωρίς
να κολλάει.
• Κηρρός σε µοορφή ζεελέ

Είναι ιδιαίτερα διαδεδοµένος τα τελευταία χρόνια. Έχει τη µορφή ζελέ και όταν παγώσει και όταν είναι
τελείως διάφανος.
277
278
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
∆ΡΑ
ΑΣΤΗΡΙΟ
ΟΤΗΤΕΣ
Σ
3.1 Ποολύχρω
ωµο σφααιρρικκό κερρί
• Παίρνουµε ένα • Έχουµε 3 δοχεία

σφαιρικό κερί. µε λιωµένο κερί
α) ροζ β) λευκό
γ) µπλε.
• Βυθίζουµε το σφαιρικό κερί µας στο κάθε µπολ 3 φορές, π.χ. βουτάµε στο ροζ, περιµένουµε 2-3 λε-
πτά, µετά στο γαλάζιο, στο άσπρο και επαναλαµβάνουµε.
• Προσοχή σε κάθε εµβάπτιση* περιµένουµε 2-3 λεπτά.
• Κόβουµε λίγο τον • Πιέζουµε µε τους • Με έναν αποφλοιω- • Σταµατάµε ώσπου

πάτο της σφαίρας δύο αντίχειρες και τή πατάτας ξεφλου- να πετύχουµε το ε-
για να στηρίζεται. δηµιουργούµε αυ- δίζουµε µε προσο- πιθυµητό αποτέλε-
λακώσεις. χή την επιφάνεια σµα.
του κεριού (κάθε-
τες και οριζόντιες
• Τέλος βουτάµε
κινήσεις).
το κερί σε κρύο
νερό.
* Θερµοκρασία εµβάπτισης: 85ο C)
279
3.22 Κερί µεε στρρώσειςς κήρρου
Την ίδια διαδικασία εµβάπτισης* µπορούµε να κάνουµε σε κερί «λαµπαδίτσα». Εδώ µετά το πλάσιµο µε
τα δάκτυλα, αφαιρούµε µε ειδικό µαχαίρι τα στρώµατα του χρωµατιστού κηρού από κάτω, ώστε να χω-
ρά το κερί στο στόµιο ενός µπουκαλιού. Καθώς λιώνει το κερί το αποτέλεσµα θα το εξής:
* Θερµοκρασία εµβάπτισης: 79ο C)
280
3.33 Κερριάά απόό κήρρο µέλισσσας
Θα φτιάξουµε κεριά από κηρό µέλισσας. Η διαδικασία είναι απλή όπως οι δύο προηγούµενες, αλλά
χρονοβόρα. Απαιτούνται πολυάριθµες εµβαπτίσεις και θα χρειαστεί να ξαναζεστάνετε τον κηρό σας. Η
διαδικασία αυτή είναι η παραδοσιακή, και τα κεριά από κηρό µέλισσας καίγονται πολύ όµορφα.
• Παίρνουµε ένα φιτίλι µήκους 50 εκατοστών, το διπλώνουµε και το κρατάµε από τη µέση.
• Ξεκινάµε µε υποµονή τις εµβαπτίσεις.
• Όταν τελειώσουµε, βουτάµε τα κεριά σε κρύο νερό και τα γυαλίζουµε µε µαλακό πανί.
281
3.44 Ποολύχρωµοο κερρί φτιααγµένοο µεε καλούπι
Υλικκά:
1) Καλούπι
2) Θερµόµετρο
3) Φιτίλι
4) Καλαµάκι
5) Από 100gr ξεχωριστά λειωµένους κηρούς παρα-
φίνης στους 82ο C, 2-3 χρωµάτων.
• Αφού χύσουµε στο καλούπι λίγο κηρό (1 εκ.), κάνουµε µια τρύπα και στερε-
ώνουµε το φιτίλι. Την κορυφή του φιτιλιού τη στερεώνουµε τυλίγοντας τη γύ-
ρω από ένα καλαµάκι.
• Σιγά σιγά χύνουµε σε στρώσεις τους λιωµένους κηρούς. (Περιµένουµε να σκληρύνει λίγο η κάθε
στρώση.)
• Αφαιρούµε το καλούπι, αφού το κερί κρυώσει τε-

λείως.
• Γυαλίζουµε µε πανί.
• Γέρνοντας το καλούπι την ώρα που χύνετε τον κηρό, µπορείτε να δηµιουργείτε ποικίλες χρωµατικές
γωνίες.
282
3.55 Κερί µε ξύύλο
• Φτιάξτε µε καλούπι ένα µονόχρωµο κερί.
• Όταν κρυώσει καλά και το ξεκαλουπώσετε,

κολλήστε γύρω γύρω µε ειδική κόλλα κηρού
κοµµάτια από φλοιό δέντρου που θα έχετε
πριονίσει ή στικ κανέλας. ∆έστε από πάνω
σχοινί ή κορδέλες.
283
3.66 ∆ιάάφορεςς ιδδέες
Μπορούµε να φτιάξουµε κεριά µέσα σε γυάλινα ποτηράκια κρασιού ή σφηνοπότηρα, µέσα σε πήλινα δο-
χεία ή γυάλινα αντικείµενα, όπως µπολ ή ό,τι άλλο βρούµε στο σπίτι µας και µπορεί να χρησιµοποιηθεί.
284
3.7 Φύλλα κεριοού µέλλισσσας
Τα φύλλα κεριού µέλισσας κατασκευάζονται πολύ γρήγορα.
• Τοποθετούµε το φιτίλι στην άκρη πιέζοντας, και τυλίγουµε.
• Μπορούµε να το κάνουµε µε όσο πάχος θέλουµε προσθέτοντας κι άλλα φύλλα.
• Αν από κυλινδρικό θέλουµε να γίνει τετράγωνο, µε το επόµενο φύλλο ακουµπάµε ένα µεταλλικό χά-
ρακα στην εσωτερική πλευρά και τυλίγουµε.
285
3.88 Ζωγραφίσστε έναα κερρί
Για παράδειγµα, φτιάξτε στάµπα και περάστε χρώµα.
3.99 Χαραγµέένο κερρί
286
• Εµβαπτίζουµε ένα κερί σε λιωµένο µαλακό κηρό.
• Αφού κρυώσει, • Όταν στεγνώσει,

χαράζουµε την αλείφουµε µε το
επιφάνεια (π.χ. δάκτυλο λίγη
µε αποφλοιωτή). χρυσή µπογιά.
3.100 Κερρί απόό καλούύπι
• Σε ένα ταψί χύνουµε κηρό (βάθος 6 χιλιοστά περίπου).
• Πιέζουµε µέσα καλουπά- • Όταν στεγνώσει ο κηρός, χύ- • Με ένα σουβλί τα τρυπάµε για να
κια µπισκότων. νουµε άλλο κηρό µέσα στα κα- βάλουµε φιτίλι.
λουπάκια.
287
• Ρίχνουµε λίγο κηρό ακόµα µέσα • Αφού κρυώσει τελείως, βγάζου-
. µε τα κεράκια µέσα από τα κα-
λουπάκια και τα τοποθετούµε σε
µπολ µε νερό.
3.11 Χρισστοουγγεννιάάτικκο
Φτιάξτε κηροπήγια - συνθέσεις µε διάφορα υλικά.
• Φτιάξτε ή αγοράστε ένα κυλινδρικό κερί.

• Στερεώστε το σε µια ροδέλα κορµού δέντρου µε ένα καρφί που θα έχετε καρφώσει από την κάτω πλευ-
ρά της ροδέλας.
• Με πιστόλι σιλικόνης κολλήστε γκυ, κουκουνάρια, κανέλες, στολίδια, καρύδια, κτλ.
• Ψεκάστε µε µεταλλικό σπρέι (ασηµί - χρυσό).
Η κηροσύνθεση αυτή µε διαφορετικά υλικά µπορεί να αλλάξει ύφος, π.χ. κοχύλια, πέτρες κ.α. για
να γίνει καλοκαιρινή.
288
3.122 Έννθεταα διαακοσµητικκά
• Λιώνουµε τον κηρό και τον • Περιµένουµε να κρυώσει αρκετά ώστε να σχηµατίσει µια κρού-
χύνουµε στο καλούπι. στα γύρω στα 5 χιλιοστά. Την αφαιρούµε προσεκτικά και αδει-
άζουµε το λιωµένο κηρό από το δοχείο σε ένα µπολ.
• Παίρνουµε αποξηρα- • Χύνουµε πάλι

µένα φρούτα ή κοχύ- λίγο κηρό ώ-
λια ή ό,τι άλλο µας α- στε να σχηµα-
ρέσει, και αρκετά τιστεί πάτος 3
γρήγορα τα τοποθε- χιλιοστών.
τούµε πιέζοντάς τα
στον κηρό που έχει
µείνει στα τοιχώµατα.
289
• Αφαιρούµε το κερί από το καλούπι όταν κρυώσει καλά και τοποθετούµε µέσα ένα ποτηράκι µε ρεσό.
• Το φαναράκι µας είναι έτοιµο.
Μπορούµε από το 4ο βήµα να αλλάξουµε τεχνική και αντί για φαναράκι να φτιάξουµε κερί.
• Στερεώνουµε το φιτίλι • Ξαναχύνουµε όλο το λιωµένο κερί µέχρι πάνω
• Αφού κρυώσει, βγάζουµε το κερί από το καλούπι.
290
3.133 Κερί µε ζελέ
Πολύ όµορφα κεριά µπορούµε να φτιάξουµε µε ζελέ.
• Το ζελέ χρωµατίζεται, καθώς βράζει στο µπέν µαρί, µε χρώµατα σε σκόνη (χρειάζεται πολύ µικρή πο-
σότητα).
• Λιώνουµε το ζελέ µας και το χύνουµε σε ποτήρια ψηλά, κρασιού, σαµπάνιας, µπολ νερού, σφηνοπό-
τηρα.
• Το φιτίλι το στερεώνουµε µε τον ίδιο τρόπο που κάναµε στις προηγούµενες ασκήσεις.
• Λόγω της διαφάνειας του ζελέ, τοποθετήστε µέσα στο ποτήρι βόλους, κοχύλια, πέτρες κτλ.
• Εάν θέλετε, µπορείτε να φτιάξετε το κερί σας µε πολλά χρώµατα φτιάχνοντας σε µπάν µαρί διαδοχι-
κά χρωµατιστά ζελέ (πάντα περιµένουµε να στεγνώσει η κάθε στρώση που χύνουµε).
Οι τεχνικές αυτές είναι µόνο για να σας δώσουν κάποιες ιδέες για να φτιάξετε τα δικά σας µικρά «α-
ριστουργήµατα».
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάσαµε ένα σύντοµο ιστορικό για το κερί. Ασχοληθήκαµε µε τα είδη
κήρου που υπάρχουν. Παραθέσαµε µια σειρά ασκήσεων κηροποιίας, και για την εξοικείωση µε
τα υλικά και για µια πιο ολοκληρωµένη εµπέδωση της τεχνικής της κηροποιίας.
291
292
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 177
ΠΑ
ΑΤΣ
ΣΓΟ
ΟΥΟΡΚ
Κ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός µας σ’ αυτό το κεφάλαιο είναι να γνωρίσουµε την τεχνική του patchwork, ν’ αξιοποιήσουµε πα-
λιά υφάσµατα και υλικά και να φτιάξουµε ευφάνταστες δηµιουργίες και µε πρακτικό και µε διακοσµητι-
κό χαρακτήρα.
ΕΝ
ΝΝΟΙΕΣΣ ΚΛΕΙ∆∆ΙΑ
Α
• Ύφασµα
• Σχηµατικοί συνδιασµοί
• Κολάζ υφασµάτων
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚΚΕΣ
Σ ΠΑΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό αναπτύσεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα γίνεται µια γενική παρουσίαση της
τέχνης του patchwork. Στη δεύτερη ενότητα θα µπούµε στη διαδικασία να ψάξουµε για το patchwork
και την παρουσία του µέσα στο χρόνο και στον τόπο, µέσα από οµαδικές δραστηριότητες. Στη συνέχεια
παρουσιάζονται παραδείγµατα και ιδέες για τους σχηµατικούς συνδιασµούς που µπορούµε να κάνου-
µε, παρουσιάζονται στιλ patchwork, υλικά και κατασκευές.
293
294
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΓΕΝ
ΝΙΚ
ΚΑ ΓΙΑ
Α ΤΟ
Ο ΠΑ
ΑΤΣ
ΣΓΟ
ΟΥΟΡΚ
Όταν ακούµε τη λέξη patchwork (πάτσγουορκ) µας έρχονται στο µυαλό φουστάνια της αγροτική τάξης
του 19ου αιώνα, κιλίµια, πανωσέντονα κ.α. Η αλήθεια είναι πως το patchwork ξεκίνησε από την ανάγκη
φθηνής λύση για ρουχισµό και για οικιακής χρήσης πανιά και χαλιά. Το patchwork είναι η συρραφή πολ-
λών διαφορετικών µικρών κοµµατιών υφάσµατος, τα οποία ήταν για πέταµα, µε σκοπό να γίνουν ένα ε-
νιαίο µεγάλο κοµµάτι ύφασµα, έτοιµο να κοπεί σε πατρόν για φόρεµατα, µαξιλαροθήκες κτλ.
Πολλοί από εµάς µπορεί να θυµόµαστε ταινίες ή τηλεοπτικές σειρές µε θέµα την αµερικάνικη ιστο-
ρία, π.χ. «η µικρή Λώρα στο λιβάδι», τη σειρά µε τα εξαιρετικού σχεδιασµού αυτοκόλλητα «Sarah Kay».
Η ενδυµασία που βλέπουµε σε αυτά ήταν ναι µεν φτωχή, αλλά ευφάνταστη και ιδιαίτερα ροµαντική και
προσεγµένη.
Το patchwork είναι το «κολάζ των υφασµάτων», το οποίο υπόκειται σε εικαστικούς νόµους: χρωµα-
τικοί και σχηµατικοί συνδυασµοί.
Patchwork είναι και η στολή του αυθεντικού Αρλεκίνου. Φανταστικού προσώπου της ιστορίας του
βενετσιάνικου καρναβαλιού, µε πολύ δυνατή συµβολική σηµασία. Είναι ο φτωχός άνθρωπος που κέρ-
δισε το διαγωνισµό καλύτερης στολής, όντας σε συναγωνισµό µε τις πλούσιες στολές των ευγενών.
Κέρδισε χάρη στην ευρηµατικότητα που είχε η φτωχή µοδίστρα µητέρα του να του ράψει στολή από τα
περισσευούµενα κοµµάτια των στολών που έραβε για τους ευγενείς.
Το patchwork έχει εµπνεύσει και απασχολήσει µέχρι σήµερα πολλούς διάσηµους και µη µόδιστρους,
έως και καλλιτέχνες που το χρησιµοποίησαν ως καλλιτεχνικό µέσο για τα έργα τους.
295
296
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
2.1 ∆ρραστηρριότητεες
Στην εποχή µας το patchwork έχει χάσει την πρακτική του πλέον σηµασία από όπου ξεκίνησε, αλλά
γοητεύει ακόµα πολλούς ανθρώπους. Είναι ένας εύκολος τρόπος να δηµιουργήσουµε τα δικά µας ρού-
χα, αξεσουάρ κτλ., τα οποία θα είναι τελείως ξεχωριστά και µοναδικά. Μην πετάτε κανένα κοµµάτι ύ-
φασµα, µπορείτε να φτιάξετε εξαιρετικά πράγµατα µε τη δική σας προσωπική σφραγίδα και το δικό σας
γούστο.
T Συζητήστε στο τµήµα σας που έχετε συναντήσει patchwork. Ψάξτε σε περιοδικά, σε βιβλία, σε ται-
νίες, στο διαδίκτυο και βρείτε στοιχεία γι’ αυτό.
T Στην Ελλάδα έχουµε την τεχνική patchwork ή παρόµοια µε αυτή;
Με την τεχνική του Patchwork µπορούµε να φτιάξουµε: φούστες, φουστάνια, φουλάρια, µαξιλαρο-
θήκες, χαλάκια, πετσετάκια κουζίνας, τραγιάσκες, γιλέκα, να ντύσουµε ατζέντες ή πορτοφόλια, να φτιά-
ξουµε τσάντες, σακίδια, επιτοίχια έργα για διακόσµηση είτε καδραρισµένα είτε απλά κρεµασµένα, πχ.
πάνω από το κρεβάτι.
Φέρτε στο τµήµα σας όσο περισσότερα κοµµάτια ύφασµα µπορείτε να βρείτε σπίτι σας ή και να α-
γοράσετε (κουρέλια, παλιά ρούχα κτλ.). Στην τάξη, όπως είναι φυσικό, δε θα ράψουµε αλλά:
1. Μπορείτε να πάρετε υφασµατάκια από τους συµµαθητές σας που χρειάζεστε ή, αντίστοιχα, να τους
δώσετε εάν θέλουν.
2. Μαζί µε την καθηγήτριά σας προσπαθήστε να συνταιριάξετε τα υφάσµατα υφολογικά και χρωµατικά.
Για παράδειγµα, patchwork µε: λουλουδένιο θέµα, θαλασσινό, χίπικο, έθνικ, ροµαντικό, εποχής, µο-
ντέρνο, µε µοτίβα, έντονα ή ήσυχα χρώµατα, αφηρηµένα σχήµατα, µε σικάτο στιλ, µε αγγλικό στιλ κτλ.
297
2.22 Ιδδέεες και ύφ
φος σε patcchwoorkk
ινδικό
βικτοριανό
ανοιξιάτικο
χρωµατιστό
χαρούµενο νοσταλγικό
καθηµερινό
αστραφτερό έθνικ
σικάτο
3. ∆εν υπάρχει πρόβληµα αν δεν ξέρετε τους νόµους της µοδιστρικής. ∆ιαλέξτε εσείς τα πανάκια,
το θέµα και το τι θέλετε να φτιάξετε, κάντε µια σύνθεση υφασµάτων στην τάξη κόβοντας τα βασι-
κά σχήµατα (αφήνοντας πάντα περιθώριο). Μετά µπορείτε να τα δώσετε σε µοδίστρα ή να τα ρά-
ψετε µε τη βοήθεια κάποιου από το τµήµα σας.
298
2.33 Σχηµαατικκοί συννδυασµοοί
T Εµείς εδώ σας παραθέτουµε κάποιους από τους σχηµατικούς συνδυασµούς για την τεχνική patchwork.
• Μαζέψτε κοµµάτια από τζήν, δαντέλες, φόδρες, πετσέτες, λινό, βελούδο, τσόχα, σατέν, οργάντζα, κορ-
δέλες, λίκρα κτλ. ∆εν υπάρχουν περιορισµοί στα είδη υφασµάτων.
299
2.4 Ιδδέεες γιαα PA
ATC
CHW
WORK
300
2.55 Υλικκά
• Φέρτε και άλλα υλικά που µπορείτε να προσθέσετε στα δηµιουργήµατά σας π.χ.: κλιπς για τσάντες,
αγκράφες για ζώνες, χάντρες, κουµπιά, πούλιες, φτερά κ.α.
301
∆ΡΑΑΣΤΗΡΙΟΟΤΗΤΑ Α
Μια εύκολη άσκηση που µπορεί να σας βάλει στο πνεύµα του patchwork είναι να φτιάξετε ένα κάδρο
από κοµµατάκια ύφασµα όπως θα δουλεύατε ένα κολάζ. Χρειάζεστε: ψαλίδι, χάρακα, µια καλή κόλλα
για ύφασµα, υφασµατάκια και µια πινακίδα σχεδίου 35χ50 ή 70χ50 για να στήσετε το έργο σας πάνω
σε αυτή. Άλλες επιφάνειες που µπορείτε να χρησιµοποιήσετε είναι χιλιάρι κουσέ ή µακετόχαρτο.
T Σχεδιάστε µε µαρκαδόρο πάνω στην επιφάνεια το θέµα σας.
T Κόβετε τα υφασµατάκια και τα κολλάτε.
ΣΥΝΟΨΗ
Με την τεχνική του patchwork αξιοποιούµε υφάσµατα και υλικά, τα οποία υπό άλλες συνθήκες
θα ήταν για πέταµα. Ανοίξτε τα «µάτια σας» και αφήστε τη φαντασία σας ελεύθερη να δηµιουρ-
γήσει πράγµατα τα οποία θα τα χρησιµοποιήσετε και πάνω από όλα θα τα ευχαριστηθείτε.
302
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 188
ΚΟΣΜΗΜ
ΜΑ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Σκοπός του μαθήματος αυτού είναι να δημιουργήσετε τα δικά σας κοσμήματα, με τις δικές σας ιδέες,
το δικό σας γούστο. Με μικρό κόστος θα κατασκευάσετε κοσμήματα μοναδικά με τη δική σας σφραγί-
δα. Κοσμήματα που απέχουν από την ιδιότητα του ευρέως καταναλωτικού και εμπορεύσιμου είδους. Φτιά-
χνοντας μόνοι σας τα κοσμήματα σας, μπορείτε και να ακολουθήσετε τη μόδα και να εκφράσετε την
προσωπική σας έμπνευση.
ΕΝ
ΔΙΑ
Α
• Fimo
• Βερνίκι
• Κόλλα
ΕΙΣ
ΣΑΓΩΩΓΙΚ
ΚΕΣΣ ΠΑ
ΑΡΑ ΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣ
Σ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τρείς ενότητες. Η πρώτη αναφέρεται γενικά στο κόσμημα και μας
παροτρύνει να ψάξουμε τη θέση και τη σημασία του κοσμήματος μέσα στο χρόνο και την ιστορία. Η δεύ-
τερη ενότητα παρουσιάζει τα υλικά και τα εργαλία που μας είναι απαραίτητα για την κατασκευή κοσμη-
μάτων. Τέλος, η τρίτη ενότητα μας δίνει παραδείγματα και ιδέες για διαφορετικά στιλ κοσμημάτων και
μας παρουσιάζει μία άσκηση - παράδειγμα για την κατασκευή μενταγιόν.
303
304
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΓΕΝ
ΝΙΚ
ΚΑ ΓΙΑ
Α ΤΟ
Ο ΚΟΣΜΗΜ
ΜΑ
Τα κοσμήματα έχουν τη θέση τους στην ιστορία του ανθρώπου από τα προϊστορικά χρόνια. Τα κοσμή-
ματα δηλώνουν ένα μήνυμα ή μια κατάσταση· οι άνθρωποι στολίζονταν για να επιβάλλουν φόβο, σεβα-
σμό, για να προσελκύσουν το αντίθετο φύλλο, να τραβήξουν την προσοχή, να στολιστούν απλά για να
δηλώσουν τη διαφορετικότητα της φυλής τους, την κοινωνική τους θέση ή τη θρησκεία τους κτλ. Βρί-
σκουμε κοσμήματα από διάφορα υλικά, γυάλινα, διακοσμημένα με σμάλτο, κοκάλινα και φυσικά μεταλ-
λικά (από χρυσό, χαλκό κτλ).
Μαζέψτε υλικό από διαφορετικές ιστορικές περιόδους και περιοχές, και βρείτε τα κοσμήματα και τον
τρόπο στολισμού των ανθρώπων της κάθε χωροχρονικής περιόδου. Φέρτε το υλικό στο μάθημα και συ-
ζητήστε μεταξύ σας τι δηλώνουν τα κοσμήματα στην κάθε περίπτωση.
305
Ξεφυλλίστε βιβλία, περιοδικά, σχολικά βιβλία, εγκυκλοπαίδειες, ψάξτε στο διαδίκτυο, επισκεφτείτε μου-
σεία.
Ακόμα και σήμερα το κόσμημα αποτελεί έκφραση της προσωπικότητάς μας, των απόψεων της κοι-
νωνικής μας θέσης. Τα κοσμήματα ακόμα μας γοητεύουν με την μοναδικότητά τους.
ΔΡΑΑΣΤΗΡΙΟ ΟΤΗΤΑ Α3
Συζητήστε τι είδους κοσμήματα υπάρχουν στην εποχή μας και από τι υλικά (fimo, δέρμα, πολύτιμα μέ-
ταλλα κτλ.). Πού πωλούνται κοσμήματα, τι είδους και για ποιους προορίζονται; παράδειγμα,
– πλανόδιοι πωλητές χειροποίητων κοσμημάτων: φοιτητές, άνθρωποι με μποέμ στιλ ντυσίματος.
– πώληση από τηλεόραση: γυναίκες νοικοκυρές.
– τουριστικά καταστήματα.
– επώνυμοι οίκοι κτλ.
306
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΥΛΙΚ
ΑΛΕΙΑ
Α
2.11 Fim
mo
Εμείς θα ασχοληθούμε με ένα υλικό που είναι εύκολο να δουλευτεί, είναι εύπλαστο σαν πλαστελίνη και
σε συνδυασμό με άλλα υλικά και με φαντασία, τα αποτελέσματα των κατασκευαστών μας μπορεί να εί-
ναι ιδιαίτερα εντυπωσιακά. Το υλικό αυτό ονομάζεται Cernit ή Fimo και είναι μια πλαστική μάζα με λάμ-
ψη πορσελάνης.
• Ιδιότητες του fimo:
– Πλάθεται εύκολα και ζυμώνεται και σε λεπτότατα σχήματα.
– Μπορεί να διαμορφωθεί με πλάστη, να κοπεί με τα χέρια, με ψαλίδι ή με φόρμες.
– Δεν κολλάει στα χέρια.
– Βάφεται (μπορεί να γυψωθεί με τέμπερες ή με σκιές ματιών από πάνω).
– Μπορούν να στερεοποιηθούν πάνω του και άλλα αντικείμενα, βάζοντας τα σε καυτό νερό (βόλοι,
χάντρες, κουμπώματα κτλ.).
– Σκληραίνει με το ψήσιμο: Προθέρμανση του φούρνου στους 130ο -150ο C και ψήνεται για 3 - 15
λεπτά.
– Μετά το ψήσιμο μπορεί να λιμαριστεί, να τροχιστεί, να τρυπηθεί.
– Σαν υλικό υπάρχει σε πολλά χρώματα. Υπάρχει και σε μεταλλικούς χρωματισμούς, σε πατίνες, σε σκό-
νη, και μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και το ειδικό βερνίκι fimo ματ ή γυαλιστερό για το τέλος.
2.2 Εξξαρτήμααταα
Για να φτιάξουμε κοσμήματα, πρέπει να μαζέψουμε από το σπίτι μας ή και να αγοράσουμε βοηθητικά
εξαρτήματα που θα στολίσουν τις κατασκευές μας και θα τους δώσουν την τελική μορφή τους.
T Φέρτε ο καθένας σας από ένα κουτί με εξαρτήματα· θα δείτε πώς στην πορεία θα τα μοιραστείτε με-
ταξύ σας, γιατί κάτι θα έχει κάποιος που δεν έχετε εσείς π.χ. χάντρες, στράς, πούλιες, πέρλες, πέ-
τρες, γυάλινες χάντρες, πλακίδια χαλκού, σφραγίδες, χρυσόσκονες, σκιές για τα μάτια, κουμπώμα-
τα, βάσεις για καρφίτσες, κρίκους, αλυσίδες, βελόνες, αγκράφες, κλιπς και γατζάκια για σκουλαρί-
κια, κορδελίτσες λεπτές, καθρεφτάκια, φίλντισι, zircon, δερματάκια, σύρμα χρυσό - χρωματιστό - α-
σημένιο, ψηφιδούλες, ζώνες παλιές, παλιά κοσμήματα κτλ.
– βερνίκι – πλάστης
– κόλλα ταχείας συγκόλλησης – οδοντογλυφίδες , φόρμες σε διάφορα σχήματα κτλ.
– ακρυλικά χρώματα (για το άσπροfimo)
– οδοντόβουρτσα, πινελάκια
– μαχαιράκι, ψαλίδι, κοπίδι, φόρμες
307
2.33 Πω
ως δουλεύουμεε τοο fimo
Προτού ξεκινήσουμε την κατασκευή μας, ας πειραματιστούμε πρώτα με το υλικό για να μάθουμε να το
ελέγχουμε :
1) Ζυμώνουμε καλά σε μικρές ποσότητες για να μη δημιουργηθούν σκασίματα κατά το ψήσιμο.
2) Πλάθουμε μπαλάκια, φτιάχνουμε επίπεδα σχήματα με τον πλάστη, σχηματίζουμε λουκάνικα και ό,τι
άλλο σχήμα θέλουμε.
3) Για να πετύχουμε την όψη του μαρμάρου, φτιάχνουμε διαφόρων χρωμάτων μακαρονάκια από fimo
και τα πλάθουμε σε μπαλάκια. Προσοχή μην ανακατευτούν πολύ τα χρώματα μεταξύ τους. Αν δε μας
αρέσει, ξαναδοκιμάζουμε.
4) Με το χέρι λειαίνουμε την επιφάνεια και με μια οδοντόβουρτσα φτιάχνουμε το εφέ του «σαγρέ».
5) Διακοσμούμε τη βάση fimo που φτιάξαμε με διάφορα εξαρτήματα. Πιέζουμε καλά τα πρόσθετα στοι-
χεία στη βάση για να μην αποκολληθούν.
6) Χρωματίζουμε πριν το ψήσιμο με σκιές ματιών, χρυσόσκονες κτλ.
7) Ψήνουμε το κόσμημα.
8) Σε καρφίτσες, αγκράφες κολλάμε τις μεταλλικές βάσεις με κόλλα μετά το ψήσιμο.
9) Βερνικώνουμε εάν θέλουμε.
308
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
ΚΑΤΑ
ΑΣΚΕΥ
ΥΕΣ
Σ
Με όλα αυτά τα υλικά μπορείτε πλέον να ξεκινήσετε τις κατασκευές σας.

• Πειραματιστείτε στα σχήματα που θα φτιάξετε. Δοκιμάστε και ανακαλύψτε τεχνικές για να κάνετε δια-
κοσμητικά σχέδια: τρυπίτσες μ3 οδοντογλυφίδες, στρογγυλά αποτυπώματα νομισμάτων το κεφαλάκι
καρφίτσας, σαγρέ υφή με την οδοντόβουρτσα, σχήματα από το ίδιο το
fimo, όπως πλεξίδες, χάντρες, λουλουδάκια κτλ. Υπάρχουν πολλά εί-
δη κοσμημάτων όπως:
– Κουμπιά (χρησιμοποιήστε πρώτα χάρτινα πατρόν)

– Κολιέ
– Καρφίτσες
– Σκουλαρίκια
– Σετ κοσμημάτων
– Μενταγιόν
– Αγκράφες ζώνης
– Βραχιόλι
– Καρφίτσα γραβάτας
– Ό,τι άλλο σκεφτείτε
T Μην ξεχνάτε να κάνετε τρυπίτσες πριν ψηθούν στα σκουλαρίκια

για να περαστούν τα γατζάκια (τρυπητά σκουλαρίκια), στο κό-
σμημα μεταγιόν για να περαστεί μετά η αλυσίδα ή σε ότι άλλο
χρειαστεί.
309
3.1 Όταν θα φτιάχνετε τα κοσμήματά σας, καλό θα ήταν να έχετε μια ολοκληρωμένη ιδέα στο μυαλό
σας για το τι θέλετε να κατασκευάσετε, τι στιλ θα έχει και τι ύφος.
Πααρααδείγγμααταα
Κοσμήματα με
– γεωμετρικά σχέδια και φόρμες
– στιλ μποέμ
– ρομαντικό στιλ
– κλασικό στιλ
– μοντέρνο στιλ
– ασπρόμαυρες αντιθέσεις
– παλιομοδίτικο ύφος
– έθνικ ύφος
– βραδινό στιλ
– καλοκαιρινό στιλ
– με διακριτικό ή έντονα χρωματικό στιλ κ.α.
T Σημαντικό είναι να φτιάξετε κάτι που σας εκφράζει και πάνω από όλα που θα το χρησιμοποιήσετε.
310
3.22 Δρααστηριόότηταα - Πααράδειγγμα: βραδινό μενταγιόν
• Σχηματίζουμε το βασικό κομμάτι με μαύρο fimo.
• Με μια οδοντόβουρτσα του δίνουμε σαγρέ μορφή.
• Πιέζουμε τις άκρες μιας αλυσίδας στο fimo και τις καλύπτουμε με πεπλατυσμένο fimo μπαλάκια και
πέτρες.
• Στη μέση του fimo τοποθετούμε μια γυάλινη πέτρα.
• Πλάθουμε μικρά μακαρονάκια fimo και τα τοποθετούμε γύρω από την πέτρα σχηματίζοντας έτσι πέ-
ταλα λουλουδιού.
• Φτιάχνουμε φύλλο και κοτσανάκι με fimo.
• Βάφουμε με χρυσομπρούτζινη σκόνη χρησιμοποιώντας λεπτό πινέλο.
• Ψήνουμε.
• Βερνικώνουμε.
ΣΥΝΟΨΗ
Στο μάθημα αυτό κατασκευάσαμε κοσμήματα που δεν είναι σαν τα άλλα και που σίγουρα δεν υ-
πάρχουν όμοιά τους στα καταστήματα. Με φαντασία και πολλά διαφορετικά υλικά φτιάξαμε τα δι-
κά μας αριστουργήματα, απόλυτα δεμένα με την προσωπικότητα του καθενός μας. Το κόσμημα
θέλει λίγη διάθεση και αρκετό θάρρος και φαντασία.
311
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 199
ΔΙΑ
ΑΚΟΣΜΗΤΙΚ
ΚΑ ΑΠΟ
Ο ΠΗΛ
ΛΟ
ΣΚΟΠΟΟΣ
Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να περιγραφούν τεχνικές κατασκευής διακοσμητικών από πηλό.
ΠΡ
ΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝ ΝΑ ΑΠΟΟΤΕΛΛΕΣΣΜΑΤΑ Α
Όταν θα ολοκληρώσετε τη μελέτη αυτού του κεφαλαίου θα μπορείτε να:
• Κατασκευάσετε διακοσμητικά αντικείμενα και ανάγλυφα από πηλό.
ΕΝ
Α
• Φύλλο από πηλό
• Μοτίβο
• Φόρμα
• Υάλωμα
• Ανάγλυφη ζωγραφική
• Ανάγλυφοι σταυροί
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΙΚ
ΚΕΣ Σ ΠΑ
ΑΡΑΑΤΗΡΗΣ ΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από δύο ενότητες. Στην πρώτη δίνεται η εισαγωγή και στη δεύτερη περι-
γράφονται τα στάδια κατασκευής διακοσμητικών από πηλό.
313
314
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΕΙΣ
ΣΑΓΩ
ΩΓΗ
Έχοντας ήδη αποκτήσει αρκετές θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις γύρω από τις διάφορες διαδικασίες
και τεχνικές της κεραμικής, στην ενότητα που θα ακολουθήσει θα αναπτύξουμε ορισμένα παραδείγμα-
τα, όπου θα διαπιστώσετε ότι οι ίδιες τεχνικές μπορούν να εφαρμοστούν για τη δημιουργία ενός διακο-
σμητικού από πηλό.
315
316
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
Μικκρά πήλλιννα διαακοσμητικκά
• Ανοίγετε ένα φύλλο από πηλό, όπως περιγράψαμε

στην ενότητα της κεραμικής.
• Επιλέξτε να απεικονίσετε τα μοτίβα που σας ενδια-
φέρουν είτε προφίλ είτε ανφάς. Προβλέψτε να α-
νοίξετε μια τρύπα στο πίσω μέρος για να μπορείτε να
τα κρεμάσετε στον τοίχο.
• Φτιάξτε σε ένα λευκό χαρτί το πατρόν του μοτίβου και τοποθετήστε το πάνω στον απλωμένο πηλό.
Με μια σπάτουλα κόψτε το περίγραμμα της φιγούρας και καθαρίστε τις άκρες.
• Επιλέξτε να κατασκευάσετε τα διακοσμητικά σας με δυνατό πηλό για να μη στραβώσουν στο στέγνω-
μα. Χρησιμοποιούμε ένα μείγμα σκόνης πηλού ανακατεμένη με πυρίμαχο άργιλο ή άμμο χαλαζία σε
αναλογία έως 40%.
• Συμπληρώνετε, εάν θέλετε, κάποιες επιπλέον χαρακτηριστικές φόρμες ενσωματώνοντάς τες με αραι-
ωμένο πηλό, χαράζετε γραμμές, αποτυπώνετε μοτίβα με σφραγίδες ή ζωγραφίζετε με μπατανά.
• Υαλώνετε αργότερα με άχρωμο, διαφανές σμάλτο τα μπατανισμένα κομμάτια.
Ανάάγλυφοοι στααυροί
• Για μια τέτοια εργασία, κατάλληλο είναι το μείγμα πηλού

που περιγράψαμε στα πήλινα διακοσμητικά.
• Ανοίγουμε ένα φύλλο πηλού πάχους 2 εκ. Μεταφέρου-
με το σχέδιο από το πατρόν, όπως κάναμε προηγουμέ-
νως. Φροντίζουνμε να ανοίξουμε μια τρύπα για να κρε-
μιέται από τον τοίχο.
• Διακοσμούμε την επιφάνεια του σταυρού σχηματίζοντας
βαθουλώματα ή προσθέτοντας φόρμες.
• Εάν ψήσουμε το σταυρό, στα βαθουλώματα του ήδη ψη-
μένου σταυρού βάζουμε με το πινέλο αρκετή ποσότητα
έγχρωμου, συμπαγούς υαλώματος. Εναλλακτικά μπο-
ρούμε να χρωματίσουμε με μπατανά, και μετά το ψήσι-
μο υαλώνουμε τα σημεία με διαφανές άχρωμο υάλωμα.
317
Ανάάγλλυφη ζωγραφικκή μεε πηλλό
• Ανοίγουμε ένα φύλλο πηλού όπως περιγράψαμε πα-

ραπάνω.
• Κόβουμε ορθογώνια πλακάκια σε όποιες διαστάσεις
επιθυμούμε από το φύλο του πηλού.
• Χαράζουμε τα περιγράμματα της παράστασης πά-
νω στο πλακάκι.
• Τοποθετούμε ισόπαχα πήλινα μακαρόνια πάχους 5
χιλιοστών πάνω στα περιγράμματα, που τα έχουμε
χαράξει ελαφρά με ένα βελόνι, και τα κολλάμε με α-
ραιωμένο πηλό. Λειαίνουμε τις ενώσεις με ένα γλύ-
φανο.
• Επίσης μπορούμε να προσθέσουμε φόρμες, να σκά-
ψουμε, να χαράξουμε, να δημιουργήσουμε ανάγλυφα.
• Χρωματίζουμε τις κεραμικές ζωγραφιές μας με χρω-
ματιστά υαλώματα, με μπατανάδες και από πάνω με
διάφανο άχρωμο υάλωμα. Εναλλακτικά, με γυαλιά
από παλιά μπουκάλια μπορούμε να πετύχουμε εντυ-
πωσιακούς χρωματισμούς.
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο αυτό περιγράψαμε κάποιες από τις τεχνικές με τις οποίες κατασκευάζουμε διακο-
σμητικά από πηλό. Επειδή όμως οι τεχνικές και οι δυνατότητες που μας δίνει η τέχνη της κεραμι-
κής δεν εξαντλούνται στα όρια δύο ενοτήτων, ας αποτελέσουν την αφορμή που θα σας οδηγή-
σουν να ανακαλύψετε τις εκφραστικές σας δυνατότητες.
318
ΚΕΦ
ΦΑΛΑΙΟ
Ο 20
ΙΚ
ΚΕΒ
ΒΑΝΑ
ΣΚΟΠΟ ΟΣ
Η τέχνη του ικεβάντα δίνει σε όλους την ευκαιρία να είναι δηµιουργικοί, χωρίς να έχουν κάποιο ξεχω-
ριστό καλλιτεχνικό ταλέντο. Βασίζεται στην εξάσκηση και η εξάσκηση φέρνει την επιτυχία. Είναι µια τέ-
χνη που θα εξασκήσει ιδιαίτερα το µάτι µας, µια και θα µας κάνει να αντιµετωπίζουµε τα φυτά µε άλλο
τρόπο. Κλαδιά ή φυτά που ούτε θα τους δίναµε σηµασία µπορεί να δώσουν ιδιαίτερο ύφος στη δηµι-
ουργία µας και να πάρουν άλλη υπόσταση. Μια σύνθεση ικεβάνα χρειάζεται απλά υλικά και δεν είναι
χρονοβόρα.
ΕΝ
∆ΙΑ
Α
• Υποκείµενο
• Αντικείµενο
• Βοηθητική γραµµή
• Συµπληρωµατικά
• Ισορροπία
• Σχήµατα
• Χώρος
ΕΙΣ
ΑΡΑΑΤΗΡΗΣΣΕΙΣΣ
Το κεφάλαιο αυτό αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη παρουσιάζεται ένα σύντοµο ιστορικό. Στη
δεύτερη αναλύεται η βασική δοµή της τέχνης αυτής και παραθέτονται παραδείγµατα - δραστηριότητες.
Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται τα υλικά.
319
320
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α1
ΙΣ
ΣΤΟ
ΟΡΙΚ
ΚΟ ΤΗΣ
Σ ΤΕΧ
ΧΝΗΣ
Σ ΙΚ
ΚΕΜ
ΜΠΑ
ΑΝΑ
Α
Οι Ιάπωνες έχουν µια απαράµιλλη αίσθηση στις τέχνες, στην αρ-

χιτεκτονική, στην εσωτερική διακόσµηση και ιδιαίτερα στη σύνθε-
ση λουλουδιών και φυτών που διακοσµούν το εσωτερικό των σπι-
τιών τους. Μέχρι τώρα, στη ∆ύση δεν έχουµε εξετάσει σε βάθος
την τέχνη του Ικεµπάνα, µια αρχαία τέχνη σύνθεσης φυτών, που
θυµίζει την τέχνη της γλυπτικής.
Το ικεµπάνα είναι κάτι περισσότερο από µια απλή οργάνωση
λουλουδιών µεταξύ τους. Στο διάβα των αιώνων, οι Ιάπωνες δά-
σκαλοι ανέπτυξαν συγκεκριµένους κανόνες που δίνουν σηµασία
στα φυσικά σχήµατα και τις γραµµές των φυτών, στο χώρο που
τα περιβάλλει και στον καλύτερο δυνατό τρόπο για να τα αναδεί-
ξουµε. Στην Ιαπωνία, το ικεµπάνα εξασκείται από εκατοµµύρια αν-
θρώπους ως µια χαλαρωτική µορφή τέχνης, και λαβαίνει χώρα
ακόµα και σε σχολικά προγράµµατα.
Η τέχνη του ικεµπάνα δυναµώνει τους δεσµούς µας µε τη φύση, µας δίνει την ευκαιρία να εκφρα-
στούµε προσωπικά και αναπτύσσει την ικανότητά µας να «βλέπουµε» µε νέους τρόπους.
Η λέξη ikebana χωρίζεται σε δύο λέξεις, στην λέξη iIke και
στην λέξη hana. Hana ή bana σηµαίνει λουλούδι ή φυτό. Το ike
προέρχεται από 3 ρήµατα: ikeru, ikiru, ikasu, που σηµαίνουν να
οργανώνεις φυτά, να ζεις και να κάνεις τη ζωή καλύτερη.
Όπως καταλαβαίνουµε η τέχνη του ικεµπάνα είναι ολόκληρη
φιλοσοφία για τους Ιάπωνες, όπως και άλλες µορφές τέχνης που
έχουν µεγάλη σηµασία για αυτούς: η καλλιγραφία, η ποίηση, η τε-
λετή του τσαγιού. Στόχος του Ikebana δεν είναι να «γεµίσει» το χώ-
ρο, αλλά να δηµιουργήσει ένα νέο, γι' αυτό και τα λουλούδια, τα
φυτά ακόµα και τα βάζα αντιµετωπίζονται µε τη νοοτροπία της
γλυπτικής. Είναι η τέχνη του να «δίνεις» ζωή στα φυτά.
Το ικεµπάλα είναι µια τέχνη τοποθέτησης. Τα φυτικά υλικά εί-
ναι προσεκτικά τοποθετηµένα, σύµφωνα µε κανόνες µετρήµατος
και γωνιών. Οι κανόνες αυτοί αναπτύχθηκαν από τους Ιάπωνες δα-
σκάλους αυτής της τέχνης. Οι κανόνες αυτοί δε δηµιουργούν πα-
321
ρόµοια έργα, αντίθετα είναι η βάση για πολύτιµες δηµιουργίες. Για να δουλέψουµε την τέχνη αυτή που
είναι ο δεσµός ανθρώπου και της φύσης σύµφωνα µε τους Ιάπωνες, χρειάζεται ηρεµία, υποµονή, χα-
λαρές, απαλές και γλυκές κινήσεις.
322
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α2
2.11 Τεεχνικκές
Υπάρχουν 3 βασικές τεχνικές ικεµπάλα
1) απλή hana
2) Moribana
3) Nageire
T Η τέχνη του ικεµπάλα δίνει ιδιαίτερη σηµασία στα λουλού-

δια και στα φυτά που υπάρχουν σε κάθε εποχή του χρόνου.
Γι' αυτό όταν θα ξεκινήσουµε τις δικές µας συνθέσεις, θα
δουλέψουµε µε εποχιακά λουλούδια και φυτά (ανοιξιάτικα
αν είναι άνοιξη κτλ.).
Οι τεχνικές θα µας βοηθήσουν να κατανοήσουµε καλύτε-
ρα την ισορροπία, τα σχήµατα και το πιο σηµαντικό, την έννοια
του χώρου.
2.22 Οι βασικκές γρραµµέές τοου ικκεµπάάλα

Τα πιο σηµαντικά λουλούδια και κλαδιά σε µια σύνθεση ικεµπάλα είναι γνωστά ως οι βασικκές γραµµές.
Είναι τα πρώτα βασικά φυτικά υλικά που τοποθετηθούν στη σύνθεση και θα αποτελούν την εσωτερική
δοµή της.
Τις βασικές γραµµές θα τις χωρίσουµε σε 4 κατηγορίες:

Α) Αντικείµενο
Β) Υποκείµενο
Γ)) Βοηθητική γραµµή
∆) Συµπληρωµατικά
Α) Αντικείµενο είναι το πρώτο κλαδί που θα τοποθετηθεί στη σύνθεση. Είναι πάντα το µακρύτερο κλα-
δί σε µια δηµιουργία. Το µήκος του καθορίζεται από το µέγεθος της βάσης µας (βάζο, κασπό κτλ.).
Το µέγεθος των υπόλοιπων στοιχείων υπολογίζεται µε βάση το µέγεθος του αντικειµένου.
Β) Υποκείµενο είναι συνήθως το πρώτο πράγµα που προσέχουµε όταν κοιτάµε µια σύνθεση. ∆ένει όλα
τα στοιχεία της σύνθεσης µεταξύ τους. Συνήθως το υποκείµενο είναι λουλούδι και µπορεί να υπο-
στηριχθεί ακόµα και από ένα κοµµάτι του ίδιου είδους.
323
Γ) Βοηθητική γραµµή είναι το φυτικό στοιχείο που υποστηρίζει οπτικά το αντικείµενο. Σε πολλές συνθέ-
σεις το αντικείµενο και η βοηθητική γραµµή µοιάζουν λες και φυτρώνουν από το ίδιο σηµείο. Η βοη-
θητική γραµµή είναι µικρότερη από το αντικείµενο.
∆) Συµπληρωµατικά είναι τα τελευταία συµπληρωµατικά στοιχεία που τοποθετούνται στη σύνθεση, εάν
είναι απαραίτητο, για να της προσθέσουν και άλλη οµορφιά. Το µεγαλύτερο συµπληρωµατικό δεν
µπορεί να ξεπερνά τα 2/3 του µήκους του αντικειµένου. Πρέπει να έχουµε υπόψη µας πως τα συµπλη-
ρωµατικά στοιχεία δεν πρέπει ποτέ να επισκιάζουν το υποκείµενο. Ο ρόλος των συµπληρωµατικών εί-
ναι να υποστηρίζουν τις βασικές γραµµές.
2.3 Κόψιµµο κοτσσανιώ

ών
Το µήκος του αντικειµένου είναι πάντα εξαρτώµενο από το πλά-
τος ή το ύψος της βάσης µας. Για παράδειγµα, σε ρηχές βάσεις
παίρνουµε το φυτό µας και το ξαπλώνουµε κατά µήκος της βάσης.
Κόβουµε από τη µια µεριά όσο περισσεύει και από την άλλη αφή-
νουµε ένα δύο πόντους. Τα λουλούδια τα µετράµε από την ένω-
ση του κοτσανιού µε τα σέπαλα.
2.44 Στη συνέχεια θα δούµε µερικά παραδείγµατα τοποθέτησης των βασικών γραµµών σε γωνίες. ∆ε χρει-
άζεται να χρησιµοποιήσουµε όργανα µέτρησης, όλοι γνωρίζουµε µε το µάτι τις µοίρες των γωνιών.
2
Φωτοογραφίες:
1
1) Αντικείµενο
2) Βοηθητική γραµµή
3) Υποκείµενο
3 4) Συµπληρωµατικά
4
324
Πααραδείγµααταα
325
326
ΕΝ
ΝΟΤΗΤΑ
Α3
Εξοοπλλισσµόός
Για να ξεκινήσουµε τις πρώτες Ikebana δηµιουργίες µας θα χρειαστούµε:
• Ψαλίδι
• Συρµατάκι λεπτό για τυχόν δεσίµατα
• Κόπτες κηπουρικής
• Μαχαίρι
• Υλικά από ανθοπωλεία για να στερεώνουµε τα φυτικά µας στοιχεία στις ρηχές βάσεις
• Βάσεις (Γιαπωνέζικα βάζα, κασπό κλπ.)
• Λουλούδια, φυτά, κλαριά
Η ελληνική φύση είναι γεµάτη από άγρια και όµορφα φυτά, δέντρα και λουλούδια. Θα δώσουµε έ-
τσι το δικό µας µεσογειακό χρώµα στο ικεµπάλα δηµιούργηµά µας. ∆εν είναι απαραίτητο να αγοράσου-
µε µόνο ακριβά λουλούδια από ανθοπωλείο, αρκεί να κοιτάξουµε τα δέντρα γύρω µας, τους κήπους τα
πάρκα και ας ζούµε σε πόλη.
ΣΥΝΟΨΗ
Στο κεφάλαιο αυτό πήραµε µια µικρή γεύση της τέχνης του ικεµπάνα. Μάθαµε τις βασικές γραµ-
µές του ικεµπάνα και προσπαθήσαµε να κατανοήσουµε την οµορφιά και την αρµονία αυτής της
τέχνης.
327
328
ΒΙΒ
ΒΛΙΟ
ΟΓΡΑ
ΑΦΙΑ
Α
Αργκάν, Τ.Κ., Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1988.

Μύστακας, Ε., Οδηγός αγιογραφίας, θεωρία και τεχνική της φορητής εικόνας, Αθήνα, 2005.
Μπόρντμαν, Τ., Αρχαία ελληνική τέχνη, Αθήνα, 1980.
Γουέμπστερ, Τ. Β. Λ. Hellenistic art, Λονδίνο, 1967.
Ζωγραφική Βυζαντινών Χειρογράφων, Αθήνα, 1995.
Βαλσαμάκη, Α., Αγιογραφίες, τεύχη Α, Β, Γ, Αθήνα 2004.
Διονύσιος ο εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, Αθήνα, 1976.
Βοκοτόπουλος, Π., Βυζαντινές Εικόνες, Αθήνα, 1995.
Κόντογλου, Φ, Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας, Αθήνα, 1979.
Βράνος, Ιωάννης, Η τέχνη της αγιογραφίας, βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη, Αθήνα, 1986.
Ζαμβακέλλης, Π.Α., Εισαγωγή στη βυζαντινή ζωγραφική, Αθήνα, 1985.
Χόνορ, Χ., Φλέμινγκ, Τ., Ιστορία της Τέχνης, τόμος 4, Αθήνα, 1991.
Γκόμπριχ, Ε., Το Χρονικό της Τέχνης, Αθήνα, 2001.
Φλώρου, Ε., Μοντέρνα Τέχνη μια πρώτη προσέγγιση, Αθήνα, 1997-1998.
Φλώρου, Ε., Η μεταπολεμική τέχνη 1945-1990, μεταμοντερνισμός, 1980, Αθήνα, 1997-1998.
Εικαστική παιδεία, τεύχος Νο 12, Αθήνα, 1996.
Κορμανός, Α., Σ., Μαριονέττες, Η τεχνική της κινούμενης κούκλας, Αθήνα, 2003.
Ντελπέ, Α., Κούκλες και Μαριονέττες, Αθήνα, 1987.
Γκέρχαρντ, Φ., Μαθήματα Κεραμικής, Αθήνα, 1992.
Κονστάντ, Κ., Ογκντέν, Σ., Η παλέτα του κεραμίστα, Αθήνα, 2000.
Τσαβαρρία, Χ., Κεραμική, η τέχνη της κεραμικής βήμα προς βήμα Merehurst Ltd, 1994.
Τσαβαρία, Χ., Τεχνικές Πηλοπλαστικής, Αθήνα, 2005.
Πλάουμαν, Τ., Εγκυκλοπαίδεια της γλυπτικής, Αθήνα, 2000.
Φλώρου, Ε., Γιάννης Τσαρούχης, Η ζωγραφική και η εποχή του, Ο Τσαρούχης ζωγράφισε τη μητέ-
ρα μου το 1936, Αθήνα, 1999.
Παρραμόν, Χ., Οδηγός Ακρυλικού, Αθήνα, 2001.
Παρραμόν, Χ., Οδηγός Υδατογραφίας, Αθήνα, 2001.
Ολμέδο, Σ., Γκ., Πώς να ζωγραφίζετε με παστέλ, Αθήνα, 1999.
Παρραμόν, Χ., Οδηγός ελαιογραφίας, Αθήνα, 2001.
Παρραμόν, Χ., Πώς να ζωγραφίζετε με ελαιοχρώματα, Αθήνα, 1999.
Δημητρέλης, Λ., Δ., Προοπτικό σχέδιο, Θεσσαλονίκη, 1987.
329
Sotheby's, Impressionist and Modern Paintings, Drawings, Watercolours and Sculpture, Λονδίνο, 1989.
Ντίκινς, Ρ., Γκρίφφιθ, Μ., Εισαγωγή στην Τέχνη, Usborne Publishing Ltd, 2003.
Τζόρνταν, Ρ., Φ., Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 1981.
Ρηντ, Χ., Ιστορία της μοντέρνας γλυπτικής, Αθήνα, 1979.
Ρηντ, Χ., Λεξικό εικαστικών τεχνών, Αθήνα, 1986.
Ρηντ, Χ., Ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής, Αθήνα, 1978.
Άρνασον, Χ., Ιστορία της σύγχρονης τέχνης, Ζωγραφική - Γλυπτική - Αρχιτεκτονική - Φωτογραφία,
Θεσσαλονίκη, 1995.
Μάρεϋ, Πήτερ - Λίντα, Η τέχνη της Αναγέννησης, Αθήνα, 1995.
Μπαζέν, Ζ., Μπαρόκ και Ροκοκό, Αθήνα, 1995.
Μανωλεδάκη - Λαζαρίδη, Ι., Το σχέδιο, θεωρία και πρακτική.
Παπασταμούλης, Κ., Χρώμα-Σκίτσο και αρχές ελευθέρου σχεδίου, Αθήνα, 2003.
Olga's, Drawings, Dover Publications, Νέα Υόρκη, 1973.
Hopper, Drawings, Dover Publications, Νέα Υόρκη, 1989.
Karcher, E., Dix, Taschen, 1989.
Ίττεν, Γ., Τέχνη του Χρώματος, Αθήνα, 1998.
Masterpieces of western Art, Taschen, 2005.
ΒΙΤΡΟ
Ο
ΚΗΡΟ
ΟΠΛ
ΛΑΣΤΙΚ
ΚΗ
Ρούλα Παπανικολάου Με φαντασία και υλικά από τη φύση, εκδ. Μικρός Πρίγκηπας.
Σου Σπερ Κατασκευή κεριών, εκδ. Καρακωτσόγλου.
Laura H. Chapman Διδακτική της Τέχνης, εκδ. Νεφέλη.
Τιτίκα Σάλλα - Δοκουμετζίδη Δημιουργική φαντασία και παιδική τέχνη, εκδ. Εξάντας.
ΧΑΡΤΟ
ΟΠΟ
ΟΛΤΟ
ΟΣ
Ρούλα Παπανικολάου, Με φαντασία και υλικά από τη φύση, εκδ. Μικρός Πρίγκηπας
ΕΣ
ΣΩΤΕΡΙΚ
ΚΗ ΔΙΑ
ΑΚΟΣΜΗΣ
ΣΗ
E.H. Gombrigh Το Χρονικό της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

New bedroom desing, daab
New apartment design, daab
Χαράλαμπς Θ. Μπούρας, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής Μέλισσα.
Φωτογραφικό αρχείο Ελπίδας Δημόγιαννη
330
ΚΟΣΜΗΜ
ΜΑ
Sigrid Elsenhans, Κοσμήματα από τεχνητό πηλό cernit n' fimo, εκδ. Εργάνη.
Cornelia Rudolp, Κοσμήματα 2 από τεχνητό πηλό cernit n' fimo, Εργάνη.
Rose Zimmermann, Κοσμήματα με σμάλτο, Εργάνη.
ΨΗΦ
ΦΙΔ
ΔΩΤΟ
Ο
Werner Roll, Ψηφιδωτά Καλλιτεχνικές κατασκευές 26, εκδ. Εργάνη.

Γιάννης Λουκιανός, Η τέχνη του ψηφιδωτού και η τεχνική του, εκδ. Βότσαλο.
Biggs, «Εγκυκλοπαίδεια της τεχνικής των ψηφιδωτών», εκδ. Ίων.
ΚΟΛΛΑΖ
Anthony Hodje, Καλλιτεχνικό Εργαστήρι - Κολλάζ, Π. Κουτσούμπος Α.Ε.

Εικαστικά Α' τάξη ενιαίου λυκείου - ΟΕΔΒ
Γεώργιος Πολύζος, Τα καλλιτεχνικά στο Γυμνάσιο, εκδόσεις Ίων.
Gilles Neret, Matisse cut-outs, Tashen.
Φωτογραφικό υλικό από το αρχείο της Εύας Νικολοπούλου
Φωτογραφικό υλικό από το αρχείο της Ελπίδας Δημόγιαννη
Φωτογραφικό υλικό από το αρχείο της Φανής Τσακιρίδου
Χάρτινες Συνθέσεις απ’ τη σειρά Τι φτιάχνουν τα χέρια μου, εκδ. Πατάκη.
Σίσυ Κορακή-Γκαρθία, Το παιδί, η λάσπη και ο πηλός, εκδ. Δελφίνι.
ΧΑΡΑ
ΑΚΤΙΚ
ΚΗ
Β' ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ Α.Σ.Κ.Τ.,

Χαρακτική (Απαρχές-οι βασικές αρχές)
Τα αντίτυπα και η αρίθμησή τους, Νοέμβρης 1982
Λεώνη Βιβάλη, Το γνήσιο χαρακτικό έργο
Laura H. Chapman «Διδακτική της Τέχνης»
Χιου Χόνορ - Τζον Φλέμινγκ, Ιστορία της Τέχνης, Υποδομή
E. H. Combrich, Το Χρονικό της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ.
Έλληνες Χαράκτες στον εικοστό αιώνα, από τις συλλογές της Alpha Bank και του Μορφωτικού Ιδρύ-
ματος Εθνικής Τραπέζης
331
21.eikastika_BIBLIOGRAFIA_`4.qxd 26/3/2007 2:46 Page 332
PATCHWORK
«21 sensational patchwork bags» Susan Briscol - David & Charles, εκδόσεις
IKEBANA
Diane Norman & Michelle Cornell, Ikebana, Conran Octopus.
332

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Επιστηµονική Ευθύνη Άσπα Τσαούση, ∆ρ. Κοινωνιολογίας, Επίκ.

Συγγραφή ∆ανιήλ Ανθούλα, Κορκοβέλου Αγγελική

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΧΩΡΟΣ - ΟΓΚΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΣΧΕΔΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - MEIKTEΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΤΕΜΠΕΡΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

ΕΝΟΤΗΤΑ 5 - ΖΩΓΡΑΦΙΖΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΕΡΕΩΝ ΜΕ ΟΛΑ ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ . . . . . . . . . . .85

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΥΔΑΤΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΤΗΝ ΥΔΑΤΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΧΡΩΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

ΕΝΟΤΗΤΑ 5 - ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΜΕ ΑΚΟΥΑΡΕΛΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΤΕΧΝΙΚΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . .139

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΒΑΣΙΚΕΣ ΦΟΡΜΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . .159

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΚΟΛΑΖ ΜΕ ΧΡΩΜΑΤΙΣΤΑ ΧΑΡΤΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΦΩΤΟΚΟΛΑΖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΨΗΦΟΔΕΤΗΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΒΙΤΡΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . .219

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ KΕΡΑΜΙΚΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - YΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΠΗΛΙΝΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229

ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΥΠΟΤΥΠΩΔΟΥΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗ ΤΑΞΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239

ΕΝΟΤΗΤΑ 4 - ΓΥΨΟΓΑΖΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247

Σκοπός, Προσδοκώμενα Αποτελέσματα, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . .257

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΜΑΡΙΟΝΕΤΤΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - Η ΜΑΡΟΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - Η ΜΑΡΙΟΝΕΤΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265

Σκοπός, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕΡΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273

ΕΝΟΤΗΤΑ 3 - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΤΣΓΟΥΟΡΚ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .295

Σκοπός, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΣΜΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 - ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309

Σκοπός, Έννοιες Κλειδιά, Εισαγωγικές Παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .319

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΚΕΜΠΑΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321

1.1 Τι είνναι τέέχνη

1.22 ∆ιααµάάχες γιαα την τέχχνη

Στο πέρασµα των αιώνων η τέχνη προκάλεσε

Ferd von Rayski Χουάν Μιρό

1.33 Αξίαα και τιµήή τηης τέέχνηςς