Χάρησ Εξερτζόγλου

Μνθμη και γενοκτονία

Η αναγνώριςη τησ «Γενοκτονίασ του Ποντιακοφ και

Μικραςιατικοφ Ελληνιςμοφ» από το ελληνικό κοινοβοφλιο

Αναδημοζίευζη από ηο CD που περιέχεηαι ζηο

περιοδικό Historein/Ιζηορείν 4, 2003-2004

1
Το Φεβρουάριο του 1994 θ Ελλθνικι Βουλι ψιφιςε ομόφωνα υπζρ τθσ
αναγνϊριςθσ τθσ γενοκτονίασ των Ροντίων από τουσ Τοφρκουσ και κεςμοκζτθςε
τθν 19θ Μαΐου ωσ Θμζρα Μνιμθσ του ςυμβάντοσ. Το Σεπτζμβριο του 1998 το
Κοινοβοφλιο κακιζρωςε τθν 14θΣεπτεμβρίου ωσ Θμζρα Μνιμθσ τθσ γενοκτονίασ
του μικραςιατικοφ ελλθνιςμοφ κατά το 1922. Ραρότι το Ρροεδρικό Διάταγμα
απεςφρκθ ςτθ ςυνζχεια, για τεχνικοφσ όπωσ υποςτθρίχκθκε λόγουσ, θ
επικφρωςθ τθσ «μικραςιατικισ γενοκτονίασ» από το Ελλθνικό Κοινοβοφλιο δεν
παφει να ζχει ιδιαίτερθ ςθμαςία, κακϊσ αναδεικνφει ςειρά ερωτθμάτων
ςχετικϊν με τθν ιςτορία, το παρελκόν και τθ ςυγκρότθςθ τθσ μνιμθσ. Στόχοσ
αυτοφ του ςφντομου κειμζνου, που αντλεί το παράδειγμά του από τα πρακτικά
τθσ Βουλισ για τθ «γενοκτονία», είναι να τοποκετιςει αυτζσ τισ κινιςεισ ςτο
πλαίςιο μιασ ςφγχρονθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ και των όρων με τουσ οποίουσ
ανακυκλϊνεται.

Θ μνθμόνευςθ ενόσ ιςτορικοφ γεγονότοσ από ζνα κεςμό όπωσ το Κοινοβοφλιο

δεν αποτελεί οφτε πρωτότυπο ςυμβάν οφτε ελλθνικι ιδιαιτερότθτα. Αντίκετα, θ
επίςθμθ επικφρωςθ ενόσ ιςτορικοφ ςυμβάντοσ, θ αναγνϊριςθ μιασ επετείου, θ
αποκατάςταςθ ενόσ προςϊπου, αποτελοφν μζροσ τθσ ςυμβολικισ υπόςταςθσ
ανάλογων κεςμϊν ςτθν Ελλάδα και ςτο εξωτερικό. Ανάλογεσ χειρονομίεσ
υποδθλϊνουν τθν άμεςθ δυνατότθτα οικειοποίθςθσ του παρελκόντοσ που
μπορεί να διεκδικιςει ζνασ κεςμόσ, όπωσ το Κοινοβοφλιο. Ταυτόχρονα, όμωσ,
υποδθλϊνουν ι εγγράφονται ςε μια ευρφτερθ ιςτορικι κουλτοφρα που
διαμεςολαβεί τισ ςχζςεισ των κοινωνιϊν με το παρελκόν τουσ και νοθματοδοτεί
τθν εμπειρία τουσ. Είναι δφςκολο να προςδιοριςτοφν τα όρια μιασ πολιτιςμικισ
πρακτικισ όπωσ θ ιςτορικι κουλτοφρα, που ενϊ χρθςιμοποιεί ζνα αςτακζσ
πεδίο όπωσ το παρελκόν, διεκδικεί μζςα ςε αυτό ςτακερζσ και αμετάβλθτεσ
καταςτάςεισ και νοιματα. Κατά τθ γνϊμθ μου υπάρχουν ιςχυρζσ παράμετροι
που πρζπει να ςυνεκτιμθκοφν για τθν κατανόθςθ του φαινομζνου. Θ ιςτορικι
κουλτοφρα αποτελεί ζνα πεδίο κατανόθςθσ, μνθμόνευςθσ και διαχείριςθσ του
παρελκόντοσ άμεςα ςυνδεδεμζνου με τθ διεκδίκθςθ του παρελκόντοσ ςτθ βάςθ
τθσ μνιμθσ και τθσ εμπειρίασ. Θ οικειοποίθςθ του παρελκόντοσ μζςα ςτο πεδίο
τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ ςυχνά γίνεται από υποκείμενα, ομάδεσ και κεςμοφσ
που δεν ζχουν ςχζςθ με το χϊρο τθσ ακαδθμαϊκισ ιςτοριογραφίασ, ςυνικωσ δε
κινοφνται εριμθν τθσ. Θ οικειοποίθςθ αυτι δεν αποτελεί εξωτικι εναςχόλθςθ
αλλά βαςικό ςυςτατικό ςυγκρότθςθσ ταυτότθτασ. Στο μζτρο που το παρελκόν
είναι διεκδικιςιμο και οικειοποιιςιμο από διαφορετικζσ ομάδεσ και για
διαφορετικοφσ ςκοποφσ, το πεδίο τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ χαρακτθρίηεται από
εντάςεισ που δεν διευκρινίηουν, ςυνικωσ ςυςκοτίηουν το ιςτορικό ηθτοφμενο.
Αναμφίβολα, πρόκειται για ζνα πεδίο μυςτικοποίθςθσ, ςτο οποίο θ μνιμθ και θ
εμπειρία διεκδικοφν το δικό τουσ μερίδιο ςτθν ιςτορικι αναπαράςταςθ, όπου οι

2
απόλυτεσ αλικειεσ, θ ανάγκθ τθσ δικαίωςθσ και τθσ αποκατάςταςθσ
διαγκωνίηονται μεταξφ τουσ. Αυτό που ςχεδόν πάντα απουςιάηει ςτο πεδίο αυτό
είναι θ επίγνωςθ τθσ διαμεςολαβθμζνθσ ςυγκρότθςθσ τθσ μνιμθσ και τθσ
εμπειρίασ. Δεν πρόκειται, ωςτόςο, για μια κεμελιϊδθ αντίφαςθ, αλλά για
προχπόκεςθ τθσ ςυγκρότθςθσ τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ. Θ αναγνϊριςθ τθσ
εγγενοφσ ςχετικότθτασ τθσ γνϊςθσ για το παρελκόν, με τθν ζννοια των
διαφορετικϊν ερμθνειϊν που με τθ ςειρά τουσ ςυνδζονται με τισ διαφορετικζσ
εποχζσ μζςα ςτισ οποίεσ εκφζρονται, κα αποςτακεροποιοφςε κάκε αίτθμα
διεκδίκθςθσ του παρελκόντοσ. Ο Maurice Halbwachs ζχει επιςθμάνει, ιδθ από
το μεςοπόλεμο, τθν κοινωνικι καταςκευι τθσ μνιμθσ ωσ μιασ επιλεκτικισ
διαδικαςίασ διαμεςολαβθμζνθσ από τθν ερμθνεία.1 Θ μνιμθ δεν ςτθρίηεται ςε
μια απτι, αντικειμενικι και ευρζωσ αναγνωρίςιμθ εμπειρία αλλά ςε επιλεγμζνεσ
καταςτάςεισ που προκφπτουν μζςα από μθχανιςμοφσ που εδράηονται ςτο
παρόν που τισ καταςκευάηει και όχι ςτο παρελκόν, ςτο οποίο αναφζρονται. Θ
μυκοποίθςθ τθσ μνιμθσ ωσ αφετθρίασ διεκδίκθςθσ του παρελκόντοσ
προχποκζτει τθ λικθ, τθν απϊκθςθ διαφορετικϊν ςθμείων του παρελκόντοσ μθ
ςυμβατϊν με το ςχιμα που εξυπθρετεί. Με άλλα λόγια οι κοινωνίεσ ςυνικωσ
κυμοφνται, μνθμονεφουν, ζνα παρελκόν που δεν ζχουν ηιςει. Ωςτόςο ζχουν τθ
δυνατότθτα να μιλοφν για το παρελκόν αυτό, να το οικειοποιοφνται, να δρουν
και να διεκδικοφν με βάςθ αυτό. Πςο αναγνωρίηει κανείσ τθ διάςταςθ τθσ
καταςκευισ ςτο πεδίο τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ, άλλο τόςο πρζπει να ζχει
επίγνωςθ τθσ πολιτικισ και πολιτιςμικισ δυναμικισ, κακϊσ και τθσ αίςκθςθσ
δικαίου που εμπεριζχει. Στο πεδίο αυτό οι όροι τθσ ςυμβατικισ ιςτοριογραφικισ
προςζγγιςθσ –θ αναηιτθςθ τθσ αντικειμενικότθτασ, θ ζμφαςθ ςτθν πθγι και τον
πυρινα ιςτορικισ αλικειασ που περιζχει, κ.ά.– απλϊσ βρίςκονται μετζωροι. Θ
πίςτθ ςε ζνα παρελκόν, ανεξάρτθτα από το κατά πόςο αυτό είναι βιωμζνο ι όχι,
πλάκει τον δικό τθσ χϊρο και τα δικά τθσ ερείςματα, που δεν είναι απαραίτθτο
να ςτθρίηονται ςε μια ολοκλθρωμζνθ αφιγθςθ, ι ςυνεκτικι ιδεολογία.

Από πολλζσ απόψεισ το πεδίο τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ είναι ςυςτατικό τθσ
παραγωγισ ταυτοτιτων, ζνα πεδίο αςτακζσ και παράλλθλα διαχειρίςιμο, που
επιτελεί αποτελεςματικά τθ ςυμβολικι του λειτουργία. Θ αςτάκεια αυτι μπορεί
να το εκκζτει ςτα πυρά τθσ ακαδθμαϊκισ ιςτοριογραφίασ, ςτο βακμό που θ
τελευταία υπεραςπίηεται τθ διάκριςθ ανάμεςα ςτθν ιςτορία και τθ μνιμθ,
προνομιακό χϊρο ςυγκρότθςθσ τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ. Ο αιςκθτόσ
πολλαπλαςιαςμόσ των μαρτυριϊν προςωπικοφ χαρακτιρα ζχει αντιμετωπιςτεί
ςυχνά με δυςπιςτία. Σφμφωνα με τον Jacques Le Goff θ φοβία απϊλειασ τθσ
μνιμθσ που χαρακτθρίηει τισ ςφγχρονεσ κοινωνίεσ ζχει τροφοδοτιςει αυτι τθ
«μόδα ρετρό», που τθν εκμεταλλεφονται οι ζμποροι τθσ μνιμθσ κακιςτϊντασ
ζτςι τισ μαρτυρίεσ αυτζσ αντικείμενο ευρείασ κατανάλωςθσ.2 Θ δυςπιςτία

3
απζναντι ςτθ μνιμθ και τθ διαχείριςι τθσ με όρουσ που του προκαλοφν
δυςπιςτία οδθγεί τον Le Goff ςε μια μετρθμζνθ αποςταςιοποίθςθ από
εγχειριματα όπωσ αυτό του History at Large, που ειςιγαγε ςτθ Μεγάλθ
Βρετανία ο Raphael Samuel, κακϊσ πιςτεφει ότι θ αυτοβιογραφικι παραγωγι,
που ςτθρίηεται ςτθ μνιμθ, και θ επαγγελματικι παραγωγι, που ςτθρίηεται ςε
περιςςότερο αυςτθρζσ μεκόδουσ, δεν μποροφν να εξιςωκοφν.3 Ο Charles Maier
κινικθκε ςε μια ανάλογθ κατεφκυνςθ όταν υποςτιριξε ότι θ κατάχρθςθ τθσ
μνιμθσ ζτςι όπωσ παραδειγματοποιείται ςτθν παραγωγι μαρτυριϊν
προςωπικοφ χαρακτιρα των επιηϊντων του Ολοκαυτϊματοσ τελικά δεν
εξυπθρετεί παρά μια ςυντθρθτικι πολιτικι ταυτότθτασ, επικεντρωμζνθ ςε μια
ςτενι εκνοτικι βάςθ, θ οποία υποκακιςτά τθν κοινότθτα που βαςίηεται ςτθν
ζννοια του πολίτθ που μοιράηεται ςυνταγματικά και πολιτικά δικαιϊματα και
τθν κοινι προοπτικι μεταςχθματιςμοφ τθσ κοινωνίασ.4 Από τθν άλλθ πλευρά, θ
διάκριςθ μνιμθσ και ιςτορίασ ζχει δθμιουργιςει προβλθματιςμοφσ ςχετικά με
τθ δυνατότθτα τθσ ιςτορίασ να ενςωματϊςει τθ διάςταςθ του τραφματοσ αν
αντιμετωπίςει τθ μνιμθ ωσ μφκο. Κατά τον Dominick LaCapra θ διάκριςθ
ανάμεςα ςτθ μνιμθ και τθν ιςτορία είναι τόςο προβλθματικι όςο και θ ταφτιςι
τουσ. Θ μνιμθ είναι κάτι περιςςότερο και κάτι λιγότερο από ιςτορία και το
αντίκετο. Θ ιςτορία δεν κα μπορζςει ποτζ να ςυλλάβει κάποιεσ πλευρζσ τθσ
μνιμθσ όπωσ θ εμπειρία του πόνου και του μαρτυρίου, θ αίςκθςθ τθσ χαράσ κ.ά.
Ππωσ επίςθσ θ ιςτορία ςυλλαμβάνει πλευρζσ που θ μνιμθ αδυνατεί να
αντιμετωπίςει, όπωσ οι δθμογραφικοί οικονομικοί και οικολογικοί
παράγοντεσ.5 Θ προςζγγιςθ αυτι μασ επιτρζπει να διερευνιςουμε τισ ςχζςεισ
ιςτορίασ/μνιμθσ και ταυτόχρονα ιςτοριογραφίασ/ιςτορικισ κουλτοφρασ.

Ραρότι μια ςυςτθματικι ςυηιτθςθ αυτισ τθσ ςχζςθσ δεν μπορεί να επιχειρθκεί
εδϊ, είναι νομίηω κεμιτό να υποκζςει κανείσ ότι θ ιςτορικι κουλτοφρα ωσ το
ςφνκετο και ανομοιογενζσ πεδίο που διαμορφϊνει μια κοινωνία για τον εαυτό
τθσ δεν μπορεί να είναι τελείωσ αποκομμζνθ από τουσ επιςτθμολογικοφσ όρουσ
με τουσ οποίουσ παράγεται και νομιμοποιείται θ εικόνα αυτι μζςα από τθν
ακαδθμαϊκι ιςτοριογραφία. Λςχυρίηομαι τελικά ότι θ ιςτορικι κουλτοφρα, με τθν
ζννοια τθσ «αυκαίρετθσ» οικειοποίθςθσ ενόσ παρελκόντοσ όπου το δραματικό
και υποκειμενικό ςτοιχείο διεκδικεί το προνόμιο τθσ αποκλειςτικότθτασ ςτθ
μνιμθ, δεν είναι τελείωσ αποκομμζνθ από το χϊρο τθσ ακαδθμαϊκισ
ιςτοριογραφίασ. Ζνα από τα επίπεδα που διαμεςολαβοφν τθν ιςτορικι
κουλτοφρα είναι ακριβϊσ θ ιςτοριογραφία αυτι και το επιςτθμολογικό τθσ
υπόβακρο.

Θ οικειοποίθςθ του παρελκόντοσ ςτο χϊρο τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ, θ

διεκδίκθςθ του δικαιϊματοσ ςε ζνα παρελκόν, τελικά εδράηεται ςε ζνα λόγο
περί αλθκείασ, ςε μια κατάςταςθ που είναι αλθκινι, πζρα από τα υποκείμενα

4
που τθν ερμθνεφουν. Θ αφιγθςθ τθσ προςωπικισ εμπειρίασ, θ ατομικι μνιμθ –
ακόμθ περιςςότερο αυτό που αποκαλοφμε ςυλλογικι μνιμθ– προκφπτουν ςτθ
βάςθ απρόςωπων τρόπων οργάνωςθσ του νοιματοσ πριν φιλτραριςτοφν πίςω
ςτο υποκείμενο που εκφζρει ζνα λόγο για το παρελκόν του. Θ ιςτοριογραφία,
ωσ επίςθμθ, ςυμβατικι εναςχόλθςθ με το παρελκόν, αποτελεί, τουλάχιςτον ζτςι
ιςχυρίηεται, ζνα λόγο περί αλθκείασ, τον οποίο μοιράηεται με τθν κοινωνία που
τθν περικλείει. Δεν υποςτθρίηω ότι οι διάφορεσ εκδοχζσ τθσ ςυμβατικισ ι
λιγότερο ςυμβατικισ ιςτοριογραφίασ αντλοφν ιςχφ από τθ ςυνεκτικότθτα των
αφθγθμάτων που δθμιουργοφν, οφτε βζβαια το αντίκετο. Συνικωσ τα
ακαδθμαϊκά αφθγιματα, παρά τα αναμφίβολα χαρίςματά τουσ, είναι άγνωςτα
ςτο ευρφ κοινό, που διεκδικεί ζνα παρελκόν εριμθν τουσ. Οι αξιϊςεισ όμωσ τθσ
ιςτορικισ γραφισ που κακιςτοφν μια αναπαράςταςθ ζγκυρθ, δθλαδι αποδεκτι,
ςτθ βάςθ τθσ επίκλθςθσ ςυγκεκριμζνων ιδιοτιτων όπωσ θ αντικειμενικότθτα, θ
αλικεια κ.ά., είναι ςυνικωσ ευρφτερα γνωςτζσ. Θ επίκλθςθ τθσ μνιμθσ του
υποκειμζνου, ακόμθ και όταν αυτό που δθλϊνει βρίςκεται ςτον αντίποδα των
επίςθμων ι ακαδθμαϊκϊν εκδοχϊν του ίδιου ςυμβάντοσ –θ διλωςθ ότι «δεν
ξζρω τι λζτε εςείσ, εγϊ ζτςι το ζηθςα»– αποτελεί απλϊσ τοπικι εκδοχι του
λόγου περί αλθκείασ. Εδϊ όμωσ βριςκόμαςτε αντιμζτωποι με ζνα πολιτικό
πρόβλθμα. Θ οικειοποίθςθ του παρελκόντοσ εδραιϊνεται ωσ αναφαίρετο
δικαίωμα, ανεξάρτθτα από τθν «ακρίβεια» τθσ εκδοχισ του παρελκόντοσ που
προβάλλεται. Θ πολιτικοποίθςθ του παρελκόντοσ ςτθ βάςθ τθσ διεκδίκθςθσ του
δικαιϊματοσ να μιλά κανείσ για αυτό αποτελεί εγγενζσ ςτοιχείο τθσ ιςτορικισ
κουλτοφρασ και ςυνιςτά ζνα πρόβλθμα με τθ δικι του ιςτορικότθτα. Θ
διεκδίκθςθ ενόσ παρελκόντοσ τζμνει το πεδίο παραγωγισ ταυτοτιτων με
διαφορετικοφσ και ςυνεχϊσ μεταβαλλόμενουσ τρόπουσ, που ςυχνά εςτιάηουν ςε
περιοχζσ τισ οποίεσ θ ακαδθμαϊκι ιςτοριογραφία παραμελεί ι παρακάμπτει.
Αναμφίβολα, θ αναγνϊριςθ τθσ ςθμαςίασ τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ δεν αναιρεί
τισ εντάςεισ που εξακολουκοφν να υπάρχουν με τθν ακαδθμαϊκι ιςτοριογραφία,
ακόμθ και αν αναγνωρίςει κανείσ τθ ρευςτότθτα των μεταξφ τουσ ορίων. Το
δικαίωμα όμωσ ςτο παρελκόν, ωσ πολιτικό δικαίωμα, δθμιουργεί νζα, και
ςυνεχϊσ μεταβαλλόμενα δεδομζνα, με τα οποία οι ιςτορικοί πρζπει κάποτε να
αναμετρθκοφν.

Ζνα ιςχυρό παράδειγμα τθσ ςχζςθσ ανάμεςα ςτθν ιςτορικι κουλτοφρα και τθν
ιςτοριογραφία, τθσ διεκδίκθςθσ του δικαιϊματοσ να μιλά κανείσ για ζνα
ςτακερό και αμετάβλθτο παρελκόν, με τρόπο που ςυχνά αποκλείει άλλουσ από
το να μιλιςουν για το ίδιο παρελκόν με άλλο τρόπο, αποτελεί θ υπόκεςθ
τθσ/των γενοκτονίασ/ϊν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βριςκόμαςτε ςε μια
περίοδο ςτθν οποία ο λόγοσ περί γενοκτονίασ είναι πυκνότεροσ παρά ποτζ. Το
γεγονόσ ότι υπάρχει ακόμθ μεγάλθ αςάφεια ςχετικά με το ποιο ςυμβάν, ι ποια

5
ομάδα ςυμβάντων, μπορεί να χαρακτθριςτεί ωσ γενοκτονία δεν απζτρεψε τθν
επζκταςθ τθσ χριςθσ του, αντίκετα τθν ενίςχυςε. Ραρότι ο όροσ γενοκτονία
είναι ςχετικά πρόςφατοσ,6 θ πρόςλθψι του διαμεςολαβικθκε εξαρχισ από ζνα
μοναδικό ςυμβάν: τθ Shoah.7 Θ ςυςτθματικι εξόντωςθ του εβραϊκοφ
πλθκυςμοφ τθσ Ευρϊπθσ κατά τον Βϋ Ραγκόςμιο Ρόλεμο, ςτθ βάςθ τθσ
υποτικζμενθσ φυλετικισ του ιδιαιτερότθτασ, δθμιοφργθςε ζνα τραγικό
προθγοφμενο με βάςθ το οποίο μποροφςαν να (ςυγ)κρικοφν άλλεσ βιαιότθτεσ.
Συνζβαλε, επιπλζον, και ςτθν οριςτικι κρυςτάλλωςθ του μφκου τθσ
εβραϊκότθτασ ωσ μιασ ςυνεκτικισ και αναλλοίωτθσ ςτο χρόνο ταυτότθτασ που τθ
μοιράηονται όλοι οι Εβραίοι ανεξάρτθτα από τισ διαφορετικζσ ιςτορικζσ
κοινωνικζσ και πολιτιςμικζσ εμπειρίεσ που μπορεί να ζχουν. Το μοντζλο όμωσ
τθσ εβραϊκισ γενοκτονίασ, ςτθ βάςθ του οποίου επικυρϊκθκε θ ςυνκικθ για τθ
γενοκτονία του Οργανιςμοφ Θνωμζνων Εκνϊν το 1948, δεν λειτοφργθςε
αποτελεςματικά ςχετικά με το τι ακριβϊσ ςυνιςτά μια τζτοια κατάςταςθ. Στο
πζραςμα του χρόνου πολλζσ ομάδεσ, θ εμπειρία των οποίων είχε πάντα μικρζσ ι
μεγαλφτερεσ διαφορζσ από τθ Shoah, ιςχυρίςτθκαν ότι υπζςτθςαν γενοκτονία.
Οι ιςχυριςμοί αυτοί δεν αφοροφςαν μόνο τθ μεταπολεμικι περίοδο, κατά τθ
διάρκεια τθσ οποίασ ο όροσ γενοκτονία απζκτθςε νομικι ιςχφ, αλλά
προβαλλόταν και προσ τα πίςω ςτο χρόνο. Αν και θ ςυμμετοχι ςτθ λίςτα των
γενοκτονιϊν ςτο ςχετικά πρόςφατα ι ςτο περιςςότερο απομακρυςμζνο
παρελκόν κυμίηει αποτρόπαια καλλιςτεία, θ ζνταςθ με τθν οποία διεκδικείται το
δικαίωμα ςυμμετοχισ ςτο Ράνκεον των λαϊν που υπζςτθςαν γενοκτονία
προκαλεί εντφπωςθ. Με εξαίρεςθ τθν εκνοκάκαρςθ, ζναν άλλο νεολογιςμό, κα
ζλεγε κανείσ ότι άλλεσ ιςχυρζσ λζξεισ, όπωσ θ ςφαγι, θ εξόντωςθ, ο εκτοπιςμόσ
κ.ά., ζχουν χάςει το νόθμά τουσ απζναντι ςτθ «μακάβρια ςαγινθ» τθσ
γενοκτονίασ. Ρροςωπικά δεν μπορϊ να υπειςζλκω ςε μια ιεράρχθςθ τθσ
κτθνωδίασ. Οφτε πιςτεφω ότι ο αρικμόσ των κυμάτων μπορεί να αποτελζςει
κριτιριο ιεράρχθςθσ ςτθ βάςθ μιασ φκίνουςασ κλίμακασ ευκφνθσ, όπου θ
γενοκτονία βρίςκεται ςτθν κορυφι. Δεν χρειάηεται, όμωσ, να αρνθκεί κανείσ τισ
αςφλλθπτεσ βιαιότθτεσ που υπζςτθςαν διάφορεσ πλθκυςμιακζσ ομάδεσ ςτθ
νεότερθ περίοδο προκειμζνου να ςτακεί κριτικά απζναντι ςτο λόγο τθσ
γενοκτονίασ και να αναγνωρίςει τθν ιςτορικότθτά τθσ. Το νόθμα τθσ γενοκτονίασ
μεταβάλλεται ταχφτατα κακϊσ θ χριςθ του όρου ςε νζα περιβάλλοντα βίασ και
φρικαλεότθτασ, όπωσ π.χ. αυτό του Βιετνάμ, τθσ Καμπότηθσ ι τθσ Βοςνίασ,
επιχειρεί να τα τοποκετιςει επάνω ςτο αρχικό «μοντζλο» του Ολοκαυτϊματοσ.

Στο ςθμείο αυτό κα ικελα να κάνω μια τολμθρι υπόκεςθ. Τθ «ςαγινθ» αυτι
δεν τθν προκαλεί θ νομικι ιςχφσ του όρου γενοκτονία –παρά τα ζκδθλα νομικά
πλεονεκτιματά τθσ–8 αλλά οι αφθγθματικζσ δυνατότθτεσ που προςφζρει ςτθν
πολιτικοποίθςθ των ταυτοτιτων θ εκ των υςτζρων προβολι ενόσ τραυματικοφ

6
ςυμβάντοσ ωσ γενοκτονίασ ςτθ ςφγχρονθ περίοδο. Ασ ςθμειωκεί ότι το
τραυματικό βιϊνεται ςυνικωσ εκ των υςτζρων, δθλαδι
επθρεάηεται/διαμεςολαβείται από καταςτάςεισ που δεν ανάγονται ςτθν ίδια
τθν πρωτογενι εμπειρία του τραφματοσ.9 Στο πλαίςιο των εντάςεων του
20οφ αιϊνα, και κυρίωσ ςτθν εποχι μετά τον Ψυχρό Ρόλεμο, οι «ςκλθρζσ»
μορφζσ ταυτότθτασ κα βρεκοφν ςυχνά ςτο προςκινιο τθσ πολιτικισ
διαδικαςίασ. Αυτό δεν αφορά μόνο τουσ μικροφσ αλλά και τουσ θττθμζνουσ
αλλά και τισ μεγάλεσ δυνάμεισ, με κυριότερο παράδειγμα τθ ςτιριξθ τθσ
πολιτικισ του προζδρου Μπουσ ςτθν επίκλθςθ ςτακερϊν αξιϊν και ταυτοτιτων
που κζλουν να εξορκίςουν κάκε ετερότθτα και αβεβαιότθτα. Αλλά ασ
επανζλκουμε ςτθ ςυηιτθςι μασ. Θ εγγραφι μιασ τραυματικισ εμπειρίασ ωσ
γενοκτονίασ, που αποτελεί μια εκδοχι τθσ πολιτικοποίθςθσ του τραφματοσ,
τείνει να αποτελζςει ζνα μθχανιςμό επικφρωςθσ μιασ πρωτογενοφσ ταυτότθτασ,
τθν πλιρθ δικαίωςθ τθσ ςυλλογικισ φπαρξθσ παρά το τραφμα. Το απόλυτο
αδίκθμα απζναντι ςε ζνα λαό, που όμωσ αφινει αναλλοίωτο τον πυρινα τθσ
ταυτότθτάσ του και μζςω τθσ μνιμθσ του ςυμβάντοσ διατρανϊνει το δικαίωμά
του ςτθν φπαρξθ. Δεν ιςχυρίηομαι ότι θ καταφυγι ςτο αφιγθμα τθσ γενοκτονίασ
αποτελεί ζναν οικουμενικό, πολφ περιςςότερο διαχρονικό, τρόπο κατανόθςθσ
τραυματικϊν ςυλλογικϊν εμπειριϊν και ςυγκρότθςθσ ταυτοτιτων. Με
ενδιαφζρει, όμωσ, θ εμπλοκι ςτο αφιγθμα τθσ γενοκτονίασ ωσ τρόπου
προβολισ του τραυματικοφ και θ οργάνωςθ τθσ μνιμθσ επάνω ςε αυτόν τον
καμβά. Με ενδιαφζρει, επίςθσ, θ ιςχυρι πολιτικι δυναμικι που εγγράφεται ςτο
λόγο περί γενοκτονίασ, που δεν προκαλεί απλϊσ τθν αμζριςτθ ςυμπάκεια προσ
τα κφματα αλλά ταυτόχρονα μυςτικοποιεί τθν ταυτότθτά τουσ και τθ διαδικαςία
καταςκευισ τθσ.10
Μζςα ςε αυτιν τθ διαδικαςία παρόν και παρελκόν διαπλζκονται ςε μια ςχζςθ
όπου θ άρκρωςθ ενόσ λόγου για το παρόν ςυχνά ελζγχεται από τθν αποδοχι
μιασ ςυγκεκριμζνθσ εκδοχισ του παρελκόντοσ. Θ Μακρά Ρορεία των Iνδιάνων
Νάβαχο που εξαναγκάςτθκαν ςε υποχρεωτικι μετακίνθςθ από τα εδάφθ τουσ το
1864, ςτθ διάρκεια τθσ οποίασ ςκοτϊκθκαν περίπου διακόςια άτομα τθσ φυλισ,
αποτελεί για τουσ απογόνουσ τουσ ζνα ςυμβάν που βιϊνεται ςαν να ζγινε
«μόλισ χκεσ».11 Οι αρμενικζσ ςφαγζσ, το τραγικό ςυμβάν του Μεγάλου Ρολζμου
που ςτοίχιςε τθ ηωι ενόσ περίπου εκατομμυρίου Αρμενίων, αποτελεί εδϊ και
πολλζσ δεκαετίεσ ςυςτατικό μζροσ τθσ αρμενικισ εκνικισ ταυτότθτασ. Οι
ζντονεσ διαμάχεσ γφρω από τον πραγματικό (!) αρικμό των νεκρϊν ανάμεςα
ςτουσ υποςτθρικτζσ τθσ αρμενικισ γενοκτονίασ και τουσ αρνθτζσ τθσ, ςε τίποτε
δεν περιόριςε, αντίκετα ενίςχυςε, το ιςτορικό τραφμα και τθν εκ των υςτζρων
βίωςι του.12 Οι πρόςφατεσ ςυγκροφςεισ ςτθν πρϊθν Γιουγκοςλαβία, οι
εκκακαρίςεισ των Μουςουλμάνων τθσ Βοςνίασ, των Σζρβων του Κνιν, των

7
Αλβανϊν του Κοςόβου, αποτζλεςαν ζνα περιςςότερο ςφγχρονο παράδειγμα τθσ
διαδικαςίασ αυτισ. Θ ενοποιθτικι διάςταςθ του νοτιοςλαβικοφ προβλιματοσ
κατζρρευςε ωσ μφκοσ μιασ εξουςίασ για να αντικαταςτακεί από αφθγιματα
οργανωμζνα επάνω ςτθν αναπόφευκτθ ζνταςθ, τθν ιςτορικι αντιπαλότθτα και
τθ μοιραία κατάλθξι τουσ, τθ γενοκτονία.13 Θ πολιτικοποίθςθ των ταυτοτιτων,
ςτθ βάςθ τθσ εκνικισ αντιπαράκεςθσ αποκλειςτικά, διαμεςολαβικθκε από
ιςχυρά τραφματα και ψυχϊςεισ αντεκδίκθςθσ που οργανϊκθκαν ςε αφιγθςθ
επάνω ςτον καμβά τθσ γενοκτονίασ. Ασ μθν ξεχνάμε, επιπλζον, ότι θ ζνταςθ του
φαινομζνου δθμιοφργθςε ιδιότυπουσ ανταγωνιςμοφσ. Θ διεκδίκθςθ τθσ μνιμθσ
ςτθ βάςθ τθσ γενοκτονίασ ςυνικωσ ςυνοδεφεται από το αίτθμα τθσ
μοναδικότθτασ. Οι ίδιεσ ομάδεσ που διεκδικοφν αυτι τθ μνιμθ για το παρελκόν
τουσ, ηθτοφν τον αποκλειςμό άλλων ομάδων με αντίςτοιχεσ διεκδικιςεισ από το
ςχετικό κατάλογο με το εξισ απλουςτευτικό επιχείρθμα: αν κάκε βίαιο ςυμβάν
μεγάλθσ κλίμακασ αναγνωριςτεί ωσ γενοκτονία τότε υπάρχει ο κίνδυνοσ τθσ
εξίςωςθσ, και ςυνεπϊσ θ υποβάκμιςθ τθσ μοναδικότθτασ ςυγκεκριμζνων
περιπτϊςεων.

Empire and Modern Turkey, 2 τ., Καίμπριτη, Cambridge University Press, 1976-
1977 και Justin McCarthy, Muslims and Minorities. The Population of Ottoman
Anatolia and the End of the Empire, Νζα Υόρκθ, New York University Press, 1983,
ςτα οποία οι αρμενικζσ ςφαγζσ εμφανίηονται ωσ προϊόν τθσ «αρμενικισ
τρομοκρατίασ» και των «ενδοκοινοτικϊν ςυγκροφςεων» ενίςχυςε τθν ζνταςθ
τθσ αντιπαράκεςθσ που ςυνεχίηεται αμείωτθ μζχρι τισ θμζρεσ μασ. Βλ.
ενδεικτικά, Vakahn Dadrian, The History of the Armenian Genocide. Ethnic
Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus, Ρρόβιντενσ, Bergham
Books, 1997, Justin MacCarthy, The Ottoman Peoples and the End of the Empire,
Λονδίνο, Arnold Press, 2001. Σθμαντικι ςυμβολι ςτθ διερεφνθςθ του κζματοσ,
και των θκικϊν και πολιτικϊν πλευρϊν του θ ςυηιτθςθ που διοργανϊκθκε από
τθν επικεϊρθςθ Armenian Forum τον Μάρτιο του 2000 ςτο Ρανεπιςτιμιο του
Σικάγο με τοφρκουσ και αρμενικισ καταγωγισ αμερικανοφσ ιςτορικοφσ. Είχε
προθγθκεί θ δθμοςίευςθ αφιερϊματοσ ςτθν αρμενικι γενοκτονία με ςυμβολζσ
και τοφρκων ιςτορικϊν Βλ. Armenian Forum 1:2 (καλοκαίρι 1998).

Θ αναγνϊριςθ τθσ γενοκτονίασ των Ροντίων και των χριςτιανϊν Μικραςιατϊν

από το Ελλθνικό Κοινοβοφλιο μπορεί να ενταχκεί ςε αυτιν τθ ςυηιτθςθ. Θ
χειρονομία αυτι αποτελεί το επιςτζγαςμα μιασ μακράσ πορείασ ςτθ διάρκεια
τθσ οποίασ τζκθκε το αίτθμα τθσ αναγνϊριςθσ τθσ γενοκτονίασ, αρχικά από
ποντιακοφσ και ςτθ ςυνζχεια από μικραςιατικοφσ ςυλλόγουσ. Θ Μικραςιατικι
Καταςτροφι του 1922 άφθςε πολλά τραφματα ςτθ ςχθματιηόμενθ νεοελλθνικι
κοινωνία. Θ ενςωμάτωςθ των προςφφγων ςτο ελλθνικό κράτοσ δεν υπιρξε οφτε
εφκολθ οφτε ςφντομθ υπόκεςθ. Οι ευκφνεσ του ελλθνικοφ κράτουσ για τθ

8
διαχείριςθ του πολζμου λθςμονικθκαν ι εξωραΐςτθκαν με το χρόνο. Οι πλθγζσ
του μικραςιατικοφ πολζμου περιχαράκωςαν κοινότθτεσ, διαμόρφωςαν
ταυτότθτεσ και πολιτικοφσ προςανατολιςμοφσ ςτουσ κόςμουσ τθσ μικραςιατικισ
προςφυγιάσ. Οι εμπειρίεσ τθσ Αντίςταςθσ και του Εμφυλίου επζδραςαν
καταλυτικά ςτθν ενςωμάτωςθ των προςφφγων ςτθν ελλθνικι κοινωνία. Στο
διάςτθμα που μεςολάβθςε ανάμεςα ςτθ Μικραςιατικι Καταςτροφι και τισ
πρϊτεσ μεταπολεμικζσ δεκαετίεσ οι πρόςφυγεσ διατιρθςαν, ι πίςτευαν πωσ
διατιρθςαν, τισ πολιτιςμικζσ και γλωςςικζσ ιδιαιτερότθτζσ τουσ. Κατά τθ
δεκαετία του 1950 οι πλθκυςμοί αυτοί άρχιςαν να γίνονται αντικείμενο
ζρευνασ, και τα ξεχωριςτά πολιτιςμικά τουσ γνωρίςματα, οι μνιμεσ τουσ, να
κεωροφνται ωσ μζροσ μιασ κλθρονομιάσ που πρζπει να διαφυλαχκεί. Το Κζντρο
Μικραςιατικϊν Σπουδϊν αποτζλεςε ζνα εργαςτιριο καταγραφισ τθσ
κλθρονομιάσ αυτισ, ζςτω και αν οι προςανατολιςμοί που ακολοφκθςε ςτθν
ζρευνα ουςιαςτικά επικεντρϊκθκαν ςε ςυνεντεφξεισ επιηϊντων από τισ
ανατολικζσ και βόρειεσ μικραςιατικζσ επαρχίεσ.14 Δεν κζλω να πω με αυτό ότι ο
«μικραςιατικόσ ελλθνιςμόσ» υπιρξε ζνα άγνωςτο αντικείμενο για τθν ελλθνικι
κοινωνία του μεςοπολζμου και των πρϊτων μεταπολεμικϊν δεκαετιϊν. Το
αντίκετο ςυνζβαινε. Ωςτόςο, το αφθγθματικό ςχιμα που είχε εδραιωκεί, ςε
μεγάλο βακμό και από τουσ ίδιουσ τουσ πρόςφυγεσ, περιοριηόταν ςτθν
εξιςτόρθςθ τθσ ακμισ των κοινοτιτων τουσ τον 19ο αιϊνα και τθν τραγικι
κατάλθξθ του 1922. Οι τραυματικζσ εμπειρίεσ τθσ εκρίηωςθσ δεν
αποςιωποφνταν αλλά και δεν οδιγθςαν ςτθ διατφπωςθ ρεβανςιςτικϊν
αιτθμάτων, ςτο βακμό που ο προςφυγικόσ κόςμοσ ενςωματϊκθκε ςτο ελλθνικό
πολιτικό ςφςτθμα και που αναγνϊριηε το ελλθνικό κράτοσ ωσ κφριο ςυνομιλθτι
του.15
Το αίτθμα τθσ αναγνϊριςθσ τθσ γενοκτονίασ, που δειλά ζκανε τθν εμφάνιςι του
ςτθ δεκαετία του 1960, ςυνδζεται κατά τθ γνϊμθ μου με μια νζα διεκδικθτικι
φάςθ ςτθ ςυγκρότθςθ τθσ ποντιακισ, και κατά δεφτερο λόγο τθσ μικραςιατικισ
ταυτότθτασ, με επίκεντρο τθ δραςτθριότθτα των ποντιακϊν και μικραςιατικϊν
ςωματείων. Θ νοςταλγικι διάςταςθ των «χαμζνων πατρίδων» υποχωρεί
μπροςτά ςε μια περιςςότερο διεκδικθτικι κατεφκυνςθ που απορρζει από τθν
πολιτικοποίθςθ του τραφματοσ.16 Θ διαμόρφωςθ τοπικϊν ταυτοτιτων ςτο
εκνικό ςϊμα του ελλθνιςμοφ δεν ιταν βζβαια πρωτόγνωρθ υπόκεςθ. Ροτζ
όμωσ, ι ςχεδόν ποτζ, τοπικζσ ταυτότθτεσ δεν ςυγκροτικθκαν ςε αντίκεςθ με το
ςϊμα αυτό, αλλά ωσ τοπικζσ εκδοχζσ του, ςτισ οποίεσ οι ιδιαιτερότθτεσ που
προβάλλονταν το επιβεβαίωναν μάλλον παρά το απειλοφςαν. Θ «επιβεβαίωςθ»
των προςφυγικϊν ταυτοτιτων κατά τθ δεκαετία του 1980 και του 1990 δεν
φαίνεται να ανατρζπει αυτό το ςχιμα. Ζχει όμωσ μια ιδιομορφία. Δίπλα ςτθ
μζριμνα για τθ διατιρθςθ «μιασ παράδοςθσ που χάνεται» προβάλλεται το

9
«δικαίωμα ςτθ μνιμθ», που ιςοδυναμεί με ζνα ειδικό πολιτικό πρόβλθμα. Θ
δθμιουργία του Κζντρου Ροντιακϊν Μελετϊν το 1985 ςτθρίχκθκε ςτθν προβολι
αυτισ τθσ ςφνδεςθσ. Το «ποντιακό πρόβλθμα» αποτελοφςε για το Κζντρο
ηιτθμα τθσ «εξόντωςθσ ενόσ λαοφ για το λόγο, τθσ ιδιαίτερθσ εκνικισ και
πολιτιςτικισ του ταυτότθτασ».17 Στο πεδίο αυτό θ πολιτικι και ιςτορικι
διάςταςθ εμφανίηονται αδιαίρετεσ. Θ δικαίωςθ των Ροντίων ςυνδζεται τόςο με
το «Νζο Ανατολικό Ηιτθμα»,18 όςο και τθ «βακιά γνϊςθ» τθσ ιςτορίασ τουσ,
διατφπωςθ που υπαινίςςεται ευκζωσ ότι θ πραγματικι τουσ ιςτορία ιςοδυναμεί
με τθ μνιμθ που χάκθκε κακϊσ, όπωσ υποςτθρίχκθκε, θ γενοκτονία των
Ροντίων αποςιωπικθκε μζςα ςτθ λογικι τθσ λικθσ που επζβαλαν τα κράτθ τθσ
περιοχισ, ςυμπεριλαμβανομζνου του ελλθνικοφ. Θ αποκατάςταςθ τθσ μνιμθσ
αυτισ, ςυνεπϊσ, προβάλλει ωσ προχπόκεςθ αποκατάςταςθσ τθσ ίδιασ τθσ
ιςτορίασ, θ οποία ζπρεπε να ξαναγραφτεί ενςωματϊνοντασ τθ μνιμθ που θ
ελλθνικι κοινωνία ζκεςε ςτο περικϊριο. Λίγο αργότερα, το 1988, ο κακθγθτισ
Τενεκίδθσ, ςε ομιλία του ςτθν Ακαδθμία Ακθνϊν με αφορμι τθ δθμοςίευςθ τθσ
ζρευνασ των Ρ. Κιτρομθλίδθ και Α. Αλεξανδρι για το πλθκυςμιακό μζγεκοσ των
ελλθνικϊν κοινοτιτων τθσ Μικράσ Αςίασ,19αναφζρκθκε με τουσ ίδιουσ όρουσ ςτθ
«γενοκτονία του μικραςιατικοφ ελλθνιςμοφ» λόγω του «αλλόφυλου και
ετερόκρθςκου χαρακτιρα τθσ».20 Θ ελλθνοτουρκικι διαμάχθ τθσ δεκαετίασ του
1980 αποτελοφςε το εφπλαςτο πεδίο επάνω ςτο οποίο μποροφςε να
λειτουργιςει πολιτικά θ διεκδίκθςθ τθσ γενοκτονίασ. Κατά τθ δεκαετία του 1990
ο προςανατολιςμόσ αυτόσ ενιςχφκθκε. Θ εμφάνιςθ του μακεδονικοφ ηθτιματοσ
δθμιοφργθςε καινοφργιο χϊρο για τθν εκδιλωςθ εκνικιςτικϊν αιτθμάτων και
κατεφκυνε μεγάλα τμιματα τθσ ελλθνικισ κοινωνίασ ςτθν άκαρπθ
ενδοςκόπθςθ. Οι ταχφτατεσ αλλαγζσ τθσ δεκαετίασ του 1990, θ μαηικι
μετανάςτευςθ από τισ βαλκανικζσ χϊρεσ, θ προοπτικι τθσ ςυμμετοχισ ςτο κοινό
ευρωπαϊκό νόμιςμα ςυνοδεφτθκαν από αντιδράςεισ, φοβίεσ και αναςφάλειεσ.
Στο εφφορο αυτό πεδίο θ διαδικαςία τθσ αναηιτθςθσ «αυκεντικϊν ταυτοτιτων»
ενεργοποιικθκε γριγορα. Θ ελλθνικι κοινωνία κλικθκε να αναμετρθκεί εκ νζου
με τα τραφματα και τθν ιςτορία τθσ, όχι κριτικά και αναςτοχαςτικά, αλλά
διεκδικθτικά και απόλυτα. Θ διαχείριςθ του ποντιακοφ και μικραςιατικοφ
ελλθνιςμοφ τοποκετικθκε ενεργά ςτο ςχιμα τθσ γενοκτονίασ, θ διεκδίκθςθ τθσ
οποίασ εμφανίςτθκε ωσ μοναδικι δικαίωςθ. Τα ποντιακά και μικραςιατικά
ςωματεία προζβαλλαν με ζνταςθ το ηιτθμα τθσ αναγνϊριςθσ τθσ γενοκτονίασ
από τθν ελλθνικι πολιτεία. Άρκρα ςτον κακθμερινό Τφπο «διαφϊτιηαν» ςχετικά
το κοινό.21 Θ γενοκτονία φαίνεται πωσ ιταν πειςτικι για πολλοφσ, κυρίωσ ςτο
χϊρο τθσ δεξιάσ, όχι λόγω τθσ, αμφίβολθσ ζτςι και αλλιϊσ, ιςτορικισ ποιότθτασ
του νζου αφθγιματοσ αλλά επειδι εκλαμβάνεται ωσ μια ςυμβολικι πράξθ
απελευκζρωςθσ από μια, ζξωκεν (;) επιβεβλθμζνθ εκδοχι. Θ αυκεντικι εκνικι

10
ταυτότθτα, ι καλφτερα θ εκ νζου διεκδίκθςι τθσ, ςε μια εποχι όπου πολλοί
αιςκάνονται πωσ απειλείται, επιβεβαιϊνεται μζςα ςτο ςχιμα τθσ γενοκτονίασ. Θ
μερικι διάςταςθ του εγχειριματοσ τθσ δεκαετίασ του 1980 διευρφνεται και
προβάλλεται ςτο ςφνολο τθσ κοινωνίασ.
Θ ςυγχρονικι διάςταςθ τθσ ιςτορίασ, θ προβολι του παρόντοσ ςτο παρελκόν
αναδείχτθκε ανάγλυφα με τα ψθφίςματα του Ελλθνικοφ Κοινοβουλίου.22 Το
ιςτορικό αυτϊν των ψθφιςμάτων είναι ςχετικά ςφντομο. Θ υπόκεςθ είχε φκάςει
ςτο Κοινοβοφλιο το 1992 μετά από πρόταςθ είκοςι δφο βουλευτϊν του ΡΑΣΟΚ,
ποντιακισ όπωσ διλωναν καταγωγισ, που ηθτοφςαν τθν κακιζρωςθ τθσ
19θσ Μαΐου ωσ Θμζρασ Μνιμθσ τθσ γενοκτονίασ ςτον Ρόντο. Θ πρόταςθ δεν
ςυηθτικθκε τότε αλλά επανιλκε με νζα πρωτοβουλία βουλευτϊν τθσ
ςυμπολίτευςθσ το 1994 και ψθφίςτθκε ομόφωνα. Θ ςυνζχεια δόκθκε το 1998 με
τθν αναγνϊριςθ τθσ 14θσ Σεπτεμβρίου ωσ Θμζρασ Μνιμθσ τθσ γενοκτονίασ των
Ελλινων τθσ Μικράσ Αςίασ, αποτζλεςμα τθσ πρωτοβουλίασ τριϊν βουλευτϊν
ΡΑΣΟΚ και τθσ πίεςθσ προςφυγικϊν ςωματείων. Αξίηει να υπενκυμίςουμε ότι το
1986 είχε εκδοκεί Ρροεδρικό Διάταγμα που κακιζρωνε τθν 14θ Σεπτεμβρίου ωσ
Θμζρα Μνιμθσ, χωρίσ όμωσ να αναφζρεται ςτον όρο γενοκτονία.

Θ εγγραφι τθσ υπόκεςθσ αυτισ ςτο πλαίςιο των μετατοπίςεων τθσ ελλθνικισ
εκνικισ ιδεολογίασ κατά τθν τελευταία περίοδο αποτελεί μια βαςικι
ερμθνευτικι αφετθρία αλλά δεν εξαντλεί το ηιτθμα. Το βαςικό ερϊτθμα ςτθ
ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ είναι ποιοσ και με ποιον τρόπο τελικά ελζγχει τθν
οργάνωςθ τθσ μνιμθσ. Το ίδιο το παρελκόν που με το βάροσ του επιβάλλει
αυτονόθτα μια ςυγκεκριμζνθ κατεφκυνςθ ςτθν οργάνωςθ τθσ ιςτορικισ μνιμθσ;
Ι, μιπωσ, το παρόν και θ ιςτορικι κουλτοφρα που το περικλείει; Μςωσ θ
αντιδιαςτολι των ερωτθμάτων να φαίνεται αφελισ, κακϊσ πολλοί μποροφν να
ιςχυριςτοφν ότι ςυμβαίνουν και τα δφο. Αλλά θ αναγνϊριςθ τθσ διάχυςθσ των
δφο πεδίων δθμιουργεί πολφ περιςςότερα προβλιματα από όςα υποτίκεται
πωσ επιλφει. Μία ομάδα ερωτθμάτων αφορά τισ ιςορροπίεσ μεταξφ των δφο
πεδίων και τθ μεταβολι τθσ ςχζςθσ τουσ ςτο χρόνο. Θ δεφτερθ αφορά τισ
ςυνζπειεσ τθσ οικειοποίθςθσ του παρελκόντοσ από το παρόν: τα γεγονότα δεν
ζχουν εγγενζσ νόθμα και δεν επιβάλλουν από μόνα τουσ μια ςυγκεκριμζνθ
αφιγθςθ.23 Θ επιλογι μιασ ςυγκεκριμζνθσ αφιγθςθσ και θ προβολι τθσ ωσ
μοναδικισ μυςτικοποιεί τθ ςχετικότθτα τθσ ιςτορικισ αφιγθςθσ.

Από τθν πλευρά αυτι, ελάχιςτο ενδιαφζρον ζχει θ διερεφνθςθ τθσ ακρίβειασ
των ιςχυριςμϊν που ακοφςτθκαν ςτο Κοινοβοφλιο ςχετικά με τον πραγματικό
αρικμό των νεκρϊν, τθν πολιτικι τθσ Οκωμανικισ Αυτοκρατορίασ και του
τουρκικοφ εκνικιςτικοφ κινιματοσ, τθ ςτάςθ των ευρωπαϊκϊν δυνάμεων και τισ
ευκφνεσ του ελλθνικοφ κράτουσ. Μια τζτοια προςζγγιςθ αναγκαςτικά κα

11
προςανατόλιηε τθ ςυηιτθςθ ςτθν κατεφκυνςθ τθσ «αποκατάςταςθσ τθσ
ιςτορικισ ακρίβειασ», που ενδεχομζνωσ κα είχε ενδιαφζρον αλλά ςε μια άλλθ
περίπτωςθ. Αν όμωσ το κζμα είναι θ κατανόθςθ τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ και θ
διαχείριςθ που παρελκόντοσ που δεν περιορίηεται ςτουσ ιςτορικοφσ αλλά
απορρζει από διαφορετικά τμιματα τθσ κοινωνίασ και διαχζεται με
διαφορετικοφσ, κεςμικά κατοχυρωμζνουσ τρόπουσ ι όχι, τότε θ ζμφαςθ ςτθν
ιςτορικι ακρίβεια μάλλον ςυςκοτίηει παρά διευκολφνει τθ ςυηιτθςθ. Αυτό δε,
διότι παραπζμπει ςε μια διάκριςθ ανάμεςα ςε μια πραγματικι ιςτορία και τουσ
φορείσ που τθν εκπροςωποφν και ςε άλλεσ αναπαραςτάςεισ του παρελκόντοσ,
που από τθ φφςθ τουσ είναι ατελείσ. Πμωσ, όπωσ ιδθ υποςτθρίξαμε, θ
ςυγκρότθςθ τθσ ιςτορικισ κουλτοφρασ δεν ςυντελείται εριμθν τθσ επίςθμθσ
ιςτοριογραφίασ αλλά ωσ αντανάκλαςι τθσ. Θ ςυηιτθςθ ςτο Ελλθνικό
Κοινοβοφλιο επιβεβαιϊνει τθν υπόκεςθ αυτι.

Κα αναφζρω εδϊ ότι αν βαςιςτεί κανείσ ςε μια ςυμβατικι διάκριςθ ανάμεςα

ςτο ίδιο το ςυμβάν και τισ πλθροφορίεσ που το ςτοιχειοκετοφν κα πρζπει να
ομολογιςει ότι το αίτθμα τθσ αναγνϊριςθσ τθσ γενοκτονίασ δεν ςτθρίχκθκε ςε
νζα ςτοιχεία. Οι αγριότθτεσ του κεμαλικοφ ςτρατοφ, και θ βαρβαρότθτα αυτοφ
του πολζμου γενικότερα, ιςαν ιδθ γνωςτζσ από τθ δεκαετία του 1920 από
μεγάλο αρικμό ξζνων παρατθρθτϊν, διπλωματϊν και δθμοςιογράφων. Ακόμθ
όμωσ και αν δεν υπιρχαν αυτζσ, υπιρχαν οι αναμνιςεισ των προςφφγων που
ζηθςαν τα γεγονότα και διθγικθκαν τθ δικι τουσ εμπειρία.

Θ αναγνϊριςθ τθσ γενοκτονίασ εμφανίςτθκε ωσ μια κορυφαία ςυμβολικι πράξθ

αποκατάςταςθσ του κφρουσ τθσ ελλθνικισ πολιτείασ, θ οποία για λόγουσ
πολιτικϊν ςκοπιμοτιτων είχε κατά το παρελκόν αποςιωπιςει το ςυμβάν και
είχε αρνθκεί τθ δικαίωςθ των προςφφγων.24 Θ αναγνϊριςθ τθσ γενοκτονίασ ιταν
θ εκπλιρωςθ ενόσ ιςτορικοφ χρζουσ, θ πλιρθσ αποκατάςταςθ τθσ ενότθτασ μιασ
αφιγθςθσ που αποςιωποφςε το χαρακτιρα τθσ τραυματικισ εμπειρίασ τθσ
Καταςτροφισ και θ επιςφράγιςι τθσ από το ίδιο το Κοινοβοφλιο. Αυτό που
ςυχνά τονίςτθκε ιταν θ αυτονόθτθ ςθμαςία του ςυμβάντοσ, ςυνεπϊσ και θ
ακρίβεια των πλθροφοριϊν που το ςυνκζτουν. Οι αγορεφςεισ ςτο Κοινοβοφλιο
δεν υπογράμμιςαν απλϊσ τθν ανάγκθ ςεβαςμοφ ςτθν ιςτορικι αλικεια αλλά
και τθν επικαλζςτθκαν ωσ προχπόκεςθ για τθν πλιρθ αποκατάςταςθ τθσ
πραγματικισ ιςτορικισ μνιμθσ, ιδίωσ ςε μια εποχι ςτθν οποία «οι Σκοπιανοί
πλαςτογραφοφν τθν ιςτορία και οι Τοφρκοι ιδιοποιοφνται τον τριςχιλιετι
ελλθνικό πολιτιςμό».25 Οι αγορεφςεισ δεν ανζδειξαν τθ ςυγκριτικι διάςταςθ,
οφτε ζλαβαν υπόψθ τισ εμπειρίεσ άλλων λαϊν, ακόμθ και αντιπάλων κατά τθν
περίοδο εκείνθ, που υπζςτθςαν αντίςτοιχα τραφματα.

12
Κα μποροφςαν όμωσ τα πράγματα να είναι διαφορετικά; Θ αναπαράςταςθ μιασ
ενότθτασ ςυμβάντων ωσ γενοκτονίασ πρζπει να αρκρωκεί με τον πλζον απόλυτο
και κατθγορθματικό τρόπο ωσ ζκφραςθ αλθκείασ θ οποία δεν επιδζχεται τθν
παραμικρι αμφιςβιτθςθ. Θ αναγνϊριςθ τθσ γενοκτονίασ παρουςιάςτθκε ωσ θ
ελάχιςτθ ςυμβολι ςτθν ιςτορικι μνιμθ, ωσ μια χειρονομία προσ ζνα ςαφϊσ
οριοκετθμζνο παρελκόν που το νόθμά του παραμζνει αναλλοίωτο ςτο χρόνο,
που αναμζνει τθν ανακιρυξι του ςε επίςθμθ ιςτορία για να διδαχκεί ςτα
ςχολεία και να μνθμονευκεί ςε επίςθμεσ τελετζσ. Ταυτόχρονα θ διατφπωςθ τθσ
αποκατάςταςθσ τθσ ιςτορικισ μνιμθσ, που ςυχνά ακοφςτθκε, παραπζμπει ςτθν
ζννοια τθσ μοναδικισ ιςτορικισ εμπειρίασ που δικαιϊνεται με τθν αποδοχι τθσ
γενοκτονίασ. Σαν κάκε άλλθ λζξθ, ςφαγι, κανάτωςθ, εκτοπιςμόσ να αδυνατεί να
ολοκλθρϊςει το νόθμά τθσ χωρίσ ςφνδεςθ με τθ γενοκτονία. Σαν το αφιγθμα τθσ
Μικραςιατικισ Καταςτροφισ να παρζμενε λειψό χωρίσ τθ ςφνδεςθ αυτι. Σαν θ
εγγραφι των ςυμβάντων αυτϊν ςτθν προοπτικι τθσ γενοκτονίασ να τουσ δίνει
μια νζα δφναμθ που τουσ επιτρζπει να μιλοφν από μόνα τουσ. Με αυτό τον
τρόπο τα ίδια τα ςυμβάντα το μόνο που φαίνεται να απαιτοφν είναι μια
διαπιςτωτικι πράξθ από τθν ίδια τθ Βουλι.

Τθν ίδια ςτιγμι θ αναγνϊριςθ τθσ γενοκτονίασ και θ εμπλοκι των ςυμβάντων
προβάλλεται ςτθν κυριολεξία τθσ, ωσ θ μοναδικι δυνατότθτα ιςτορικισ
αναπαράςταςθσ θ οποία κακιςτά περιττι κάκε ερμθνεία, διότι μιλά από μόνθ
τθσ. Απαντϊντασ για παράδειγμα ςτθν τοποκζτθςθ βουλευτι του ΚΚΕ ςχετικά με
τισ ευκφνεσ των ευρωπαϊκϊν δυνάμεων και τθσ πολιτικισ του
μεγαλοϊδεατιςμοφ, κατά τθ ςυηιτθςθ του νομοςχεδίου του 1994, ο τότε
υπουργόσ των Εςωτερικϊν Απόςτολοσ Τςοχατηόπουλοσ ιςχυρίςτθκε ότι ο
κακζνασ ζχει δικαίωμα ςτθν ερμθνεία αλλά θ γενοκτονία του ποντιακοφ
ελλθνιςμοφ δεν μπορεί να αμφιςβθτθκεί. Οι ερμθνείεσ υποςτιριξε ο υπουργόσ
είναι υποκειμενικζσ, και ςυνεπϊσ ελεγχόμενεσ, οδθγοφν ςε φανατιςμοφσ και
αντιπαλότθτεσ, αναιροφν τθν εκνικι ομοψυχία και υποβακμίηουν το ςυμβάν
που πρζπει να μνθμονευκεί.26 Ανάλογοι ιςχυριςμοί κα εκτεκοφν κατά τθ
ςυηιτθςθ του νομοςχεδίου του 1998. Τότε κα διατυπωκεί θ άποψθ ότι μπορεί θ
ειςθγθτικι ζκκεςθ που κατατζκθκε να ιταν ελλιπισ ωσ προσ τισ ευκφνεσ των
ευρωπαϊκϊν δυνάμεων, ι τθσ ελλθνικισ πολιτείασ αλλά ότι θ Βουλι δεν
ςυγγράφει ιςτορία, και όντασ ςϊμα νομοκετικό δεν μπορεί να υπειςζλκει ςε
τζτοια ηθτιματα.27 Υποκζτω ότι οι ομιλθτζσ εννοοφν ότι θ Βουλι δεν μπορεί να
κρίνει τθν ιςτορικι πλθρότθτα των ειςθγθτικϊν εκκζςεων αλλά να
αποκαταςτιςει τθν ιςτορικι αλικεια. Είναι προφανζσ ότι θ ιςτορικι αλικεια
κεωρείται ότι φκάνει ςε εμάσ διαφανισ και αδιαμεςολάβθτθ ακριβϊσ επειδι
υπάρχει από μόνθ τθσ. Το γεγονόσ ότι και τα δφο νομοςχζδια ςτθρίηουν τθν
επιχειρθματολογία τουσ ςτθν ιςχφ τθσ προςωπικισ, ςυνεπϊσ υποκειμενικισ,

13
μαρτυρίασ των προςφφγων που διθγικθκαν τθν ιςτορία τουσ ςτουσ απογόνουσ
τουσ δεν κίγεται κακόλου.

Αλλά θ άρνθςθ τθσ ερμθνείασ που γίνεται ςτο όνομα τθσ αποκατάςταςθσ τθσ
ιςτορικισ μοναδικισ αλικειασ δεν παφει να είναι θ ίδια μια ερμθνεία. Δίπλα ςτισ
καλζσ προκζςεισ που διατυπϊνονται ςχετικά με τισ διακζςεισ τθσ ειρθνικισ
Ελλάδασ,28 δίπλα ςτθν καχυποψία για τον Τοφρκο, που βεβαίωσ δεν αλλάηει
ποτζ29 και τισ αλυτρωτικζσ ιαχζσ,30δίπλα ςτουσ μφδρουσ κατά των
φραγκολεβαντίνων διανοοφμενων που ζχουν καταςτιςει φποπτθ ςτθν Ελλάδα
κάκε γνιςια πατριωτικι φωνι,31 τα γεγονότα τθσ περιόδου αποκτοφν εν τζλει
νόθμα όχι από μόνα τουσ αλλά ςτο πλαίςιο μιασ ςυγκεκριμζνθσ αφιγθςθσ θ
οποία λειτουργεί όπωσ κάκε αφιγθςθ: επιλεκτικά και μεταφορικά. Ζτςι
αναγνωρίηεται ευκζωσ θ πρόκεςθ των Νεοτοφρκων να εξολοκρεφςουν του
Ζλλθνεσ και τουσ υπόλοιπουσ χριςτιανοφσ,32 θ υιοκζτθςθ τθσ λογικισ τθσ
εκνοκάκαρςθσ από τον Κεμάλ,33 θ πολιτιςτικι δφναμθ του ελλθνιςμοφ που
αφομοιϊνει και δεν αφομοιϊνεται, θ ανάπτυξθ των ελλθνικϊν κοινοτιτων, και
βζβαια θ γενοκτονία.34 Πλα αυτά αναφζρονται ωσ αντικειμενικά ςτοιχεία που
δεν επιδζχονται αμφιβολία και αντίρρθςθ. Ο ιςχυριςμόσ, ςυνεπϊσ, ότι θ Βουλι
δεν μπορεί να γράψει ιςτορία αλλά μόνο να αποκαταςτιςει τθ μνιμθ, δθλαδι
ζνα αντικειμενικά υπαρκτό παρελκόν το οποίο δεν προκφπτει από ερμθνείεσ
που είναι υποκειμενικζσ και εκ των πραγμάτων ελεγχόμενεσ, δεν ευςτακεί ςτο
ελάχιςτο. Το πρόβλθμα, όμωσ, δεν βρίςκεται εκεί αλλά ςτο ότι θ άρνθςθ τθσ
ερμθνείασ, και του υποκειμζνου που τθ ςυνιςτά, ωσ μάρτυρασ ι ιςτορικόσ,
αποτελεί προχπόκεςθ για τθ διεκδίκθςθ του προνομίου να μιλά κανείσ εξ
ονόματοσ τθσ ίδιασ τθσ ιςτορίασ αποκλειςτικά. Θ Βουλι αρνείται ότι (ςυγ)γράφει
ιςτορία, τθν ίδια ςτιγμι που μιλά ςτο όνομά τθσ.

Θ ςθμαςία αυτισ τθσ ςυηιτθςθσ δεν εξαντλείται ςτο παρελκόν αλλά αποςκοπεί
ςτο μζλλον. Θ διαπίςτωςθ δεν είναι δικι μου αλλά προκφπτει εφκολα από τισ
αγορεφςεισ των βουλευτϊν που τονίηουν τθ ςθμαςία τθσ αναγνϊριςθσ τθσ
γενοκτονίασ για το μζλλον τθσ χϊρασ. Διότι, όπωσ ςυχνά τονίςκθκε, οι λαοί που
δεν ζχουν μνιμθ δεν ζχουν και μζλλον.35Στο ςθμείο αυτό δεν ενδιαφζρει τόςο ο
ςυςτθματικά αντιτουρκικόσ τόνοσ των περιςςότερων αγορεφςεων και ο ζντονοσ
διδακτιςμόσ τουσ, που μάλλον ιταν αναμενόμενα, όςο το ότι θ διεκδίκθςθ ενόσ
παρελκόντοσ με τουσ ςυγκεκριμζνουσ όρουσ επανατοποκετεί το ςφγχρονο
πρόβλθμα του «επαναπατριςμοφ», ςυγκεκριμζνα των Ροντίων από τισ πρϊθν
ςοβιετικζσ δθμοκρατίεσ, οι οποίοι κα μποροφςαν να διεκδικιςουν, ακριβζςτερα
να διεκδικιςουν κάποιοι άλλοι για αυτοφσ, μια κζςθ ςτο εκνικό ςϊμα με βάςθ
τθν ιδιότθτα του πρόςφυγα που τουσ αναγνωρίςτθκε το 1994. Εδϊ το παρελκόν
ςυναντά το παρόν και το μζλλον. Θ Ελλάδα δεν οφείλει να αποκαταςτιςει μόνο
τθν ιςτορικι μνιμθ τθσ γενοκτονίασ αλλά και τουσ ίδιουσ τουσ πρόςφυγεσ

14
μεριμνϊντασ για τθ μόνιμθ εγκατάςταςι τουσ ςτθ χϊρα. Πμωσ οι ςυνζπειεσ
αυτισ τθσ αποκατάςταςθσ δεν αποςυνδζονται από το πλαίςιο που ο λόγοσ περί
γενοκτονίασ τουσ ζχει ιδθ τοποκετιςει. Ωσ φορείσ μιασ τραγικισ μνιμθσ που
ατςάλωςε τθν ταυτότθτά τουσ δεν μπορεί παρά να ζχουν το ρόλο του νζου
ακρίτα: ωσ χϊροσ μόνιμθσ εγκατάςταςθσ των νζων προςφφγων ορίςκθκε θ
Κράκθ, που τϊρα τθν εποφκαλμιοφν «αυτοί» που υπζβαλαν τουσ Ροντίουσ ςε
γενοκτονία. Στο πλαίςιο αυτό ζγινε αποδεκτι πρόταςθ των ποντιακϊν
ςωματείων και υποδείχτθκε θ, με δαπάνεσ του ελλθνικοφ κράτουσ, δθμιουργία
μιασ καινοφργιασ πόλθσ ςτθ Κράκθ, μιασ Μθτρόπολθσ των Ροντίων, τθσ
΢ωμανίασ, θ οποία κα υποδεχόταν τουσ «επαναπατριηόμενουσ».36 Θ πόλθ αυτι
δεν κα ςχεδιαηόταν μόνον εξαρχισ, οφτε κα ιταν απλϊσ λειτουργικι, αλλά κα
αποτελοφςε ταυτόχρονα και ζνα ςφγχρονο μνθμείο, μια μορφι μουςείου ςτο
βακμό που εκεί οι Ρόντιοι κα μποροφν να διατθροφν αλϊβθτο τον πολιτιςμό και
τθν ιδιαιτερότθτά τουσ.37 Θ μουςειοποίθςθ των Ροντίων και θ αναγνϊριςθ τθσ
κζςθσ τουσ ςτο ελλθνικό ζκνοσ προκφπτει ζτςι ςτθ βάςθ τθσ απόδοςθσ ςε
αυτοφσ μιασ αμετάβλθτθσ ςτο χρόνο ταυτότθτασ, ενόσ μοναδικοφ χαρακτιρα
που δεν αλλάηει, ςαν να μθν πζραςε μια μζρα από τον καιρό τθσ πρϊτθσ
προςφυγιάσ. Θ αλλαγι των γενεϊν, οι εμπειρίεσ ςτθ Σοβιετικι Ζνωςθ, οι
αιςκθτζσ αλλαγζσ ςτθν κοινωνικι διαςτρωμάτωςθ, οι κοινωνικοί τριγμοί τθσ
δεκαετίασ του 1980, θ αναηιτθςθ μιασ νζασ τφχθσ ςτθν προοπτικι ενόσ νζου
ξενιτεμοφ, εξαφανίηονται μπροςτά ςτθν ανάγκθ επιβολισ ςτουσ πλθκυςμοφσ
αυτοφσ μιασ αναλλοίωτθσ ταυτότθτασ που απλϊσ δικαιϊνει τισ ςθμερινζσ
εκνικζσ μασ φανταςιϊςεισ. Ευτυχϊσ για τουσ ίδιουσ τουσ πρόςφυγεσ, οι
προτεραιότθτεσ που ζκετε θ ανάγκθ τθσ επιβίωςθσ, αλλά και θ αρνθτικι
υποδοχι που τουσ επεφφλαξε θ ελλθνικι κοινωνία –ο όροσ «΢ωςοπόντιοσ»
δθλϊνει ςχεδόν πάντα μια απόςταςθ και μια καχυποψία– απζτρεψε τθ
μουςειακι προοπτικι.
Καταλιγοντασ, κα ικελα να διατυπϊςω τθν άποψθ ότι αν αυτζσ οι ςυηθτιςεισ
δείχνουν κάτι, δεν είναι μόνο θ διάχυςθ του παρόντοσ ςτο παρελκόν και θ
πολιτικοποίθςθ του παρελκόντοσ αλλά και οι όροι με τουσ οποίουσ διεκδικείται
το παρελκόν. Θ άρνθςθ τθσ ερμθνείασ ςτο όνομα τθσ ιςτορικισ αλικειασ, ακόμθ
και αν αποτελεί ρθτορικό ςτρατιγθμα, ςτθν πράξθ αναιρεί κάκε δυνατότθτα
ιςτορικοποίθςθσ, ουςιαςτικισ προχπόκεςθσ για τθν άρκρωςθ κριτικοφ
ιςτορικοφ λόγου. Σε μια εποχι που πλθκαίνουν οι διαφορετικζσ ιδιοποιιςεισ
του παρελκόντοσ, ςε μια εποχι όπου τα μεγάλα αφθγιματα εκτοπίηονται, θ
ανάγκθ του ιςτορικοφ αναςτοχαςμοφ, και των θκικϊν και των πολιτικϊν
ηθτθμάτων που εμπεριζχει θ εναςχόλθςθ με το παρελκόν, πρζπει να
υπογραμμίηεται ςυνεχϊσ. Θ ανακφκλωςθ των παλαιϊν ςχθμάτων ςε ςμίκρυνςθ,
θ εδραίωςθ πολλϊν μικρϊν αφθγιςεων που μιμοφνται το εκτοπιςμζνο μεγάλο

15
αφιγθμα, τελικά αναπαράγει τθν αυκεντία που το χαρακτθρίηει. Θ αναμζτρθςθ
με αυτι τθν κατάςταςθ δεν αποτελεί αποκλειςτικά ιςτορικό αλλά και πολιτικό
ηθτοφμενο.

΢ΗΜΕΙΩ΢ΕΙ΢:
1. Maurice Halbwachs, On Collective Memory, Σικάγο, The University of Chicago
Press, 1992.
2. Ηακ Λε Γκοφ, Ιςτορία και Μνήμη, Ακινα, Νεφζλθ, 1998, ς. 139-140.

3. Ό.π., ς. 182.

4. Charles Maier, «A Surfeit of Memory? Reflections on History, Melancholy and

Denial», History & Memory 5 (1993), ς. 136-151.

5. Dominick LaCapra, History and Memory after Auschwitz, Μκακα, Cornell

University Press, 2000, ς. 18 κ.ε.

6. Scott Straus, «Contested meanings and conflicting imperatives: a conceptual

analysis of genocide», Journal of Genocide Research 3:3 (2001), ς. 349-375.
7. David Moshman, «Conceptual constrains on thinking about genocide», Journal
of Genocide Research 3:3 (2001), ς. 431-450.

8. Θ νομικι και διπλωματικι διάςταςθ του προβλιματοσ τθσ γενοκτονίασ ςτο

πλαίςιο του διεκνοφσ δικαίου δεν με απαςχολεί εδϊ και εξάλλου υπάρχουν
πολλοί άλλοι καταλλθλότεροι εμοφ να το παρουςιάςουν.

9. LaCapra, ό.π., ς. 21.

10. Βλ. τθν ενδιαφζρουςα προβλθματικι του Richard Handler, «Is identity a
useful cross cultural concept;» ςτο John R. Gillis (επιμ.), Commemorations. The
Politics of National Identity, Ρρίνςτον, Princeton University Press, 1996, ς. 27-40.
Βλ. επίςθσ, Joan W. Scott, «Multiculturalism and the politics of identity», ςτο
John Rajchman, The Identity in Question, Λονδίνο, Routledge, 1995, ς. 3-12.

11. Hank Theriault, «Universal social theory and the denial of genocide: Norman
Itzkowitz revisited», Journal of Genocide Research 3:2 (2001), ς. 248.

12. Θ βιβλιογραφία του αρμενικοφ ηθτιματοσ είναι ιδθ εξαιρετικά εκτενισ. Θ

απόπειρα τθσ τουρκικισ πλευράσ να προβάλει τθν άρνθςθ τθσ γενοκτονίασ ςτον
διεκνι χϊρο μετά τθ δεκαετία του 1970 είναι άμεςα ςυνδεδεμζνθ με τθν
ανάγκθ απoενοχοποίθςθσ τθσ Τουρκικισ Δθμοκρατίασ ςτθν ακανκϊδθ πορεία
τθσ προσ τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ. Οι εδϊ αναφορζσ ςε καμία περίπτωςθ δεν

16
εξαντλοφν τθ ςχετικι βιβλιογραφία γφρω από τθ διαμάχθ αυτι. Βλ. ενδεικτικά,
«Forum: The Armenian Question», International Journal of Middle East Studies 9
(1978), ς. 379-400. H δθμοςίευςθ ζργων όπωσ αυτό των Stanford Shaw και Ezel
Kural Shaw, A History of the Ottoman
13. Θ πρόςφατθ κρίςθ τθσ Γιουγκοςλαβίασ ανζδειξε μια μεγάλθ φιλολογία
ςχετικά με τθν αςυμβατότθτα των εκνικϊν ομάδων που ςυγκρότθςαν τθ
Γιουγκοςλαβία. Θ ζμφαςθ ςτθ διαφορά, ακόμθ και όταν προβάλλεται ςτθ βάςθ
των ξεχωριςτϊν ιςτορικϊν εμπειριϊν, εμφανίηει τθν ιςτορία τθσ χϊρασ ωσ
προϊόν μιασ τεχνθτισ ςυνζνωςθσ. Βλ. ενδεικτικά Ivo Banac, The National
Question in Yugoslavia, Μκακα, Cornell University Press, 1985. Ραρότι θ
περίπτωςθ τθσ Γιουγκοςλαβίασ ςυγκαταλζγεται ςτα «αποτυχθμζνα» ζκνθ, κα
ζπρεπε κανείσ να ερμθνεφςει τθ φιλολογία αυτι ςε ςχζςθ με τθ ςφγχρονθ
ςυγκυρία και τισ πολιτικζσ αντιπαρακζςεισ ςτθ Γιουγκοςλαβία και όχι με βάςθ
το ανυπόςτατο ςχιμα τθσ αντιπαλότθτασ πρωτογενϊν ταυτοτιτων. Βλ.
ενδεικτικά John Lampe, Yugoslavia as History. Twice there was a country,
Καίμπριτη, Cambridge University Press, Andrew Baruch Wachtel, Making a
Nation, Breaking a Nation. Literature and the cultural politics in Yugoslavia,
Στάνφορντ, Stanford University Press, 1998.
14. Σχετικά με τθ ςυγκρότθςθ του αρχείου του Κ.Μ.Σ και τθν ζννοια του
τεκμθρίου βλ. Penelope Papaelias, Genres of Recollection: Histοrical Textuality
and Archival Culture in Greece, Νζα Υόρκθ, Palgrave Macmillan (υπό ζκδοςθ), ς.
79-142.
15. Για το κζμα αυτό βλ. ενδεικτικά George Th. Mavrogordatos, Stillborn
Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936,
Καλιφόρνια, University of California Press, 1983, κεφ. 4.

16. Αντϊνθσ Λιάκοσ, «Θ ιδεολογία των χαμζνων πατρίδων», Το Βήμα, 13.9.1998.

17. Μιχάλθσ Χαραλαμπίδθσ, Κϊςτασ Φωτιάδθσ, Πόντιοι: Δικαίωμα ςτη Μνήμη,
Ακινα, Θρόδοτοσ, 1987, του ιδίου «Το Ροντιακό Ηιτθμα Σιμερα», ςτο Μιχάλθσ
Χαραλαμπίδθσ, Εθνικά Ηητήματα. Τραγική Απροθυμία, Ανεπάρκεια και Ολιγωρία
του Ελληνικοφ Κράτουσ, Ακινα, Θρόδοτοσ, 1989.

18. Θ διατφπωςθ αυτι ιςοδυναμεί με μια πολιτικι λφςθ διαμελιςμοφ τθσ

Τουρκίασ. Ο Μιχάλθσ Χαραλαμπίδθσ διατυπϊνει ζμμεςα αυτι τθν πρόταςθ όταν
αναφζρεται ςτο Νζο Ανατολικό Ηιτθμα και τθ λφςθ του «με λογικζσ και όρουσ
των λαϊν και όχι των κρατϊν». Ππωσ ιςχυρίηεται, θ επικράτθςθ και ςτθ
ςθμερινι εποχι τθσ λογικισ των κρατϊν κα οδθγιςει ςτθ ςυνζχιςθ των
εκνολογικϊν, κοινωνικϊν, και πολιτιςμικϊν παραμορφώςεων *…+ που δεν
ςυναντιοφνται ςε άλλο μζροσ του πλανιτθ». Χαραλαμπίδθσ, ό.π., ς. 17.

17
19. Pashalis Kitromilides-Alexis Alexandris, «Ethnic survival, nationalism and
forced migration», Δελτίο Κζντρου Μικραςιατικών Σπουδών 5 (1984-1985), ς. 9-
43.

20. Δελτίο Τφπου τησ Ζνωςησ Σμυρναίων, 7.3.2001.

21. Βλ. ενδεικτικά, Κϊςτασ Φωτιάδθσ, «Θ Γενοκτονία των Ροντίων», αφιζρωμα

ςτον Ρόντο, Θ Καθημερινή/«Επτά Θμζρεσ» 19.5.1996, Βλάςθσ Αγτηίδθσ, «Θ
γενοκτονία του Ελλθνιςμοφ τθσ Μικράσ Αςίασ», Θ Καθημερινή, 18.2.2001, του
ιδίου «Μικρά Αςία και αμφιςβιτθςθ τθσ Λςτορίασ», Θ Καθημερινή, 16.9.2001.

22. Πρακτικά τησ Ελληνικήσ Βουλήσ, Συνεδρίαςθ ΞΚϋ, 24.2.1994, Συνεδρίαςθ ΛΕϋ,
24.9.1998. Για το πλιρεσ κείμενο των δφο νόμων βλ. Εφημερίσ τησ Κυβερνήςεωσ
τησ Ελληνικήσ Δημοκρατίασ, τχ. 1, αρ. φ. 32, 11.3.1994, Εφημερίσ τησ
Κυβερνήςεωσ τησ Ελληνικήσ Δημοκρατίασ, τχ. 1, αρ. φ. 234, 13.10.1998.

23. Hayden White, «The Politics of Historical Interpretation: Discipline and De-
sublimation», ςτο Hayden White, The Content of the Form, Βαλτιμόρθ, The John
Hopkins University Press, 1989, ς. 58-82.
24. Βλ. Ειςθγθτικι Ζκκεςθ για τθν πρόταςθ νόμου «Για τθν κακιζρωςθ τθσ
γενοκτονίασ των Ελλινων του Ρόντου ωσ θμζρασ Μνιμθσ», Πρακτικά τησ
Βουλήσ, Συνεδρίαςθ ΞΚϋ, 24.2.1994, ς. 2856.

25. Βλ. Αγόρευςθ Ελευκζριου Βερυβάκθ, Συνεδρίαςθ 24.9.1994, ς. 1123.

26. Πρακτικά τησ Βουλήσ, Συνεδρίαςθ ΞΚϋ, 24.2.1994, ς. 2865.

27. Βλ. αγόρευςθ Αναςταςίου Νεράντηθ, Πρακτικά τησ Βουλήσ, Συνεδρίαςθ
24.9.1998, ς. 1113.

28. Βλ. ενδεικτικά, αγόρευςθ Χριςτου ΢οκόφυλλου, ό.π., ς. 2867.

29. Βλ. ενδεικτικά, τισ αγορεφςεισ των Κυριάκου Σπυριοφνθ και Δθμιτρθ
Βουνάτςου, Συνεδρίαςθ 24.2.1994, ς. 2875, 2884.

30. «Δεν υπάρχουν χαμζνεσ πατρίδεσ. Υπάρχουν αλφτρωτεσ και ςκλαβωμζνεσ

πατρίδεσ». Από τθν αγόρευςθ του Ανζςτθ Σαατηόγλου, ό.π., ς. 2876. Σφμφωνα
με τον ειςθγθτι του ΡΑΣΟΚ ςτο νομοςχζδιο του 1994 Ελευκζριο Κωνςταντινίδθ,
υπάρχουν ςιμερα ςτθν Τουρκία ζνα εκατομμφριο κρυπτοχριςτιανοί που
ορίηονται βίαια εξιςλαμιςμζνοι Ρόντιοι, οι οποίοι «περιμζνουν ζνα μινυμα, μια
θλιαχτίδα από τθ Μάνα-Ελλάδα». Βλ. Αγόρευςθ, Συνεδρίαςθ 24.2.1994, ς.
2859.
31. Βλ. ενδεικτικά αγόρευςθ Αλζξανδρου Χρυςανκακόπουλου, Πρακτικά τησ
Βουλήσ, Συνεδρίαςθ ΛΕϋ, 24.9. 1998, ς. 1120.

18
32. Ειςθγθτικι Ζκκεςθ «Για τθν κακιζρωςθ τθσ… γενοκτονίασ του Ρόντου», ό.π.
Βλ. επίςθσ τθν Ρρόταςθ Νόμου για τθν κακιζρωςθ τθσ 14θσ Σεπτεμβρίου ωσ
θμζρασ εκνικισ μνιμθσ τθσ γενοκτονίασ των Ελλινων τθσ Μικράσ Αςίασ από το
τουρκικό κράτοσ, Θ Αυγή, 18.2.2001.
33. Βλ. ενδεικτικά αγόρευςθ Ραντελι Τςερκετίδθ, Πρακτικά τησ Βουλήσ,
Συνεδρίαςθ 24.9.1994, ς. 2878.

34. Βλ. αγόρευςθ Ραναγιϊτθ Σγουρίδθ, ό.π., ς. 2878-2879.

35. Βλ. αγόρευςθ Λωάννθ Κεφαλογιάννθ, ό.π., ς. 2867 και Γιάννθ Καψι,
Συνεδρίαςθ 24.9.1998, ς. 1119. Ρρζπει να τονιςτεί πάντωσ ότι θ αναφορά ςτθ
μνιμθ τθσ γενοκτονίασ παραπζμπει ςε δφο διαφορετικζσ πολιτικά κατευκφνςεισ.
Δίπλα ςτθ διεκδικθτικι που ιδθ αναφζρκθκε, θ αναφορά ςτθ μνιμθ
χρθςιμοποιείται με περιςςότερο ιπιο τρόπο. Ρ.χ. ο Λωάννθσ Χαραλάμπουσ
κεϊρθςε ότι θ μνιμθ δεν είναι τίποτε περιςςότερο από ζνα ανάχωμα ςτθν
επανάλθψθ. Βλ. ςχετικι αγόρευςθ, Συνεδρίαςθ 24.9.1994, ς. 1110. Βλ. επίςθσ
αγόρευςθ Ανδριανισ Λουλζ, ό.π., ς. 1115.

36. Βλ. Ειςθγθτικι Ζκκεςθ «Για τθν κακιζρωςθ τθσ… γενοκτονίασ του
Ρόντου», ό.π., ς. 2857.
37. Βλ. ενδεικτικά αγόρευςθ Τςοχατηόπουλου, Συνεδρίαςθ 24θσ Φεβρουαρίου,
ς. 2866, αγόρευςθ Λωάννθ Κεφαλογιάννθ, ό.π., ς. 2870.

ΧΡΟΝΟ΢ 31 (11.2015)

19