MAL 201

FAZLAR ve DEMİR-SEMENTİT
DİYAGRAMI
TTT DİYAGRAMLARI
ÇELİK ISIL İŞLEMLERİ
KASIM 2016
 Faz kavramı
• Kristal yapılı malzemelerin iç yapılarında
homojen ve belirli özellikler gösteren
bölgelere faz (phase) adı verilir.

• Fazlar; bu atom düzenlerinden ve toplam iç

yapıda bu fazların oluşturdukları tanelerden
meydana gelir.
 Katı çözelti(Katı Eriyik)
• Sıvı çözeltide olduğu gibi, katı durumda da bir elementin
atomları diğer bir elementin kafes yapısı içerisinde uygun bir
yer bulup yerleşmesi ile katı çözelti meydana gelir.
• Uygun yerler arayer veya yeralan (ikame) olabilir.
• Hume-rothery kuralı gerçekleşmişse tam ve sınırsız bir
çözünme (karışma) sağlanabilir.

• Çözeltinin tanımı: İki farklı atomun veya molekülün atomsal veya

moleküler düzeyde karışımına ÇÖZELTİ adı verilir. Bu karışım sıvı
haldeyse sıvı çözelti,
• katı haldeyse katı çözelti adını alır.
• Bir elemente diğer bir element karıştırılacak olursa, daima
toplam iç enerji mimimum olacak şekilde yeni atom
düzenleri meydana gelir.
(a) Suyun 3 hali; gaz, sıvı, ve katı. Herbiri bir fazdır.
(b) Su ve alkol; tam çözünme.
(c) Tuz ve su; sınırlı çözünme.
(d) Su ve yağ; Hiç çözünmeme.
 (a)Sıvı Cu ve Ni, tam çözünür.
(b)Katı Cu ve Ni kristal yapıda rastgele yerlere yerleşmek suretiyle
tam katı çözelti oluşturur.
Katı
Çözelti (c)Cu ve Zn alaşımları sınırlı
çözünmeden dolayı % 30 dan
fazla Zn çözemez, ikinci faz
bölgeleri oluşturur.
2.Faz
Faz kavramı sadece fiziksel durum (maddenin sıvı, katı veya
gaz hali) ile ilişkili değildir. Örneğin metal alaşımlarında aynı
anda birden fazla katı faz yan yana bulunur.

Bileşenin tanımı: Bir alaşımı oluşturan kimyasal elementlere

o alaşımın bileşenleri adı verilir.

Bir faz içindeki elementleri derişikliği genellikle ağırlık

yüzdesi olarak verilir.
Saf metaller tek fazlıdır, iç yapıları çok taneli olsa bile,
taneler farklı olmadığından ayrı faz sayılmaz. Çeliklerde
karakteristik bir yapı olan perlit ise ferrit ve sementit adı
verilen iki ayrı fazın lamelli (levhalı) bir şekilde dizilmesiyle
oluşur.
 Saf molibden taneleri
Ferrit Sementit

Saf molibdenin çok kristalli(taneli) Demir-Karbon alaşımının(Çelik)

yapısı.Tek fazlı yapı.Her tane yapısı.İki fazlı yapı.Fazlar:Ferrit
yönlenme farkı dışında birbiriyle (Beyaz alanlar) ve sementit
özdeştir. (Parmak izi görünümlü, gerçekte
levha şeklinde)
Faz diyagramları
Faz (Denge) diyagramları
Kimyasal bileşim, basınç ve sıcaklığa bağlı olarak
belirli şartlarda hangi fazların stabil olduğu faz
diyagramları ile belirlenir.
Fazların oluşumunda ve faz dönüşümünde ana
etken maddenin enerji içeriğidir.Bu içeriği
değiştiren üç ana etken şunlardır:
- Alaşımın Sıcaklığı, T
-Alaşımın bileşimi, c
-Basınç, p
Faz(Denge) diyagramları yardımıyla belirli bir
malzemede sıcaklık ve bileşime bağlı olarak
denge halinde oluşacak fazların türleri, bileşimleri
ve miktarları ve hatta iç yapıları da belirlenebilir.
Tek bileşenli sistemlerde faz diyagramı doğal olarak sıcaklık ve
basınç değişkenlerinin yer aldığı faz diyagramında çizilir.
Örneğin saf suda faz diyagramı aşağıdaki gibidir.Bu
diyagramda, sıcaklık ve basınca bağlı olarak faz değişimleri
görülmektedir.
Sıcaklık
Gaz Buhar

Sıvı Su

Katı Buz

Basınç(Log skala)
Faz diyagramları yardımıyla bir maddeye ait faz
durumları, sıcaklık T, basınç p ve bileşim B ye bağlı
olarak belirlenebilir.

Malzeme biliminde en çok kullanılan faz diyagramları

sabit basınç için alaşımlara ait iki bileşenli faz
diyagramlarıdır( B= 2 ; p=1 atm=St.)

İki bileşenli faz diyagramlarında yatay eksende

bileşim(derişiklik) ,düşey eksende ise sıcaklık
bulunmaktadır.
Bu diyagramlar verilen her sıcaklık ve bileşim için
malzemede denge halinde bulunan fazların ne
olduğunu gösterir.
Faz diyagramının soğuma eğrilerinden elde edilişi (Cu-Ni sistemi) Basınç Sabit = 1 atm.

Katı çözeltiler,
malzeme biliminde
α, β, γ gibi Yunan
harfleriyle adlandırılır.
İki bileşenli diyagramlara ait örnekler
a)Katı durumda tam çözünürlük

Sıvı Likidüs B’nin erime

(Çözelti) noktası
Sıcaklık

A’ nın erime
noktası Solidüs Katı çözelti

Bileşim( Ağırlık %)
 Likidüs çizgisi
T1
TB Sıvı
Sıvı

T
S+
T2
S+
T, Sıcaklık

TA
Solidüs T3
çizgisi  (katı)
 (katı)
Xs X1 X
X1 kompozisyonuna sahip alaşım:
T1 de: S
T2 de: S+
T3 de: 
Kimyasal bileşim: Kompozisyon fazlarına sahiptir.
-A ve B sürekli olarak, yani her oranda tek fazlı bir
yapı (SS: Solid Solution: katı çözelti) oluşturmaktadır.
-Bir başka deyişle, her iki malzemeye ait atomlar( A
ve B) ortak bir kafes içinde, birbiri içinde her oranda
çözünmektedir. Buna tam çözünürlük adı verilir.
Bunların dışında yüksek sıcaklıklarda sıvı çözeltinin
tek başına bulunduğu bir bölge ve sıvı+ katı
çözeltinin birlikte bulunduğu iki fazlı bir bölge de
mevcuttur.
Belirli bir bileşimdeki alaşımın(sistem) sıvı halden itibaren soğuması
sırasındaki içyapıları
Sıcaklık

S, Sıvı Sıvı Tamamen sıvı faz

TB
Sıvı

% 90 Sıvı + % 10 

S+
% 60 Sıvı + % 40 
TA

, Katı
% 10 Sıvı + % 90 


Tamamen katı faz.
%B : %x oranında B elementi
X
içerir.
Benzer şekilde saf demire ait faz diyagramı da aşağıda
verilmiştir.Burada α , γ ve δ fazları katıdır ve bunların
kristal kafes yapıları sırasıyla HMK, YMK ve HMK dir.

Sıcaklık
Gaz Sıvı Sıvı

Katı

Basınç(Log skala)
Allotropi(Polimorfizm)
Bileşimi aynı kalan bir malzemenin kafes yapısının
sıcaklıkla değişmesine “Allotropi” adı verilir.Aşağıda saf
demirin allotropik halleri verilmiştir:
 Gibbs Faz kuralı
• Bir sistemde bileşen ve faz sayısının belirli olması
durumunda serbest değişken olup olmadığını
belirlemede kullanılan bir kuraldır.
Basıncın değişken bir parametre olması durumu
F+S=B+2
Uygulamada genelde atmosfer basıncında çalışıldığından , ve bu nedenle basınç sabit
olduğundan durum büyüklüklerinden biri sabit olur (Basınç). Bu durumda Gibbs kuralı

Basıncın sabit olması durumu (en çok kullanılan bağıntı)

F+S=B+1
Faz sayısı
Serbest değişken Bileşen sayısı
sayısı
F + S = B + 2 (GİBBS Faz F + S = B + 1 (GİBBS Faz Kuralı-
Kuralı-Kanunu) Kanunu)
F:Faz Sayısı F:Faz Sayısı
S: Serbestlik Derecesi S: Serbestlik Derecesi
B:Bileşen sayısı B:Bileşen sayısı
2: Sıcaklık ve Basınç Değişken 1: Sıcaklık Değişken, Basınç = Sabit.

Sıcaklık
Gaz
Buhar

Sıvı Su

Katı
Buz
Basınç(Log skala)
Suyun Faz Diyagramı

Sabit basınçta (Atmosfer

Basıncı) hazırlanmış 2 Bileşenli
Denge Diyagramı: Al-Si
 Erime noktasında Gibbs kuralı
• Diagramda saf element için erime noktasındaki (TA) durum:
• F = 2 (sıvı ve  olarak 2 faz)
• B = 1 (Tek bileşen A)
S =1-2+1=0

T
• Basınç sabit, kimyasal
Sıvının soğuması
bileşimde değişmediği için
Katılaşma aralığı tek değişken olan sıcaklıktır.
Ancak bu da erime/katılaşma
TA boyunca sıcaklık sabittir-
serbest değişken bulunmaz
t
 nın soğuması
 Çözünme durumuna göre
• Tam çözünme: Bir elementin diğeri içerisinde sınırsız çözünebilmesi.
• Hiç çözünmeme: Bir elementin diğeri içinde hiç çözünememesi.
• Sınırlı çözünme: Bir elementin diğeri içerisinde kısıtlı çözünebilmesi.

a) b) c)
-Tam çözünürlük alaşımlarda yaygın olarak görülmez.
Buna örnek olarak Bakır-Nikel alaşımı verilebilir.
-Tam çözünürlük için ,bilindiği gibi Hume-Rothery
kurallarının geçerli olması gerekir.
Bu tür faz diyagramları soğuma eğrileri yoluyla elde
edilirler.
Buna ait bir örnek Cu-Ni sistemi için verilmiştir.
DİKKAT:
-Saf nikel veya saf bakır halinde B=1 olup,faz kuralı
F+S=B+1= 1+1 =2 şeklini alır.
Faz sayısı iki iken(Yani katılaşma sırasında hem sıvı hem de katı
faz birlikte bulunur.) serbestlik derecesi S = 0 çıkar.Bir başka
deyişle iki faz tek bir sıcaklıkta (katılaşma sıcaklığı) denge
halinde bir arada bulunabilir. Faz sayısı aynı kalmak kaydıyla
değiştirilebilecek bir durum büyüklüğü yoktur.
-Bu nedenle saf metallerin soğuma sırasındaki
katılaşma sahanlığı yatay bir doğrudur.
-Buna karşılık alaşımlarda,(B=2) faz kuralı
F+S= B+1 2+1 = 3 olur.
İki fazlı bölgede (katı çözelti +sıvı çözelti) F=2 olup
,serbestlik derecesi S= 1 çıkar.Yani alaşımın bileşimi
ya da alaşımın sıcaklığı durum büyüklüklerinden
birini serbestçe değiştirdiğimiz halde iki faz denge
halinde sistemde mevcut olabilir.Bu durumda
verilmiş bir bileşimdeki, alaşımda belirli aralıkta
sıcaklık değişse bile iki fazı denge halinde muhafaza
etmek mümkündür.
-Soğuma eğrilerindeki katılaşma sahanlığı bu
nedenle eğiktir.
 Arafazlar ve Metallerarası bileşikler
• Faz diyagramlarının birden fazla reaksiyon içermeleri
durumunda görülür.
• Arafazın bir tek kimyasal bileşik olması durumunda
metallerarası fazlar söz konusudur. Metaller arası fazlar çok
sert ve gevrek malzemelerdir.
Metallerarası
bileşik =
Metallerarası faz
Arafazlar
 Fazların ağırlık oranlarının hesaplanması
Terazi Kuralı (Kaldıraç kuralı)
Verilmiş bir malzeme bileşimi ve sıcaklık için faz
diyagramlarından aşağıdaki bilgiler elde edilir:
1)Hangi fazlar mevcuttur?
2)Fazların bileşimi nedir?
3)Fazların ağırlık yüzdeleri nedir?
 Terazi (Kaldıraç) Kuralı
Faz diagramları:
• Hangi sıcaklık ve bileşimde hangi fazlar var?
• Bu fazların bileşimi nedir?

Faz diaygramında, fazların oranlarını ve

bileşimlerini bulmak için terazi kuralı (lever
rule) kullanılır.
 S
S+

b-x
x-a
x bileşiminin T sıcaklığında bileşim T
oranları:


bx
S%   100
ba a b
x
xa
%   100
ba
S %   %  100%
1) Sözkonusu noktada iki faz mevcuttur : α + β

Alaşım düşeyi

Alaşımın X Y Z
Sıcaklığı

X-Z :Bağ çizgisi

Mesnet
 2)Fazların bileşimi nedir?
Bağ çizgisinin iki ucundan inilen düşeyler
fazların bileşimlerini vermektedir :
α nın bileşimi : %20 B ;%80 A
β nın bileşimi : %70 B; %30 A
3)Fazların ağırlık yüzdeleri nedir?
Kaldıraç kuralı ile kolaylıkla hesaplanır:
Y noktasından desteklenmiş bir
kaldıracın dengede olabilmesi
için, x ve z noktalarına asılması
gereken ağırlıkların hesaplanması gibi
düşünülebilir:
%α =100.b/(a + b)=100.(70-40)/(70-20)
= %60
%β = 100.a/(a+b)= 100.(40-20)/(70-20)
= %40
Verilmiş bir bileşimdeki alaşımın İki fazlı bölgesindeki her bir fazın
verilen sıcaklıktaki bileşimlerinin hesabı
DİKKAT:Tek fazlı bölgede fazın bileşimi alaşımın bileşimine eşittir. Ancak gözönüne alınan
bölgede faz sayısı birden fazla ise, her bir fazın bileşimi hem birbirlerinden hem de alaşımın
bileşiminden farklıdır.

L nin T1 deki Hal

bileşimi noktası İki fazlı bölge
(Beyaz bölge)

Bağ çizgisi
Alaşımın
sıcaklığı
SS nin T1 deki
bileşimi

Alaşımın
bileşimi
 Kaldıraç Kuralına göre hesaplama
Soru: % 50 B içeren alaşımda T1 sıcaklığındaki fazların isimleri ve %
oranlarını bulunuz:
Sıvı + SS (katı fazı)
Sıvı fazı içinde: % 30 B ve geri kalanı % 70 A var
SS (katı fazı) içinde: % 80 B ve geri kalan % 20 A var
Hesaplar B cinsine göre yapılır (Sağa doğru)
% SS miktarı = (50-30) / (80-30) = 20/50 = % 40 SS Katı Fazı var. Geri kalanı
% 60 Sıvı fazıdır.
Veya
% Sıvı = (80-50) / (80-30) = 30/50 = % 60 Sıvı fazı var Geri kalanı % 40 SS
katı fazıdır.
 REAKSİYONLAR

Ötektik

Peritektik

Monotektik

Ötektoid

Peritektoid
 Ötektik Yapı
• Ötektik reaksiyon; sıvı fazın ani olarak iki ayrı
katı faza dönüşmesi reaksiyonudur.
Ötektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı  (Katı) +  (Katı)
Ötektik nokta
Ötektik noktadan
uzaklaştıkça, ötektik
reaksiyon, dönüşüm Ötektik

öncesi varolan sıvı Sıcaklık
faz kadar gerçekleşir.
 “A” kristal taneleri
• Katılaşma sırasında (Açık renk)
çekirdeklenme bir çok
noktadan başlar,
• Bu çekirdekler tabaka şeklinde
büürler
• Birbirlerine temas etmeleri ile
ince ve tabakalı yapı meydana
gelir,
• Çekirdeklenme ne kadar çok
“B” kristal taneleri
noktadan meydana gelmişse (Koyu renk)
yapı o kadar ince tabakalı (veya
küçük taneli) olacaktır.
Sö = B – F + 1 = 2 – 3 + 1 = 0
• Ötektik reaksiyon ile oluşan katı faz.
– Lamelli (tabakalar şeklinde paketlenmiş)
– Nodüler (matris faz içerisinde küresel diğer fazın
bulunması)
• Lamelli yapıda iki katı faz birbiri üzerine paketlenmiş tabakalar
şeklindedir. Her bir tabaka bir tanedir.

1 2
Lamelli Nodular
Yapı Yapı
 Hiç Çözünmeme
1.Alaşım 2.Alaşım 3.Alaşım
S (Ötektik Altı) Ötektik Üstü
TB
•1 1 Sıvı 1 Sıvı Sıvı
1
1• • 2
TA
2• 2 Sıvı 2
S+B 2
A+S 1 A
3• •
Ötektik •3
Sıcaklık
 4• •4 Sıvı Sıvı
2• 3 3 3
A+B A
B
5• 3• •5 Ötektik Yapı
4 Ötektik A 4
X1  %B X3 Ötektik B
X2 Proötektik A
Ötektik Bileşim
5 5
A Kristalleri Proötektik B
(Açık renk) Ötektik A
Ötektik B Ötektik A
Ötektik B
B Kristalleri
(Koyu renk)
b)Tam Çözünmezlik durumunda ötektik reaksiyon
A ve B atomlarına ait kafeslerin birbirlerini kafeslerine almadığı
durum görülmektedir (Tam çözünmezlik).
Ötektik:Düşük sıcaklıkta eriyen anlamına gelir.

Her iki katı fazın

Ötektik noktada: birarada oluşması
F+S = B+1 nedeniyle ötektik
F=3 B=2 İçyapılar sıkı
Sıcaklık

S=0 çıkar. istiflenmiş

İçyapılardır.
Ya lamel şeklinde
ya da kürecik
şeklinde oluşurlar.
Ötektik Ötektik nokta Mekanik özellikleri
sıcaklık İyidir.

Ötektik reaksiyon

Sıvı(L) A+B

Ötektik bileşimdeki sıvı, ötektik Ötektik Bileşim

sıcaklıkta iki katı faza dönüşür. Bileşim
 Malzeme bileşimi ötektik bileşimden farklı ise,katılaşma(kristalleşme) sabit sıcaklıkta değil, belirli bir
sıcaklık aralığında olur.Ötektik sıcaklığa inildiğinde yapıda bir miktar sıvı mevcuttur.Artan bu sıvı ötektik
bileşime sahip olduğundan, ötektik sıcaklıkta iki ayrı katı faza ayrışarak ötektik yapıda katılaşır.

Sıcaklık
L Sıvı :Ötektik
bileşimde Löt
A

L2 matrisi içinde
L1 matrisi L +B B kristalleri
İçinde A L+A
kristalleri B

Ötektik yapı:
Löt İnce A ve B
lamellerinin
oluşturduğu
içyapı
A+B

Bileşim
 Sınırlı Çözünme
c) Sınırlı çözünürlük durumunda ötektik
reaksiyon
• Alaşım sistemlerinin çoğunda görülür.
• B elementi A nın içerisinde sınırlı olarak çözünebilir. Oda
sıcaklığında X1 kadar, sıcaklık arttıkça (ötektik sıcaklıkta) X2 kadar
çözünebilir.
• Sıcaklıkla ısıl aktivasyon artar ve boşluk miktarı artar.
  fazı: Katı
Çözelti

• Çözeltiye giremeyen yabancı

atomlar kendilerinin
 fazı:
çoğunlukta olduğu yeni atom
2.Faz ve
düzeni (faz) oluştururlar. Katı çözelti
• A nın çoğunlukta olduğu katı
çözelti  fazını oluşturur,
• B nin çoğunlukta olduğu katı
çözelti  fazını oluşturur.
• Fiziksel ve kimyasal
özellikleri farklı olan iki katı
faz  ve  aynı yapıda
birarada bulunabilir.
 Faz diyagramları: Sınırlı Çözünme
I II III IV
I II III IV
1 1 1 1
TA 1•
1• S
2 •
2• 1• TB 2 2 2 2
3 •
2•
1•
Tö 3 • +S S+
 3• 2•
 3 3 3 3

4• + Ötektik
4 • 4 4 4
5• 4• 3•
Ötektik
%B
X1 X2 X3 Xö 5 Ötektik
öncesi 
 ( dan
ayrışan) Ötektik
öncesi 
 Ötektik
Bileşim

Ötektik altı bileşim Xö Ötektik üstü bileşim

(hypo) (hyper)
• Aynı şekilde A elementi B içerisinde sınırlı miktarda çözünebilir.
• Oda sıcaklığında X3 kadar, sıcaklık arttıkça (ötektik sıcaklıkta) X4
kadar çözünebilir.
• (Sıcaklıkla ısıl aktivasyon artar ve boşluk miktarı artar).
 DİKKAT: alaşım düşeyi ötektik yatayını kesmiyorsa, ötektik reaksiyon
meydana gelmez, kesiyorsa gelir.

Ötektik Ötektik
reaksiyon Reaksiyon
oluşmaz oluşur

Birincil α
Sıcaklık
kristalleri Sıvı Löt

L1 matrisi
İçinde α3 Löt Birincil β
kristalleri kristalleri

L2 matrisi içinde
β1 kristalleri
L +α L +β
Çok taneli α1
katı çözeltisi
α+β α2 ve β2 kristal-
lerinin oluştur-
duğu ince
lamelli Ötektik
yapı

Bileşim
Teknik bakımdan önemli ötektik diyagramlar

Kurşun-Kalay ötektik faz diyagramı

Kalay atomsal yüzdesi

Kalay ağırlık yüzdesi

Yumuşak lehim alaşımı
183o C da eriyen % 61,9 Sn-%38,1 Pb alaşımıdır.
 Aluminyum -silisyum ötektik faz diyagramı

Basınçlı Al-Si
alaşımı dökümü
Erime sıcaklığı:
577oC
Ötektik faz diyagramında mukavemet değişimi
 Ötektoid Reaksiyon
• Soğuma sırasında bir katı fazdan iki ayrı katı fazın oluşması
reaksiyonudur.

Ötektoid reaksiyon:
 (Katı)
Soğuma
 (Katı) +  (Katı)
c)Ötektoid reaksiyona ait faz diyagramı
Ötektoid reaksiyon: γ α+β
Bir katı çözeltiden iki ayrı katı çözeltinin sabit sıcaklıkta oluşması

Diyagramın ötektoid
reaksiyon bölgesi
 Ötektoid reaksiyonla faz dönüşümleri

Sıcaklık
S β+ γ
Sıvı(L)

Çok taneli katı

Çözelti, γötek

β1 matrisi içinde ince taneli

γ2 küreciklerinden oluşan
ötektik içyapı

α1 ve β2 kristallerinin
oluşturduğu ince tabakalı
ötektoid içyapı
γ α+ β
Alaşım düşeyi
Bileşim
 Peritektik ve Peritektoid Reaksiyon
• Kısmi çözünürlük gösteren alaşım sistemlerinde elementlerin
ergime sıcaklıklarının çok farklı olması durumunda meydana
gelen faz reaksiyonlarıdır.

Peritektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı +  (Katı)  (Katı)

Peritektoid reaksiyon:
Soğuma
 (Katı) +  (Katı)  (Katı)
 Peritektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı +  (Katı)  (Katı)

Peritektoid reaksiyon:
Soğuma
 (Katı) +  (Katı)  (Katı)
 d)Peritektik reaksiyona ait faz diyagramı
Biri sıvı diğeri katı olan iki faz sabit sıcaklıkta reaksiyona
girerek yeni bir katı faz oluştururlar.
δ+S γ

Sıvı çözelti
S+δ
δ
S +γ
δ+γ

γ Xp

Fe-C faz diyagramında peritektik sistem

e)Peritektoid sistem(Katı-katı reaksiyonu)
İki ayrı katı çözelti sabit sıcaklıkta reaksiyona
girerek yeni bir katı çözelti oluşturur.
α+β δ
 Ötektik

Peritektik

Monotektik

Ötektoid

Peritektoid
ÖNEMLİ BAZI İKİLİ FAZ
DİYAGRAMLARI
Cu : YMK Bakır-Çinko faz diyagramı(Pirinçler)
Zn : SDH
Ara fazlara(Tek fazlı bölgeler) örnek
 Örnek
Aşağıda verilen faz diyagramında bulunan 3 adet farklı faz reaksiyonlarını tespit
ediniz.
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a

1150oC, 920oC, 750oC, 450oC ve 300oC

trademark used herein under license.

lerde yatay çizgiler vardır

1150oC: δ + L  γ, peritektik
920oC: L1  γ + L2 a monotektik
750oC: L  γ + β, a ötektik
450oC: γ  α + β, a ötektoid
300oC: α + β  μ or a peritektoid
DEMİR/KARBON veya DEMİR/SEMENTİT
DİYAGRAMI
Fe/C ve Fe/Fe3C Faz diyagramı
Demir-Karbon faz diyagramı

Diyagramın ötektik
reaksiyon bölgesi
 Fe-Fe3C sistemi

Demir-Karbon alaşımları
mühendislikte yaygın olarak
kullanılan çelik ve dökme
demir malzemelrin esasını
teşkil eder.
%2 nin altında karbon içeren
malzemeler çelik, üstünde
ise dökme demir olarak
adlandırılır.
Çeliklerin içyapısındaki
A3
karbon, teknikte geçerli olan
soğuma hızlarında ayrı bir A1 sıcaklığı
faz olarak değil,demir karbür
(sementit) içinde bulunur.
Bu nedenle yukardaki
diyagram Fe-Fe3C diyagramı
olarak verilmiştir.
Çelikler Dökme demirler
 Demir Sementit Faz diyagramı
• Sementit; demir karbon faz diyagramında metallerarası bir
bileşiktir.
• Pratikte Fe-C diagramında sementite kadar olan bölge önemlidir.
• Sementit; % 6.67 C konsantrasyonuna sahiptir. Atom ağrılıkları
dikkate alındığında; Fe:56, C:12.
C 12
t) 
% C(sementi   6.67
3xFe  C 3x55  12
• Atom ağrılıkları dikkate alındığında; Fe:56, C:12.

C 12
%C (sementit)    6.67
3 x Fe  C 3 x 56  12
Demir Sementit Faz diyagramı
Sementit : Fe3C
Ferrit : 
+S Perlit :  + Fe3C
Ostenit: 
Delta demir: 
Ledeburit.
+S S
 (ostenit) Tötektik
1148oC

Tötektoid

Ledeburit
Perlit

Çelik Dökme demir

%C: ağırlık olarak
1538

1495

1400
 Çelik ve Dökme demir
• Çelik (steel): %2 ye kadar C içeren demir alaşımına
verilen isimdir.
• Dökme Demir (cast iron) : %2 oranından daha fazla C
içeren demir esaslı malzemelere verilen isimdir.
Pratikte C oranı en fazla % 4.3 kadar olur.
 Çelik
• Çelik; %2 ye kadar C içeren demir alaşımına verilen
isimdir.
• Otektoit çelik; % 0.8 C içeren çeliğe ötektoit çelik adı
verilir.
• Bu kompozisyonun altındaki çeliklere ötektoit altı
çelikler (C oranı < % 0.8 %), bu bileşimden daha fazla
C içeren çeliklere ötektoid üstü çelikler (C oranı > %
0.8) adı verilir.
• C oranının %2 yi geçmesi durumunda malzeme artık
çelik olarak değil, dökme demir (cast iron) olarak
adlandırılır.
• C miktarı % 0.8  %100 perlitik yapı (ötektoit
çelik).
• C miktarı sıfıra doğru azaldıkça, perlit azalır,
ferrit (-Fe) artar.
• C miktarı % 0.8 in üzerinde arttıkça, perlit
miktarı azalır, sementit miktarı artar.
 Çelik
• Perlit: Ötektoit reaksiyon sonrası -Fe ve Fe3C tarafından
oluşturulan özel yapıya verilen isimdir.

 (ferrit) taneleri
• Ötektoit yapı hakkında daha ayrıntılı (Açık renk)
bilgi geçen derste verilmişti.
• C miktarı % 0.8 iken (ötektoit çelik)
%100 perlitik yapı elde edilir.
• C miktarı sıfıra doğru azaldıkça,
perlit azalır, ferrit (-Fe) artar.
• C miktarı %0.8 in üzerinde arttıkça, Sementit taneleri
perlit miktarı azalır, sementit miktarı (Koyu renk)
artar.
 Çelik için önemli sıcaklıklar

• A1 sıcaklığı: Ötektoid reaksiyon sıcaklığı

• A2 sıcaklığı: Küri sıcaklığı (769oC). Bu sıcaklıkta
manyetiklik kaybolur.
• A3 sıcaklığı: Ötektoid altı çeliklerde tam
ostenit alanına geçiş sıcaklığı (C oranına bağlı
olarak değişir)
• Acm sıcaklığı: Ötektoid üstü çeliklerde tam
ostenit alanına geçiş sıcaklığı (C oranına bağlı
olarak değişir)
 Acm
A3

+Fe3C
+
A1

+Fe3C
Ötektoid altı ve Ötektoid üstü Çeliklerde
Ötektoid reaksiyon ve iç yapılar
 I II III

I II III

 
1
+  12 2
3 1 3
 4 2 4 Sementit

Perlit

+Fe3C

5 3 5
Perlit
 Perlit
Ötektoid
Bileşim
 

γ +Fe3C
+


%100 Perlit
 + Perlit Perlit +Fe3C


Otektoid Bileşim
İçinde %1,1 C bulunan çeliğin içyapısı nasıl saptanacak ?

Acm

A3

A1
 Ötektoid üstü çeliğin içyapısı

Perlit
(Ferrit +2. sementit
lamelli yapı)

Sürekli sementit
ağı
Birinci(Primer) sementit
 Dökme demir
• C içeriği %2 den daha fazla olan Demir-karbon alaşımıdır.
• Artan karbon oranı yapıyı kırılgan hale getirir.
• Sıvı fazdan katılaşması sırasında soğuma hızlarına bağlı olarak
farklı iç yapılara sahip olabilir.
– Hızlı soğuma: Beyaz dökme demir (Faz diyagramı yapısı).
– Yavaş soğuma: Kır dökme demir (Matriks yapı: ferritik,
ferritik/perlitik, perlitik).
– Temper dökme demir: Beyaz Dökme Demirin tavlanması ile
(Matriks yapı:ferritik, ferritik/perlitik, perlitik).
– Küresel dökme demir: Mg, Ce gibi grafiti küreselleştiren
alaşım elementleri katılması ile (Matriks yapı: ferritik,
ferritik/perlitik, perlitik).
FAZ KİNETİĞİ VE ISIL İŞLEMLER
 Isıl işlemler: Faz Dönüşümleri
• Şu ana kadar yavaş soğuma hızlarında elde edilebilecek kararlı
iç yapılar görüldü.
• Gerçek uygulamalarda soğuma hızlarının kontrolü ile farklı iç
yapılar elde etmek mümkündür.
• Bu sayede mikro yapı ve mekanik özellikler ayarlanabilir.
• Isıl İşlemler: Malzemelerin iç yapılarını ve bunlara bağlı
olarak mekanik özelliklerini ayarlamak amacıyla yapılan
ısıtma ve kontrollü soğutma işlemleridir.
• Şu ana kadar incelenen faz diyagramları yavaş soğumada
dengede olan fazlara göre hazırlanmıştır.
• Isıl İşlemler, malzemelerin zamana bağlı faz dönüşümlerinin
bilinmesi ile uygulanabilirlik kazanır.
 Böylece kararlı yapılar elde
edilir.
Bunlara kararsız yapılar adı verilir.
Örneğin; yandaki diyagramda T1
sıcaklığında herhangi bir x
noktasındaki fazların
dönüşümünün tamamlanması için
gerekli süre t1’dir. Diyagram Bu eğrinin şeklinin neden böyle olduğu
üzerinde her bir sıcaklıkta gerekli daha sonra açıklanacak
dönüşüm için süreler açıkça
görülür ve her sıcaklık için faz
değişim süresi farklılık

Sıcaklık
göstermektedir. Çok yüksek ve
düşük sıcaklıklarda faz dönüşüm
süresi çok fazla iken, belirli bir
sıcaklık aralığında bu dönüşüm
daha kısa zamanda oluşmaktadır.
Bu nedenle eğrinin ortasında bir
burun oluşmaktadır. Bu eğrinin
şekli neden böyledir?
 Çekirdeklenme/Büyüme
• Katı oluşumu 2 aşamada olur.
– Çekirdeklenme (nucleation)
– Büyüme (Growth)
• Çekirdeklenmede: atomlar bir araya
gelerek çekirdekleri oluştururlar. Daha
sonra belli bir boyutun (kritik çap)
üzerinde olan çekirdekler büyürler.
Sıvı Diğerleri çözünür yok olur.
Katı

Çekirdeklenme Büyüme
 Kararlı Çekirdek Oluşumu:
Çekirdeklenme (Katılaşma ) olurken sistemin hacım enerjisi (ΔGh) azalır.
Katılaşma (düzen) enerji azalmasına neden olur (Bu çekirdeğin büyümesini teşvik
eder).
Buna karşılık yeni sıvı-katı ara yüzeyi oluştuğundan sisteme yeni bir yüzey enerjisi
(γ) katılır. Bu enerji artışı ise ise çekirdeğin büyümesini engeller.
Kritik rc yarıçapına ulaşmış çekirdekler büyür, diğerleri dağılır yok olurlar.
Yarı çapı rc olan çekirdeklere kararlı çekirdek adı verilir.
Yüzey enerjisi artması 4π.r2.γ

Net enerji değişimi :

ΔGT = 4π.r2.γ + (4/3).π. r3.ΔGh
Net enerji değişimi

rc = -2γ/ΔGh

Hacım enerjisi azalması (4/3).π. r3.ΔGh

Çekirdeklenme hızı
Sıcaklık, faz diyagramındaki likidüs sıcaklığının altına düştüğünde,atomlar katı faza ait kristali oluşturmak
isterler. Bu “istek” sıcaklık düştükçe artar ve bu nedenle sıvı fazda birim zamanda oluşan çekirdek sayısı artar.
Öte yandan düşük sıcaklıklarda çekirdeklerin oluşması için gerekli atom hareketliliği(yayınma) hızı düşüktür.
Yani çekirdek oluşması için gerekli yayınma katkısı yüksek sıcaklıklarda fazla, düşük sıcaklıklarda azdır.

Sıcaklık

Erime sıcaklığı
Yayınmanın katkısı(Atomların bir araya gelmesi)

r ≥ rc olan çekirdekler için

net çekirdeklenme hızı (iki eğrinin çarpımı)

Sıvı fazın dengesizliğinin katkısı

(Çekirdek sayısında artma eğilimi)

Birim zamanda oluşan Çekirdeklenme hızı

çekirdek sayısı (Kararlı çekirdekler için)
 Dönüşüm hızı
(Çekirdeklenme hızına, büyüme hızının etkisi)
• Büyüme: Tamamen yayınmanın etkisinde çekirdeklerin büyümesi
şeklinde olur. Oluşan rc yarıçaplı çekirdeklerin büyümesi için de atomların
yayınması gerekir ve bu çekirdeklerin büyüme hızı yüksek sıcaklıklarda daha
yüksektir (G’ eğrisi).
• Dönüşüm hızı; çekirdeklenme ve büyüme hızlarının çarpımıdır.
• Dönüşümün tamamlanması için gereken süre, dönüşüm hızıyla ters
orantılıdır. Dolayısıyla sıcaklık-zaman eğrisi sıcaklık- hız eğrisine
benzer karakterde fakat tam ters şekilde olacaktır.

 H; Toplam
G; Büyüme hızı dönüşüm
hızı

 Q
H G  Ce RT

   
N; Çekirdeklenme
hızı
 H  NxG
Hız
Zaman Sıcaklık Dönüşüm (ZSD) diyagramı - Time Temperature Transformation (TTT) Curve
Bir önceki eğrinin apsisi olarak hız yerine zaman(dönüşüm zamanı)
alınırsa aşağıdaki eğri ya da ilk verilen eğri elde edilir.
• Dönüşüm başlaması ve tamamlanması, belli bir zaman aralığında gerçekleşecektir.
• Bu nedenle dönüşüm; dönüşüm başlangıcını ve sona ermesini ifade eden iki çizgini arasında
gerçekleşir

Sıcaklık
Dönüşüm başlar

Dönüşüm tamamlanır
T1 t1
Hiç Dönüşüm
Tamamlanmış dönüşüm yüzdesi
Olmamış bölge

İlk gösterilen eğri

Zaman, t(Logaritmik skala)

 Ötektoid çeliğin ZSD diyagramı
Kaba perlit: Lamel (levhalı) yapı; levhalar arası mesafe (Serbast ferrit yolu) büyük
İnce perlit : Lamel (levhalı) yapı;levhalar arası mesafe (Serbest ferrit yolu) küçük
Beynit :Yapı levhalı değil ferrit ve sementitin ince bir karışımı

Sertlik artar
T

Ostenit
Tm

Kaba perlit
Dengesiz ostenit

İnce Perlit Sertlik 

Üst Beynit

Alt Beynit

Reaksiyon Başlamamış Sürüyor Tamamlanmış

t (logaritmik skala)
Ötektoid altı çeliğin ZSD(TTT) diyagramı
Ötektoid üstü çeliğin TTT(ZSD) diyagramı
ZSD diyagramaları üzerinde iki ayrı soğutma yöntemi ve
bunları temsil eden eğriler uygulanarak dönüşüm
gerçekleştirilebilir.
1. Sürekli soğuma ile dönüşüm (Continuous cooling
curve)
2. İzotermal soğuma ile dönüşüm (isothermal curve)
 TTT Diagrams

Sürekli soğutma eğrisi İzotermal eğri

boyunca dönüşüm boyunca dönüşüm

Isothermal annealing for fully pearlitic structure.

Burun kısmının üstünde daha sola yanaşık gösterilen kesik kesik

hazırlanan diyagram izotermal (sabit bir sıcaklıkta tutularak hazırlanan) TTT diya
 İzotermal dönüşüm için Sürekli soğuma için eğri

İzotermal dönüşüm için ZSD

eğrisi, özellikle yüksek
sıcaklıklarda bir miktar sola
doğru kayar. Bunun nedeni
sürekli soğumada ısıl
aktivasyon azalan sıcaklıkla
sürekli azalacak olmasıdır.

Bu durum atom hareketlerinin yavaşlaması ve dönüş için gereken

sürenin artmasıyla sonuçlanır.
Öte yandan yüksek sıcaklıklarda ki izotermal dönüşüm de
dönüşüm sırasında ısıl aktivasyon sürekli etkin kalacaktır.
Soğuma hızı ne demektir?
T

ΔT
Soğuma hızı=
t

t (logaritmik skala)
Soğuma hızı (Sürekli soğuma eğrisi)
Sürekli çizgili TTT diyagramı dikkate alınmalıdır.
Perlit: Ferrit ve sementitin Beynit : Ferrit ve sementitin
levhalı yapısı ince bir karışımı
Perlitin oluşumu
oda sıcaklığına hızla soğutulmuştur.
II. 800°C'ye ısıtılan parça ani olarak 300°C'ye soğutulmuş ve burada 2 saat bekletildikten sonra oda
sıcaklığına hızla soğutulmuştur.
Bu iki ısıl işlem sonunda parçada oluşması beklenen mikroyapıları şematik olarak ayrı ayrı
çiziniz, oluşması beklenen fazları ve iç yapıdaki oranlarını ve sertlik değerlerini (Rc)
belirtiniz. (Sertlik Bakılacak)
Ötektoid çeliğe aşağıdaki ısıl
işlemler uygulanıyor.
a) Ostenit alanından 650°C a
aniden soğutuluyor ve bu
sıcaklıkta 100 (yüz) saniye
bekletiliyor, sonra oda
sıcaklığına aniden
soğutuluyor.
b) ) Ostenit alanından 450°C a
aniden soğutuluyor ve bu
sıcaklıkta 10 (on) saniye
bekletiliyor, sonra oda
sıcaklığına aniden
soğutuluyor.
c) Ostenit alanından 100°C a
aniden soğutuluyor ve bu
sıcaklıkta 100 (yüz)
saniye bekletiliyor, sonra
oda sıcaklığına aniden
soğutuluyor.
Bu ısıl işlemler sonucunda
oluşacak içyapıları
belirtip, sertliklerine göre
sıralayınız (sertten
yumuşağa doğru).
 şüm ısıl işlemi kesintiye
karmaşık mikroyapılar
neğin 1050 çeliği (Şekil A),
tenitlenip 650 °C'ye
onra ve 10 sn.için bekletilir
rrit ve perlitin oluşması
sonra da 350 °C'ye
rdından 1 saat bekletilir.
tulmadan önceki dengesiz
dönüşür. Son yapı ferrit,
n oluşur (a).
işlem 350°C’de 1 dakika
ğratılmakla ve daha sonra
kle yapı daha da karmaşık a
ebilir. 350°C’de 1 dakika
sonra kalan diğer östenit,
oluşturur. Bu durumda son
beynit, perlit ve martenziti

rse her defasında sıcaklık

ve sıfır zamanda başlanır
e sıfırlanır). Böyle karmaşık b
karışımı tahmin edilemeyen
oluşturduğu içi bu yapılan
ak çok nadiren oluşturulur.
Çeliklerin Isıl İşlemleri
 Faz dönüşümleri
Faz dönüşümlerini ikiye ayrılır:
1. Yayınmalı dönüşümler: Atomlar en kararlı halin
(min.enerji) gerektirdiği fazları oluşturmada yeterli süreye
sahiptirler. Bu fazlar faz diyagramlarında yer alan fazlardır.
a) Kaba perlit (coarse pearlite)
b) İnce perlit (fine pearlite)
c) Üst beynit (upper bainite)
d) Alt beynit (lower bainite)
2. Yayınmasız dönüşümler: Atomlar düşük enerjili kararlı
fazları oluşturacak yeterli sürelere sahip değillerdir. Bu
nedenle faz diyagramlarında rastlanmayan yarı kararlı veya
kararsız fazlar oluştururlar.
a) Martenzit
1. Yayınmalı dönüşümler:
 Ötektoid Çelik
T
Ostenit + +Fe3C

Kaba perlit
+P
Dengesiz ostenit

İnce Perlit

Üst Beynit
+B

Perlit
Alt Beynit
Reaksiyon Başlamamış Devam ediyor
Bitmiş

Reaksiyon
Başlamamış Sürüyor Tamamlanmış

t (logaritmik skala)
 Yayınmalı dönüşüm 1: Perlit
Kaba Perlit (coarse pearlite):
– Tabakalar (lameller) halinde
dizilmiş iri  ve Fe3C fazlarından
 (Ferrit)
oluşur.
– Nispeten yumuşaktır. Fe3C
– Yüksek dönüşüm sıcaklıklarında
oluşmaktadır, dolayısıyla
çekirdeklenmesi yavaş büyümesi
ise hızlı olarak gerçekleşir.
 Yayınmalı dönüşüm 1: Perlit
İnce Perlit (fine pearlite):
– İnce  ve Fe3C tabakalarının  (Ferrit)
(lamellerin) istiflenmesi ile Açık renk
oluşan yapıdır.
Fe3C
– Daha serttir.
– Düşük sıcaklıklarda dönüşüm
sonucu oluşur (çekirdeklenme
hızı yüksek). Kaba yapıta göre
daha serttir.
 Yayınmalı dönüşüm 2: Beynit
Üst Beynit (Upper bainite):
– Ferrit matris içinde dağılmış
sementit tanelerinden  (Ferrit)
ibarettir. Matris
– Düşük dönüşüm Fe3C
sıcaklıklarında oluştuğundan
tabakalı yapı oluşturulamaz.
– Perlitle aynı kimyasal
bileşime sahip fakat daha
serttir.
 Yayınmalı dönüşüm 2: Beynit
Alt Beynit (lower bainite):
–Dönüşüm sıcaklıkları daha
da düşüktür. Böylece  (Ferrit)
büyüme imkanı bulamamış Açık renk
ve ferrit içine dağılmış çok
ince ve sık dağılımlı
sementit taneleri oluşur. Fe3C
–Ancak elektron Koyu tanecikler
mikroskopunda görülebilir.
Çok daha sert bir yapıdır.
 Ötektoit Çelikte Yapılar
T 
Ostenit + +Fe3C

Kaba perlit
İnce Perlit
Dengesiz ostenit

+Fe3C
Üst Beynit

Alt Beynit
Martenzit
Ms
Mf

t (logaritmik skala)
 Ötektoit Altı Çelikte Yapılar
T
Ostenit

+ +Fe3C
Kaba perlit
Dengesiz ostenit

İnce Perlit

Üst Beynit
+Fe3C
Alt Beynit

Martenzit

t (logaritmik skala)
 Ötektoit Üstü Çelikte Yapılar
T
Ostenit


+ +Fe3C
Kaba perlit
Dengesiz ostenit

İnce Perlit

Üst Beynit +Fe3C

Alt Beynit

Ms
Mf
Martenzit

t (logaritmik skala)
2. Yayınmasız dönüşüm:
 Yayınmasız dönüşüm: Martenzit
Kararlı fazların oluşması için gereken
yayınmanın olmaması durumlarında
dönüşüm kararsız olarak gerçekleşir.
Bu değişim yayınmasız olmasından
dolayı zamandan bağımsızdır ve iki
yatak çizgi şeklinde gösterilir. İğnemsi yapı
(Optik mikroskopta
Soğumanın kritik bir hızın üzerinde
olması durumunda ostenit faz
martenzit faza dönüşür.
 Kritik soğuma hızı ve Martenzit Oluşumu
• Yayınmalı veya yayınması Kritik soğuma hızı
dönüşüm olacağını
belirleyen parametre
soğuma hızıdır.
• Soğumanın kritik bir hızın
üzerinde olması durumunda
ostenit martenzite dönüşür,
YAYINMASIZDIR.
• Daha yavaş soğuma
hızlarında yayınma
gerçekleşir ve soğuma hızına
bağla olarak yayınma perlit
veya beynit oluşabilir.
Yayınmasız dönüşümler-Martenzitik yapılar
HMK Ostenit (γ) YMK ferrit(α) allotropik dönüşümü
yavaş soğumada karbon atomunun kafesten yayınması sonucu
kolaylıkla oluşur .Ancak hızlı soğumada C kafesten yayınamadan
kafes soğur ve C yayınamadan kafeste hapsolur ve HMK α kafesini zorlar ve
HM Tetrogonal hale getirir.Bu nedenle Kafeste iç gerilmeler de doğar.
Bu olay aniden olur yani
YMK Ostenit kafesi yayınmasızdır.
HMT kafes
Fe
Martenzitin kafesi
HM Tetrogonal

c/a = Tetrogonalite
C

DİKKAT: Çelikte Karbon içeriği arttıça c/a artar, buna bağlı olarak sertlik artar
Martenzitin iğneli iç yapısı (İçinde çözebileceği miktardan
daha fazla karbon bulunduran ,bu nedenle kararsız ve iç
gerilmeli olan ferrit yapısı) - α’ adı da verilir. Kararsız yapı
Martenzit
başlangıç
sıcaklığı
Martenzit
bitiş
sıcaklığı
 Su verme (Quenching)
•Amaç tamamen martenzitik bir yapı (very hard but brittle) elde
etmektir.
•Bu amaçla önce çelik ostenit bölgesinde en az 1 saat ısıtılır:
• Ötektoid altı çelikler için: A3 + 30-50oC
•Ötektoid üstü çelikler için: Acm + 30-50oC
•Daha sonra, kritik soğuma hızlarının üzerindeki değerlerde hızlı
soğutma yapılırsa (Mf in altındaki sıcaklıklara) yapı tamamen
martenzite dönüşür (quenching).
Su verme – çeliğin ostenit bölgeden kritik soğuma sıcaklıklarının
üzerindeki hızlarda ani olarak soğutulması işlemidir. Eğer Mf in
altındaki sıcaklıklara ani soğutma söz konusu ise yapı tamamen
martenzite dönüşür. Aksi halde ani soğutma sırasında eğer ZDS
eğrileri kesilmiyorsa yapı dengesiz ostenit halinde bulunuz.
 Acm
A3
 +Fe3C
+ A1

+Fe3C

“Critical Cooling rate”.

 Su vermede çatlak oluşumu
• Yapıda %100 martenzit oluşturmak ostenit bölgesinden
kritik soğuma hızı değerinden daha hızlı olarak
soğutulması.
• Yüzey ve iç bölgelerdeki yüksek sıcaklık farkı oluşur.
• Daha soğuk olan yüzey kendini çeker fakat halen sıcak
olan iç bölgeler daha hala yüksek hacme sahiptir.
• Bu nedenle yüzeyde çekme gerilmeleri oluşur.
• Çarpılma veya çatlama/kırılmalar meydana gelebilir.
Su verme çatlakları (Quench cracks)
Genleşme
Martenzit Martenzit
Çatlaklar

γ  Martenzit
Gerilmesi

Gerilmesi
Çekme

Çekme
 Martenzit: Genel kültür

(a) Lath martensite in low-carbon steel ( 80). (b) Plate martensite in high-carbon steel ( 400).

Tempered martensite in steel ( 500).

 Özet

Yavaş Çeliklerin mekanik

Ostenit
Soğuma
Perlit (+Fe3C) özellikleri iç yapılarıyla
Yayınmalı doğrudan alakalıdır.
– Ferrit
İzotermal – Kaba Perlit
Dönüşüm
Ostenit Beynit (+Fe3C) – İnce Perlit
Yayınmalı Sertlik 
– Üst beynit
– Alt beynit
Çok hızlı
Ostenit Soğuma Martenzit (tekfaz) – Martenzit
Yayınmasız
Kırmızı çizgi; çeliği ostenit sıcaklıktan 600oC ye hızla
soğutulduğunu, bu sıcaklıkta 102 s tutulduğunu ve daha sonra oda
sıcaklığına soğutulduğunu göstermektedir. Perlit başlangıç ve bitiş
çizgileri kesildiği için çelik %100 perlitik bir yapıya sahip olacaktır.
 İç yapılar: Genel kültür

(a) perlit, (b) beynit, (c) temperlenmiş martenzit

 Sertleşebilirlik (Sertleşme kabiliyeti)
(hardenability)
• Çeliklerde soğuma hızı (su verme-quenching) arttıkça,
sertlik artar.
• Parçalar kalınlık arttıkça, iç kısımlar martenzit oluşumu
için gereken kritik soğuma hızlarına ulaşılamayabilir.
• Sadece kritik soğuma hızından daha yüksek hızlarda
soğuyan bölgelerde martenzit oluşur.
• Bu nedenle iç ve dış kısımlarda önemli sertlik farkları
olabilir.
• “Sertleşme kabiliyeti”, malzemenin sertleştirme işlemi
esnasında ne kadar derine sertleşebildiğinin gösteren bir
kavramdır.
 Sertleşebilirlik parametreleri
• C oranı düştükçe burun sola kayar ve belli bir değerde
martenzit oluşumu için gereken hıza pratik olarak
ulaşmak mümkün olmaz.
• Pratikte %0.25 C’d an az olan çeliklere su verilmez.
• Çünkü, orta kısımları hale yumuşak kalma problemi
yaşanır.
• Soğuma hızı çok arttırıldığında ise çatlama riski doğar.
• Büyük parçaların orta kısımlarının dahi sertleşebilmesi
için çeliğin kritik soğuma hızının düşürülmesi diğer bir
değişle eğrinin sağa doğru kaydırılması gerekir.
• Bu, çeliğin Cr, Mo, V vs, gibi alaşım elementleri ile
alaşımlandırılması sonucu sağlanabilir.
 Havada

Suda
Sertlik

Yağda

Sıcaklık (oC)

Alaşım elementleri (Cr, Mo, V vs. gibi) katıldığında bazı alaşım

elementleri ikincil temper sertleşmesine sebep olabilirler. Sebebi
belirli sıcaklıkta karbürlerin çökelmesidir.
 Jominy deneyi
• Sertleşme kabiliyeti Jominy deneyi ile ölçülür.
• Ostenit sıcaklığına kadar ısıtılan numune bir ucundan
soğuk su ile soğutulur.
• Ucundan itibaren soğuma hızı mesafeye bağlı olarak
azalır.
• Numune, uç kısmından itibaren sertlik değerleri
ölçülür.
Jominy numunesi

Su
• Mesafeye bağlı olarak sertlik değerinde
azalma görülür.
• Mesafenin artması ile yüksek sertlik
değerleri gösteren malzemelerin sertleşme
kabiliyetleri daha iyidir.

Rockwell sertliği

Jominy mesafesi
(Su verilen uçtan mesafe)
Rockwell sertliği
İdeal durum

Jominy mesafesi (1/16 inch)

En iyi sertleşebilirliği 4340 göstermektedir.
 Çökelme Sertleşmesi
• İç yapıda, dislokasyon hareketlerini engelleyerek
dayanımın artmasına sebep olan çok küçük ve sert
ikinci fazların çökeltilmesi işlemidir.
 Çökeltme sertleşmesinde adımlar
1. Çözündürme işlemi (solution treatment): Malzeme tek faz
bölgesine ısıtılarak çökelecek olan sert 2. faz, tek faz içerisinde
tamamen çözülür.
2. Ani soğutma (Quenching): Oda sıcaklığına ani soğutma ile 2.
fazın çökelmesi engellenir ve aşırı doymuş katı çözelti elde
edilir.
3. Yaşlandırma işleminde; aşırı doymuş katı çözelti, çözündürme
sıcaklığından daha düşük olan yaşlandırma sıcaklığına tekrar
ısıtılarak çok küçük bağdaşık (koherent) 2. faz tanecikleri
çökeltilir. (Bu çökeltiler dislokasyonlara engel teşkil ederek
malzemenin dayanımını arttırır).
 Aşırı yaşlanma: çökelmelerin çok büyüyerek bağdaşıklığın
(koherentliğin ) kaybolması (bu durum istenmez).
 Yavaş soğutma yapılırsa
(FazT Diyagramı Yapısı)
%100 
(tek fazı)

Yavaş soğutma

+ Denge mikroyapısı

 İçerisinde  taneleri

Zaman
Bileşim
 YAŞLANDIRMA İŞLEM ve YAPISI
T
Tek faz;  bölegesinde
tamamen çözme işlemi

 Yapı içerisinde küçük

çökeltiler oluşturulur

tyaşlandırma

+

Yaşlandırma işleminde; yaşlandırma sıcaklığı oda sıcaklığında Zaman

Bileşim gerçekleşiyorsa, buna doğal yaşlandırma (natural aging),
seçilen bir sıcaklıkta fırın içerisinde gerçekleşiyorsa yapay
yaşlandırma (artificial aging) adı verilir.
 İç yapının oluşumu:
• Çökeltmenin ilk aşamasında, çok küçük koherent–GP
bölgeler (Guinier preston zones) oluşur,
• GP bölgeleri genelde dislokasyon altındaki boşluklarda
çekirdeklenir (sistemin enerjisini düşürmek için) ve
dislokasyon hareketlerini engeller.
• Bu bölgeler, daha büyük bağdaşık (koherent)
çökeltilere dönüşür. Bağdaşık çökeltiler kafesi aşırı
gererek dayanım artışı oluştururlar.
• Daha sonra sıcaklığın veya zamanın gerekenden yüksek
tutulması halinde tane büyümesi gerçekleşir. Dayanım
düşmeye başlar.
Yaşlanma zamanına göre sertliğin değişimi

Aşırı yaşlanma(Overaging)

yaşlanma
 Aşırı büyüme: Çökeltilerin çok büyümesi ile
Aşırı oluşan gerilmeler artık taşınamaz ve
bağdaşıklık sona erer.
yaşlanma Çökeltinin sertleştirme etkisi azaltır.
Yeterince uzun süre beklendiğinde ilk
yapıya geri dönülür.
T T T1
T 4
3 2

Sertlik

 Zaman
Yaşlandırma Sıcaklıkları:T1 < T2 < T3 < T4
Tipik bir yapay yaşlandırma ısıl işlemi ve mekanik özelliklere
etkisi.

,

(1)
max
(1)
Sıcaklık

0.2
(2) (2)


(3)
(3)

 Zaman
 %B Zaman
 Çeliğe ait ısıl işlemler
1. Sürekli soğuma ile uygulanan ısıl işlemler
– Yumuşatma
– Normalizasyon
– Martemperleme
2. İzotermal dönüşüm ile uygulanan ısıl
işlemler
– Ostemperleme
– İzotermal tavlama
 Kaba Tane Tavı/Yumuşatma
(Annealing)
• Çelikte, en yumuşak durumu elde etmek
amacıyla uygulanan ısıl işlemdir.
• Bu işlemde amaç, tamamen kaba perlite
dönüştürmektir.
• Kaba taneli yapı ostenit bölgesinden fırın
içerisinde kontrollü olarak soğutma ile elde
edilebilir.
 İzotermal Tavlama ile Kaba Perlit Elde
Etme
• Çeliğin tamamen kaba perlitik
T
bir yapıya dönüştürülmesi için
yapılan izotermal işlemdir.
• Önce ostenit bölgesinden
İzotermal
dönüşüm sıcaklığına ani
tavlama
soğutma yapılır ve bu
sıcaklıkta eğriyi kesecek
şekilde beklenir.
Ostemperleme
• Dönüşüm sonrası oda
sıcaklığına soğutulur.
t (logaritmik skala)
 Normalizasyon (Normalization)
• İç yapıda ince taneli perlit oluşturarak dayanım
ve tokluk artışını birlikte sağlamak amacıyla
(çeliklere) uygulanır.
• İnce taneli yapı, ostenit bölgesinden havada
soğutma ile elde edilebilir.
 Martemperleme (Martempering)
T yüzey
merkez
Temperleme sıcaklığı
t (logaritmik skala)
• Martenzit oluşumu sırasında
çatlama ve kırılma risklerini
azaltmak amacıyla ostenit
bölgesinden martenzit
başlangıç sıcaklığının hemen
üzerinde ani olarak soğutulur.
• Bu sıcaklıkta iç ve yüzey
sıcaklıkları eşitlenecek ve
beynit oluşum sıcaklığına
girmeyecek şekilde bekletilir
ve sonra tekrar su verilir.
 Menevişleme-Islah Etme Temperleme/ (Önce su verme
sonra ferrit-sementit oluşumu sağlamak üzere ısıtma)
• Temperleme sırasında, ısıl aktivasyon ile yarı kararlı martenzit
içerisinde sıkışmış bulunan C atomları kafesi terketmeye başlar
ve yapı ince dağılımlı ferrit-sementitten oluşan daha kararlı bir
yapıya dönüşür.
• Böylece, kafes çarpılması ve dislokasyon yoğunluğu azalır ve
yapı yumuşar.
• Yapıda tavlama sıcaklığına ve süresine bağlı olarak sertlikte
azalma yani yumuşama olur.
• Bu değişim parametrelerin kontrolü ile kontrol edilebilir.
Dolayısıyla çeliğin sertliği istenilen değerlere ayarlanabilir.
• Temperleme ile su vererek elde edilen gevrek ve yüksek
dayanımlı yapı, daha düşük dayanımlı ve yüksek toklukta
malzemeye dönüştürülebilir.
 Menevişleme (Temperleme)
T
merkez
• Kırılgan Martenzit iç
yüzey
yapının, daha tok ve hala
yüksek dayanımlı iç yapıya
dönüştürülmesi ısıl işlemidir.
Temperleme sıcaklığı
• Ostenit sıcaklıktan su verilen
iç yapıda martenzitler oluşur.
• Daha sonra bu malzeme
temper sıcaklığına ısıtılarak
martenzit temper yapıya yani
ince taneli ferritik-perlitik
bir yapı dönüştürülür.

t (logaritmik skala)
Menevişlenmiş (Islah Edilmiş) Yapı (α + Fe3C)
 İzotermal İşlem:Ostemperleme
(Austempering)-% 100 Beynit Yapma
yüzey • Yapının %100 alt beynite
T merkez
dönüştürülmesi için yapılan
ısıl işlemdir.
• Ostenit sıcaklığına ısıtılan
malzeme martenzit oluşum
sıcaklığının üzerinde bir
sıcaklığa su verilir.
• Daha sonra yeterince uzun
süre bekletileren dengesiz
ostenit %100 beynite
dönüştürülür.
Not: Karbonlu çeliklerde beynit, sürekli
t (logaritmik skala)
soğutma ile elde edilemez. Beynit elde
etmek için izotermal soğutma gereklidir.
(a) Üst beynit, (b) Alt beynit
 Osforming
Bir tür termomekanik ısıl işlemdir. Malzeme A1 sıcaklığının
altında ostenit bölgesinde plastik deformasyon ile şekillendirilir.
Daha sonra beynit veya martenzit oluşacak şekilde soğutulur.

The bay area obtained by alloying

• İlk öncw gwniş dengesiz ostenit

alanına kadar ani olarak soğutulur,
• Daha sonra bu bölgede perlit
oluşumuna izin vermeyecek
sürede plastik deformasyona
maruz bırakılır.
En sonunda
• Oda sıcaklığına ani olarak
soğutulursa martenzit oluşur.
• Yavaş soğutulursa beynit
oluşur.
Ötektoid çelikte ısıl işlem safhaları: PROBLEM Yapılar:
1.Çelik γ sahasından aniden 500o C ye soğutuluyor. - (a) y’de: Dngsz γ+İnce Ρ
2.Bu sıcaklıkta 5 saniye tutuluyor(x noktası). - (b) z’de : Alt Beynit
3.Bundan sonra aniden 250oC ye soğutuluyor(Y noktası) -(C)’ de: İnceP + Martenzit
i –Çelik 250oC sıcaklıkta 1 gün tutulursa(z noktası) ve oda sıcaklığına soğutulursa yapı ne olur?
ii- Eğer çelik x noktasından oda sıcaklığına aniden soğutulursa yapı ne olur ?

Kaba perlit

İnce perlit
x

Beynit
(a) z
y (b)

(C) İnce P+ M İnce P + B

 

Kritik
soğuma hızı

Yumuşatma
Tavı

Normalizasyon

Ms
Su Verme

Mf
İnce perlit
Perlit + Kaba perlit
Martenzit Martenzit
 Soğuk Şekil Verme sonucu Yapının
Bozulması
• Sıcaklığın Tb<0.2 olduğu sıcaklıklarda plastik şekil
değişimi işlemidir.(haddeleme, ekstrüzyon, vs.)
• Soğuk ş.ds dislokasyon yoğunluğu önemli miktarda
artar. (metal en yumuşak halinde iken yapısında 1010
m/m3, soğuk şekil değiştirmiş haldeyken ise yapısında
1016m/m3)
• Taneler soğuk ş.d. yönünde uzama gösterirler.
 Ao  A f
% SŞD  x % 100
Ao

• Soğuk ş.d. Sırasında pekleşme ile dayanım ve

sertlik artar süneklik ve elektrik iletkenliği azalır,
iç gerilmeler artar.
• Belirli bir oranın üzerine çıkılması ile mikro çatlak
oluşumu ve hasar meydana gelebilir.
• Malzemeyi hasara uğratmadan daha fazla
plastik şekil değişimi yapabilmek için
deformasyon öncesi düşük dislokasyon
yoğunluğuna sahip yumuşak yapıya dönülmek
isteniyorsa......
 Yumuşatma tavlamaları serileri
(Process Annealing)
• Soğuk şekil değiştirme (Tb < 0.2) ile dayanımı ve
sertliği artmış, sünekliği ve elektrik iletkenliği
azalmış metalin soğuk şekil değişiminden önceki
yapısını tekrar kazandırmak için uygulanan ısıl
işlemlere “yumuşatma tavlaması” adı verilir.

Yumuşatma Tavlama Serileri:

A - Toparlanma
B - Yeniden kristalleşme
C - Tane irileşmesi
Yumuşatma Tavlamaları (ProcessAnnealing)

Tane büyüklüğü
Tb
0.2 0.4
0.6
 A - Toparlanma
• İç yapıda önemli ölçüde değişiklikler olmaz. (0.2 < Tb
< 0.4)
• Tane içlerinde noktasal kusurların azalması ve
dislokasyonların daha düşük iç enerji oluşturacak
şekilde yeniden dizilmesi (poliganizasyon) için termal
aktivasyon için yeterli sıcaklık vardır.
• Dislokasyonların dizilmesi ile alt taneler oluşur.
• Bu alt taneler YK sırasında oluşan gerçek taneler için
çekirdekler görevi görür.
• Mekanik özelliklerden önemli bir değişme olmaz.
Fakat elektrik iletkenliği önemli ölçüde artar.
Dislokasyonların düzenlenmesi
ile oluşan “Alt taneler”
 B - Yeniden Kristalleşme
• Sıcaklığın atomsal hareketler için gereken
aktivasyonu sağlayacak şekilde olması ile (0.4 < Tb
< 0.6) gerçekleşir.
• Artan sıcaklık ile atomlar daha düşük enerjili
bölgelere hareket etme imkanı bulur.
• Soğuk ŞD ile oluşan iç yapıda yeni eş eksenli ve iç
gerilmesiz küçük tanelerin çekirdeklenip büyümesi ile
bütün yapı küçük yeni taneler ile kaplanır.
Yeniden kristalleşme sıcaklığı: Malzemenin en az
yarısının 1 saat içinde Y.K.si için gereken
sıcaklıktır.
–Soğuk Ş.D. miktarı (%CW) arttıkça yeniden kristalleşme
ile oluşan tane boyutu küçülür.
–Soğuk Ş.D. miktarı (%CW) arttıkça yeniden kristalleşme
sıcaklığı azalır.

– Bunun sebebi; YK için gereken enerjinin bir bölümünün

depolanan mekanik enerji tarafından sağlanmasıdır.
Dolayısıyla ısıl enerji katkısı böylece azalır, YK daha
düşük sıcaklıklarda gerçekleşebilir.
– YK nın gerçekleşebilmesi için malzeme kesitinde
mutlaka soğuk şekil değiştirmenin bulunması gerekir
(%5-10).
 C - Tane Büyümesi
• Yeniden Kristalleşme ile oluşan ve Soğuk Ş.D. ye
nazaran daha kararlı (düşük enerjili) iç yapının,
yüksek sıcaklıkta tutulmaya devam edilmesi böylece
tanelerin yayınma mekanizması ile büyümesine denir.

• Tane büyümesine sebep olan itici güç: yüksek enerji

bölgeleri olan tane sınırlarının azaltılıp iç enerjini
düşürülmesi eğilimidir. Malzeme sonuçta sadece bir
büyük tane şeklinde olup min enerjiye sahip olmak
eğilimi gösterir.
 Yumuşatma Tavlamaları Sonrası
Yapı

Prinçte; (a) soğuk ş.d. Yapı, (b) yeni tanelerin görülmesi, (c) yeni tanelerin
oluşumu, (d) Y.K tamamlanması, (e) Tane büyümesi
DİĞER ISIL İŞLEMLER
 Homojenleştirme
• Döküm sonrası tane içerisinde nispeten hızlı soğumanın
sebep olduğu kimyasal bileşim farklılıkları olabilir.
• Bu farklılıkların ortaya çıkardığı bölgelere segregasyonlar
denir.
• Bu durum malzemelerin mekanik özelliklerini olumsuz
olarak etkileyebilir.
• Bu durumu ortadan kaldırmak için malzemeyi erime
sıcaklığının altında uzun süre tavlamak ve böylece
yayınma mekanizması ile kimyasal bileşim homojen
hale getirme işlemi- homojenleştirme uygulanır.
• Fazlarla segregasyonlar ayrı şeylerdir. Fazlar etkilenmez
sadece faz içlerindeki segregasyonlar ortadan kalkar.
 Gerilme giderme
• Kaynak, döküm, kısmi plastik şekil verme gibi bazı
üretim yöntemleri sonrası yapıda artık (kalıntı)
gerilmeler oluşur.
• Bunlar mekanik özellikleri olumsuz etkileyebilir.
• Bunu azaltmak için Al da 400oC, ve çelikte 500oC
civarında ısıtılarak (sıcaklık arttıkça akma dayanımı
düşer) yapı içindeki elastik artık (kalıntı) gerilmelerin
oluşturduğu elastik şekil değişimi plastik şekil
değişimine dönüştürülür.
• Böylece artık gerilme seviyesi zararsız düzeylere
indirilebilir.