PIXIECREATIONS.

NL

Het Dreigende Faillissement

van het BASISONDERWIJS.
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL WWW.PIXIECREATIONS.NL

Terwijl de wereld zich doorlopend vernieuwt door innovatieve technologieën, verse inzichten en het besef dat we een leven lang
leren, probeert het basisonderwijs angstvallig vast te houden aan een systeem dat duidelijke symptomen van versletenheid vertoont.
Een systeem dat ten onder dreigt te gaan aan struisvogelpolitiek en doofpotbeleid. Maar niet door de overheid; die kijkt met lede
ogen toe en doet haar best weer wat water naar de zee te dragen. Het doofpotbeleid bevindt zich voornamelijk binnen de
onderwijsorganisaties zelf. Als het basisonderwijs niet in staat is om komend schooljaar de schellen van de ogen te laten vallen en
systemische veranderingen aan te gaan, zal een dreigend faillissement niet te voorkomen zijn.

Hij zwaait opzwepend met zijn armen en duidt het
probleem vooral met lichaamstaal, de uitgesproken
bestuurder van een Amsterdamse scholengroep, die
niet benauwd is voor de immense effecten van het
lerarentekort; ‘Laat de leerlingen maar thuis
blijven, dan voelt de maatschappij hettenminste!’.
Er moet meer
geld komen, vindt hij, terwijl de open data pagina
van DUO vertelt dat zijn jaarsalaris rond de
€130.000 ligt. Knap geregeld in een persoonlijke
arbeidsovereenkomst.
In de tussentijd werken leraren binnen ‘zijn’ scholen
zich drie slagen in de rondte, geeft de gemeente hem
Uiteraard zal de ‘school’ niet zomaar
failliet gaan: Het is een eeuwenoud
concept, dat altijd nieuwe vormen zal
vinden. Afgeleid van de oude Grieken,
inspirerende wijsgeren die flanerend
door de Stoa hun levenskennis deelden.
Maar dat het - hoe dan ook - veranderen
zal is evident. Elke tijd kent immers
haar eigen gestolde vorm van onderwijs.
Of je nou in een tribe bij een natuurvolk
vertoeft, of tussen de monniken in
kloosters. We zullen altijd leren.
Dat die collectieve behoefte baat heeft bij een
gestolde, georganiseerde vorm, is niet eens zo
gek bedacht. Maar hoe is het ons, als
samenleving dan toch gelukt om datzelfde
leerproces te smoren met bureaucratische
regelgeving en starre opvattingen over de
‘uitverkorenen’ die dat proces mogen
vormgeven? En waarom dreigt er aan de
horizon een faillissement, terwijl we best
zouden kunnen reorganiseren en het concept
in stand houden?

Het dreigende faillissement

subsidies voor conciërges, assistenten en
cultuurlessen, en mist hij nog acht FTE voor komend

van het Basisonderwijs.

schooljaar. ‘Laat ze het maar voelen!’ schalt hij.
Maar wat doen we ondertussen met de Amsterdamse
kinderen?
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL
De Uitverkorenen.
Een leraar primair onderwijs volgt normaliter een Pabo-opleiding van
vier jaar. Als je eenmaal het papiertje in handen hebt gaan de
schooldeuren open en word je koud geconfronteerd met een klas van
pak ‘em beet 28 kinderen en 56 ouders –aangetrouwde familie niet
meegerekend. Opeens ben je naast didactisch- en pedagogisch specialist
ook manager over zo’n 84 mensen en word je geacht het hele proces in
goede (en vooral succesvolle) banen te leiden. Vooral in het digitale
tijdperk waar iedereen parallelle werelden bedient, is dat een enorme
opgave. Leer je dit op de Pabo? Nee. Immers, je primaire taak is
lesgeven. Onderwijzen. Kennisoverdracht, vaardigheden, creativiteit
ontsluiten en kinderen een maatschappij vriendelijke attitude aanleren.
Dat is wat je te doen staat, denken ze op de Pabo. De rest – 84 mensen
managen en het bestuur administratieftevreden houden – is bijzaak.
De overheid doet er van alles aan om het uit de hand gelopen
lerarentekort zo snel mogelijk op te lossen. Wat van een afstandje een
ludiek schouwspel oplevert: Opleidingen worden verkort, collegekosten
gehalveerd en gemeenten bieden huizen en parkeerplaatsen aan, zodat
het aantrekkelijk wordt om kostenbesparend in de grote stad te leven.
Er is te weinig geld en de overheid moet het stante pede oplossen. Een
pleister op de wonden die je daarna op de werkplek oploopt: Daar zit je
dan in je nieuwe, Randstedelijke huis, met je fijne parkeerplek en een
inter-dimensionale werkdruk waar je niet goed van wordt. Een snoepje
dat je vroeger als troost kreeg, voor de schaafwond na het vallen van je
fiets. Korte termijn geluk. Niets anders dan dat. Al realiseer je je dat
natuurlijk pas als je opgebrand de zomervakantie in gaat.
"DAAR ZIT JE DAN, IN JE NIEUWE,
RANDSTEDELIJKE HUIS, MET JE FIJNE
PARKEERPLEK EN EEN MULTIDIMENSIONALE
DRUK WAAR JE NIET GOED VAN WORDT."
'Lesgeven is een complexe taak!’ wordt er regelmatig geroepen door
behoudende leraren, die hun beroep en de schijnbare
lichtzinnigheid van hun diploma willen verdedigen. Gevolgd door
het hartchirurgen-argument (‘Zou jij geopereerd willen worden
door een hartchirurg zonder diploma?’). Het papiertje is heilig. Je
mag uitsluitend voor een klas staan áls je een papiertje hebt. Of
bereidt bent het te halen. Met een papiertje ben je de uitverkorene.
Dan mag je meespelen.
En het klopt: Lesgeven is absoluut geen kattenpis. Elke leerling
verschilt, waardoor je zowel didactisch als pedagogisch voortdurend
schakelen moet. Context speelt een constante rol en dan is het ook
nog de bedoeling dat je overzicht bewaart. Mensen die dit voor
elkaar krijgen verdienen de hoofdprijs: Een goed salaris en
waardering van de samenleving. Maar bovenal creatieve
ruimte om hun professioneel handelen te blijven ontwikkelen.
Alleen op die manier kun je mee bewegen en anticiperen op
processen die door leerlingen de school worden in gebracht. Dit
artikel is absoluut geen betoog tégen de leraar. In tegendeel.
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL WWW.PIXIECREATIONS.NL

DE STILLE RESERVE
BESTAAT NIET.
Onlangs betoogde een basisschoolleraar in het Parool dat er met gemak genoeg leraren tevinden zijn, al zien we ze niet. Maar is dat wel waar? Ze
had het niet overgetalenteerde levenskunstenaars die je avontuurlijk de dagen door laten dansen. Over verhalenvertellers waar je stil van wordt.
Ze had het níet over de mensen die je optillen naar de betere versie van jezelf en je inspireren om meer kennis op te doen dan je denkt dat je aan
kan.

Ze sprak over mensen die les-mogen-geven, maar het niet doen. De ‘Stille Reserve’ worden ze gekscherend genoemd. Alsof ze ergens op een
bankje zwijgend zitten te wachten. Ongeveer 63.000 mensen (31.000 primair en 32.000 voortgezet onderwijs). Mensen met een diploma-
om-les-te-mogen-geven. Maar laten we eerlijk zijn; een diploma maakt je nog geen leraar. Een echte leraar, iemand die het onderwijzen in de
vezels heeft, laat zich niet leiden door een papiertje. Laat zich niet beperken door een schoolgebouw, een bureaucratisch kader of lestijden tussen
acht en drie. En veel van die echte onderwijzers, die ooit een lerarenopleiding volgden om hun talent meer draagkracht te geven, zijn nu allang
ergens aan het onderwijzen.

Freek de Jonge, Bert Visscher, Harry Jekkers – allemaal mensen met een lerarendiploma die een andere vorm kozen. Ogenschijnlijk iets anders,
maar stiekem hetzelfde. Want leren doen we levenslang en overal. Vooral in het theater. De mannen van NUHR, Vigo Waas en Peter Heerschop,
idem dito. En zo kunnen we nog wel even doorgaan. De Stille Reserve? Theoretisch een voltreffer. En volgens de juf uit de krant moeten ze
meteen terugkomen naar het schoolgebouw. Maar terugkomen doen ze niet. Net zoals de tienduizenden oud-leraren die coach, psycholoog,
bloemist of alpine klimmer werden. Allemaal mensen met een diploma-om-les-te-mogen-geven, maar die allang weten dat een diploma niet
het noodzakelijke ingrediënt is om te kunnen onderwijzen. Als je het eenmaal kunt, blijf je het je hele leven kunnen. Net als fietsen en vrijen.
Daar hangt geen diploma of schoolgebouw aan vast. En aangezien je overal les kunt geven, kun je dus ook overal les krijgen.
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL WWW.PIXIECREATIONS.NL

Het Oplopende
Op 30 augustus stonden er in Amsterdam 98 vacatures open voor de functie leerkracht
basisonderwijs. Als je uitgaat van groepen rond de 25 leerlingen, was er volgens deze feiten op 1
september voor zo’n 2.450 Amsterdamse kinderen geen leraar. Stopt hun leren dan? Nee,

Lerarentekort.
natuurlijk niet. Maar hoe hun dagen er dan wel uit zien is een vaag raadsel. In Amsterdam zijn
negen grote schoolbesturen actief (>12 scholen) en een twintigtal kleinere, die gezamenlijk
ongeveer 200 basisonderwijsscholen besturen. Hoe zij zullen handelen komend schooljaar is
onbekend. We kunnen enkel raden. Het tekort laat verschillende scenario’s zien die per
schoolbestuur zullen verschillen. Onderwijsbesturen zijn namelijk onafhankelijke werkgevers die
eigen keuzes maken. Maar niet kiezen is ook een keuze. En kies je niet, dan is het maar al te vaak
zo dat de pijnlijke realiteit je inhaalt en jij met de gebakken peren zit...

Bovendien zijn struisvogelpolitiek en doofpotbeleid geen aanraders binnen het publiek domein
(politie, onderwijs, zorg en gemeente). Het levert op den duur vooral veel gedoe. Een
onderbelicht kenmerk van dat publiek domein is namelijk dat veld-specifieke problematiek
regelmatig andere velden in haar ondergang meesleept. Staakt de politie? Dan merkt niet alleen
de burger dat, maar ook de ambulante zorg en brandweer. Zijn de ziekenhuisbedden op? Dan
merkt niet alleen de burger dat, maar ook de gemeente. Zijn de leraren boos? Dan merkt niet
alleen de burger dat, maar ook de gemeente en politie. Kortom: Als er één schakel in het publieke
domein verschuift, moeten alle velden mee. Waardoor de gehele samenleving op den duur in de
knoop raakt.

Daarnaast is de burger – klant van het publiek domein - niet meer net als vroeger volgzaam en
afwachtend. De burger van vandaag is ondernemend en luid. Die kent zijn wegen op het digitale
web en weet, dankzij technologie, snel verbinding te leggen met gelijkgestemden. Een burger van
vandaag kan bovendien sneller schakelen dan bureaucratische processen kunnen bewegen. In
kortere tijd dan de overheid heeft de burger allang bottom-up iets opgezet en een versnelling
gecreëerd. Zo ontstonden o.a. Thuisafgehaald, Peerby en tientallen apps die diensten bieden om
samenleven simpeler te maken, zonder inmenging van politiek of overheid. Waarom zou dat
straks met zo’n gigantisch lerarentekort dan niet gebeuren? Natuurlijk lost de burger ook dat, in
samenwerking met de markt, wel op.
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL WWW.PIXIECREATIONS.NL

KOFFIEDIK KIJKEN.

1.
Als de schellen binnenkort niet van de ogen van de onderwijs-
bestuurders vallen en er geen systemische verandering plaatsvindt,
zal de ‘school’ als concept niet failliet dreigen te gaan; maar enkel
de huidige vorm. Oude problemen los je niet op met oude
methodes. Je zult nieuwe interventies en creatieve noodgrepen
Zo zou een eerste oplossing kunnen liggen in de moeten toepassen. Op zijn minst voor de korte termijn tot het
verbinding tussen school en kinderdagopvang. Het fundament hernieuwd is. De vraag is enkel of de onafhankelijke
merendeel van de buitenschoolse opvangen (BSO’s) biedt onderwijswerkgevers zich dat beseffen.
al jaren educatieve elementen aan. Ook bestaan er
kinderdagverblijven waar kinderen van vier jaar (nog niet
leerplichtig) langer mogen blijven. Waarom overwegen
scholen die kampen met een tekort niet om tijdelijk groep 1
weg te bezuinigen en leerlingen te laten beginnen als ze vijf
zijn? Dat genereert op jaarbasis zo een paar duizend
leraren, die vanzelfsprekend in de hogere klassen aan de
slag kunnen. De staatskosten tussen de dagopvang (€6,95)
en de school (€6,91) verschillen slechts €0,04
belastingcenten per dag en één ministerieel gebouw in Den
Haag. Waarbij wel opgemerkt moet worden dat ouders een
toelage in de kinderopvang kunnen blijven ontvangen. Dit
mag tot vijf jaar verlengd worden.
'Easycratiseren' is een manier van werken waarbij papier en geld zoveel mogelijk wordt
vermeden om kansen vrij te spelen, vaak met behulp van digitale oplossingen.
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL WWW.PIXIECREATIONS.NL

Een tweede, tijdelijke oplossing focust op het pedagogisch aspect van de

socialisatie die onderwijs aan kinderen biedt. Stel dat hoogopgeleiden van
gedragsgerichte faculteiten tijdelijk klassen zouden draaien? De
beroepsgroep zou onmiddellijk in omvang toenemen en andersoortig talent
zou op die manier de school binnen wandelen. Als een hedendaagse smeltkroes
van werkwijzen en handelingsbekwaamheid, die kan leiden naar verhoogd
rendement en kortere lijnen. Het idee raakt nauw aan de werking van de
Integraal Kind Centra (IKC’s) die de laatste jaren als paddenstoelen uit de
grond ploppen en succesvol blijken.

Vanzelfsprekend rijst er dan bij kennisfetisjisten onmiddellijk de angst dat

vakinhoudelijke kennis verdwijnt (‘oh jee, hoe leren ze nu spellen,
vermenigvuldigen en het metriek stelsel?’). Maar zo’n vaart zal het heus niet
lopen. Kennis is van immens belang om tot creativiteit en ontwikkeling te
komen. Een bekend voorbeeld om deze stelling te versterken is, dat je enkel
eiken en beukenbomen van elkaar kunt onderscheiden als je weet wat een
boom is. Alles begint bij kennis. Maar, hoe die je die kennis vergaart kan
variëren. Dat kan net zo goed door een boswandeling met een verhalende
begeleider, als door in een boek plaatjes van boombladeren te categoriseren.

2.
En wellicht is die boswandeling zelfs gezonder, interactiever en opent het meer

KOFFIEDIK KIJKEN. nieuwsgierigheid dan een boek, dat nota bene van diezelfde boom gemaakt is...
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL WWW.PIXIECREATIONS.NL

3.
Een derde oplossing: Alle overbodige taken van het
befaamde ‘normjaartaakurenlijstje’ weg strepen. Dat
"VANUIT levert je zo een paar uur per week extra. Een leraar die voltijd op
papier staat, werkt 1659 uur per jaar. Alle uren die niet ‘direct’ weg
INTRINSIEKE te schrijven zijn in directe lessen, worden in werkgroepjes,
MOTIVATIE commissies, vergaderingen, onderhoud van de eigen professie,
voorbereiden en nakijken gestopt. Regelmatig moeten
BIJDRAGEN AAN EEN teamleiderstaken bedenken, omdat iemand anders ‘niet aan zijn
SYSTEEM, uren komt’. Het moet immers wel eerlijk blijven naar de collegae.

GENEREERT EEN De schoolorganisatie is zo een fabriekssysteem nieuwe stijl

BETERE geworden. Juist dit laatste slurpt energie van de betrokkenen. Een
reguliere schooldag vraagt zoveel alertheid van een mens dat het
GEZONDHEID EN daarom geen gek idee zou zijn om deze ureneis terug te schroeven

MEER WERKGELUK. naar 1400 uur per jaar, waarbij onnodige bureaucratie geschrapt
wordt. Oneerlijk? Welnee, de intensiteit van het vak verschilt
ZOWEL VOOR immers met die van een kantoorbaan. Als de school zou kiezen

LEERLINGEN ALS voor efficiëntie in plaats van urenregistratie, kan dat met gemak
geregeld worden. Vanuit intrinsieke motivatie bijdragen aan een
LERAREN." systeem, genereert bewezen een betere gezondheid en meer

KOFFIEDIK KIJKEN.
werkgeluk. Zowel voor leerlingen als voor leraren.
WWW.PIXIECREATIONS.NL WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL

Dan zou er nog een vierde, tijdelijke oplossing kunnen schuilen in Artikel 5 sub B.
Een voor u, vermoedelijk onbekend artikel uit één van onze onderwijswetten. Afkomstig
uit de Leerplichtwet 1969, duidt Artikel 5 sub B het recht op thuisonderwijs. Ouders die "ALS REGELS BEPERKEN
geen aansluiting vinden tussen de stroming van een school en opvoeding thuis, kunnen EN ZE NIET SNEL TE
aan de hand van uitgebreide documentatie, om vrijstelling van onderwijs vragen. Los VERANDEREN ZIJN, MOET
van ideologische overwegingen, loont het de gedachte wat zo’n wet voor het collectief in
penibele tijden zou kunnen doen? Het antwoord is: veel. Bovendien hebben alle
JE ZE CREATIEF INZETTEN
schoolbesturen geld over als ze leraren tekort komen. De Lumpsum wordt immers EN VOOR JE LATEN
bepaald aan de hand van de teldatum op 1 oktober; het schooljaar daarvoor. Waar gaan WERKEN."
al die overgebleven euro’s naartoe als er geen leraren zijn om salaris aan uit te betalen?

Regels (lees: wetten) zijn ooit bedacht met goede intenties, om te beschermen. En bij
stoplichten doen ze hun werk uitermate goed. Maar als regels beperken en ze niet
te veranderen zijn, moet je ze creatief inzetten en voor je laten werken.
Werkt de BSO niet mee of heerst ook daar een personeelstekort? Dan is het voor ouders
niet onmogelijk om een groepje kinderen te verzamelen en op die manier een

KOFFIEDIK
mini-schoolconcept na te bouwen. Op het moment dat je als ouder onder Artikel 5 sub B
thuisonderwijs start, raak je los van het systeem en is er meer ruimte voor
zelforganisatie. Stel dat een aantal ouders uit dezelfde wijk dit doet, er vervolgens een
zelfstandige pedagogisch werker en een digitaal lesprogramma aan koppelt, met
concrete leerdoelen, dan speel je het spelletje nog volgens de wet ook. Niks aan de hand. KIJKEN.
4.
Dan heb je, voor je het weet, een mini eco-systeem gebouwd dat de functie van
onderwijs vervult en ook nog eens meehelpt de kinderopvang te hacken. Kind kan de
was doen!
WWW.NOOITAFINHETONDERWIJS.NL WWW.PIXIECREATIONS.NL

KANSEN.
Eén van de diepst gewortelde struisvogels in het basisonderwijs is het feit dat school in de 21ste eeuw tevens de functie van kinderopvang
heeft. Ssst... Het is vloeken in de onderwijskerk. Want de school moet er voor de ontwikkeling van de kinderen zijn, in plaats praktische
problemen van werkende volwassenen op te lossen. Maar, wist u dat ‘in den beginne’ de leerplicht (die eigenlijk ‘schoolplicht’ had moeten
heten) helemaal niet zo gewenst was in de samenleving? Volwassenen vonden het buitengewoon lastig dat hun kinderen niet meer konden
meehelpen in de winkel of op het land en dat ze naar school moesten. Maar een kind had recht op onderwijs – punt. Heel charmant is zo de
zomervakantie ontstaan; dan kon er in ieder geval zomers geholpen worden met de oogst.

Het is niet de intentie geweest, vast ook niet het verlangen. Maar het is nou eenmaal zo gelopen dat, door de komst van
tweeverdieners, emancipatie en een hogere levensstandaard, het buitengewoon handig is dat een school je kinderen ‘onderhoudt’ tot jij klaar
bent met werken. Dat ze er ook nog iets leren is mooi meegenomen, maar het is een kip-of-het-ei-gevalletje over wat straks meer pijn doet als
de klassen leeg blijven: Het besef dat de leercurve onderbroken wordt of dat de maatschappelijke opvang logistieke rampen teweeg brengt?
Om haar functie te behouden en dreigende faillissementen te voorkomen, zal de school op korte termijn helder en doortastend haar
toegevoegde waarde moeten tonen en – net als de rest van de wereld – doen wat nodig is. Innoveren, openheid tonen en meegaan met de
realiteit van vandaag. De kans ligt er.
TEKST: Annette Dölle BESTEL 'NOOIT AF IN HET ONDERWIJS'
VORMGEVING: Annette Dölle
BOEK: Nooit Af in het Onderwijs - Annette Dölle & Martijn Aslander.

Copyleft.
Je mag dit kopiëren, overschrijven, door fluisteren,
Zingen, tekenen, fotograferen en delen. Zoveel je wilt.
Je hoeft geen toestemming te vragen. Just do as we do.

2018, Pixie Creations