Πετρονώτης (2009) Μάστορες Οικοδόμοι Στην Ναυπακτία

Η ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ
ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΧΉ ΤΗΣ
ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1821-1941
Γ' ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ 15-16-17 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2004
2ος 'Υ)μίτομος
ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ ΙΔ 2
(2004-2006)
ΑΡΓΥΡΗΣ Π. Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑ..Κ.ΤΙΑ*
ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΩΝ Ι\1ΕΛΕΤΩΝ
ΑΘΗΝΑ 2009
\
ΑΡΓΎ'ΡΗΣ Π. Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
Μ~J\ΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑ*
Αφιεpώνετcι..ι στο Βασiλr; Παπαyεωpyίοu, yιο χιχι

I I π I I
εyγο νο μαστοpων της Lψσοyιαvνης, στr;v οποια
αφοσι ι~θr;χε, δημιοupyc.~ιντας εχεί το Μουσείο

Ηπεφωτ6)v Μαστ6pων.
§1 Δεν θα τΊθελα να μLλήσω τ6σο γι.ο: μεμονωμένες περιπτωσεις τεχνι-

1 1 ι:ι 1 ( 1 ~ ι 1 ~ θ Θ 1 ι
των σε χαvε οιχισμο:. αυτο uεν σηr.ιο:.ινει οτι οεν α αναφερ ω σε επωνυμους
μαστ6ρους, τελιχά ()μύ.)ζ ως i.χουν τα πράγματα, δεν έχω άλλη λύση)) αλλά
κυρίως θα ειηθuμ.ο{)(;α να ασχ_ο!·:ηθω με τα ομαδικά οιχοοομικα σvνεpγεια,
I I I / ("' Ι\\. i ~ I
που προεpχσντα.ν α:ιω οpωμενα χωpια χω -rαζεωευαν σε α.λλους τοπους προς
εξασφάλιση οι.χ.οδομιχ&Jν εργασιών, (έτσι θα προωθούσα περωσ6τερο τη
σχετι:v..:η ερευνα.;.
I I \
\...n τροπος I I \'
cχuτος ο εν εινω τuχα.ως και σφει 1εται σε tJεσμο-
Ι Ι !·; f.l
, ι ι 1 •. • ι ι ()θ Ι Λ ι
(
jετημtνη (ψyανωσΊ) απο ποΛΛούς αι(..ι.Jνες στην ωμανLχη ..-ωτοχpο:τοpια.
ιτ ι ι ι ι ,...., {J ι Θ' ι
.t'.:>ϊΛC-~ οι cωyεc,
~_. F \_. •
α.uτο1.; του συστηιJ.α:τσc πρεπcι να. ανα.(γ)Τϊ'1ΙJουν
i
σε f •• -
ou
\
1
ι'..ιισει.c:-'
του Σι·υλτrΧνοu Σοuλεi.>μάν Β ,

(1520-15661
' 1
τω Μ.εΥο:λοποεποL)C χα.ι Νοι:J.οθf:- t ~ J • Q
τη. 'Tc>rε στην Ι-tστcιμ:πούλ χα.ι 'ης μεγckλεe, π6λεις της αυτοχρcι.τοpίας τα. έρ· }'l.fl
''· .. ,.,, -~..,.... ··..ι~L·("•Τ
.,{. .,.... ,'!\ ~· Χ r·ν ..ηί ~ !
. .; '\ .{.;\~ i. -· r.. ...,,... - I r (' ,~ Z~"i""/.. \\ / 'C" ((·:α';· cn ι-
fLι, , 1 ιv./ ι_1 ,α ,.c,,.Λα ι;;. [.uc., '~ ..AX.Gl.ι-L}-., 1 ·~ .J Ίιlι(c.G l.ω., .χι:;ιtι, ..:.-λ,uv(_ιJv Χι.L . ,Ι,. • \,,α..
"'J ''1"'t:::
< ι ι<\ , Ι --' t "" l~~ v ι /\; I
οων.iJ. των Hassa ,

NHrnar'lar. Εν6J σ'cLc ετι: αοΥLε(
/\~ .ι
γτ(C.ανε α.χοι'Ι3<;χ
·• ι . ..
οι πcχ~Λ·ο-
~ \ , \,.. ...
ί ι f ι1
μαστοροι -:ι{αι τα μετα.χινσυμενα σvvεpγεω: 'tυυς'.
f• · ·r ,. ·· : (1
532 ΑΡΓΙΡΗΣ Π . Π . ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
§2 Η I
ερευνα για τους παραοοσιακους τεχνιτες τΎJς πετρας στΎ)
~ I I I Ν
αυπα-
κτία έχει ως στέρεο θεμέλιο τΎJ ΟΎ)μοσίευσΎJ του Χαράλαμπου Χαραλαμπό

πουλου για τους Μαστόρους των Κραβάρων (1982) 2• Αναφέρεται στα χωριά
I I 'ζ ~ Ι ~ Ι I
που ειχαν μαστορους και εργα ονταν σε πεpιοοευοντα οικοσομικα εpγαστΎ)-
' 'Γ λ I I Ι Ι
ρια, στις «τσετες». 1 ων τε ευταιων περιγραφεται ΎJ συγκροτΎ)σΎ), ο τροπος
~λ I λ' I λ Ι λ Ι Ι
σου ειας, τα εpγα εια, το μυστικο επαγγε ματικο γ ωσσαριο: κυριο χαρα-
κτΎ)ριστικο πα
' λ I
ιων μετακινουμενων μαστορων.
I I
Αναφερονται
I ~I I I Μ I
οι σπουοαιοτερες οικογενειες μαστορων. εταγραφεται και
ένα εργολαβικό κατασκευ~ς τΎJς μεγάλΎJς εκκλΎ)σίας στον Πλάτανο Ναυπα

κτίας του Αγίου Νικολάου το 1846, από ξενομερίτες οικοοόμους, τους πρω
τομαστόρους Κώστα Δρόσου και Γεώργιο ΠλούμΎJ από το Κρίκελλο 3 . Ανά
θεσΎJ που οείχνει μάλλον έλλειψΎJ ντόπιων μαστόρων με ναοοομικ~ εμπειρία,
I I I ( ) Ι λλ λΙ Ι Ι Ι I
εκτος εαν 9'υνετρεχαν και α οι ογοι, οπως οικονομιχοι ΎJ γνωριμιες.
§3 Επειο~ ΎJ έρευνα τελευταία αναβαθμίζει τΎ)ν παρουσία και το τάλα

ντο των μαστόρων από το Κρίκελλο τΎJς Ευρυτανίας, θα μου επιτραπεί να
το αναΟΎ)μοσιεύσω στο ΠαράρτΎ)μα Ι. Αλλά θα μου επιτραπεί επί πλέον μια
Ι θ
παρεν εσΎ) γι
' Ι Ι
αυτους: αφορμΎ) μου οινουν τα ασυνΎJ ιστα
~I I θ λ θI
ι ογ υπτα
λ θI
εματα
που τεχνούρyrραν στις αψίοες του Αγίου Νικολάου στον Πλάτανο (εικ. 1) να
συνοέσω τους Κρικελλιώτες μαστόρους με ένα άλλο μνΎJμείο τΎJς Αιτωλίας:
Στο ορεινό και απομακρυσμένο χωριό Αργυρό ΠΎJγάοι, παλαιά Γκερτοβό( ς)
τΎJς επαρχίας Τριχωνίοας (εικ. 2) βρίσκεται ΎJ εκκλΎ)σία του Αγίου Γεωργίου
του Νέου του εξ Ιωαννίνων νεομάρτυρος, t 1838 (εικ. 3). Αυτός ο μικρός
κομ ψ ος I I
ναος ειναι ασυνΎJ
I Ιθ
ιστα πεντατρου
Ι λλ ( I
ος με κεντριχο τρου
I λλ I
ο και τεσ-
2. Χαρ. Χαραλαμπόπουλος (1983). Σχετικά με το επαγγελματικό γλωσσάριο, τα

«μαστόρ(ι)κα», των βορείων Κραβάρων, σ1)μειώνει (σ . 242), ότι δέχτ1)καν ορισμένες
I I
επφροες απο τψ αντιστοιχ1) μαστορικ1) γ ωσσα του χωριου
I I λ' 'Γρανιτσα
I (
ν.
Δ ιακοπι
I )Δ ωρι-
I
δας. Πρβλ σ1)μ. 18: Ν . Γ . Κοντοσόπουλος . Για τα ιψαστόρ'κα» -ή ιψπουλιάρικα» των

Κραβάpων, ακόμα βλ Βλάσ1)ς · Μαστροκώστας (1960). Θανάσ1)ς Παπαθανασόπουλος
(1965) σ. 4. Ο ίδιος (1969), Ο ίδιος (1980), σ. 132-162.
3. Χαρ. Χαραλαμπόπουλος (1983), σ. 236-239. Ευχαριστώ τον ομότεχνο αρχιτέκτο
να κ. ΓρΎ)γόρ1) Πουλ1)μένο που είχε τψ καλωσύν1) να μου στείλει (πριν τ1) δ1)μοσίευσ-ή
του στα ανά χείρας Πρακτικά) το άρθρο Νίκου Λιανού/Γρ1)γόρ1) Πουλ1)μένου, «0 ναός του
Αγίου Νικολάου στον Πλάτανο Ναυπακτίας», καθώς και φωτογραφίες τ1)ς εκκλ1)σίας.
Στο άρθρο διαπιστώνονται δύο οικοδομικές φάσεις, 1) πρώτ1) του 1846, και γίνεται τυπο
λογικ-ή και μορφολογικ-ή ανάλυσ1) του μν1)μείου.
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚτΙΑ 533
-------
Ι) I Ι ~I Ι
σεpις γωνιαιους , τετpαχιονιος ουσιαστιχα, σταυροειοους εγγεγραμμενου
συνθέτου τύπου, εξωτερικών διαστάσεων μήκους 10,50 (χωρίς την αψίδα του
ιερού) και πλάτους 7,78, χτίσμα του 1847 4 (ειχ. 4). Το ναό επισκέφτηκα
την Κυριακή 17 Οκτωβρίου 2004, και εντυπωσιάστηκα από τη σημαντική
ομοιότητα των τυφλών αψιδωμά.των του (ειχ. 5) με τα αντίστοιχα της εκ
κλησίας στον Πλάτανο (ειχ. 1Β): όπως εκείνα, όμοια κι εδώ είναι διπλά. τα
I ~ Ι λ' ~ I I λ 'ζ t;" I
αψιοωματα, κοι οχυρτα, επιορασεων τουρχομπαροχ, με ισ αμι ουσα ο~.:,εια
κορυφαία απόληξη. Εδώ στο Αργυρό Πηγάδι χαταχοσμούνται με ίδια αψι-

~ I
οωματα και τα τυμπανα των πεντε τρου
I I 'λλων. Ε'ιναι πο λ'υ πι θ ανοI το ιοιο
I~ συ-
νεργείο μαστόρων του Κριχέλλου να δούλεψε και εδώ. Υποθέτω ότι αφού τε
λείωσαν την εκκλησία στον Πλάτανο το 1846, ήρθαν στο Γχερτοβό το επό
μενο έτος 1847.
§4 Ο μελετητής αυτής εδώ της εκκλησίας στο Αργυρό Πηγάδι αρχιτέ-
κτων χ ρηστος
I κ I 'ζ
ατσιμπινης υποστηρι ει οτι προτυπον της υπηρ~.:,ε ο ναος ο
I Ι I I ζ Ι
αφιερωμενος στην
, 'Υψ
ωση του
τ
ιμιου
, Σ
ταυρου χοντα στη μονη, που
, , , β ,
ρισχε-
ζ' I Δ λ I κ I I Α I
ται μετα~.:,υ των χωριων ο ιανων και ρανιας στην περιοχη του σπροπο-
ταμου μέσα στα βουνά. της ανατολικής Πίνδου, 60 χιλιόμετρα δυτιχά.-νοτιο-

~ I κ λ I τ 'λ Ι Ι ~ Ι Ι
ουτιχα της α αμπαχας. ο μεγα ο αυτο ναο οημοσιευσε ο αρχιτεχτων κα-
θηγητής Παύλος Μυλωνάς: αυτός διακρίνει τρεις οικοδομικές φάσεις, η δεύ

τερη που μας ενδιαφέρει (η σύγχρονη της εκκλησίας στο Αργυρό Πηγάδι)
χρονολογείται στα 1840-1848 και ήταν μια δωδεκά.τρουλλη βασιλική με
νάρθηκα και τρεις αψίδες, όχι μόνο στην ανατολική πλευρά., αλλά. και στη
I β' I ζ I ~ I I Ψ'
νοτια και στη ορεια, γενικων ε~.:,ωτεριχων οιαστασεων της χατο ης της με
μήκος σήμερα 24,20 μ. και πλάτος 13,20 μ. (σχ. 1) 5

.
§5 Νομίζω ότι δεν μπορεί να θεωρηθεί η εκκλησία αυτή του Σταυρού
I I I I Α I Γ I
πηγη εμπνευσης για τους χατασχευαστες του ναου του γιου εωργιου του
Νέου. Η εκκλησία του Σταυρού είναι ασυνήθιστα ιδιαίτερης τυπολογίας, δο

μής και μορφολογίας. Το πολύτρουλλο σχήμα της και η πολύκογχη χά.τοψή
της δεν ευοδώνει την άποψη του συναδέλφου Χρήστου Κατσιμπίνη. Πολύ
I I~ θ 'λ I Ι Ι "'\, Ι
περισσοτερο, που ο ιοιος ε ει να εχει ως μετρο συγχρισης την εχχΛησια
στην αρχική της μορφή γύρω στα 1770 (όχι 1792), που τότε η εκκλησία του
4. Χρήστος Κιχτσιμπίνης (2004).

S. Πιχύλ. Μ. Μuλωνά.ς (1979), ιόιιχίτεριχ για τη χρονολόγηση σ. 94, όιιχστά.σεις σ.
104.
534 ΑΡΓΥΡΗΣ Π . Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
:·ι.. .
_,....:. .. ...... · ··· ·,
~
. ··.-··L
\
'.
ο 2
12
~
ι
~
-~
Σχ. 1.Μονή Δολιανών I Κρανιάς Πίν3ου. Εκκλrρία Τίμιου Σταυρού. Ανατολαή
6ψη. [Υπάρχουσα κατάσταση, και προσθήκες με στικτ~ προηγούμενων .'f
οικο3ομικών φάσεων.] .,
(Π. Μ. Μυλωνάς, Εχχλησ{ες μετά την Άλωση, Α; σ. 99, ειχ. 12)
Σταυρού ~ταν μόνο τ p ί τ p ο υ λ λ η, με τους τρεις τρούλλους όιαταγμένους

Ι Ι Ι I I I Ιζ λ
χατα παpαyωyην σε μια σεφα πανω στον κατα μψιος αφνα της εκκ η-
σίας6. Ενόιαφέρουσα είναι η άποψη του ότι η εκκλησία στο Αργυρό Πηγάόι
μποpειI να κτιστηκε
' '
απο'Π pαμαντιωτες '
μαστοpους 7Κ
. L εγωI πιστευω' 'οτι τα
'
σιναφια ~ ' κατω
τους κατε'β αιναν εοω ' στην Α ιτωλια.
. . ' ΑλλαI υπο θ ετω,
' '
οπως ζ
ε~
αpχ~ς έγραψα, η εκκλησία στο Αργυρό Πηγάόt οιχοόομ~θηκε από Κpικελ-
6. Ο ίοιος, Η χ_ρονολόγησΥJ: σ. 106 στήkη β . Περί των 3 τρούλλων σσ. 95 και 105. Η
χρονολογία του «1792n του Χ. ΚατσιμπίνΥJ, ό.π. σ. 684 είναι ατεκμψίωτΥJ.
7. Χρ. Κατσιμπίνης, ό.π., σ. 684.
1\·1ΑΣΤΟΡΟΙ ΟJΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑ γπΑΚ'ΓΙΑ 535
- I I Ύ' θ 'ζ ~ I I ~ I I
Λ ιωτες κτιστες. πεν υμι ω οε οτι η ποφcωοσΎ) αυτων των μαστορων του-
λάχιστον φτάνει στον 18ο αιwνα, αφού τους συναντάμε στην αρχ_~ του 19ou
ι 1 θ ~ ι 1 Αλ ι Π 1 Λι ι
ωωνα, οπως α οουμε στΎ)ν υπΎ)pεσια του Ύ) ασα. εγεται οτι σε
απροσδιόριστο χ_ρόνο Πλούμηοες από το Κρίκελλο εγκαταστάθΎJκαν στην

Κοζίτσα (στο νυν χ_ωριό Αμπελακιwτισσα) . Προφανwς ~ταν μια γενιά με
Γ . ΓΙ λουμη,
ι ι 1 ~ 1 1 ι
τον τον ενα απο τους ουο πρωτομαστοροuς που εκτισαν στα
1846 τΎJν εκκλΎJσία στον Πλάτανο (§2). Θα συναντ~σουμε και ένα συνεργείο
Κρικελλιwτες πάλι στΎ) Ναυπακτία (§12). Οι Πλούμηδες φαίνεται να ~ταν
ι λ 1 1 1λ ι ~~ 1 ι
κα ι να εμεινε ως τα τε ευταια χ.ρονια μεγα η μαστορογενια. σου ενα σχετι-
1 I \' I ο 1\' I~ I~
κο προσφατο οΎ)μοσιευμα: « ι παππουοες και οι πατεραοες σπουοασαν τα
ι ι ι \' ι 1\' 1\' τ
μυστικα τΎJς πετρας απο τους οικους τους παππουοες και πατεραοες... ΎJV
Ι Ιψ I I I I I I
επιαναν α υχΎJ και αμορφΎ) και τΎJν εκαναν σταυρο, μνΎ)μειο, σπιτι, εικονισμα
ι λ ι λ' ι Θ ζ
[ =εικονοστασι
1 ]
, ναο, α ωνι, μυ οπετρα, γεφυρι.
1 . 1
"'υμαμαι ακομα τα ρο ια-
' ι
σμενα χ.ερια του παππου μου του
1 Πλ ι
ουμπομΎ)τσιοu, του rαφτο
n θ 1
ανασΎ), των
Κρετσαίων, του Μαστραπομ~τσιοuη 8 . Κλείνει ΎJ παρένθεσΎJ.

§6 Σχετικά μαστορολογικά στοιχεία για τΎJ Ναυπακτία βρίσκουμε και
στΎ)ν ευρύτερΎ) εργασία του Νίκου τριψιάνου για τΎJ λαϊκ~ αρχ.ιτεκτονικ~ τΎJς
Ναυπακτίας (1985 )9.
Και στις δύο εργασίες Χ. Χαραλαμπόπουλοu και Ν. Τριψιάνου αναφέρο-
κ \'1 Ι
νται τα κυρια μαστοροχωρια.
' I I
ατανεμονται οε σε
\'
ouo 1\'
ομαοες: α
)
αυτα στα
βόρεια τΎJς Ναυπακτίας, στα βόρεια Κράβαρα και β) στα νότια Κράβαρα
(σχ. 2). Στα βόρεια καταγράφονται: ΎJ ΜεγάλΎJ Λομποτινά (επίσΎ)μα Άνω
Χώρα), ΎJ Κοζίτσα (τwρα Αμπελακιwτισσα), ο Πόδος, ΎJ Αράχοβα και ΎJ Σι
τίστα (σ~μερα ΓραμμένΎJ Οζuά). Νότια δε μαστοροχ.wρια ~ταν ΎJ Δορβιτσά,
Ύ) Σίμου και ο Παλαιόπυργος, υπαγόμενα στον Δ~μο Πυλ~νΎJς. Ολοι τούτοι
ι ι Κ β ι ι
οι τεχνιτες Ύ)ταν οι ρα αριτες μαστοροι.
Τα παραπάνω οΎJμοσιεύματα θέλουν συμπλ~ρωση με αναοίψΎJσΎJ σε συ-
8. Απ6 το α.νέχόοτο Αρχείο του Αλ~ Πασά: στη «Γεννά:όειο» Βιβλιοθ~κη Αθ·ψών,
που ο χα.θηyητής Βασίλειος Πανα.γιωτ6πουλος θα. δημοσιεύσει ίσως και εφέτος (2006)
χω ειχ.ε
I θ'εσει χαποια
I
στοιχ.εια.
I υπο'Ψ η μου για κ ριχε λλ ιωτες
I τοτε
I στα Γ ια.ννενα.
I Γ ια τους
ΠλούμΊ)όες στΊ) Κοζίτσα: Πληροφορία ΓιάννΊJ Πορφuρη απ6 Βονώρτα (=Κάτω Πλάτα
νος) Ναυπακτίας της 21 Μα:tου 2003. Για. τους μεταγενέστερους Πλοuμηόες: Κ. Ν. Χα
pαλαμπ6πουλος, (2000) σ. 17. (Ευχαριστώ τον χ . Χαράλαμπο Χαραλαμπ6πουλο για την
υπόόειζη του cί.ρθρου).
9 . Νίκος Τριψιάvσς (1985).
536 ΑΡΓΥΡΗΣ Π . Π . ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
Ι Ι Ι λ' I I
γχεχρψενα εργα των μαστοpων, στΎJ χρονο ΟΎΎJσΎJ τοuς, τΎJν περιγραφΎJ και
'
λ
τοu αχιστον σε μια uπομνΎ)ματισμενΎJ
I
φωτογραφησΎ) τοuς.
I I Ν
α.
I για παρα-
I
~ Ι Ι ~ I I I ζ' λ
σειγμα, αντιπροσωπεuτιχο για τΎJν ερεuνα σειγμα ειναι ενα σω ομενο χα ο-
' I I 'ζ ~ Ι I
χτισμενο σπιτι, τοu οπαοu γνωρι οuμε τον ισιοχτΎJτΎJ, τοuς μαστοροuς, το
I
ποτε χτιστηχε
I (
ειχ.
6) . Β ρισχεται
I
στη
Σ'ψοu, ειναι
I I Δ
το σΎ)μερινο
I
ημαρχειο
Πuλ-fινΎJς, έργο επιγραφαά χρονολογούμενο «1900 I ΙΟΥΝ I !ΟΥ 15». Το έχτι

σαν μαστόρα από τΎJ Δορβιτσά, OL Χαραλαμποποuλα[α. Λέγονται πολλές
λεπτομέρειες για τον κακότροπο ιοωχτ~τη (Θεόοωρο ΜαλάμΎJ από τΎJ Δοp-
β ιτσα') και την uπεpηφανΎJ
Ι Ι Ι ~I
σταση των παραπανω αχοσομων.
π I
pωτομαστο-
ρας ~ταν ο Ιωάννης Χαραλαμπόποuλος ο «Χαρλαμποuάννης» (π.1838-

π.1910), μαζ[ τοu και ο ικανός μάστορας γως τοu ο «Χαραλαμποχώστας»
και τα άλλα ouo παιοιά τοu ο «Χαρλαμποβασ[ληςη (ο και «Ασ[χης» λεγόμε
νος) χαι ο Αλέξανορος. Ο Βασ[λης ( «Ασ[χΎJς» μεν, αλλά) οεν ~ταν καλός
I ' I ~ 'λ λ ζ Ι ~ λ ~ Ι Ι ζ I I I
μαστορας, γι αuτο και oou εuε μπ αpτ ης, ση αση εχτι ε μονο απο μεσα,
οεν ~ταν ικανός για χτ[σψο φάτσας. Ο Βασ[λης χαι ο Αλέξανορος μετανα-
I I I
στεuσανε χαμποσα χρονια στΎ)ν
Α I
μεριχη.
ο Β 'λ t: I t: I
ασι ης ι.:,αναγuρωε και ι.:,ανα-
πιασε σφuρ[ και μuστρ[ 10 .

§7 Χρειάζεται αναο[φΎJση να μάθοuμε λεπτομερέστερα από παοuς έμα-
θ αν I
τΎJν τεχνΎJ οι παραπανω και
I
OL α'λλ ες μαστοροαχογενειες.
I Μ
ια γενιχη
I
ΠλΎ)ροφόρΎ)σΎJ πάντως οεν μας λε[πει. Ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο ε[ναι OL
10. Χ. Χαραλαμπόπουλος (1983), σσ. 239-240, πλέον προφορικές πληροφορ(ες του

I Η I I I χ λ λ' ~ I I ο
συγγραφεα. περηφανη σταση των μαστοpων αρα αμποπου αιων οεν ηταν τυχαια. ι
Χαραλαμποπουλα(οι ε(ναι απόγονοι ενός γεννα(ου αγωνιστ~, επαναστάτη του 1821, του
Χαράλαμπου Στ. Σταύρου: Χ. Χαραλαμπόπουλος (1980), σ. 137 και πριν σ. 134-135.
Για τον κακότροπο και καχοπληpωτ~ Μαλάμη λέγεται ότι, για να αποφύγει την πληpω- w
μ~ των μαστόρων, συνεβλήθη με μηχανικό που εξαγόρασε, και αυτός γνωμοόότησε ότι η
~ I I I I I ~ I I β' Τ' λ'
οικοοομη ειναι κακοτεχνη, και οτι οι τεχνιτες οεν πρεπει να παρουν αμοι η. οτε, εγε-
' I Ι ~ Ι I t;:' I I
ται, οι μαστοροι που ησαν πανω στην οικοοομη, του πεται..,αν τα σφυρια και τα μυστρια
I
στα μουτρα του και φυγανε .
I Η ασυνη'θ ιστη αυτηI συμπεριφορα
I
του
Μ α λ' I
αμη και καποια
άλλα περιστατικά που όεν γνωρίζουμε όημιούργησαν μια αποτρόπαιη παράόοση εις βάρος
I I t:.'
του. Αυτη εχει ως ει..,ης, οπως την ακουσα στον
I I π λ' I I
α ιοπυργο, γειτονικο χωριο στη
Σ'
ιμου:
το I
σπιτι του
Μ λI I I
α αμη κτιστηκε απο
Η I I
πειpωτες μαστορους.
Αλλ I I
α τι τους εκανε;
π I
ηρε
Ι αποΙ καποιους
υπογραφη Ι ψ ευτικα
Ι Ι
οτι ε ξοφ λη θ ηκανε,
I
και ε'β α λ ε και τους σκοτωσανε.
I 'Οτ αν
αργότερα ~ρθαν οι συγγενε(ς των σκοτωμένων μαστόρων, τους έόειξε την «εξοφλητικ~
I~ t;. Ι Ι Ι t;Ι λ κ λ' I I I
αποοειι..,η» και τους ειπε οτι αυτος τους εφφ ησε. αι συμπ ηpωσε οτι οπως φαινεται
θ λ Α
I
φευγοντας οι μαστοροι συγ γενεις τους ,
I I
α τους σκοτωνανε για τα
I
εφτα.
I (
: I
πο στομα -
I
τος Γεωργίου Σταθόπουλου , αρχαιολόγου, την Δευτέρα 2η Μαρτ(ου 1981).

ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑ ΥΠΑΚτΙΑ 537
μαστόροι που ~ρθαν από μακριά και δούλεψαν στην Ναυπαχτ[α. Γι' αυτούς
'ζ ~/ I
γνωρι ουμε οπωσοηποτε αρχετα. ·
Γ 'ζ I λIθ I Ιζ Ι Ι
νωρι ουμε οτι η η η γρηγορα σχεπα ει αυτες τις μνημες.
τΙ
οτε τι απο-
'
μενει;
Α
πομενει να
I ψ'ι: I
ΙΧ<-;,ουμε σπιτι το σπιτι σε σεντουχια, εχκ ησια την εκ-
I I λ I
' σε λ ειτουργικαI β ι βλ'ια, σ ' αυτες

κλησια, I
και σε σπιτια
I
να β ρουμε
I Ι επι-
τυχον
γραφες. ' Μ εγαI λο μετα λλ ειο

I I
ειναι τα συμ β ο
'λαια-συμφωνητικαI I
χατασχευων
θ
Ι I I I I
κα ως μας παρεχουν ονοματα πpωτομαστοpων, την χαταγωγη τους, το
αντιχε[μενο και το χρόνο κατασχευ~ς, προϋπολογισμό, χρονοδιάγραμμα, και

άλλους όρους 11 . Είναι πράγματι μεγάλο μεταλλείο, αλλά δυσπρόσιτο, δύσκο-
λα ζ
ΙΧ<-;,ιοποιησιμο,
I θ' I
χα ως απαιτει χρονο, χρημα, τυχη, συνεργασια.
I I I I Ε
υχαρι-
στώ την Μαρία Μπαχαδ~μα των Γενικών Αρχείων του Κράτους στο Μεσο-
λογγι
' που συμ
βα
I λλ
ει σ
' αυτον
I λ I I I
τον τε ευταιο τομεα, οπως και το
Γ ιαννη
I
Ηλιόπουλο, εκπαιοευτιχό στα Κούχουρα Δωρίδας, που μου έστειλε παρόμοιο

υλικό. Αρχεία Μονών, π.χ. του Αγίου Όρους, άλλα ελληνικά αρχεία, π.χ. του
Ε.Λ.Ι.Α. (Ελληνικού Λογοτεχνικού & Ιστορικού Αρχείου), αρχεία στο εξω-
'
τεpιχο,
~,
ιοιως της
Β ,
ενετιας, και τα ο
θ ,
ωμανικα της
τ ,
ουρχιας, προσφερουν
,
απρόβλεπτα παλαιό και πολύτιμο υλικό. Το ίδιο προκύπτει από την αποδελ-
1 I I I I Πλ I I I I
τιωση τοπιχων μονογραφιων χ.α. εντυπων. ουσια πηytJ ειναι και ο τυ-
~ I ~ I λ I~
Ε οω
I I I I I I
πος. η ερευνα ειναι επισης ουσχο η, γιατι ενω οι τοπιχες εφημεριοες
είναι ευπρόσιτες, υπάρχουν πολύτιμα άρθρα και σε απρόβλεπτες άλλες 12 .

Ι
Σ τοιχεια ~ Ι
ενοεχομενως μπορει
I
να
λ θ I
αντ η ουν απο
I
αναγραφες
I
στο
θ'
περι ωριο
σελίδων εκκλησιαστικών βιβλίων. Μεγάλη τύχη ε[ναι να βρεθούν σημειώμα-

' I λ I I I λ Ι
τα και γραμματα των εστω ο ιγογραμματων μαστοpων σε χαποιο πα ιο σε-
'
ντουχι.
Γ 'ζ ~ I I I I ~ I
νωρι ω οημοσιευματα που γραφτ~χαν απο μαστορους και ενοιαφε-
ρουν και την Ναυπακτία 13 .
11. Μια υποδειγματική έρευνα, λίγο γνωστή και δημοσιοποιημένη με όύο ανακοινώ
σεις στις διαλέξεις του Σπουδαστηρίου Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ, είναι της
καθηγήτριας Εφήνης (Ρένας ) Φατσέα. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε περισσότερα από
50.000 συμβόλαια αθηνα·cκών συμβολαιογραφείων των ετών 1835-1865.
12. Βλέπε μια πολύτιμη πληροφορία από εφημερίδα της Κορίνθου στην § 39 σημ. 83.
πληροφοριες
I I Ι~ ~ Ι Ι Ι I~
υπαρχουν και σε εφημεριοες και περιο οικα ηπεφωτικων χωριων, πατριοες
μαστόρων, καθώς βέβαια και σε βιβλία - μονογραφίες γι' αυτά τα μαστοροχώρια.

13. Δύο αξιόλογα περιοδικά είναι το Αpμολόι της Πυρσόγιαννης της επαρχίας Κόνι
τσας, και Η Φωvή τοu Μιχα.λιτσίοu, χωριού μαστόρων στα Τζουμέρκα . Ο μάστορας
Ηλίας Δήμου από το Πεκλάρι Κόνιτσας (πέθανε φέτος 2004) αναφέρεται γραπτά για έρ-
1
γα στο χωριο του.
538 ΑΡ Γ!ΡΗΣ 11. Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
§8 Τέλος η μελέτη ~ρέπει να ολοκληρώνεται με την αρχιτεκτονική

αποτύπωση χα.ι σχεδίαση των έργων, χαθ&)ς χαι συστηματική φωτογράφη-
ση συνοΛων,
'• λ επτομερειων
I I
χαι επιγραφων.
των τε λ ευτα.ιων
Ι Ι
ενιοτε
/ζο-
χρεια
νται χαι έκτυπα. Είναι όλα. αυτά το πω όύσχολο, χρονοβόρο χαι όαπα.ν'Υ)ρό
I I
μερος τ1)ς ερευνας.
λλ λ ζ' Ι Ι
Αν τα παραπανω ειναι πο
I I I
α, μ'Υ)ν απε πι ομαστε, α.ς προσφερουμε ο,τι
I I θ' π I Ι \;' Ι I
χαι οσο μπορουμε ο χα ενας. ροσωπιχα. εχω <-:,εχιν'Υ)σει μια συναφη προ-
σπάθεια, ελπίζω όε χαι με την παρούσα ανακοίνωση να. προωθήσω λίγο πο-
λυ
' I I Ι Ι Ι I ζ I "' I
την σχετιχη ερευνα, ισως χαπως περισσοτερο στα περι <-:,ενοφερτων εοω
Ναυπαχτια
I I
στη μαστορων.
Σ χ.
2. Χάρτης Επαρχίας Ναuπαχτία.ς
(Θαν. Παπαθανασόποuλος, [ΑΊ, 1998, σελ [6]
--
ΜΑΣΤΟΡΟ! ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣτJ-1 ΝΑΠΙΑΚτΙΑ 539
λ α.ιοτερη
Ν
§9 Η
I I I I I I
πα. μνεια. επωνυμου ντοπιου μα.στορα. στη α.υπα.κτια.,
Ι Ι Ι I 'ζ I · I θ I I χ λ I
α.πο ο,τι zως τωρα. γνωρ~ ω, προερχετα.ι α.πο ο ωμα.νικη π-ηγη: ρονο ογει-
τα.ι στα. 155 7/58. Καταγράφεται στον κατάλογο τεχνιτών που έχτιζαν το
Sίileymaniye Cami στην Κωνσταντινούπολη ως Yani inebahtι 1 4 . Πρέπει
θ εσουμε
/ I θ I Ι Ι Ιζ
να υπο οτι α. επροκειτο για σημα.ντικο πρωτομα.στοpα., α~ιο να προ-
λθ ει
,,, 11 Δ I ~ I I
σ ηφ σ ενα. αυτοκpατοpικο εργο. εν εινα.ι οε α.πα.ρα.ιτητο να. χαταγοτα.ν
I I~ 'λ Ν I θ I I I
και α.πο την ιοια. την πο η της α.υπα.κτου, πι ανοτερο φα.ινετα.ι να πpοερχο-
' I
ταν α.πο τα ορεινα. της.
Η ορεινη
I Ν I I
αυπα.κτια. οσους τυχον μα.στοpους και εα.ν οιε
I I I ~ 'θ
ετε στις αρχες
I
του 18ου αιώνα. φαίνεται ότι αυτοί όεν επαρκούσαν για την επισχευ~ του
I Ν I ι: I I I Οθ I Δ I
καστρου της αυπακτου που ~εκινησε αυτην την εποχη η ωμανικ~ ιοι-
κηση. Διαβάζουμε σχετικά σε επιστολ~ «εκ Πατρών, 18 Ιανουαρίου 1702n

Α Β Ι 'λ
αποκειμενΥ) στα.
I
ρχεια.
I
της ενετια.ς.
I
«. . . ο σ μα. η πασας,
I
σερα.σκερης,
I
I Ν I I I I 'λ ο I
ευρισκεται εις την α.υπα.κτον μετα. του νεου πα.σα της πο εως μερ και
λ ειται
I I Ι Ι Ι Ι
α.σχο με την επισκευην των φρουριων, χρησιμοποιων χωριχους εργα.-
τας. Έφερε όε και 400 χτίστα.ς από τα. Γιάννινα. ... »15.
§1 Ο Ερμηνεύεται όε η αναφερθείσα. έλλειψη μαστόρων στ Υ) Ναυπακτία.,
γιατί νωρίτερα, κατά τη Β Βενετοκρα.τία. ( 1685-1715) στην Πελοπόννησο,
ένας μεγάΛος αριθμός, 400 μάστορες από τη Ρούμελη καλέστηκαν χα ι εργά-
Πθ
στηχα.ν εχει.
I I I I I
ι α.νον τοτε ο γεωγρα.φιχος ορος « Ρ' λ
ουμε η»
I
να. ειχε ευρυτερο
I
I λ β' β I I Α I I I
νοημα., περι α.μ ανοντας και οpειοτερες περιοχες. υτο σιγουρα ισχυε για.
τους οθ ωμα.νους,
I I
οχι
I
ομως α.πα.ρα.ιτητα.
I
για. τους
Β
ενετους.
I ο
ι τε
λ
ευταια
I
I I Ρ I λ I I I I I~
οταν κυpιαρχουσαν στη ουμε η κατειχα.ν μικρο μονο μεpος της με εορα. τα.
Σάλωνα.. Θα επανέλθουμε σ' αυτό. Στις 31 Δεκεμβρίου 1700, σύμφωνα. με:

έγγραφο των Βενετών, οι Ρουμελιώτες μαστόροι στο Μωριά αξιολογούνται
ι I I I I ' I λ' ~ I ~
ως «Λα.μπροι τεχνιτες» και οτι χαpη σ αυτους τε ειωσαν οημοσιε~ οικοοο-
1
μικες εpγασιες στην
I Κ'οριν θ ο και
Μ ε θ ωνη
I 16 . Ανα.φορα.I θ ετικηI σ
'
αυτους γινε-
I I
ται και σε έγγραφο της 31 Ιουλίου 1701.

Λίγο αργότερα, στα. 1713, Ρουμελιώτες εργάζονται πάλι σε δημόσια., συ-
'θ
νη ως οχυρωματικα.
I I
εργα των
Ε νετων,
I
που πpοετοιμα οντα.ν
'ζ φο
β ουμενοι
I
επιορομ~ των Τούρκων. Κτίζουν στη Μεσσηνία., στΥ)ν ακρόπολΥJ τ-ης Πάτρας,
---·---··- - - -
14. Ο. Barkan, Ι (1972), σ. 299, αριθ. 1183.

15. Κ. Δ. Μέρτζιος, (1969-1970), 416.
16. Ο (όιος, σ. 412.
540 ΑΡΓΥΡΗΣ Π. Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
κ.ά. Εργάζονται και σε άλλα έργα στο Άργος και στο Ναύπλιο. ΣτΎJ δε Τρι
πολιτσά απασχολούνται με το υδραγωγείο [άραγε των Κ~πων Βαλτετσίου;],
Ι /λ Ι λΙ θ
που φερνει νερο στΎJν πο :η, επι π εον και με το κτισιμο τΎJς λατινικΎJς κα ο-
I I I
λικ~ς εκκλΎJσίας και του κωδωνοστασίου τΎJς. Στα δύο αυτά τριπολιτσιώτι-
κα
'
εργα εργα ονται
I ζ υπο
I
τΎJν επι
'βλ ε ψ ΎJ ουο
~I Ι
πρωτομαστορων
( I
μΎJπως ντο-
I
πιων;), του ΔΎJμ~τρΎJ ΜπακάλΎJ και του ΚαμπούρΎJ [μάλλον, παρά Λαμπού-
ρΎJ ] . Ε πειοΎJ ομως αυτοι οι ουο πρεπει να πανε στο
~' I I ~I I I Ν I λ I I
αυπ ιο, ΎJταν αναγκΎJ να
I
φερουν μαστορους απο τΎJ
I I Ρ'ζ
ι α,
[προφανως I
απο τις
I Ρ'ζ I
ι ες, το γειτονικο χω-
ριό τΎJς τεγέας] 17 .

*
§11 π οιες I I
περιοχες αραγε τΎJς
I Ρ I λ I
ουμε ης να ΎJτΙΧν ΎJ πατρισα αυτων των
I~ I
παραπανω μαστορων.
I I Μλ'
ι αμε κατ
' I
αρχΎ)ν για τεσσερις
I
περιοχες,
I ('
εχοντας
υπ
, 'ψ
ο ΎJ μας το περιορισμενο οριο τΎJς ενετικΎJς περιοχΎJς στΎJ
, , , , Ρ ,
ουμε :η
λ ): τ
ο
Κρίκελλο, τα Κράβαρα, τΎJ Γρανίτσα (νυν Διακ6πι) Δωρίδας και τΎJ Φουρνά
Ε υρυτανιας.
I Η λ I ~ I I ~I θ' I λ I
τε ευταια οεν εχει αφΎ)σει ειοΎJσεις, Κ<Χ ως απο πα αιοτερα
έπαψε να βγάζει μαστ6ρους. Η Γρανίτσα (τώρα Διακ6πι) τΎJς Δωρίδας 6που

I θ I λ Ι /~ ~I
χρΎ)σιμοποιΎJσΙΧν συν ΎJματικο γ ωσσαριο οι ραφταοες και οι οικοοομοι τΎJς,
'ζ Ι Ι Ι Ι I 'λ I
γνωρι ουμε οτι τις αντιστοιχες τεχνες αρχισαν να ασκουν μο ις απο τις αρ-
χές του 19ου αι .18 Απομένουν το Κρίκελλο και τα Κράβαρα.

§12 Το Κρίκελλο πρέπει να απ6κτΎJσε απ6 νωρίς πολλούς και καλούς
I I Ι ' β Ι Ι ζ, Ι I
μαστορους, κρινοντας και απο τΎJν επ αμοι ΎJ συμπρΙΧL;ΎJ τους σε εργα του
Αλ~ Πασά. Σύμφωνα με το ανέκδοτο Αρχείο του Αλ~ πασά 19 και σε εκεί
κατάστΙΧσΎJ αμειβ6μενων τεχνιτών τΎJς 19 Σεπτεμβρίου 1801 γνωρίζουμε
'ζ I I I Ε 'ζ I I
που εργα ονταν και ποσοι ΎJσΙΧν τοτε. ργα ονταν «στο χαστpο» προφανως
το «lτς - Καλέ» των Ιωαννίνων και συμποσούνταν σε 1410 άτομα. Ακρι

βέστερα ~ταν 789 μαστ6ροι και 621 «αpyάτες στες ασβεσταpιές» (προφα
νώς ειδικευμένοι). Δεν υπολογίζεται το πλ~θος των ανειδίκευτων εργατών
I ~ 'λ Ι Ι β' ο Ι I
που σιγουρα σου ευαν «αγγαρεια» χωρις αμοι ΎJ· ι μαστοροι καταγραφο-
17. Ο ίόιος, σ. 413 για το έγγραφο του 1701. Για όε τις πληροφορίες του 1713: Βα
σίλης Δημ. Σιακωτός αρυόμενος από τα Αρχεία της Βενετίας, Museo Civico Coπer.
Mss Venier. Busta 16 (41), έτους 1713. (Τηλεφωνική εκείθεν μετ~όοση Μεγάλης Πέ
μπτης 20 Απριλίου 2006). Για νεώτερες σχετικές πληροφορίες από τον ίόιο βλ. Παράρ
τημα IV, αρ. 2.
18. Ν. Γ. Κοντοσόπουλος (1961), 142.
19. Βλ. σημ. 8.
-
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑ ΥΠΑΚτJΑ 541
- - - - - - - - ----------------
I I I I I Σ I λ
νται χατα χανονα μονο με τον τοπο χαταγωγΊJς τους. υμπεραινουμε οι-
π6ν 6τι κατάγονταν απ6 34 και πλέον χωριά τΊJς Β6ρειας και Κεντρικ~ς
Ελλάδας. Ανάμεσά τους εξαιρετικά απ6 τΊJ ΡούμελΊJ αναφέρονται μ6νο
«Κpιχελιώτες» εννέα τον αριθμ6.
~ θ' Ι Ι
τΊJν εμπειρια
I
τους σε χα ως και τΊJν εμπιστοσυνΎJ
I
που ειχε ο χοσμος
στους Κρικελλιώτες για πιο μεγάλα έργα καθρεπτίζει ΊJ πετυχΊ)μένΊJ παρου-

' ' ι
σια τους και σ αυτα τα
κ ραι β αρα (Σ Ί)μειω
ι θ ΊJΚε ΊJΟΊJ
ι~ πριν ΊJ προσκ
ι λΊ)σΊJι τους
το 1846 να χτίσουν τ Υ) μεγάλΊJ εκχλΥ)σία στον πλάτανο). το έτος 1890 ο

Ανδρέας Καρκαβίτσας (1865-1922) συνάντΊ)σε δεκαμελές συνεργείο μαστ6-
ρων απ6 το Κρίκελλο να χτίζουν γεφύρι στο «Μέγα Ρέμαη 20 , παραπ6ταμο
του ΦείδαρΊ) ποταμού (του ΕύΊJνου) μεταξύ των χωριών Ζιλίστας (νυν Κυδω
νιάς) και Σιτίστας (ΓραμμένΊJς Οξυά.ς). Παρά τις προσπάθειές μου δεν χα-
' θ
τορ ωσα να
β ρω ιχνος
I Ύ' θ 'ζ I I Σ
του. 1 πεν υμι ουμε οτι ΊJ γειτονικΊJ
I I
ιτιστα Ί)ταν μα-
'
στοροχωρι, και μα ιστα οχι τυχαιο, οπως
/λ I I I θ ~
α οουμε.
Ι
§13 Για τους μαστ6ρους στα Κράβαρα υπάρχει μια σχετικά. πρώιμΊJ έν
δειξΊJ. Σε επιτ6πια πωλΊJτ~ρια ομολογία του 1770 απ6 τΊJ ΛευτέριανΊJ υπο
γράφουν μαζί με άλλους, ο ΜαστροδΥ)μ~τρΥ)ς ΠλάκΥJς και ο Μαστροθε6δωρος
απ6 τα Μεράζια 21 . 1 ποθέτω 6τι ~ταν μαστ6ροι χτιστάδες. Μια τεχμΊ)ριω-
' I I I I I I 'Ε
μενΊJ περιπτωσΊJ τεχνιτΊJ αναγεται μια περιπου εικοσαετια νωριτερα. νας
ταλαντούχος μάστορας απ6 τΊJν Κοζίτσα (τΊJ σΊ)μεριν~ Αμπελακιώτισσα),

λιθοσχαλιστ~ς, ξυλογλύπτΊJς («ταλιαδούρος») και χρυσοχ6ος έφκιαξε δύο τέ
μπλα εχχλΊJσιών. Το ένα στΊ)ν εχχλΊJσία τΥ)ς γενέτειράς του, το άλλο τον ίδιο
χρ6νο στΊ)ν παλαι6τερΊJ εχκλΊJσία (απ6 τις δύο) του Αγίου Αθανασίου στΊ)ν
π εριστα,
I
τΊJν αρχαιοτερΎ)
I λ
εκχ ησια
I
αυτου
I
του
I
οιχισμου.
Ε'
ιμαστε τυχεροι
I
I I π I 'ζ I ~ 'ζ
γιατι στΊ)ν περιπτωσΊJ τΊJς εριστας σω εται επιγραφΊ), που οιασω ει το
I θ' I λ I I ~
ονομα του τεχνιτΊJ κα ως και τΊJ χρονο ογια και αυτοεκτιμΊ)σΥ) τΊJς οΥ)μιουρ-
γίας του: «ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΦΕΔΡΟ ΕΡΓΟΝ ΕΓΙΝΕ ΕΝ ΕΤΙ Α ΨΝΗ ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ», (ΑΨΝΗ = 1748)22 .
**
§14 Πρι ν προχωρ~σω στο θέμα, για το ποιος δίδαξε τΊJν οικοδομιχ~
20. Α. Καρκαβίτσας, τ. ΠΙ, σ. 1634.

21. Χ. Χαραλαμπόπουλος (1983), σ . 231, σημ. 3 όπου παραπέμπει στα Ναuπαχτια
χά Μελετήματα, 1980, σσ. 70-71 όπου παρατίθεται ολόκληρο το έγγραφο.
22. Θαν. Παπαθανασόπουλος (2000), σ. 235. Του ιοίου [Α11998, 92: η επιγραφή.
στους Κραβαρ[τες, θα επιθυμοuσα να παραθέσω μερικές πληροφορίες για

ι ι ι ι ι ) ι λ
τους ντοπιους μαστορους απο χαποια μαστοροχωpια, π \ηροφοριες σταχυο ο-
' ~ι ι Π ι ι θ ι Σ ι ( · ι
γΎ)μενε:ς εοω και εχει. . pωτα-πpωτα α αναφερω τη ιτιστα τη σημερινη
Γραμμένη Οζυά):
«ΞCΥ:ίχ.ουστοί στΎ) Ναυπακτία και στΎ) Ρούμελη οι Σιστινοί μαστ6ροι.
Όλοι οι Σιστινοί ξέρουν να χτούνε (χτίζουν). Κω οι γυναίκες τους και τα μι-
ι ~ ι n ι λ' ~ι 1 \.' ι
κρα παιοια. Γωτησε, ενε, ο οασχαιως τα παιοια:
π οιος
I Ι
- εχτισε τον χ.οσμο;
- οt Σιtστ 'νοι1 μαστοp

1 '
, 1
xupη. ειπαν μ
1 ι ' ι ι
ενα στομα ου α τα μα Ύ)τουσια»
ιλ θ ι~ 23 .
Αλλ α
Ι Ι ~ I Ι I I λλ I
το ανεχοοτο ειναι ευpυτερα γνωστο και για α α μαστοροχωρια της
χ~.ψας: Στην 'Ηπεφο λέγεται για τους Πυρσογιαvν[τες και τους Βουpμπιανί
τες τΎ)ς επαρχίας Κ6νιτσας, - στΎ) Δυτική Μακεδονία. για τους Ζουπανι&ηες
(Ζουπάνι χωρι6, ο σΎ)μεριν6ς Πεντάλοφος), καθώς χαι τους Κοντσιώτες (απ6 .
το Κοντσιχ6, τώρα Γα.λατινή) της επαρχίας Βοtου ΚοζάνΥJς, - στα προσφυγι- ·
χά καφενεία τΎJς Θεσσαλονίκης που σύχναζαν Θpακιι~τες έλεγαν 6τι «Οι
καλ/\LΠΟλ ιτες
' ι ι ι ι ι 1 1
εχτισα.ν τον χοσμοη, στην πραγματιχοτΎ)τα εννοωντας μcι..ΛΛΟν,
6χι τους l\1αουτΥJνούς (Μαϋτηνούς), μα.στ6ρους απ6 το Αγγελοχώρι της χερσο

νήσου της Καλλ[πολης στ·ην Ανατολική Θράκη, -- το έλεγαν ακ6μα για τους
Τηνιαχούς, Αντpιώτες χι Ανα.φιώτες στην ανοιχοοομοuμενΥJ Αθήνα ως πp<:υ
τεuουσα απ6 το 1834, - Παράλληλα «Οι Λαγχαοινοι με τα γα:cόοuρια τουςη
της αρκαοικής Γορτυνίας και οι Βαρβαρίτες (του χωpωu Αγία Βαρβάρα και
των γειτονικών χωριών των Καλαβpuτων ), λέγαν στην Πελοπ6ννησο, - για
τους καρπα.θ ιτες
'
αχουγοταν στη
I Σ I
αμο χ..α.
I
(<
τ ι ~ ~ I I
ο ανεχοοτο σειχνει τΥJ φημΎ)
I j I I I I I I
που ειχαν παΛιοτεpα οι χτιστες ορισμενων χωριων και φανερωνει επισης τψ
αλληλεπίόρα.ση των επα.γγελματικι~ν ομ6:.οων των χτιστ6Jν>> 24 .

§15 Στην ορεινή Ναυπακτία η Σιτίστα. (Γpαμμέγη Οζυ6.) πραγματικά
ξεχώριζε για τους χτίστες της. Λέγαν παλιά:
λ I I ('.
<<..:...ιtστι ναι οι μα.στοραι1ες
Ζελιστι νο{ οι χ.αχ.αβάδες~

τα χουφαI
ot " I
~τpωμιανtτες,
1 Β .ι. 'γ-
τα σ;ιωλtα Ol οτσια.ι τεζ) )~J
23. Δημ. Β. Φο{φλας, Νcωπαχτω:χά Θ (1999), σ. 248.

24. Xp. Γ. Κωσταvτιν6πουλσς (1983), 7'7.
25. Δημ. Β. Φο{ψλας, ruτ .. <:τ '219.
ΜΑΣΤΟΡΟJ ΟΙΚΟ ΔΟ ΜΟJ ΣΤΗ ΝΑ Υ ΠΑΚτΙΑ .543
Δηλαδ·ή: Οι Σιστινοι -αυτονόητο - μαστόροι . Οι κάτοικοι της Ζελίστα.ς

(Κυδωνιάς) χαλκουργοί. Της Στρωμiνιανης (Καλλονής) πονηροί και σιγανά
ποτάμια. Της Βοϊτσιάς (- Ελατόβρυσης) άξεστοι και δουλευταράδες. - Στη
Σιτίστα (Γραμμένη Οξυά) άκουσα την 12 Απριλίου 2006 μια ελαφριά πα
ραλλαγή: αντί για Στpωμtανίτες, συμπληρώνουν Παλχοβίτες, εννοC:)ντας
τους κατοίκους της Μικρ·fις Παλούχ.οβας, σήμερα Λεύκας (Σημ . κατ' αντι
διαστολή προς τη :Μεγά.λη Παλούχοβα, σήμερα Μανδριγή) .
την
ις:. Ι • I I λ I
ιοια ουσιαστικα πληροφοpηση για την αναγχαιοτητα επι ογης των
ι ι ι ι ι Δ ις:.
Σ ιστινων μα.στορων μας στην ευρυτερη γειτονιχη περιοχη της ωριοας στις
ι
α.ρχες του ~
?,Q ουι ι
αιωνα αποκομιφυμε και απο το γειτονα
ιy ι ι Δ \
ημ. J:ωυχοπουΛο:
ι •·
Τοτε
Ι
- λ'εει-
·
οι
Η
. ι
πεφωτες μαστοροι αφου ειχα.ν μεταοωσει την τεχνΊ) τους
ι ι ι ς:.1 ι
I \' 'ζ I Σ I I I I I
στους ντοπιους σ εν εργα ονταν εχει. << ημεpον μονον εγ χω ριοι κτιστα.ι κ τι-
ζουσιν οικίας εv Αρτοτίνη, ή εκ του πλησιον χωρίου Σιτίστα, όπου πολλαί

ομάδες μαστόρ<Λν υπάρχοuσι» 26 . Ο ίδιος έμμεσα ερμηνεύει και την ενα.σχόλη-
\:'
Σ ιστινων
ι Ι I ς.. I I I λ /
ση των με την οικοοομιχη, αφου οεν ειχαν α.ρχ.ετο γεωργιχ.ο χ ηρο:
Ι~_Ι Σ ι
ιτ ιστα.
β 1
pισχετα.ι ((μ
' 1
ενα. σοφpα τοπο)).
ι 1 'Ετ
σι
λι
εγαν οι
Α
ρτοτινοι και
ι
ι ι λ' ι Σ ι 'J ι λ ι
εννοουσαν πως εχει ιγο τοπο η ιτιστα., αν τον πα.ραι.;α. εις με τον α.περα-
I I 'η
ντον cφ τοτιν ο τοπο"' .
ΟΔημ. Λουχοπουλος
Ι , I
επα.ιvει το χτισψο του χα ο ιχου γειτονιχου μονα -
Ι θ'λ I I
ι Ι'• 1 ι Σ ι Ε' ι ι 1
στηριου, στο όpομο που πα.με στη ιτιστα.. ιναι το μοναστΊ)pι οπου προση-
βο ς I \' I
ηοη τα.χτψιε μοναχος ο γνωστος
I I ΑΘ
ανα.σιος
I Ν'
ιχ.ου
Γ
ραμμα.τσως, ο περ ι-
I !
φημ.ος Θα.νά.σης Διάχος (1 788-1821 ). Εκείνα τα χρόνια μόλις είχε α.να.νεω-

Θ ειι θ - ι ι
το χ.α.. οΛι.κr:ι~ οπως μαρτυρα.ει η σω ομεγη επιγραφη σε χ.ογχη ~-ιΓfJ, α πα. -
ι ζι ι 1 1 λ ι ι
' Β
νω απο τη ι ορεινη πορτα της εχ.χλησια.ς : ""-'
ι ι ι ')Q
<< 1806. ){ασάναyας,

1
ιιιr,...χι
li'Jc. . ._ 1 .νιε;.,..ι-"·
. •v- .j. ~rι ,.. ·rων
:JΙ.'" .rι. ιι, ι 'J •
'1.1'_, -Ap(u''
. ,.
Γεpασίμο, Ιαχ.ώβο, Παναyιώτης,

ΙΙαyχράτι, Αvαyνι~>στης Φα-
σιτσα.ς,
rnlpεωτηη.
ι
544 ΑΡΓΎΡΗΣ Π. Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
---·---- -----
'Εij_Οντα.ς '
uπο'Ψ ΊJ μοu οτι στΊJν ' π ε λοποννΊJσΟ,
'' ' το «τριοτΊJς» σΊJμα.ινει χτι-
στΊJς, ακριβέστερα. βοΊJθός μάστορα. 29 , και αναλογιζόμενος ότι και ΊJ έννοια.

τοu «κάλφα.» (τοuρκικά kalfa, αραβικά khalifa) α.πό «βοΊJθός» α.να.βα.θμί
στΊJχε σε «α.ρij_ιτέχτονας» 30 , δεν αποκλείω το « Τpιώτης» τΊJς επιγρα.φ-fjς μας
' '
να ειναι το ονομα τοu πpωτομαστορα. ' Τ'
ο ονομα ''
των μαστοpων εμπαινε (χαι
'
οταν μα. 'λλον '
σπανια. οι σuν θ ΊJΚες
' '
το επετρεπα.ν να γραφει ') '
εχει χα.τω τε' λ εu-
'
τα.ιο. ' '
Ο Ανα.γνωστΊJς φα.σιτσας ' ' '
~
ΊJταν ισχuρος ανορα.ς τ'ΥJς περιοχΊJς. ' rr
1α. επι'
λ' '
κεφα. ης ονοματα. α.ν'Υ)χοuν σε ' '
Ο θ ωμανοuς ποu προφα.νως σuνε ' 'β α λα.ν στΎJν οι-
~
κοοομΎJ
' και χα.τα
' σπανιο
' τροπο
' α.ναφερονται:
' ζ
μΊJν ~εij_να.με
' οτι
' τοτε
' β α.σι'λ εuε
ο φιλελεύθερος Σοuλτάν Σελίμ Γ' (17 89-1807), ποu εuνοούσε τ 'Υ) ναοδομία.
των Χριστιανών UΠΊJΚόων τοu. Τα δε ονόματα. μεταξύ των Οθωμανών χαι
τοu Ανα.γν. φ ασιτσα.
' ''
προφανως α.νΎJκοuν στοuς τοτε πρεσ β'
uτεpοuς πα.τερες ' '
'
τΎJς μονΎJς τοuς και χτιτοpες. ' -~
:Αναμ νηστικό σκ άλ ισμα στό σπίτι τού Γιώργου Νιχο λού Μανιάτη,
πού εlναι άπό τά παλιό τερα τijς Περ ίστα ς κ αί βρίσκεται έκ εϊ πού
τελειών ει τό ρ έμα τού Λ αμαρ άvη.
Σχ. 3. Περ[στα Ναuπαχτ[ας. Λιθανάγλuφο 1856 άγνωστου τεχν[τ-ΥJ.

(Θαν. Παπαθανασ6ποuλος, [ΑΊ, 1998, πριν τον εσώτιτλο)
29. Χρ. Γ . Κωσταντινόποuλος (1983), 51.

30. Μ. Cerasi (1988), 87.
--------------------------
§16 . χ ρεια/ζ εται επισταμενΎJ

I I Ι
ερευνα, οσο
I ~ β I
ακομα οεν σ ΎJνουν οι μνΎJμες,
I
να
, , ,
ανιχνευσουμε ονοματα και εργα πα αιων
λ,
μαστοpων τΎJς
, Σ'
ιτιστας.
τ
ον
παλαιότερο που γνωρίζω είναι ο ΓιάννΎJς Αστραπέλος, που περί το 1922

Π' λ
β ρισκοταν
I I I I I I
στΎJν εριστα: τΎJν π ηροφορια καταγραφει ο απο εχει καταγομε-
νος ΘανάσΎJς Παπαθανασόπουλος 31 , ανώτερος δικαστικός, αλλά και συγγρα-

I I
φεας, και ποιΎJτΎJς, και ακομα ιχνογραφος.
I I Ε
π
' I θ' I
ευκαφια παρα ετω ενα εκ-
' /~ I I λθ I λ Ι I Ι
φραστικο σχεοιο του ενος απεριττου ι αναγ υφου του χωριου του απο το χε-
ρι άγνωστου τεχνίτΎJ (σχ. 3): κυριαρχεί στΎJ μέσΎJ ο αποτροπα"ίκός φυλακτ~-

' I I I Θ' ~/ λ~ I ψ I
ριος σταυρος, κατω απο τις κεραιες του ανορ ωνονται ουο φο ιοωτα αρακια
~ λ'
με οιπ η υπερμεγε
'θ ΎJ ουρα
I 'λ I I I
σαν τσιγκε ι, και στεφεται ο σταυρος με ενα πε-
' Ι Ι '( I I ~ 'ζ λ I
ριστερακι πανω σε εντονΎJ οριφντια γραμμΎJ που οιαχωρι ει χρονο ογια και
ΎJμερομΎJνία «18 561 ΗΟΥΑΗ ΟΥ 20».

§17 Η οικοδομικ~ παράδοσΎJ στΎJ Σιτίστα (ΓραμμένΎJ Οξυά) ακόμα σ~-
' I Α' I Η I I . I I
μερα αντΎJχει και ανιχνευεται: ενε οτι πειpωτες ΎJταν οι πpωτοι κατοικοι
τΎJς Σιτίστας ο Νίκος ΠαπαγιάννΎJς και ΒασίλΎJς Πολύζος 32 . Ένας απόγονος

τΎJς οικογένειας του δευτέρου, ο γέρο- Πολύζος ο ΓιάννΎJς ~ Φλωρο( γ )ιάννΎJς
(π. 1900-π.1975) άψΎJσε όνομα σαν πρωτομάστορας, καθώς και πελεκάνος
για το χ.αθαp6 πελέχ.ι του. Η Σιτίστα ξεχώριζε από τα άλλα χωριά γιατί
διέθετε οικοδομ~σψΎJ πέτρα: αλλά ΎJ πέτρα τΎJς, ΎJ «yαλαζ6πετpα», δύσκολΎJ
I ~ λ I I λ Ε' I λ I λ I
πετρα, οεν πε εκιεται ευκο α. ιχε χτισει εκκ ησιες, και αν και τε ειωσε
το ΔΎJμοτικό Σχολείο, καταλάβαινε να εφαρμόσει αρχιτεκτονικό σχέδιο. Δού

λεψε σε πολλά μέρΎJ, όπως στΎJν ΑβόρανΎJ (Λιβαδάκι) Ναυπακτίας, και συ
νΎJθέστερα στΎJ Φθιώτιδα, στο χωριό Γαρδίκι (όπου ακόμα σ~μερα μολογάνε
ότι εκεί χτίζανε Σιστινοί), ιδίως στΎJ Σπερχειάδα. ΕpγάστΎJΚε και στο Με
σολόγγι, αλλά και σε οικοδομικά έργα των σιδΎJροδρόμων, όπως στον
Μπράλλο και νοτιότερα 33 . ΣτΎJ Σπερχειάδα π~γαιναν και κτίζανε και άλλοι
31. Θα.ν. Πα.πα.θα.να.σόπουλος [Α1 (2000), σ. 231.

32. Επισκέφτηκα. τη Γραμμένη Οξυά (Σιτ[στα.) και συζήτησα. με τους χα.το[χους κα
τά τύ:χ.η εκείνη τψ τρομεp~ ημέρα. 11 Σεπτεμβρίου 2001, Δευτέρα., που μέ:χ.ρι στιγμ~ς
~ ψ
I
σημα.οε ε τον
21 ο I
α.ιωνα..
ο λ I I Ι Ι~ I Ι 1 1~
μο ογω οτι οι πα.ντες εχει ειοα.ν το τpα.γιχο γεγονος ως ειοος
τιμωρίας. Πρόσφατα. ~ταν τα. γεγονότα. στο Κοσσυφοπέδιο και ο βομβαρδισμός του Βελι
γραδίου. - Επα.ν~λθα. για. δεύτερη φορά τψ Τετάρτη 12 Απριλίου 2006, κατάλευκα. αχό
μα. τα. Βαρδούσια. και τα. άλλα. βοuνά από τα. :χιόνια.. Κύριος σuνομιλητ~ς μου ο Βασίλης
Χα.ρα.λ. Β~ττα.ς, επικουρικός ο πα.τ~ρ Αθανάσιος ιερέας Δρόσος ( 1922 -).
33. Προφοριχ~ πληροφορία. τοu Δημ . Π. Φούρλα., σε σuνδuα.σμό με πληροφορίες τοu
Σωτινοί, ενώ άλλοι κατέβαιναν στ-φ Παραβόλα Τριχωνίόας χαι στα γύρω
τΥJς χωριά. Άκουσα, όταν το 2001 βρέθΥJχα στΥJ ΓραμμένΥJ Οζυά (στΥJ Σιτί-
στα
' ), οτι
r ,
στΥJ
Σ, ,
περχειαοα
, ,~ ,
φυσε αχομα ενας γερο-μαστορας πατριωτΥJς
τους, ο Ν ιχόλας Καρχαλ~ς του Αθανασίου, 98 χρονών [πέθανε το 2003 ~

2004]: Καλός μάστορας είχε όουλέψει στο χτίσιμο εχχλΥJσιών χαι σχολείων,
I ~ ~
χαι σε εργα των σιοΥJροσρομων εως χατω, νοτια στον
Α λ I
υ ωνα.
Μ ζ' ' I
α ι μ αυ-
I I I
τόν χαι το Φλωρο( γ )ιάννΥJ, που μνΥJμονεύσαμε, έόρασαν χαι άψΥJσαν χαλό
I I ~I I λλ Σ I I I Δ I I λ
ονομα εμπεφων οιχοσομων χαι α οι ιστινοι, συγχρονοι τους. υο πα ι
από τΥJ μαστορογενιά Πολύζου: α) ο ΒασίλΥJς του μάστρο-Λεωνίόα (του

«ΛεωνιόάχΥJ»), (αρχές 20ου αι. -π. 197 7), χαλός χτίστΥJς, που έχτισε μαζί
με άλλους τΥJν εχχλΥJσία στο Γαρόίχι. β) Ο ΑριστείόΥJς Βασιλ. Πολύζος (π.
1920 - π. 2000): που όούλεψε στΥJν εχχλΥJσία τΥJς Σπερχειάόας. - Ο Γιώρ
ΥΥJζ Ζούμπος (1914-1996), γιος του μαστρο-Χαράλαμπου Ζούμπου (που
πέθανε το 1952, περ. 69 χρονών). Ο Γιωργ~ς Χ. Ζούμπος έχτισε το χα-
μπαναριο στο
' κυριαχοχωρι
I I
χοντα στο
Γαρσιχι,
~' I I
εχτισε και στο γειτονικο χω-
ριό Πλάτανος,- ~ταν όε ο «μάστορας» (= όάσκαλοc;) του ΒασίλΥJ Χαρ. Β~τ

τα. - Άλλος σύγχρονος ~ταν ο Νικόλας ΠαπαγιάννΥJς του Ευαγγέλου (;)
(αρχές 20ου αι. - περ. 1992), - συνονόματός του εκ των πρώτων οικιστών
τΥJς Σ ιτιστας
I I '~
και ωως τΥJς ισιας μ
' I
εκεινον γενιας.
I 'Η
ταν κατ
' ζ I
εr...ρχΥjν «πε-
λ εκανος».
I 'Ε ργα του ειναι
I
οι
β' I I λ 1::' I
ασεις των ΥJρωων, χτισμενες με ο~α αγκωνα-
ρια, στΥJν Αρτοτίνα, Λεύκα και Μανόριν~ (= τΥJ Μικρ~ και ΜεγάλΥJ Παλού
κοβα), Κυόωνιά (Ζελίστα), στο χωριό του ΓραμμένΥJ Οξυά. Κοντά του είχε
I
συνεργειο που του «ε'β αφε» (= I λ
ατσα ωνε ) τα '~
κοπισιαη.- Ε πισΥJς
I I
ακουσα I
οτι
στΥJ Σ ιτιστα
I I
γνωστος ΥJταν πα
I λ I I
ια ο μαστορας
Β 'ι..
ασιΛΥJζ
π I
απακωνσταντινου.
Πέθανε μεγάλος 80-90 ετών, πριν τον Πόλεμο του '40. Αυτός ~ ο γιος του
(Κωσταντ~ς;) ~ταν ψΥJμισμένος και σαν μάστορας, και σαν ψάλτΥJς. Οι πα-
' I λ' I I ~ "). , 1 ~ Ι Ι Ι
τριωτες μας στα χωρια πο υ εκτιμουν αυτΥJ τΥJ οιΠΛΥJ ισιΟτΥJτα, κατα τροπο
I
εντυπωσιακο, αποI ακρΥJ
I I
σε ακρΥJ '"
σε ΟΛΥJ τΥJν Ελλασα
I ~ ( I
κατι που θ αυμα
I ζ
ω ):
από το Βορρά έως το Νότο: στο χωριό Βυθός (παλιά Ντόλος) ψΥJλά στη
Μακεόονία, στο νομό Κοζάνης, θαυμαζόταν ο μαστρο-Χρ~στος Καραγκού
νΥJς (τον πρόλαβα γέρο το 1979). Ενώ στη Μάνη κάτω στΥJν ΠελοπόννΥJσΟ
Ι λ I
επαινετικα μοφο ογουσαν:
Βα.σ. Χα.ρ. Β~ττα. επί τόπου στη Γρα.μμένη Οξuά (12.04.2006).

ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚ τΙΑ 547
(( ....
1 I Ι I
κ εyι vr; πpωτος μαστοpας
Ι I
καt μαστοpας και μαpαg ος
καt ψάpτr;ς τr;ς εκκλr;σιός

καt παλλ r;κάpι φοβεpόη 34 .
Σ
Σ την λ ια.
1
§18 πα.
I I I I I I
ιτιστα., ομοιωγουν α.χ.ομα. σημεpα. οι πα.τριωτες τους,
I 'Θ I I ~I I π I I λ
οτι χα. ε σπιτι ειχε χ.α.ι συο χ.α.ι τρεις μα.στορους. α.ρεα. χ.τισα.νε την εχ.χ. η-
σια.
'
του χωριου.
I κ α.ι σ ' α.υτη
I ~ λ'·'·
σου εψα.νε, χ.α.ι σ ' 'λλα. χτισιμα.τα.
α. I ~ λ ευα.νε,
σου I
να.ι, χ.α.ι οι γυναίκες. Οι Σιτιστινές χ.ουβα.λάγα.νε α.πό τα. νταμάρια «Βα.θεια.

λάχ.χ.α.», «Τάμπα.ρο» {;) και κυρίως τη «Μα.υρ~» τις πέτρες χ.α.ι πετρόπλα.
χ.ες με 50-60 ζώα., κυρίως μουλάρια. και λίγα. άλογα.. Οι ίδ~ες α.νεβα.ίνα.νε κα.ι
στη σκαλωσιά (= το <<κρεββάτι») κουβα.λώντα.ς πέτρες κα.ι «σόμπολα.», ~
I I •' I λ I Σ I I
την «κοπα.να.» γεμα.τη «Λα.σπη», ειτε το «π η οφορι». ημειωνετα.ι οτι οι
Σιστινές σοβα.τίζα.νε «τσατμάδες». Συγγενείς του Β. Πα.πα.κωνστα.ντίνου

που α.να.φέρα.με (μάλλον κόρες του) ~τα.ν δύο μαστόρισσες, Υ) Α yyέλω
(Αγγελιχ.~) χ.α.ι Υ) Αάμπpω. Η Λάμπpω, λένε, μπορούσε να ~τα.ν ο μάστο-
ρα.ς των μα.στορων. ' Ε'
α.ν I
α.υτο α λη θ ευει,
I I
εα.ν I
πρα.γμα.τιχ.α. Υ) Α'
α.μπρω I
εχτι ζε
'λ I β I I I I I Η
χ.ιο α.ς, τοτε ρισχ.ομαστε σε μια. σπα.νια. περιπτωση γυνα.ιχ.α.ς-χτιστη.
παράδοση, στο μύθο χα. ι στη ζω~, γνωρίζει γυναίκες να βοηθάνε στο χτίσι
μο, όχι να. χτίζουν. Στην Ανα.τολιχ.~ Θράκη, ~ στο χτίσιμο του βυζαντινού
Δ Θ
I
χ.α.στρου στο
I
ομενιχ.ο "' εσσα. λ'ια.ς μυ
θ I ~I I I
ιχ.ες πα.ρα.σοσεις α.ναφερουν γυναικες
να. χ.ου β α. λα.νε

'
υ
λ I
ιχ.α. για. την οιχ.οσομη.
~ I Σ I
τον χ.α.φο μας γυναικες μα.στορων η
I I I
χηρες,
I π υρσογια.νιτισσες
I χ.α.ι Μ ολ ιστινες
I της επα.ρχια.ς
I Κ'ονιτσα.ς στην 'Η πει-
ρο, «τα.ξειδεύα.νε» μα.ζί με τα. «μπ'λούχ.ια.» μαστόρων να. τους βοηθάνε. Το

ίδιο χ.α.ι στη Σάμο, που δουλέψα.νε Κα.ρπα.θίτισσες ~ ντόπιες α.πό το μα.στο-
'
ροχωρα.χ.ι κ α.στα.νια.,
I " ρσες», να..I οπως
χ.α.ι που τις ε'λ εγα.ν «μα.στο I
Υ) χαμπε-
I
ΡΎJ (η Μα.ρούδα. Κ. Μ~τρου) χ.α.ι η Αyχαθάκαινα (YJ Στέλια. Κα.ρα.γιάννη) 35 .

Αλλά εάν Υ) Λάμπpω (Β. Πα.πα.χ.ωνστα.ντίνου) δεν ~τα.ν Υ) πρώτη μαστόρισ
σα. {κάτι που μερικοί αμφισβητούν), έχτιζε τέλεια. «δέματα.» (=μάντρες) χ.α.ι
I λ I Γ' I I I ~ I I I
εστρωνε π α.χ.οστpωτα. ι αυτα, τα. εστω μιχ.pα. οιχ.οσομιχ.α. εργα., ητα.ν ιχ.α.-
' '•
νες ΟΛες οι Σ ιστινες.
I
34. Αργ. Πετρον&)της ('1980), σ. 176, σημ . 7 με παραπομπή στον Π. Καλονάρο,

Ηθοypαφιχά ΛιJ.ά νr;ς, Αθήναι 1934, σ. 47.
35. Αργ. Π ετρονώτης (2004), 142: όπου για Καρπαθ(τισσες χαι Σαμιώτισσες . Για
~ Θ
Θ ραχιωτισσε ς
I I I I I I
χ.α. σε αο ·ημοσιε υτη εργασια μου για μαστορους • ραχης.
548- - ΑΡΓΥΡΗΣ Π. Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
-----
§18α Στη όεύτερη ερευνητικ~ αποστολ~ μου (το 2006) αποκόμισα και
μερικές νέες πληροφορίες για τους οικιστές της Σιτίστας: το χωριό·, λένε,
I ξ Σ I I I ~ I λ' I
εφκια ε ο ιτιστας: ομορφη παραοοση, που μας φερνει στο μυα ο παρομοι-
'θ' λ I I I ~ Ι ~ ι
ους αρχαιους μυ ους πο ισμου οικισμων επωνυμων των ισρυτων τους,- ιοιαι-
τερα στην Αρκαόία (βλ. Παυσανίου Ελλάδος Πεpιήyησις, βιβλίο VIII

(=Αρκαόικά.), 3, 1-5). Αλλά. αναφέρονται και επώνυμες αναγωγές νεώτερων
χρόνων: Λένε ότι ο Χαράλαμπος Β~ττας, ψευόώνυμο Καρατζά.ρης, ποιμενι-
'
κης I
οικογενειας, I
απο τΎ) Μ ικροσπη λ'Ά
ια ρτας στην 'Η πεφο, μετα
I I
τη μαχΎ)
του Πέτα (1822), κατέφυγε στη Σιτίστα, (-ενώ οι αόερφοί του, ο Γιώργος
στην Αμφίκλεια, και ο Σπύροζ στο Μ ουρί κι ... ; ). Βέβαιο όεσμό με την
Ήπεφο, ~ μάλλον με τη (νοτία) Αλβανία αποτελεί η περίπτωσΎ) του Μα
στροκώστα, παππού του παπα -Θανάση Δρόσου (1922-), εφημερίου της
Γραμμένης Οξυά.ς. Ο Μαστροκώστας λένε ότι καταγόταν από την Αλβανία,
I I ζ' κ λ Ι ξ ~ I I I~
και αφου ο πατερας του ονομα οταν ο ωνιας, ε ειοικευεται οτι πατριοα
I I I (Κ λ I ) I Ε I
τους Ύ)ταν η ομωνυμη περιοχη ο ωνια με πpωτευουσα την ρσεκα στα
βορειοόυτικά. του όρους Γράμμου, κοινού ελληνοαλβα-νικού βουνού, περιοχ~

I Ι
με ακουστα μαστοροχωρια.
*
§19 Μετά. ακούγεται για τους μαστόρους της η Μ ε γ ά λ η Λ ο μ π ο -
τ ι ν ά, η σημεριν~ Άνω Χώρα. Εξειόικευμένες πληροφορίες όεν όιαθέτουμε,
I θ θ 'λ Η λ I I Λ I I I I
οσες α ε αμε. πα ιοτερη μνεια ομποτινου τεχνιτη αναγεται στα χρο-
νια τΎ)ς Μεγάλης Επανάστασης: αναφέρεται στο πολιορκούμενο Μεσολόγγι

στα 1825, την 4η Οκτωβρίου, μαζί με άλλους Κραβαρίτες γενικά. μαστό-
ρους. Αυτοι υπαγονταν στον εμπεφο πpωτομαστορα μαστρο-
I I I I I Μ' θ I
αν ο, ο οποι-
'
ος ομως ~
οεν ''I
γνωριφυμε I
αν ηταν I
κι αυτος κ ρα β αριτης.
I Μ αζ'ι λοιπον
I
μ ' αυ-
τούς ~ταν και ο οπλαρχηγός και εξειόικευμένος λαγουμιτζ~ς Παναγιωτά.κης

Σωτηρόπουλος από τη Μεγά.λΎ) Λομποτίνα. Κοντά. τους όε εργαζόταν και
ένας μάστορας Σαρα[ γ ]κανίόας το όνομα, από την Αράχοβα Ναυπακτίας. Ο
Λομποτινος
I
μα
'λ ιστα μαστορας
I I I
αναφερεται και απο τον
Ανορεα
~ I κ αρκα β'ιτσα
ως «Παναγιώτης Κραβαρίτης Λαγουμιτζ~ςη 36 . Η επόμενΎ) μνεία Λομποτι-

νου
' μαστορα
I που γνωρι'ζω προερχεται
I αποI το υπ ' αρι θ μον
I 151 συμ β'λ
ο αιο
36. Χ. Χαραλαμπόποuλος (1983), σ. 232, σΊJμ. 4-6. Α. Καρκαβίτσας, ΠΙ, σ. 1623.

ΣτΊJ σ. 1628 αναφέρεται επί πλέον ένας ΚραβαρίτΊJς μάστρο- ΓιάννΊJς, κτίστΊJς και εργο
λάβος και φουστανελάς «ξεναγός» στΊJ Ναύπακτο. [Θα έλεγα περί το 1890].
--
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑ ΥΠΑΚτΙΑ 549
----·--·--·--
της 1ης Σεπτεμβρίου του 1863 του Συμβολαιογράφου Ποτιοανίας: σ' αυτό
I
χαταγραφεται ο κτιστης
I κ ωνσταντινος
I Ν'ιχου, χατοιχος
I Λομποτινας.
I
§20 Στις μέρες μας μου έλεγαν ότι στην περιοχή του Καρπενησιού μα-
I
στοροχωρια οεν ειχαν.
~ I [Β ε'β αια προχα λ ειI εντυπωση
I ' I
η σχετιχη αγνοια
]
. Α ποI
παλαιότερα ακουγόταν ότι κατέβαιναν Μετσοβίτες μαστόροι, ιοίως ξυλογλύ

πτες ( «ταλιαοόροιη: οι τελευταίοι δούλεψαν και στην Αγία Τριάδα και στον
ι στο κ αρπενησι
ι 'Ε ρχονταν εχειι και χτι'ζανε και μαστοροι
ι
Ά. yιο Β r;σσαpιο ) .
Κραβαρίτες, ιοιαίτερα από την Άνω Χώρα (Μεγάλη Λομποτινά) και την
Ελατού. Εδώ στη Ναυπακτία το «καλύβι» (διώροφο σπίτι), το « 'ξοχιχό στο
χτήμα» του Νίκου Γ. Τριψιάνου (1910-1986) στην Τερψιθέα (την Βετολί-
1: Ά χ 'Η I λ
στα ) , το
I
εφχιαι..,αν
I
μαστοροι απο την
I
νω
I
ωρα.
I
ταν ο οι συγγενεις, οι
οικογένειες Μούρτου και Μελίστα. Το έχτισαν στα 1943-1947, και εξοφλή

θηκαν περί το 1947 κυρίως σε είδος. Ο ίδιος ο Ν. Γ. Τριψιάνος οούλευε ως
λατόμος. Αργότερα συνέχισε· με τους δυο γιους του, το Γιώργο και το Μιχά
λη. Ασχολείτο κατά οεύτερο λόγο και με την παραγωγή οιχοοομιχής ξυλείας
I Α θ I I I λ I λ' I
και τη μεταφορα της. ς σημειω ει οτι τοτε η υ οτομια ε ατου ηταν απα-
γορευμένη37.
ο
I Λ I I I I I
πιο γνωστος ομποτινος τεχνιτης στον χαιρο μας ειναι ο πρωτομα-
στορας Β ασι'λης Λ I
ιαχωνης.
........
.=:.αναχτισε
I
το αρχοντιχο
I
των
Ν β I
ο α ι ων στη
Ναύπακτο στο τέλος της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές της επομέ
νης. Ήταν και καλός λιθοξόος. Ο εργοδότης του, ο ποιητής Γ. Αθάνας [ο
Γεώργιος Αθανασιάοης-Νόβας, 1893-1987] τον τίμησε με το ποίημά
του: 38
Μ εγα'λη I I Ι 'ζ ι
πηρα αποφαση: χαινουργιο χτι ω σπιτι
I I π Ι Ι Ι f
χανω σταυρο στην αναγια, χερι της παω χι αναμα
Με το Λιαχώνη τα μιλώ Πάνω Λομποτιανίτη,

[χ]αλφάοες φέρνει δώδεκα, σφυρί, μυστρί και ράμα!
Π ετρα
Ι I
την πετρα I
χαιρομαι, ντου β'
αρι το ντου β'
αρι,
Ι Ι I λ I
και χατω τη μεσοπορτα και απανου το μπα χονι ...
37. Συνέντευξη του Νίκου Μιχ. Τριψιάνου (εγγονού του ως άνω ομώνυμου αναφερό
μενου) στ-η Ναύπακτο της 24 Οκτωβρίου 2001 .
38. Ντίνος Μακρυγιάννης (2002).
τσιτσεκια.
I βλ/ I /λ Ι
επω στΎ) σκεπΎ), μαντΎ) ια στο κοντα.ρι,
I I λ I λ I
κεpνω τον πρωτομαστοpα φ ου ρ ι ναπο ε ον ι.
I
( Τpαyούδια των Βουνών, Σειρά ~ στίχ. 232).

*
§21 Η Σιμου I I
ακουγεται επισΎ)ς
I
για. τους μαστορους
I
τΎ)ς.
Δ /λ
ου ευαν
Λ Σ Δβ
I
οπως οι op ιτσιωτες.
I
ομποτινοι και
II I I
ιμιωτες μαστοροι ανα.φερονται στα
182439 : δούλευαν κι αυτοί μαζί με τους άλλους Κραβα.ρίτες στΎ)ν αποκατά-

'
στασΎ) του τειχους του Μ εσο λ ογγιου.
I
- Σ τα ισια
'~ I
χρονια I
ο πρωτομαστορας
από τΎ) Σίμου Μ~τρος ΚολοβελόνΎ)ς φέρεται να ό~λωσε στις 15 Οκτωβρίου

1835 ότι έχτισε τον παλιό ναό τΎ)ς Παναγίας στο μετόχι τΎ)ς Αμπελακιώ
τισσας κοντά στα Λουτρά στο Πόργιαρι κάτω στο ΦείοαρΎ) 40 • Λείπουν ενοιά-
μεσες π :ηpοφοριες λ I I
εως τον κα.φο
I
μας.
Τλ
ε
I
ευταια αναφερεται
I
ο
Σ I
ιμιωτΎ)ς
Θανάσης ΑλαμπάσΎ)ς μαζί με 2 Πακιστανούς να φκιάνει «όέματα», αγροτι-

'
χους τοιχους
I 41 . Α ς σΎ)μειω
θ I I
ει απο τωρα οτι εοω στΎ)
I I ~ I Σ' I
ιμου εργαστΎ)καν και
Τζουμερκιώτες μαστόροι (βλ §32).

*
§22 Π ό ο ο ς. Οι κάτοικοι του χωριού παρουσιάζουν ποικιλία επαγγελ-
' λ Ι I Ι ζ. , Ι Ι I ( λ
ματων, ειναι «οι π ειστοι κατοικοι ψλουργοι, ραπτες, κασσιτερωτες κα α-
ντζ~όες) και γεωργοί και κτΎ)νοτρόφοι. Παλαιότερα Ύ)σχολούντο περισσότερο

I Ι Ι Ι I ' I I
με γεωργια και κτΎ)νοτροφια ακομα κα.ι με αυτΎ) τΎ) σΎ)ροτροφια, γι αυτο ει-
χαν και πο λλες

I
μουριες.
I Σ I I
ιγα-σιγα ομως εγκατα ειφ
I λ I θ
ηκαν κτηνοτροφια, γε-
I
' Ι Ι Ι I λ I
ωργια, σφοτροφια και οι περισσοτεροι ετραπησαν εις το επα.γγε μα του κτι-
στου, ξυλουργού, κ.ά. Μετά την Κατοχ~ και τον συμμοpιτισμό τους παρέσυ
ρε ρεύμα αστυφιλίας και μετώκησαν στη Ναύπακτο (περιφέρεια Σκα.) και
αλλαχούη. «Αναφέρονται 9 ντόπιοι κτίστες (εξ ων 2 πελεκάνοι, που εργά
στηκαν στο κτίσιμο της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου Πόόου το 1955» 42 .
39. Χ. Χο:ραλο:μπόπουλος (1983), σ. 231: πcφο:πομπή στο Δημ. Λοuχ6ποuλο, Ο

Ανδp!τσος Σtαφάχας χω τ' Αpχείο του, 19.31, σ. 80.
40. Κ~στο:ς Δ. Πο:παοημητρίοu, Αμπελαχιώτισσα (χ . χ.) 144. Ο πρωτομάστορας όεν
διευκρινίζει τη θέση του ναού. Χ. Χα.ρα.λα.μπόλοuλου, Ναυπαχτιαχά 4 (1988-89), σ. 629.
41. Γιάννης Δ. Πορφ{ψης, στην εφ. Ναυπαχτιαχή, έτος Κ,' φ. 114 (Ιαν.-Φεβρ.
2000), σ . 9.
42. Ιω. Χωραφάς (1964), σσ. 55, 56 χαι 97.
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟJΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑ ΥΠΑΚτΙΑ 55]
§23 Κτιστάδες Αρά χ ο β α ς Ναυπακτίας.

«ο ι '"' ,, ς. ι '
χτισταοες οΛον τον χρσνο εχουν οουΛεtα. ' ' Σ τα πανωχωρια το χα λο- '
καιρι χα
' 'θ I Ι
ε και~οuργιο οικημα τοφτειαχναν τοτε με
I I λ I
ασπη και οχι με τσιμε-
Ι Ι
ντο. Εμπάλλωναν ξεφτισμένες πλευρές, επιόι6ρθωναν σκεπές, άλλαζαν «μά

νες» και «ψαλίόιαη, για να μη στάζουν των σπιτιών και των ακάπνιστων
εκκλrισιών οι σκεπές. Η μηχανή λιγόστεψε, αλλά δεν αφάνισε τη δουλειά
του χτίστη . Με λάσπες και με χ.εpέτσt (= αμμάσβεστο) συγκολλούσαν και
Ι
εστρωναν ης πετρες.
I τωρα
I
το του'βλο και το τσψ.εντο
Ι μας οινει
"''
σπιτι
I
πιο
I . 'Π I I ΙΖ I κ β'
ομορφο και πιο φτηνο. αρεες εκαμαν οι \.Ουκουναιοι, οι ριτσο αιοι~ οι
Τσαρουχαίοι, οι Κατσαντωναίοι. Δούλευαν και μ' Αρβανίτες [= Ηπειρώτες]

χτισταοες .
'"' ΟΙΖ I ' I I I I I θ
:\.ριτσοπαναγιωτης μ αυτους, εκτος απο την τεχνη, εμα ε και
ι
χορευε και τραγουοαγε
I'V-
ηπειρωτιχ.α
I
τραγουοια
'"' I
ομορφα και πα
θ ητικα.
I τον
θ αυμα
I ζ
αν στον
Ι
καιρο του,
I
οταν
'β
ε γαινε στην
Ι
ΠΝΧΤεια
-, του
Ι
χωριου μας -
«πλ αταναχ.ι» I
και χορευε.
I π I
·ηγαιναν κι
I /ζ I
ε~ω α.πο το χωριο για τη οΟUΛεια
I \' ι I
'Ε Υ I ' λ I λ I I I
τους. χτιι..,αν σπιτια. κι εχκ ησιες και σχο εια και γεφυρια και μαντρες με
ξερολιθιά σε όρόμους και σε κrιπους και σε μα.ντριcl.. Ασκο{;σαν την τέχγη

τους το καλοκαίρι στην Περίστα, στον Πλcl.τανο, στο Νεχώρι, στην Κλεπά,
στην Αβ ορανη
I
και στη
Δ
ομνιτσα.
I
ενω
I
στη
Μ
αχρυνεια
I
και σ
'
α
I λ'
ι\α μερη
I
δούλευαν το χειμώνα . Ένας Αραχοβίτης ό Σαρα.γχα.νίόας, λέγεται, ότι βρέ

θτικε στο J\1εσολόγγι ως χτίστης. Κι εόώ οι καλφάόες (οι μαθητευόμενοι)
υπόφερνα.ν. Βασανίζονταν με το φόρτωμα. της κοπάνας, στην πλάτη τους.
'Η "' I ζ/λ
ταν οοχειο ~υ ινο για τη μετα.φοpα της Λασπης.
I ' I Ε
πισης οι καΛφαοες κου-
I ) I <:>.
βαλούσαν και τα σόμπολα, δηλαό·~ τις λιανόπετρες που μπαίνουν ανάμεσα

στις μεγάλες. Μαθητεία πολυετ·~ς. Δουλειά βαpειά. Λάσπ' ... σόμπολα.
Λάσπ' ... σόμπολα, ασταμcl.τητη βασανιστική δουλειά ... Πολλοί άλλαξαν
προσανατολισμό . Τις παρέες των Κουκουνα.ίων χαι Κρtτσοβα.ίων με εμπιστο-
' β I ) ' I I '5:- I I ' -. ψ I
συνη τις περι αΛΛει ο χ.οσμος και ποτε uεv εr:χα.v εΛΛει η απο oou
" λ I
εια.
Ν
α
κάμποσοι από τους χτιστάόες αpαχοβίτες. Γ. Δ. Κούχ.ουνας, Δ. Ι. Κούχου

νας, Ι. Γ. Κο{Jχ.ουνας, Ι. Δ. Κούχουνας. Π . Γ. Κο{)χουνας, Κων. Σαβ. Κο{>
χ.ουνας. Αθ. Ανόρ. Κούχ.ουνας, Ανδp. Αθ. Κούχ.ουνας, Αθ. Γ. Κοι)χ.ουνας.
Αθαν. Ν. Κούχουνας, Σαβ. Κ. Κούχ.ουνας, Ap, Κο{ικουνας, Δημ. Κ. Κο{ηωυ
νας, Ι. Κ. Κούχ.ουvας, Αν. Γ. Κούχ.ουνας, Δημ. Π. Κούχ.ουνας, Δrιμ. Π. Κpι-
'
τσο'β.JCXς, π αντεΛ. κ pιτσο'β ας. Λαμ.
Α κ ριτσο[:ιας,
I -, Ί\/!
lHLχ. 1'Γ' . l"I ετας,
I π αντελ. .- l\J, .
552 ΑΡΓΥΡΗΣ Π. Π . ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
-------
Σταμάτης, Νικ. Αθ. Σαραγκανίδης κ.λ.π. Δ. Λαμ. Κριτσόβας στη Λαμία

και ο Μιχ. I. Πλάκας στο Αγρίνιοη 43 .
Η εντυπωσιακά μεγάλη μαcrτοροοικογένεια των Κουκουναίων είναι από
' λ
τις πα αιοτερες 'Γ'
του χωριου. εναρχης τους ηταν
I ο Δημητρως
I Κ'
ουκουνας το
ι ι Γ ι λ ι ι ι ι
1800 πεpιπου γεννημενος. νωστοι με επτομερειες ειναι οι χτιστες απογο-
νοί του • 44
Χαρακτηριστικό της αλληλοδιασταύpωσης των δρομολογίων των μαστό-

ρικων συνεργειων
' ειναι
I 'λου θ ο: ενω
το ακο I Α ραχο β'ιτες μαστοροι
I κτι'ζανε στη
Δ ομνιστα,
I I
μαστοροι της
Δ ομνιστας,
I Α ραχο β'ιτες και πεpισσστεροι
I Α ρτοτινοιI
δούλευαν στην Ευρυτανία. Η μαρτυρία από το χωριό Σταυροπήγιο Ευρυτα

νίας45, [την παλιά Άμπλιανη].
**
κ αταγραφονται
Ι Ι
§24 εν συνεχεια μερικες
I
μεμονωμενες
I I
περιπτωσεις
ντόπιων μαστόρων. Η πιο παλιά ανάγεται στο έτος 1820. Στη Μονή Αμπε-
λακιωτισσας
I β ρε'θ ηκε η ακο'λου θ η επιγραφη:
Ι ηταν
Ι σκα λ ισμενη
Ι Ι
σε μια πετρα
'ζ ψ Ώ 'λ Ι46
που περιμα ε
I
ε ο τωρινος μοναχος rαφαη
I I I
απο τον κηπο του μοναστηρωυ :
((1820 MAlOY 4. ΔΈΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΎΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΎ

ΓΕΩΡΓΆ.ΚΗΣ ΚΒ ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ
ΘΕΌΦΙΑΟΣ Π(Α)Π(Α)ΑΟΓΉ ΕΝΤΕΧΝΕΥΣΙ
ΝΙΚΟΑΑΣ ΔΑΜΙΑΝΟΥ»
Ο Νικόλαος Δαμιανού προφανώς ήταν ο έμπεφος λιθοξόος ((εν τέχνεσι»

και καταγόταν από τη διπλανή Κοζίτσα (σήμερα κι αυτή Αμπελακιώτισ-
43. Γιώργος Αθ. Μποσινάκης (1972), σσ. 466-467. Για το χτίστΥ) Σαραγκανίόα, βλ.
πριν§ 19 (: Χ. Χαραλαμπ6ποuλος, 1983), σ. 232, σΥ)μ . 6). Ας σΥ)μειωθεί εόώ 6τι 1J λέ
ξΥJ καλφάόες εσ'ήμαινε μαστορ6ποuλα μαθ1Jτεu6μενα, και 1J λέξΥJ Αpβανίτες χτιστάόες εν
νοεί Ηπειρώτες, 6πως θα όούμε και παρακάτω (§ 29).
44. Γιώργος Αθ. ΜποσινάκΥJς (1973), σ. 671 κπ .
45. Κέντρο Λαογραφίας ΑκαόΥ)μίας Αθψών, χειρόγραφο, αρ. 3015 σ. 18, απ6 χωρίον
Σταυροπ-ήγιον Εuρuτανίας. ΣuνεργάτΥJς Γ. Ν. ΑικατερινιόΥJς, 1966, πλΥ)ροφορΥ)τ'ής Χρ-ή
στος Γκανιάτσος, ετών 40.
46. Κώστας Δ . ΠαπαόΥ)μΥ)τpίοu, Αμπελαχιώτισσα (χ.χ. ), σ. 69: ΠΥ)γ'ή τΥJς επιγραφ-ής.
Δ ο κ ζ λ' θ
σα. ) , I
οπου οιχογενεια.
I
α.μια.νων.
I
ι ο ιτσα.νοι
I
εγετα.ι
I
οτι
I
ηρ
I
αν α.πο τΥJν
Ι
Κονιτσα., ~ λ ~ I I
ση α.ση την περιοχη της.
Α I I I θ I
πο εχει ηρ ε χα.ι ο πρωτος
Δ I
α.μια.νος.
§25 Στην Ναύπακτο ιχνηλατούμε μεσα. σε συμβόλαια. ονόματα. «χτι-

'
στων», Ι
«τεχτονων» χα.ι «εργο λ α.
I β I
ων», που σιγουρα. I
σε περιπτωσεις του 19ου
α.ιωνα.
I I
η του
I
α.ρ:χ.ομενου
20 ου, I I
ητα.ν πρωτομα.στορες.
I Δ
η
λ I
ωνουν
I
χα.τοιχοι
Να.υπα.χτου
I I
χα.τα. χα.νονα., α.
I λλ I I I λI
α. μεριχα. επωνυμα. α.ποχα. υπτουν ηπεφωτιχη
I
~ μα.χεδονιχ~ χα.τα.γω~. Μία. περίπτωση τεχνίτη που αρχικά (το 1891) δη
λώνει «τΕχτων» χα.ι αργότερα. (το 1900) «εργολάβος δημοσίων έργων» είναι
ο Δημ~τριος Οικονόμου, κάτοικος Να.υπάχτου 47 . Φως φανάρι πως αναδείχτη
κε από πρωτομάστορας. -Στα. 1848 ο Γεώργιος Ζ~σης [το «Ζ~σης», βα.-
'
πτιστιχο χα.ι οιχογενεια.χο ονομα. συνη θ ισμενο
I στην '' 'Ηπεφο ] , χα.τοιχος
I Να.υ-
' ~λ' I λ I I ~I
πα.χτου, ση ωνει μεν επα.γγε μα. «μα.ρα.γγος», ωστοσο α.να.σεχετα.ι να. κατα-
σκευάσει την οικία. Παναγιώτη Αθα.να.σίου 48 • -Ο χτίστης Απόστολος Ευαγ

γελίου, κάτοικος Ναυπάκτου, χα.ι ο εργολάβος Κωνσταντίνος Ζα.πα.νιώτης,
κάτοικος Λευτέρια.νης, [ωστόσο βλέπε για. την χα.τα.γωγ~ του, § 37 α.ρ. α.Ί
αναδείχτηκαν το 1891, τέλη Σεπτεμβρίου, εργολ~πτες της χα.τα.σχευ~ς του
ναού της Κοιμ~σεως της Θεοτόκου στο χωριό Βρόστια.νη (νυν Ριγάνι) Να.υ-
πα.χτια.ς
' 49 . 'Γ
1α. εργο
λ β
α.
I
ιχα. συμ
βIλ I I
ο α.ια. εινα.ι ενα. ορυχειο συγχεχριμενων γνω-
I I Ι
σε ων. Θ α. '>ιθ
επα.νεΛ ου με σ
' I
α. υ τα. συντομα..
I
§26 Εάν δεν ερχόταν επίκουρος στην παρούσα. έρευνα. ο αρχιμανδρίτης
47. Συμβόλαια Συμβολαιογραφείου Ναυπάκτου αντίστοιχα υπ ' αριθ. 5410/3 Μαρτίου

1891 και 6312/5 Ιουλίου 1900. (Τα συμβόλαια όιαφυλάσσονται στα Γ. Α. Κ . Μεσολογ
γίου. Κτ~ριο πρώψ Στρατοπέόου ΚαψάλΎ). Ευχαριστώ τψ χ. Μαρία Μπαχαόήμα, για
I I I ) τ Ι r;:,.ι I ~I
τψ ανιχνευσΎ) και παραχωρΎ)σΎ) τους . ψ ταυτοτΎ)τα του ωιου προσωπου και στα ουο
συμβόλαια αποόειχνύει Ύ) ομοιότΎ)τα τΎ)ς υπογραφ~ς. Με το πρώτο συμβόλαιο ο «Τέ

χτων» Δ. Οικονόμου αναλαμβάνει τψ χατασχευ~ οιχοόομ~ς του Γεωργίου Φιλιππόπου
λου στψ πλατεία παρά τον λιμένα Ναυπάκτου. Με το όεύτερο συμβόλαιο ως «εργολά-
β ος» I ~ I
τωρα αναοειχνυεται χατασχευαστΎ)ς του
I Δ
Ύ)μοτιχου
I Σ λ
χο ειου
I Κ'
ονισχας «πρωτευου-
I
σας Δ~μου Παρευψίων, Επαρχίας Ναυπάκτου».

48. Συμβόλαιο Συμβολαιογραφείου Ναυπάκτου αριθ. 154/30 Νοεμβρίου 1848 (: ΓΑΚ
Μεσολογγίου).
49. Συμβόλαιο Συμβολωογραφείου Ναυπάκτου αριθ . 5893/23 Σεπτεμβρίου 1891 (:
ΓΑΚ Μεσολογγίου). Στο συμβόλαιο καθορίζονται και οι όιαστάσεις του χτίσματος. Ανα
φέρονται ονομαστικά ακόμα όύο εργολάβοι ΔΎ)μοσίων Έργων, κάτοικοι Ναυπάκτου: 1) Ο
Νικόλαος Ιω. Καλαντζόπουλος, ο οποίος βάσει συμβολαίου Ναυπάκτου αριθ . 4026/1 9
Οκτωβρίου 1898, ανέλαβε αναχαίνLσΎ) ξύλινου καταστρώματος σιόερένιας γέφυρας επί
Δαμασκηνός Βασιλόπουλος θα είχα διαπράξει σφάλμα ως προς τους ·ακριβείς

I I I Κ' Ρ I κ
κατασχευαστες του προαναφερομενου ναου της οιμησης στο ιγανι. ατα-
' I θ I λ' λ' Ι Ι I

σχευαστες ειχα εωρησει τους εν ογω εργο ηπτες, απο τους οποιους ο ενας
1
) ~'λ I ο I I Ι Ι
μα \ ιστα uη ωνε «χτιστηςη. ι επιγραφιχες ομως μαρτυριες που μου χορΎ)-
γησε ο πανοσιολογιώτατος Δαμασκηνός οδηγούν στις σκέψεις ότι: είτε η

κατασκευή ανατέθηκε σε άλλους, είτε άλλαζε η εργολαβία. Ιδού α επιγρα
φές: Ύ) μια για το πότε χτιζόταν «18t9211\1AIOY 2» (σχ. 4, ειχ. 7). (- θυμί
ζω ότι η εργολαβία είχε υπογραφεί στις 23 Σεπτεμβρίου 1891 ), και η δεύ
τερΥJ επιγραφή: «ΤΕΚΤΟΝ Ι Ν. ΧΡ.Ι ΑΑΕΞΕΗ .>> (σχ. 5, εα. 8), · τΎ)ν οποία θα
μετέγραφα: «Τεκτον[ες] Ν. [χαι] Χρ. I Αλεζαίοι». Επρόκειτο για καλούς
Ι Ι ~ Ι ζ 'λ λ I ~ I ~ f
μαστορους, οπως οειχνει το αι.,ιο ογων ανα ογιων χαι οομης κωοωνοστασιο
(ειχ. 9) χαι Ύ) μερακλίδικΎ) και στέρεΎ) κατασκευή των τυφλών αψιδωμάτων

στην προβάλλουσα ημικυκλική κόγχη του ιερού βήματος (εικ. 10). Η στέρεΎ)
I I Ι Ι ψ~ I
και ευφυης κατασκευη φαινεται στο πως α Ύ)μιχωνισκοι των α ιοωματων
«δένονται» κάθε τόσο με «δρομικούς» λίθους οι οποίοι χαι λαξεύονται στο

σχήμα του Ύ)μιχιονίσκου, και συνδέονται με io όλο ισόδομο σύστΎ)μα κτισί-
ματος του τοιχου. '
Σχ. 4. Χωρίο Ριγάνι (η παλιά Βρόστιανη) Ναυπακτίας. Ναός Κοιμήσεως Θεοτό

κου. Επιγρcιφ~ «1892, Μαtου 2n
(Ανασzεόίαση 17.03.2006 υπό Α.Π., βάσει φωτογραφίας χ. Δαμασκηνού Βασι
λόπουλου μάλλον του 2004, πρβλ. ειχ. 7)
του Μ~ρνου στrι θέσrι «Ρέρεσιη, χαι 2) Ο Βασiλειος Δημητρόπουλος ποu π-ήρε την εpγο-
• rι 1 1 y .. 1 1 Α 1 Λ 1 Ι Κ \'Ι
Λα.:)ιιz εσωτεpχης επισχευης χα.ι εζωpα.ισμου του ναου γιου ~ουχα. στο χωpιο αροαpα
[Δωpiδος] (Συμβόλαιο αριθ. 17446/13 Ioυviou 1910: Γ.Α.Κ. Μεσολογγiου).

ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣτJ-Ι ΝΑΥΠΑΚτΙΑ
· ·-· -·-- --··· - - ·-- -- · ....
sss
ι,Ι ,i --' I ~- r- ! ... ._ __ ....
.; .
" I
,. \
,"\~~:.~ 9
\
- ,-- ~
L-'-- --------------------
Σχ. 5. Ριγάνι Ναυπακτίας, εκκλησία η Κοίμηση. Επιγραφ~ μαστόρων: «Τεκτον I
Ν. Χρ. Ι Αλεξεη»
(Ανασχεόίαση 17.03.2006 υπό Α. Π., βάσει φωτογραφίας χ. Δαμασκηνού Βασι
λόπουλου μάλλον του 2004, πρβλ. εικ. 8)
Σ κεπτομαι
I I
οτι με τους «Αλ ε<-_,αιους»
ζ I I
μαστορους μπορουν να ταυτιστουν
I I
οι «Μαστρ' Αλεζαίοιη από την Ήπεφο, που όρούσαν τότε στη Ναυπακτία.
ο χρονος
I
το συγχωρει.
I Ε'
ιναι αυτοι
I
που
•'
Λtγα χρονια
I
αργοτερα,
I
μετα
I
το
1902, ισως στα 1907, άρχισαν το κτίσιμο της εκκλησ[ας της Παναούλας
[15 Αυγούστου] στον Κάτω Πλάτανο, την παλιά Βονώρτα (τους βο-ήθησαν
και α ντόπια «εθελοντικά , Κωσταράς Περικλ-ής -ή Καλαμάκης, Ιωάννης
"' Ι I ψ I I r I ~ I ~ λ I ) [)()
Lικουψης η 1 αγκοαννης, που η<;εpαν απο οικοοομικες σου ειεςη .
§27 Συνεχ[ζουμε με λίγες ακόμα ατομικές περιπτώσεις ντόπιων μα-
'
στοpων του
20',
ου αιωνα:
τ, λ
υπικος πο υτεχνιτης
Κβ'
ρα αριτης τεχνιτης ηταν ο
, , ,
Κώστας Κατσιγιάvνης -ή «Κωλοσύpτης)). Το παρωνύμιό του ταυτίζεται με
~ I f I I Μ λ ι .Ν I
την παραοοσιακη τοπωνυμια της γενετεφας του , νυν 1 η ιάς αυπακτιας,
χι λ ιομετρα απο το ορομο μετα την

Ι Ι ~ Ι π ~ π··
(6 I I
οκιστα που οuηγει στον
I I
Λατανο
)
.
'Η I β λ I '\:' I I I I π I
ταν χτωτης, αρε ας , «οοοποωςη, που εστρωσε το μονοπατι απο την ο-
ριανη προς την Ναύπακτο, πέθανε γι)pω στα 1939, λένε, 90 ετ(~ν. Ήταν όά
σκαλος και εν6ς άλλου πολυτεχνίτη μυλωνά, · του Γρηγορίου Νικ. Νούλα
(1910-1974) στΥ)ν ΠόριανΥJ / Στράνωμα~' 1 .
50. [Γιάννης Ν. Π ορφupης ] , t ι Αφ ιέpωμα στην Παναο,)λα μας η: Φωνή ιης Βο v(:ψτο:ς
ψ Η (Ο χcωβp[ου 1999) σ. 4. - Βλ. νέο σzόλιο μεcά τ ην §41.
51. Αργ. Π ετρονcότης, <cO νερόμυλος Νοι)λα)} (2004), σ . ιΊ,44 .
----
.Στα. 1933 ο πρωτομάστορας μα.στρο-Βαγγέλης Μα.νίκα.ς από τΎ) Δορβι

τσά με τΎ)ν «τσέτα.η του (μαζί και ο ζάόερφός του ο μα.στρο-Χα.ρα.λα.μπά
ΚΎ)ς) κτίζα.νε το Γυμνάσιο τΎ)ς Ναυπάκτου. Κτίσα.νε και στΎ) Μα.κρυνεία αρ
κετά σπίτια. 52 .
Πριν τον πόλεμο του '40 κτίστΎ)κε στΎ)ν Περίστα. Ύ) νέα. εκκλΎ)σία. των
Αγίων Αποστόλων στΎ) θέσΎ) «Μιρτζάνιη. Αντικα.τέστΎ)σε τΎ)ν παλαιά, που
κα.τα.στράφΎ)κε το 1917, καθώς βρισκόταν κοντά σε ρ~γμα. γΎ)ς ( σφpα.y{δα.
στΎ)ν τοπολα.λιά) και τΎ)ν κατάπιε κα.τολίσθΎ)σΎ) του εδάφους μετά από α.στα.
μάτΎ)τες βροχές μΎ)νών. ΣτΎ) νέα. εκκλΎ)σία. διαβάζουμε σε όύο ενεπίγραφες
μαρμαρένιες πλάκες: «ΙΕΡΟΣ ΝΑΌΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΑΩΝ ΚΤΉΤΩΡ
ΒΑΣΙΑΕΙΟΣ Θ. ΚΕΦΑΑΙΑΚΌΣ 1936» και «ΔΑΠΆ.ΝΗ ΚΤΙΡΙΟΥ Ά.ΓΙΟΙ
ΑΠΌΣΤΟΛΟΙ ΒΑΣ. ΚΕΦΑΑΙΑΚΌΣ 1936». Η όεύτερΎ) επιγρα.φ~ αναφέρεται
' τΎ)ς οα.πα.νΎ)ς.
στο χορΎ)γο ~ ' Ε νω' Ύ) πpωτΎ)
' μα.' λλον εννοει' τον ιοιο,
'~ ~
ως τον οια.
των χειρών του κτίσα.ντα. 53 .

§28 Στρέψαμε τΎ)ν προσοχ~ μας στους μα.στόρους τΎ)ς Ναυπακτίας,
' θ
προσπα. ωντα.ς περισσοτερο ' '
να. α.νιχνευσουμε '
στοιχεια. γι ' α.υτους ' '
α.πο τΎ)ν
ορειν~ περιοχ~ τΎ)ς. ΣτΎ)ν πρα.γμα.τικότΎ)τα. οι Κρα.βα.ρίτες ~ταν 80% «πολυ-

'
τεχνιτες και '
ρΎ)μοσπιτες, '
μερος '
τους χτιστες ' 54
και μα.ρα.γκοι» , και β ε'β α.ια.
'
περιφΎ)μοι ζητια.νοι,
' οι «μπο λ ια.ρα.ωι».' Λ'ια.ν ' '
χα.ρα.κτΎ)ριστικΎ) εινα.ι Ύ) απογρα.-
φική αναφορά για. τις επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων του χωριού
των Κρα.βάρων Νεοχώριον (Νεχώpι) στΎ) βορεωόυτικ~ Ναυπακτία. όια. χειρός
του ΔΎ)μΎ)τρίου Β. Φούρλα. 55 : Οι περισσότεροι κάτοικοι έφευγαν από το χωριό
και δουλεύανε στοιβα.χτάδες 6-τΎ) Βοιωτία., α.ϋφα.ντάδες στΎ)ν Άμπλια.νΎ) [το
νυν Στα.υροπήγι Ευρυτανίας], ξενοδουλευτάδες: θεpιστάδες και χ.ουβα.λητά
δες στον «Κείθε Κάμπο» (στα. μέρΎ) τΎ)ς Λαμίας και του Δομοκού), τινα.χτά
δες και σκαφτιάδες στον «Κάτω Κάμπο» (προς τΎ) Μα.κρύνεια. Γαβα.λούς
Μεσολογγίου και προς το Βpα.χώpι, Αγρίνω). Οι μπολια.pα.{οι όια.κόνευα.ν
«στο ελλΎ)νικόη (=Ελλάδα.) και «στα. βασίλεια.» (=στις ζένες χώρες). Φωτο-
1 λ I ο I f f ~ 'λ f
ypα.φοι, yυpo οοι. ι α.μεpιχ.α.νοι μετα.ναστες, που α.ρχικα οου ευα.ν εκει με
52. Χαρ. Χαραλαμπ6πουλος (1983), σσ. 239 και 240.

53. Θαν. Παπαθανασ6πουλος (2000), 237-238. Στο κείμενο (σ. 229) γίνεται λ6γος
και για έναν αξι6λογο μάστορα στην Περίστα στα νεώτερα χρ6νια, το 1961: το ΓLάννΎ)
Σ ακατο,
I I
που εργαστΎ)κε στο νεο ναο του
I I Α I
γωυ
Αθ I
ανασιου
π I
εριστας.
54. Πάνος Πυλαριν6ς (1951), 19.

55. ΔΎ)μ. Φούρλας, (1976-1978), 196.
«τον πίχο και το σιόβολο» (τσαπί & φτυάρι) «στις γραμμές» (=κατασκευ-ή
σιοηροορόμων) και στα ορυχεία, μετά. κατευθύνθηκαν σε οιά.φορα επαγγέλ-
ματα. Στpατιωτιχοι.ι Qι ζ ι~ "'ι
ατα~ειοεuτοι, οεχα μονο σπιτια, ηταν χωpαφο
ι ι ι λ ι
οοι
& πpαμματολόοι (=γεωργοχτηνοτρόφοι). Πολλοί μέναν έξω από το χωριό,

οι ξωμάχοι. Υπ-ήρχαν και τσαpοuχάδες, pαφτάδες, γύφτοι (=σιδηρουργοί),
μυλωνάδες, μαyαζάτοpες, αyωyιάyες. [Από χτιστιχ-ή; Όχι κανονικοί μα
στόpοι, αλλά.] μαντpολόοι, που χτίζανε μάντρες, δέματα, ξερολιθιές. Και
ηταν
I ενας,
I ουο-τρεις
"' 'θ ε επαγγε
σε χα I λ μα.
***
§29 Ποιος οίοαξε την οιχοοομιχ-ή τέχνη στους Κpαβαpίτες; 'Ολοι ομό-
φωνα λένε οι ξενομερίτες Ηπειρώτες, οι «Αρβανίτες» όπως τους λέγανε 56 .
Σ ημειωνεται,
I επ ' ευχαιρια,
I οτι
I και οι ιοιοι
'"' οι 'Ελλ:ψες Η πειpωτες
I αυτοχαpα-
'ζ Α β Α
χτηpι ονταν « p ανιτες».
I I I I I I
υτο τεχμηpιωνεται απο την χαποτε εντοιχισμε-
νη επιγραφ-ή σε κτ-ήριο (που οεν υπάρχει σ-ήμερα) της Μον-ής Πpουσού:
«Επ{ Ηyοuμένοu Ανθ{μοu

Καpιοφύλλη
Αpχιτέχτων Ζησης Βασ{ιλε{οu] ΑΡΒ{αν{της] Σε
πτ. 30 1870»
ΑποI "'
το οιασω
θ' I I
εν συμφωνητιχο φαινεται οτι ο αpχιτεχτων ο αυτοαποχα-
Ι Ι
λούμενος «ΑΡΒ(ανίτης) είναι ο Ζ-ήσης Βασιλ. Μητσόπουλος, Ηπειρώτης -

χατα
, "''λ
ση ωση του
, - απο
, την
Κ'
ονιτσα
57. την τε
λ
ευταια
, τοπωνυμια
, συχνα
,
I I I I I I"Q_
χρησιμοποιουν οι μαστοροι αυτης της περιοχης ως χαταγωγη τους . .αι-σι και
' Ι I Ι 'ζ βI I I
σ αυτην την περιπτωση, γιατι γνωρι ουμε αχpι εστερα οτι αυτος ο πpωτο-
' I
μαστοpας ηταν απο το χωpιο
I I 'Ι σ β opo, I
σημεpα
Α μαραντος,
I I
της επαpχιας
κο-
νίτσης58 .
Γ ια λ ιους
/ζ
§30 τους πα
I I
ι.:,ενομεριτες μαστοpους και τη συχνοτητα παρου-
I
'
σιας τους Ι
γενιχα στον Ι
ευpυτεpο Ι ρο
χω "' I
οιαγpαφεται το 'λου θ ο
αχο I"'
χpονοοια-
56. Δημ . Λουκόπουλος (1925), 47. Νικ. Μ . Τριψιάvος (1 985), 362. Αργ. Πετροvώ
της, Ενας Σταpιτσιώτης πpωτομάστοpας (2004), σ. 903, σημ. 18.
57. Αργ . Πετροvώτης, (όπως στην προηγ. σημ. 56) σ . 903 σημ. 19 με παραπομπή
στον X p. Κατσιμπίvη (1999), σ. 9.
58. Αργ . Πετροvώτης, ( όπως στην προηγ. σημ . 56) σ . 903 σημ. 20 προφορική πλη
ροφορία Βασίλη Παπαγεωργίου, Φεβ . 2002.
.. ·····-···-···-·-··-·---··----·--·---
γραμμα.: Οι παλαιότερες μαρτυρίες, του 17 ου και 18ου αιώνα, από επιγρα

φές και κώδικες, αναφέρονται σε Βορειοηπειρώτες χαι Αρβανίτες Αλβανούς
μαστόρους. Τότε η διακίνηση διευκολυνόταν από την έλλειψη συνόρων στην
I θ I I Ε I I I I
ενιαια ο ωμανικη αυτοκρατορια. κτος απο επιγραφες και εγγραφα με ανα-
φορά σε πρωτομαστόρους Αλβανούς (χριστιανούς βέβαια), ιδιαίτερα. από το

Μπιθιχούκι (Vithkuq, ΝΔ της Κορυτσάς), που δούλεψαν στη Δρόπολη 59 ,
στην Αιτωλία 60 έως και στην Αρκαδία 61 , διαθέτουμε και μια ντόπια μαρτυ
ρία: η ύπαρζη και ονομασία «αλαμπασάνικη λότζα» 6 2 [τύπος εζώστη] (σχ.
62) παραπέμπει σε μαστόρους από το Αλα.μπασάνι, δηλ. το Ελμπασάν της
Αλβανίας.
59. Παναγ. Πουλίτσας (1928), σ. 61 αρ. 3: Έρευνα 1915. Αργ. Πsτρονώτης, {όπως
σημ. 56) σ. 90.3 σημ. 16. Επιγραφ~ καθολικού Μον~ς Προφ~του Ηλίου στο χωριό Γε
ωργουτσάτες, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται: «fA ΨΑΕ [=1735] Μηνι Ιουλιο. Ετούτο
το μνψοσινο το εφτιασε ο Μαστοpονηχόλας εχ τις χωμης Μποηχουχι .. .».
60. Αθαν . Δ. Παλιούρας (1985). Αργ. Πετρονώτης, (όπως. σημ. 56) σ. 903. Επι-
γραφη στο υπερ θ υρο β'
'
ορειας θ'I I Μ
υρας ναου εταμορφωσεως
I
χωριου
I Σ τανουI με χρονο λογια,
I
όνομα πρωτομάστορα χαι χορηγού χτ~τορα: αψξό Ι.ΜΑΣτΙΡΟ ΧΡΙΣτΙο ΑΠΟ ΒΙΘΙΠΟΥΠΙ Ι
ΓΕΡΟΠΑΝΑΓΙΟΠΣ ΒΡΕΤΟΣ ΧΠΤΟΡΑΣ 1764
61. Αργ . Πετρονώτης, {όπως σημ. 56) σσ . 902-903 χαι σημ. 14 & 15: Συνόυάζο-
'
ντας μια επιγραφιχη μαρτυρια χαι σημειωματα απο τον υπ I I I '
αρι θ μον
I 141 ~
.. χωοιχα της Β ι-
I
βλιοθ~χης Δημητσάνης, ~τοι τον χτητοριχόν χώόιχα της Μον~ς Φιλοσόφου, αναστηλώ-
' λ Ι I
νουμε ιστοριχα με π Υjροτητα ενα σχετιχο με τη μονη αρχιτεχτονιχο γεγονος: στα
Ι I I I 1691
I I I I θ λ I Ν' Μ I Φλ I I
συνεργειο ειχοσι ατομων εχτισε το χα ο ιχον της εας ονης ι οσοφου στην ορεινη
Αρχαόία (: Ν.Κ.Μουτσόπουλος, 1956, σ. 69) με πρωτομάστορα το Γιώργο Αρβανίτη,

γιο του Γχίνη χαι της Κυράννας από το χωριό Μπιθχούχι, αντί 7000 γροσίων. Προφανώς
'λ I I Μ θ I I Μ I Μ I I
ο οι οι μαστοροι ηταν πι χουχιωτες, οπως ο αρχος ο γιος της αρινας, ο οποιος ερ-
' I θ I Σ 'θ Μ I Υ. I I ~I
γαστηχε εχει, χα ως χαι ο τα ης πατ':.ης, στον οποιο εμπιστευτηχαν την οιχοοομη-
ση της τpάπεζας {=του εστιατορίου) της μον~ς (Τ Γριτσόπουλος, 1960, σσ. 34-35).
62. Για την «αλαμπασάνιχη λότζαη χαι τη διαφορά της από την παλαιότερη «ριχτ~
λότζαη , καθώς χαι απεικονίσεις τους βλ Δημ . Λουχόπουλος (1925), σσ. 17-19, ειχ. 1
{στη σ. 5): στεpφοyάλαpο σπίτι με pιχτf; λότζα, ειχ. 2 {στη σ. 6): στεpφοyάλαpο μα
•
αλαμ πασανιχη
Ι λ/7' 11
οτ..,α , απο ο π ου χα ι· τα εοω σχ.
~ I 66
1- 3.
559
·'/
/.··f .I i:
Σχ. 61, 62, 63. «Στερφογάλαροη σπίτι
Ρούμελης: Αριθ. 1 με τψ παλιά «ρηχτ~
λόντζαη. Αριθ. 2 με τη νεωτεριχ~ «αλα
μπασάνιχη λόντζαη. Αριθ. 3α Κάτοψη
ανωγείου, αριθ. 3β κάτοψη κατωγείου
(Σχέόια Δημητρ. Πιχιώνη εις: Δημ.
Λουχόπουλου, Αιτωλαα{ Οιχf;σεις,
1925, σσ. αντίστοιχα 5, 6, 7. Σημ.: Η
I λ
ειχονα της εχει σε .
I7 εστραφη εσω,
~
ως
I I
I I lζ
το σχ. 3α., ωστε ο επιμηχης α.φνα.ς της
κάτοψης να. είνοcι παράλληλος του επιμ~

χους σχ~μοcτος της εόώ όψης 61 )
_(·ιι"' './.('
.~~ r·ιιV?"/ ;ι· ~""7"'\(

ι i~ 1 s ·
O b1 't ( Gι. 3 ? ..":
""-·<~: '"Γί):.-.? 1 L\_, c1

rι ι "'-""'~ v -::.:"~(~..:"'~~ οι. c. ": ~
""' f. ·J.i'-1
'i .. :.., ,,
'1.5-'f i ~~ Υ:"1 ' : 6Ζ Ζ ( "6

?ι..v'ι ',_ι:.&ιfη ( Νι ~ •
~1 rna,.,.: {oq. ·~·
t/ι-W! •.-ι C";:: -ι .
~~-': tw..τ r\ (·~ ι. ~;,:', ~~Jo ~-~ ~~

ι ι~ ...,. ... ..cι
ι~ "' .! ~ ~.,·...
•f
.. .. /
~.,.. ~ ~.;. )
_l I
\ ) )
I --- --
~ --~Ί--t:::J===::...=1}--j
3Ζι I
Σ χ. 7. Στη Σ[μου Ναυπακτίας. Εκκλησ[α Παναγίας . Τυπικ6 «τζουμεpκιώτικο»

κωόωνοστάσιο, 1869
(Α. Π. Σκαp[φημα αποτύπωσης 24 Οκτωβρίου 2001)
κ αταI τον
19ο I
αιωνα π ε ον, α ρο οι κατερχονται οι
λ' θ I I Η πειρωτες
I I
που απ ο
τους Αιτωλοακαρνάνες και Ρουμελιώτες προσονομάζονταν -όπως είπαμε

«Αρβανίτες». Οι Η πεφώτες κατανέμονταν σε Κονιτσιώτες και Τζουμερκιώ-
τες.
Ι
κονιτσιωτες λΙ Ι Ι I
εγοντας εννοουμε οχι τους κατοικους της
κI
ονιτσας, α
λλ I
α
I I I I Β' π I
των γυρω της χωριων, οπως τα μαστοροχωρια, ουρμπιανη και υρσογιαν-
VΥJ, Κεράσοβο (σ~μερα Α γ. Παρασκευ~), Καστάνιανη, Στράτσανη (τώρα

Πύργος), Σταρίτσανη (τώρα Πουρνιά), Μόλιστα, 'Ισβορος (Αμάραντος),
Πληκάτι, Χιονάοες, Πεκλάρι (νυν Πηγή), Τούρνοβο (ο Γοργοπόταμος), κ.ά.
Η ίοια η Κόνιτσα οεν έβγαλε ποτέ μαστόρους . Τζουμερκιώτες ονομάζονταν
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚτJΑ 561
α προερχόμενοι από τα μα.στοροχ.ώρια. στα βουνά Τζουμέρκα (εικ. 11), όπως

τα Ά γνα.ντα. και π ρα.μα.ντα.
/ [ I
οι εντοπια εκφερουν τα τοπωνυμια. κα.τα. γενος
Ι I I I
θηλυκού, ~τοι η Ά γνα.ντα. και η Πράμα.ντα.], Ρα.φτα.να.[α χα.ι Μελισσουργο[,

Σκλούπο (νυν Αμπελοχ.ώρι), Κουσοβ[τσα. (τώρα Κτιστάοες), Κουκουλ[στα.
(σ~μερα. Κουκούλια), Γρετσ[στα. (επ[σημα. Γρα.ικικόν), Γουρια.νά (κοντά στο
Γραικικό), Βα.στα.βέτσι (τωρινό Πετροβούνι ), Γκούρα. (σημερινός Βα.πτι
στ~ς), Μιχ.α.λ[τσι, Χουλια.ράοες.
"·
_:_. - - · -- ·~--- -':'--- ~. . -· - '----- --
. . ·.- !... ~ . ,..-.· .... :· ...:_:.. .:: __;,~--:" -
. .
- -.----- ~ ··-. ~-- --.- .. _ι: _. . ,:. -:-.: .. ,j... ___ ••
-:-- '- ..
;
- -- -.. ,... ι. . -- -- ...: ..... . ., -· - -- ~·
- ·-----·- .. ___:~ .ι--·-·-- ~. ;~~~- i ..

--:---- ~- .. --~ ---- -- _____.__.. __.._.___
.--·· ······ -· .•.. - ..
- .-'
("·-·.-
-----=- .
Σχ. 8. Δια.σελάκι (πριν Σέλψα) Ναυπακτίας. Ανεξάρτψο του ναού κτισμένο

(( τζουμερκιώτικο κωοωνοστάσιο)) .
(Σκαρίφημα 28 Μαρτίου 2002 υπό Α. Π.)
562 ΑΡΓΎΡΗΣ 11. 11. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
Σχ . 9. Πέρχος Νcωπcχ.κτίας. Εκκλησία Αγίου Αθανασίου.

«Τζουμερχιι~τικο χα.μπανcφι6η
(Σχαρίφημcι. Α.Π. το Σάββατο 16 Οκτωβρίου 2004)
Σχ. 10. Αρτοτίvα Δωρίδας. Σπίτι Σιο:φάχα, 1860

(Σχ_έδtο Λημ. Πι>αώνη ε;,ς Δ:ημ. Λουκόπουλου, Α.tτωλοω::{ Οιχ~σεις, 1925,
σ. 33, εικ. 23)
ΜΑΣΤΟΡΟJ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚτJ/-\ 563
'Γ ι
1α νεα Ι
συνοpα της Dιλ''\-
.i:!.JΛ α.οας με την τ·ουρκια
ι
του 1881
. <- Ι
1εμαχισα.ν την
'Η 'τ' κ I I I Η ~ I
πεφο . 1α ονιτσοχωρια μεινα.νε στο (<τουρκικο)). οpαστηριοτητα των
I I I ο I /-._ ·; I
μαστοpων τους προς νοτο πεpιοριστηχε. πεpιοpισμος οφειΛετα ι του \αχι-
στον στο φοpο που π λ'

ηρωναν στη με θ' '
οpιο για την εισα.γωγη
I Υ
των υπο'-:ιυγιων
I
ε·') τ 'θ θ
τους'·-' . ο χενο που οημιουργη ηκε χαλυπτστα.ν εκτοτε στα εροτεpα. απο τα.
I \'>. I I I I
οικοδομικά συνεργεία. των Τζουμέρκων . Βέβαια η δραστηριότητα των μα.-

I I
στορων α.πο τα
κ I
ονιτσοχωρια και
Τζ I ~ I I I
ουμερχοχωpια οεν επα.ψε να εκτειvεται
Ι θ Ι Ι 1\ 11/λ
εκατερω εν των συνορων πριν και μετα την πα.ραπα.νω χρονικη τομη . α ι~
I I I
lv
στα μετά τους σεισμούς του Σεπτεμβρίου 1889 στο Αγρινιο οι μαστ6ροr.
~/ I I Βlζ I~ I I
κεροισανε ακομα περισσοτερα ανε 1 α οντας το ηοη ιχανοποιητικο ημερομι-
σθιο α.π6 3 σε 10 οραχμές 64 .

,
§31'
τ I I I
ωpα μετα. απο σημαντικο χρονο ερευνας πρεπει να συμπερανουμε
Ι Ι Ι ι ι
I Τζ I I I I I ' r'
οτι οι ουμερκιωτες ειχαν κυριαpχη ποφουσια. στα μεpη μας, χαι κατ εφ-
'
χην αυτοι πρεπει
I I
να εννοουν τα ι ,
I I
οταν ευω
5:-;
ο:ναφεροντω
I
σε
IJ:-ιπ ειpωτες I
μα-
στ6pους . Υπενθυμίζω 6τι ο Δημ.Ίyτpιος Λουχ6πουλος έγραφε ('ro 1925 ), α)

I I f, I ( Q [ I I ]
οτι ο τυπος του στεpφοyα.Λαpοu σπιτιοu \.σχ. v) ο επιχρα.τεστερος τυπος
Α ρτοτινα
I Ρ I "' I ").I I I
στην και τη ουμεΑη εινα ι ασφαΛως ηπεφωτικης χαταγωγης χαι
ι ι Η Ι Ι (}1 Η Ι"'- '\'- Ι ι
οτ ι τον εφοφμοσαν πειρωτες μα.στοροι c. ιοια. οια.πω τωση επανερχετω.
χ:.αι στο :χ.ειμενο του Ν . 'Τpιψ ιανοv ()I)

1 1
· για την .Ν αυπα.κτια.
1
' IJ
(.),) Ο ιδιος
Ι r:ο. ο Δ
, .
Λουχ6πουλος μας διαφωτίζει απ6 αυτοψία του το 1912, (;τ~ ο τύπος αυτός
i Υ" λ ι λ I r::;, I Ι Ι
παρουσια~ε πα αιοτεpα πα αια. παραοειγματα στον προνομt.cοω χω pο εpγα-
'
σιcχς των μαστοpων
I
απο
I
τα
Tyφυμεpχα, Ι
στα γειτ ονιχα
Ι
χωρια
Ι
τους
Κο( υ )μτζάδες (σ~μερα. Αμμότοπος) και Σχλ·ηβανη 6 ϊ ( ειχ. 11 ).

§32 Αλλά την επαγγελματική απασχόληση εδw στα. Κράβαρα μαστό-
ρων απο
' τα
Τζ Ι ~
ουμεpχα, αποοεικνυει μια ει;αφετικα πρωτοτυπη οημωυργια ,
ι Υ 1 ι r::;. ι
I λ I ~ I I <;\ Ι Ι Γ,Ί Ι Ι Ι~
ε:πι π εον ιυιαιτερη χατηγορια ναοοομικων εpγων τους: .Dιναι ενα εωος χω-
63. Καπρ[να Πολuμέpοu - Κα.μηλάχη, 1981, αδημοσ[εuτο.

64. Ανώνυμος στψ εφ. Ακpόπολις της 8 Σεπτεμβρίου 1889, σ. 2: «0 τέκτονες [χτί
στες ] , οίτινες ικανά προσεπορίσαντο άλλοτε κέρδη, ήδη ανεβίβα.σαν το ημερομίσθιον από
3 όρ. εις οέχα. Την ανάγκψ [= έλλειψιν τεχνιτών λόγω μεγάλης ζητ1ισεως] των τεχτ6-
νων
~~
ηuuνατο χαΛ
/•. λ ιστα να
θ
εραπευση
I
ο ημετ.
I Δ'
ημcφχος,
. .,
μεταχαΛων τοιουτους αΛΛο-
I I I • .,
θεν ... )>.

65. Δημ. Λουχόποuλος (1925), 19.
66. Νιχ. Μ. Τριψιάνος (1985), 372.
67 . Δημ. Λωκόπουλος (1925) , σσ. ω XCY.L 19.
564 ΑΡΓγΡΗΣ Π. Π. ΠΕΤΡΟΝΩΤΗΣ
"' I "' I τr I Ι Ι I I
οωνοστα.σιου που σια.μορφωσα.ν φυμερχιωτες μα.στορα χα. τω α.πο τψ επι-
όρα.σΥJ του επτα.νΥJσια.χού μπα.ρόχ (ειχ. 12). Πρόχειτα.ι για. ένα. ταχωτό μα.-
'
χροστενΥJς Ι
χα.το ψ ΥJζ χα.μπα.να.ρω,
I I
οχι πυργωτοI με τετρα.γωνΥJ
I β'
α.σΥJ. ο ι π λ ευ-
ρές του όεν είναι χάθετες, αλλά παρουσιάζουν χα.μπύλες εγχαλάνσεις. Οι

εγχα
. λα.νσεις
I
ενωτε
I λI
χα.τα. ηγουν χα.τω
I
σε
λ'θ
ι ινους
λ'
χυ ινορους,
"' I
ενα. σταχειο
I
α.χόμα. που προ~λθε α.πό τις αντίστοιχες ελιχώσεις του μπα.ρόχ (σχ. 7, 8&
9). Η μορφ~ α.υτ~ εφα.ρμόστΥ)χε με πολλές πα.ρα.λλα.γές σε χα.μπα.να.ριά είτε
ζΓ Ι Ι Ι λ I τ I I
α.νε~α.ρτΥJτα. χτισμενα. YJ σε επα.φΥJ με τψ εχχ ησια. τους. YJ μορφΥ) α.υτΥJ εχ-
' ι ΤΥ ι ι τ ι ι 'Η
πονουσα.ν μονο ~.:,ουμερχιωτες μα.στοροι. ΥJν εφα.ρμοσα.ν χυριως στΥJν πει-
ρο, στα. μερΥJ των ' Ι ωα.ννινων,

I
ιοια.ιτερα.
"' I
στα. μερΎ)
I
τΥJς Ά ρτα.ς, ('οπως στο εχειI
χωριό Αγία. Πα.ρα.σχευ~, ειχ. 13), αλλά χα.ι στΥJν ορειν~ Δυτιχ~ Θεσσαλία.
τΥJς
' "'
π ινοου. Σ τΎJν τε λ ευτα.ια.
I I I I
περιοχΥJ α.χουγοντα.ν ως χα.τα.σχευα.στες του α
π ρα.μα.ντιωτες
I Ι
μα.στοροι.
τΥJν χα.τα.σχευ~ λοιπόν του «τζουμερχιώτιχου» χωόωνοστα.σίου επανέλαβαν

οι Τζουμερχιώτες χα.ι στΥJ Να.υπα.χτία.. Ένα. εξαίρετο χα.ι α.ρχετά πα.λα.ιό, χpο
νολοyf)μένο πα.ράόειγμα. στα. 1869, υψώνεται εντοιχισμένο στΥJ όυτιχ~ όψΥJ τΥJς
Πα.να.γία.ς τΥJς Σίμου (σχ. 7, ειχ. 14 & 15). Επ' ευχα.φία. θέλω να. υπογpα.μμί-
'
σω τΥJν ομοιοτητα. I
του νοτιου θ υρωμα.τος
I
τΥJς εχχ λησια.ς
I
τΥJς π α.να.για.ς
I
στΥJ Σ'ι-
μου (ειχ. 16) με τΥJν πόρτα. τΥJς εχχλΥJσία.ς του Αγίου Αθανασίου, α.πλ~ς βα.σιλι
χ~ς, στο χωριό Κα.λα.βρούζα. επίσΥJς στΥ)ν ορειν~ Να.υπα.χτία., έργο του 1868
Ηπειρωτών μαστόρων (ειχ. 17)68 . Υποθέτω λοιπόν ότι το χωόωνοστάσιο τΥJς
Πα.να.γία.ς στΥJ Σίμου του 1869 χτίστΎ)χε σύγχρονα. με τΥJν εχχλΥJσία., χα.ι . ότι
I
χτιστΥ)χε α.πο τους ιοιους
I '"' Η πειρωτες
I [ΤΥ I ] I I I
φυμερχιωτες μα.στορους που ενα. χρο-
νο πριν, το 1868, έχτισαν τΥ)ν εχχλΥJσία. στΥ)ν Κα.λα.βρούζα..

'Ενα. α.
I λλ I λ' Υ I I I
ο, μιχροτερΥJς χ ιμα.χα.ς τφυμερχιωτιχο χα.μπα.να.ριο συνα.ντα.με
στο χωριό Δια.σελλάχι (πριν Σέλψα.) Να.υπα.χτία.ς (ειχ 18). Είναι χτισμένο
α.νεξάρτΥ)τα. όίπλα. στΥ)ν χεντριχ~ εχεί εχχλΥJσία. (σχ. 8 ). Τρίτο παράδειγμα.
στΥJ Να.υπα.χτια. I I
ει να.ι χτισμενο
I
πα.νω
I
στην χεντριχΥJ
I λ I
εχχ ησια. του
Α'
γιου
Αθανασίου στο χωριό Πέρχος (σχ. 9, ειχ. 19 & 20). ΣΥJμειώνετα.ι όε εόώ ότι
θυμούνται ότι οι μα.στόρα ~τα.ν Ηπειρώτες Τζουμερχιώτες 69 •
Σ Υ)μειωνετα.ι
Ι Ι Ι Ι Ι I I θ Υ I
§33 οτι χα.τα. χα.νονα. οι μα.στοροι α.πο χα. ε τφυμερχιωτι-
68. ΜαίpΎJ Χpυσιχοπούλου (2004), σ. 1083 χαι ειχ. 2 στΎ) σ. 1087.

69. Πλψοφοpία του χατοίχου Πέpχου χ. ΘανάσΎ) Βίτσα του Βασιλείου (γενν. 1955)
το Σάββατο 16 Οκτωβρίου 2004.
ι ι; ι~ ι~ ι ι Π Θ ι
κο χωρω «τα.,_,ειοευα.ν» στ-ην ιοια. συγκεκριμενΎJ περωχΎJ: ρος το "'ερμο και
τΎJ Ναυπακτία. α.πΟΟΎJμούσα.ν συν~θως οι Τζουμερκιώτες μα.στόροι του χωρι

ού Κουσοβίστα. (τώρα. Κτιστάοες). Πα.ράλλΎJλα. στΎJ Ναυπακτία. εργάζονταν
(όπως και σε άλλα. μέρΎJ τΥJς Αιτωλίας) μα.στόροι από το μεγάλο μα.στορο-
χωρι' Π ρα.μα.ντα.. Π ρα.μα.ντιωτΎJς
1 1
ΎJτα.ν και ο μερα.κ λ'
1 1
ΎJς μαστορα.ς μπα.ρμπα.-
1
ΓιάννΎJς Λάμπρου Κα.ρα.κώστα.ς (γεννΎJμένος το 1900, ζούσε ακόμα. το

1984), που εργάστΎJΚε στΎJν Αιτωλοακαρνανία., χτίζοντας κατ' εξοχ~ν εκ
κλΎJσίες (και ένα. κωδωνοστάσιο) όσο γνωρίζουμε 70 . Πολλά γνωρίζουμε για.
Πρα.μα.ντιώτες, γενικά για. Τζουμερκιώτες, αλλά γι' αυτούς θα. αναφερθούμε
'
οτα.ν γινει ' λ'ογος '
για. μα.στορους γενικα. στΎJν ' Α ιτω λοα.κα.ρνα.νια..
'
§34 Βέβαια. και YJ άλλη μεγάλΎJ ομάοα. Ηπειρωτών μαστόρων, οι «Κονι-
'
τσιωτες», κα.τε'β α.ινα.ν εποχια.κα. ' και 'ζονταν
εργα στα '
μερΎJ μας. Λ'εγοντας
«κονιτσιωτες»
ι '
-οπως '
ειπα.με- '
εννοουμε '
τους μαστορους '
τΎJς επαρχιας Κ'ονι-
πο λλ' τις π λουσωτερες πε-

1
τσα.ς. rr
1α. α συνεργεια των μαστορων
' προτιμουσαν
' '
ριοχές τΎJς Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι και Αγρίνιο. Γενικά αναφέρονται
λ
π ηροφοριες και για απασχο'λησΎJ τους στΎJ
' ' ' Απο'
Ναυπακτια. 'λο μα-
το μεγα.
στοροχωρι της ' Κ'ονιτσα.ς την '

·Π υρσογιαννΎJ '
ο μαστορας '
Γ ιωργος '
Σ πυρου ~ '
οου-
λεψε πριν τα μέσα του 19ου αι. στο Μεσολόγγι. ΣτΎJν ίοια. πόλΎJ αργότερα
συναντάμε κι άλλον ΠυρσογιαννίτΎJ, τον πρωτομάστορα Νικόλαο ΧρυσάφΎJ,
επονομαζόμενο «ΓωυκούλΎJ» (1860-1925;). Και οεν είναι οι μόνοι. Κάποτε
θα επανέλθουμε στους Πυρσογιαννίτες και άλλους Κονιτσιώτες μα.στόρους
λ επτομερεστερα.
' '
Ω στοσο παρα θ'
ετω ~'
εοω μερικα ' ~'
πα.ραοειγμα.τα.. '
Μ α.στοροι
από τΎJ ΣτράτσιανΎJ (σ~μερα Πύργος) οικοοόμΎJσαν στα. 1846-1949 τΎJν εκ
κλΎJσία του Αγίου Χριστοφόρου στο Αγρίνω 71 . Ο πρωτομάστορας ΓιάννΎJς
Κολοκύθας [μάλλον από την ΚαστάνιανΎJ τώρα Καστανέα. Κόνιτσα.ς] ανακα
τασκεύασε [προφανώς εκ βάθρων] στα. 1860 το σπίτι Σια.φάκα. στΎJν Αρτο
τίνα72 (εικ. 21). Το σπίτι ΟΎJμιούργΎ)σε παράοοσΎJ, τον τύπο τΎJς τετράγωνΎJς
70. Πpάμαvτα (1977), 192.

71. Ν ιχ. Καπώνης (2000).
72. Μαρία Λουχοπούλου-Παττίχη (1996), σ. 104, αριθ. 3, ειχ. 5 στην ίόια σελίόα με
σκαρίφημα Δημ. Πιχιώνη και ειχ. 13 στη σ. 107 με φωτογραφία. Το σπίτι αρχικά χτί
σθηκε το 1810 (σ. 204), αλλά θεωρώ ότι το 1860 ανακαινίστηκε ριζικά, αυτό που βλέ-
'
πουμε στις ως ανω I
ειχονες. Η I
επιγραφη I
με το ονομα I
του πρωτομαστορα κ ο λοχυ'θ α στην
ειχ. 18 της σ. 148, που αναπαράγεται εόώ ως ειχ. 21 έχει ως εξής: «<vlAΣTOPOS ΙΑΝ Ι
ΚΟΛΟΚΙΘΑSΚΎΙΣΎΙη.
οικίας (σχ. 10, εικ. 22) 73. - Αργότερα. το 1892 ένας άλλος Κολοκύθας, αυτός
κ Γ θ 'ζ
I
σιγουρα απο τ-ην
I I .
αστανια.νη, ο πpωτομα.στορας
I I
ιωργης σκοτω
I
ηκε χτι o-
J κ λ' I Ι I π Ι I θ
ντας γεφυρι στο ρικε Λιωτικο ποταμι, κοντα στον ρουσο: σκοτω ηκε
καθώς κατέρρευσε το ζuλινο καλοuπιϊtι. - Μαστόροι από το Πληκάτι πάντο

τε της Κόνιτσας εργάστηκαν στον Αστακό και στο Μεσολόγγι. Συνεργάζο-
~ I I π I Σ I ('
νταν σε με μαστορους απο την υρσογιαννη χα.ι την τρατσανη σημερα
Πuργος). Πληχαδίτες μαστόροι έχτισαν στο Μεσολόγγι την Μητρόπολη.

Γνωρίζουμε ότι Πληχαδίτες ήταν οι μαστόροι Ανδρέας Τάτης και πολλοί
I
απο το σοι
I z I
ιωγα.
Σ
ημειωστε οτι
I I Πλ ~I
ηχαοιτες μαστοροι εφτασαν και οου-
I I ~ I
λεψαν έως χα ι στο Βλαδιβοστόκ 75 .

§35 Από τη Σ τ α ρ ί τ σ α ν η (τώρα Π ο υ ρ ν ι ά) της Κόνιτσας ήρθε στη
Ναυπαχτια
I Ι Ι Ι χ I
ο πρωτομαστορας, που υπογραφεται «αρχιτεχτωνη, ρηστος
Ι ωαννου
I
με το συνεργειο του
I 76 . Μ εσα
I
σ
' I
ενα χρονο, το
I 1847 , I
εχτισε και χο-
I
σμησε με λιθόγλυπτα το καθολικό της :Μονής Αμπελαχιώτισσας (ειχ. 23Α,

Β, Γ), σuγχρονα χαι το επίσης χατάκοσμο με λιθανάγλυφα αρχικό ισόγειο
σπίτι Ροντήρη στον Πλάτανο (σχ. 11), που μεγάλωσε με διώροφη προσθή
κη στα 1852 (σχ. 11Β & Γ). Παρ' ότι χα.τασχεuαζε παράλληλα. το χαθολι-
'
χο της
Α μπε λ αχιωτισσας
I I I I I Θ' ~
χατω απο πιεστιχες χρονιχες συν ηχες οεν τον
εμπόδισε να το διακοσμήσει χαι το σπίτι Ροντ·ήρη με λιθανάγλυφα (ειχ. 24).

'Ε ~ Ι Ι Ι ι ι 1 ι ι
τσι αποοειχνυετα.ι οτι εστω μεριχοι μαστοροι ειχαν μεσα στο αιμα τους
λλ ιτεχνιχες
I I I ~ I I
χα τασεις, που τους ηταν αουνατο να μην τις εχφρασουν.
Σ ημειωνεται
I I
οτι I
πατριωτες του μαστορο- Χ'
ρηστου Ι'
ωαννου [χαι πι θ ανον
I
'I' 'λ I Β Υ
σχετι~ομενοι με το «μπ ουχι>> του
]
, οι
I
ρυφγιαννα.ιοι μαστοροι
I
απο
I
τη
Σταρίτσανη (Πουρνιά), χαι ένα άλλο μαστοροσό·c συγχωριανών τους, εγκα

ταστάθηκαν στον Πλάτανο Ναυπακτίας.
73. Δημ. Λουκ6πουλος (1925), σσ. 32-33 και εικ. 23 της σ. 33 με σκαρίφημα του
σπιτιού όια χειρός Δ. Πικιυ'Jνη.
74. Αpγ . Πετρονώτης (2001), σ. 251 §104β'.
75. Βασ. Παπαγεωργίου, πληροφοριες α.πό το α.νέχόοτο Αρχείο Μουσε[ου Μαστόρων
της Πέτρας στην Πυρσόγια.ννη, σε επωτολ~ -του 26.()2.2000.
76. Αργ. Πετpονώτης (2004), σσ. 911-91.5 και ειχ. 4-15 στις σσ. 929-935.
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΌΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚτΙΑ 567
"------------------------- ---------- . ----------------------------- -------------- - ·- - - ----- ----------... -- -·-------------·-······ -----
Σχ. 1_1Α, Β, Γ. Πλ6:τανος Ναυπακτίας. Σπίτι Ροντ~pΊJ. Α & Β ΠρότασΙJ απο

χατά:στα.σης αχοδομιχd)ν φά:σεων: - Χ Πpώτ-~ οιχοόομιχ~ φάση 1847 - Β' Δεύ
τερη αχοόομιχ~ φά.ση 1852 - Γ' Η μνημειώόΊJς χαμcφωτ·ή είσοδος 1852: έργα
μαστορο-Χρ·ήστου Ιωάννου (Α. Π. 28.02.2002)
Ο μάστορας Ηλίας Δήμου, από το Π ε κ λ ά. p ~ (νυν Π ΎJ γ ή) Κόν~τσας,

που πέθανε φέτος (2004), μάστορας κα~ (συγγpαφέας 77 ), όταν ήταν νέος στα
1923-1925, «ταξείδεψε» με τον πατέρα του κα~ άλλους Πεκλαpίτες στΎJ
Ναυπακτία, χα~ απέναντι στΎJν Κοp~νθία (στο Κ~ά.το, στο Ξυλόκαστρο, στΎJ
Στυμφαλία) 78 .
Κεpασοβίτες μαστόpα ήτα από το χωp~ό Κ ε p ά. σ ο β ο (νυν Αγία Π α -
p α σ κ ε υ ΎJI ) κ ον~τσας,
I
χτ~στες
I
κα~ πε
λ εκανο~,
I 'ζ
κτ~ ανε στΎJ
Λ αμ~α,
I
στο
Αγpίνω, στΎJ Ναυπακτία • Μαστόpα από το Κεpά.σοβο, ΎJ παρέα του Γ. κ~

79
τσά.κΎJ δούλεψε στΎJ Ναυπακτία: χτίσανε τΎJν εκκλΎJσία του Αγίου ΔΎ)μΎJτpίου
Ναυπάκτου. [Δουλέψανε κα~] «Στην κακιά σκάλα, στο Δpόμο· και αλού.
Ά.λο μπουλούκι του Αποστόλι Κυpίτση εpyαζώταv στη Μακpινία. Στο χω-
pιο
ι π \' I I
απαοατες εχτισαν το 1ηεyα ιτεpο ιεpο
7\ιf λ/
__ I
1)\!να οI I[ ,1 I
που φε ν1 ετε απο μακpια,
I
απ' το Αypίνιο Σαν Κάστpο» (ε~κ. 25).

«κον~τσ~ωτες»
Ι (' ')
ετσ~ γεν~κα Ι
μαστοpα, I
ο~ πpωτομαστοpα κ ωνσταντ~νος
I
κα~ ΔΎ)μήτpως Ιωάννου αναλά.βανε να χτίσουν στα 1870 τΎJν εκκλΎJσία Κάτω
Καpυά.ς, κοντά. στο Ευπά.λ~ο Δωρίδας. Διασώζετα~ το λεπτομερές εpγολαβ~
κό σε συμβολαωγpαφική πpά.ξΎJ (βλ Παpά.pτΎJμα Π, αριθμός 2).
*
§36 Ανοίγω μια σύντομΎJ, τΎJν τελευταία παpένθεσΎJ, πp~ν να ολοκλΎJpώ-
'
σω τrιν αναφοpα μου σε ε<-;,ωμεp~τες
ι: I Η I I
πε~pωτες μαστοpους στα μεpΎJ μας και
I
'λθ I ~ λ' I ~ I I ~ I
να επανε ω με ενα οιπ ο παpαοειγμα αγνωστΎJς ουσ~αστικα οpαστrιpιοτΎJ-
'
τας τους, α
λλ α
I I I
τοπικα φΎ)μισμενrις.
Ενώ ΎJ 'Ηπεφος κατάκλυσε εδώ τον τόπο με οικοδόμους, μια ά.λλΎJ φΎ)μ~-
' I I ~ I Ε I Δ 'Μ~/
σμενΎJ πεpωχΎJ-μαστοpομαννα οεν ακουστrικε. ννοω τΎJ υτικrι ακεοονια
με τους μαστόpους τΎJς Ανασελίτσας παλαιά. ή τΎJς επαρχίας Βοtου του νομού
κ ο ζανΎJς
/ I
σΎ)μεpα.
ο ~ I
μαοιΚΎJ παpουσ~α των τε
I λ Ι Ι
ευταιων μαστοpων οεν ακουγε-
~ Ι
τα~, μα ουτε
'
κα~ ατομ~κΎJ
I
τεκμΎJp~ωνετα~
I
σ' ο λ'
οκ λYJPΎJ τΎJ Ναυπακτ~α.
I Η
π λ:ησιεστεpΎJ πεpιπτωσrι συναντιεται στΎJ γε~τονικΎJ

I I I 'Μ ΟνΎJ'Β αpνακο
I β ας. Ε κε~I
77. Ο μάστορο-Ηλίας Δ~μου έγραψε άρθρο. «Οι ευεργέτες του χωριού μας» [εννοεί
το Πεκλάρι, νυν Πηγ~], περιοόικό Κόνιτσα Κόνιτσας, τχ. 18.,.19 (1984), ιόίως για τον
ευεργέτη Γεωργ. Δ. Καραγιάννη (t 16 Δεκεμβρίου 1933, 89 χρονών) βάσει πληροφοριών
του ίόιου του Γ . Δ. Καραγιάννη.
78. Πληροφορίες Βασίλη Παπαγεωργίου με επιστολ~ του 17ης Οκτωβρίου 1998.
79. Διονυσ. Δημ. Τάτσης (1993), 150.
ΜΑΣΤΟΡ9J ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑ ΥΠΑΚΠΑ 569
προκειμένου να ανοικοδομΥ)θεί το καθολικ6 (που είχε ανατιναχτεί τΥJν 261)

Μα·tου 1826 απ6 τους Τούρκους) ~ρθαν οι πατέρες σε συμφωνία με τους μα-
'
στορους «μαστρο ζ'
ηκο αποI Κ'
ονιτ ζα, αρχιμαστορα,
I
μαστορο- π αναγιωτΥJ
I
αποI
Γρεβενά και μαστορογιάννΥJ ΖεπενίδΎ) απ6 Ανασελίτζα» με Υ)μερομi)νία Βαρ

νάκοβα 24 Απριλίου 1831.
[] '
ο μαστ ο ρο - ZΥJΚΟς, ο και αρχιμαστορας,
I I
Υ)ταν
Η I I I
πεφωτΎJς απο καποιο
μαστοροχώρι τΎ)ς Κ6νιτσας. Οι άλλοι δύο ~ταν πρωτομαστ6ροι Μα.κεδ6νες:

Ο μαστορο- ΠαναγιώτΥJς απ6 Γρεβενά [προφανώς απ6 τΎ)ν περιοχ~ τους, δΥJ-
~' αποI ενα
λαοΥJ I
αποI τα εχειI μαστοροχωρια
I Τ'
ριτσ κο ' (τωρα
I Τ'
ρικορφο ) και
ΛούντζΥJ (νυν Καλλον~), ~ το ΤζΥ)ράκι (σ~μερα Άγιος Κοσμάς), Μπίσοβο

(τωριν6 Κυπαρίσσι), τΥJ ΜαγέρΥ) (σ1)μεριν6 Δασύλλιο), Ντουτσ'κ6 I Δουσικ6]
και β) Ο μαστορο- ΓιάννΥJς ΖεπενίδΥJς απ6 τΥJν Ανασελίτσα. Το επώνυμο του
τελευταίου παραπέμπει στο Ζουπάνι (σ~μερα Πεντάλοφος), το πρώτο μα
στοροχώρι τΎJς Ανασελίτσας (6πως είπαμε τΥJς σΥ)μεριν~ς επαρχίας Βο"tου
νομού ΚοζάνΥJς). Η συμφωνία υπογράφΥ)κε στΥ) Βαρνάκοβα στις 24 Απριλίου
1831 και τΥ)ν γνωρίζω αποσπασματικά. Οι μαστ6ροι είχαν αρχίσει να κτί-
ζουν, I
οταν 1J Δ ιοικΥ)σΥ)
I
του
κ ρατους
I 'β
επενε 1J και τους σταματΥ)σε.
I Ε κπονΥJ-
I
θΥjκε μετά νέο σχέδιο απ6 τον αρχιτέκτονα Ανδρέα Κάλανδρο, 1πολοχαγ6
Ε πιτε λων,
I I Ι Ι Ι Ι~ Ι
των υπογραφΎ)κε νεο συμφωνΥJτικο απο τους ισιους, οι οποιοι και
οικοδ6μ1)σαν το νέο καθολικ6 (σχ. 12)81 .
80. Πληροφορ[ες του Κερασοβ[τη οικοδόμου Βασ[λη Γ. Κιτσά.κη με αχρονολόγητη

επιστολή του (περ[που τέλος Οκτωβρ[ου 1999): Με το «κακιά. σκάλα» εννοε[ το πέρασμα
'\- Ι I I I I I θlλ 1 I
και το ορομο, το στενο, ανηφορικο και κρεμαστο πανω απο τη α ασσα, στην ΠΛαγια
της Παλωβούνας που από την περιοχ~ Αντφρ[ου οδηγε[ προς τους κάμπους του Μεσο
λογγ[ου.
81. Μάρω Καρδαμ[τση-Αδά.μη (1984). Βλ και Ανώνυμος [μοναχ~ Κασσιαν~]
(2000), σ. 121. Σημειώστε μια γλωσσολογικ~ - μαστορολογικ~ ιδιαιτερότητα: EνC:J στην
Ελλάδα κυριαρχε[ ως τρόπος αναφοράς ~ προσφώνησης ο τύπος μά.στpο-Τά.δε(ς), διαφο
ρετικά. στην Ήπειρο (τουλάχιστον στα βορεινά. της) και στην όμορη Δυτικ~ Μακεοον[α
I λ I I I λ I I Ι Ι I
ειναι σκα ισμενη σε επιγραφες απο πα ια, μα ακουγεται και σημερα, η μορφη μαστοpο-
Τάοε(ς) . (μια παλαιά. αναφορά του 1735 βλέπε εδώ στη σημ. 59).
Σχ. 12. Μον~ Βαρνάκοβας Δωρίδας. Το Καθολικό

((Ανώνυμος), Ηρωϊκά χρόνια τrις Βαρνάκοβας, σελ. 130)
Αποσπασματα
I I
του αρχικου συμφωνΥJτιχου και το τε
I λ I
ιχ.ο της
4ΥJς Μ·~
.αιου
1831 θα παρατεθούν στο ΠαράρτΥ)μα ΠΙ.

§37 'Ωστε ο μαστορο- ΓιάννΥJς ΖεπενίδΥJς ήταν Ζ ο υ π α ν ι ι~ τ Υ) ς. Αυτό
μας βοηθάει στΥ)ν ιχν-ηλάτ-ηση της μακεδονικής καταγωγής άλλων ούο οικο
δόμων τ-ης Ναυπακτίας:
α) Συναντήσαμε πριν(§ 25) τον εργολήπτη Κωνσταντίνο Ζαπανιώ-
τ η, χατοιχο
, Λ I
ευτεριανης.
ΕΙ
. I I I "
αυτος σιγουρα. ηταν μα.κεοονιχης χα.τα.γωγ-ης
I I
απο το
I z I
ουπανι.
Γ I ~ I
ιατι ενοεικτικο της καταγωγης του απο αuτο το μαστο-
I I I
1 Ι
ροχωρι ειναι το επωνυμο του
Ι Ι
«zαπανιωτης», I I
και ειναι συνΎJ
θ
ισμενο,
I ('
οπως
και το «Ζηπανιώτ-ηςη ). Εντύπωση βέβαια χάνει η δ·ήλωσ·η ως κατοικίας

'Λ
I I
του στον μικρο και απομαχρυσμενο οικισμο
I
εuτεριανη .π
. οως I
αραγε γνωpι-
I
ζει ποια ιστορία ενυπάρχει.

β) το ίδιο (και μάλλον αντιπροσωπευτικότερο) πατριδωvυμικό επώνυμο
επανέρχετω με τον Ιωάννη Κ. Ζ ο υ π α ν ι 61 τ η, εργολάβο Δημοσίων Έργων,
κάτοικο Ναυπάκτου. Αυτός σύμφωνα με το συμβόλαιο υπ' αριθ . 2135 της
18ης Νοεμβρίου 1913 ανέλαβε την «κατασκευή προβόλων)) προς εξασφάλιση
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΠΙ ΝΑ ΥΠΑΚ'ΓΙΑ 571
της σιδεptνιας γέφυρας Κοζίτσας [Αμπελαχιώτωσα:ς] - Πόόοu 82 .

§,38 'Ωσ τε αuταI μονο
I I .
οι τεσσερις
Μ ς. I I ~ I
αχεοονες τεχ'Λχοr. ενσημουσαν στη
ι ι Ε ις.. ~ 'θ
Ναuπακηα
1
1
χαι την γειτονιχη της περιοχη. νω εωα.με το πλη ος των
Ι--ιπεφωτων .
_} I Υ I I ο Η I Υ I'V- I I
παρχει μια εpμηνεια: ι πεφωτες «τcι.ζαοεuαν)) χ.α:τα χανο-
~ Υ I ~ λ ~ I ~ I I "' I Ε' ~ I ~ I
να οεζια, ση αοη ουτιχα, απο τη pαχοχοχχα.Λια της λΛαοας που συνιστα η
οpοσεφα της
I Π' ~
ινσου χαι η προεχτα.ση της νοτια .
I I I Ε I ~ I I
νω οι η αχεοονες χατε-
l\1
β α.ιναν ανατο \ιχα απ ) I ' I
αυτον τον οpεινο φpαγμο.
I I Β'β
ε αια στεγανα οεν υπηp-
I ~ I
Ι Ι Ι π
χαν. φ ανταστειτε ομως οτι αυτο εν γενει ισχυει εν πpοεχτασει χαι στην
I I I I
ε-
λοπόννησο. Κλείνει η παρένθεση.
*
§39 Η ιστορία «ποιος έχτισε τον χόσμοη, που λέγεται σε ολόκληρη την
Ελλάδα για τα φημισμένα μαστοροχώρια χαι την ακούσαμε πριν ( § 14) χαι
Σ ιτιστα
I Ν I I ζ I ~I I
για τη αυπαχτιας, επροχειτο να ει.,ατομιχευτει, εοω στα μερη μας,
σχεδόν στον χαφό μας: Στο Ευπάλιο ο δάσκαλος ρ&)τΥ)σε ένα μαθΥ)τ-ή του
ι Ι Ι κ Ι λ
ποιος ειναι ο χτιστΥ)ς του χοσμου.
I I
ι αυτος του απαντησε αφοπ ιστιχα: «ο
μαστρο -Βαγγέλης)) !83 . Πρόκειται για τον πρωτομάστορα χυρ-Βαγγέλη Ζώ
γα. Γεννήθηκε στα τέλΎJ του 19ου αιώνα στον Ίσβοpο (τώρα Αμάραντο) Κό-
' I I I I I Α
νιτσας, χαταγομενος απο χτιστες ονομαστους παππου προς παππον. χο-
λου θ ωντας /
τον πατερα του χαι
I
το μπου ουχι
λ I
του,
I
περασε στη
Ν
αυπαχτια
I
χαι έφτασε το 1910 στο Ευπάλιο. Πρέπει να έχτισε πάμπολλα έργα, σπίτια
I I I I Δ I Δ
χαι εχχ ) \ησιες για να α.ποχτησει τετοια. ψημη. εν χαταγραψηχαν. εν τα.
Ι'f
γνωριφυμε, εχτος απο ενα.
Ι Ι Ι π
ριν απ
' I
αυτον ειχε χτιστει το
I I 1912 η χεντριχη
I
εχχλησία. του Ευπαλίου τιμώμενΊJ επ' ονόματι του Αγίου Γεωργίου (ειχ. 26).
ο
I ~
πυργος του χωοωνοστασιου με ωρο ογοστασιο στη ουτιχη οψη του να.ου
I λ I ς.. I I 1 I
(ειχ. 2,_Ι, ) προστε θ ΊJΧΕ I I

cφγοτερα. χα.ι εινα.ι εργο α.χρι ως του πρωτομαστορα
Ι Ι β Ι Ι
Βαγγέλη Ζ&)γα. το 195084 .

§40 Ο μαστοpο-Βαγγέλης άφησε σπουδαίο διάδοχο, το γιο του Κώστα.
/
Z'-'ωγα., I I
ενα. μαστορα που αγα.πησε την πετpα.
I I ο Κ' I θ I
ωστας ειχε γεννη ει χι
82. Γ .Α.Κ. νομού Αιτωλοακαρνανίας στο Μεσολόγγι χο:ι Αρχείο συγγραφέα ανά χ..εί-
pα.ς εργο:σία.ς.
c. ')
o,J Ι τ· I
\.ωστο: . uΗσ ης 1
κ Ι, ~
. qa
._,_;b~. \J, ο.
• •) (
8!1. Ο ίδιος, ό.π., σσ. 3-4.

αυτός εκεί πάνω στον 'Ισβορο το 1915. Βέβαια από το 1918 βρέθrικε μαζί
I Ε ζ II λ I I λ' I
με τον πατερα του στο υπα ιο, ~εκινωντας μετα απο ιγο τrιν τεχνrι ως
μαστορόπουλο.
«Στο Ευπάλιο τελείωσε λοιπόν ο μικρός Κώστας το Δrιμοτικό και ύστε
ρα το Σχολαρχείο. Παράλλrιλα βοrιθάει τον πατέρα του και μέχρι το 1936
που
I
ντυνεται στο χακι
I I
γινεται
I
ενας τε
'λ ειος κτιστrις.
I Απολ'
υεται απ
' το
στρατό το 1939 και αμέσως αρραβωνιάζεται τrιν όμορφrι Ευπαλιώτισσα

κ Ι Ι Ι Ι Ι
Αθ ανασια,
I I I
το γενος ουνιστrι, τrιν οποια παντρευεται ενα χρονο αργοτερα
I I λλ I I I Υ ' Μ ζ'
και 1) οποια εμε ε να ειναι 1) αχωριστrι συντροφος τrις ~ωrις του. α ι τrις
I I I Μ I κ 'λ π I Σ
αποχτrισε τρια κοριτσια, τrι αρια ωνσταντοπου ου, τrιν αναγιωτα α-
ριοάκrι και τrιν Ευαγγελία Σταλίρrι. Οι ούο πρώτες σ~μερα είναι συνταξιού
χες οασκάλες και 1) τρίτrι σχεοιάστρια-εργοοrιγός.
Στις 23 Αυγούστου 1940 επιστρ~τεύεται και βρίσκεται και πάλι στα πά-
~ Ι Ι Ι Ι~ Ι λ I ~ I λλ I
τρια εσαφrι φρουρος και αυτος τrις πατρισας μας οπως χι ιασες α οι πατριω-
β ρισκεται
' Ι ' Ι Ι I I
τες και ετσι απ τους πρωτους στrιν πpωτrι γραμμrι τrις ανεπανα-
λrιπτrις εποποιίας του 1940. Όταν ο στρατός μας προχώρrισε στο Αργυρόκα-
στρο, στrιν π ρεμετΎ') και τrι
I χ I
ειμαρρα, ο
Κ'
ωστας ο
I I 'I
ιωγας rιταν εκει.
z
Το Μάrι του 1941 ύστερα από πολλές rιμέρες πεζοπορίας βρίσκεται και
πάλι στο Ευπάλιο.
Α ρχι'ζ ει I
απο τοτε για τον
I κ Ι
ωστα
z Ι Ι I I
ωγα μια πορεια ανΎ')φορικrι, γεματΎ')
κόπο και ιορώτα, μα παράλλrιλα οrιμιουργικ~. 'Εφτιασε οικό του συνεργείο

που αριθμούσε 8-1 Ο νοματαίους τrιν εποχ~ εκείνrι. Έγινε περιζ~τrιτος. Τα
Ι Ι 'λ ψ Ι Ι Ιθ I I I
χερια του εφτιαχναν αγγε ους. 1α μισα σπιτια σε κα ε χωριο ειναι εργο του
,
Zωγα του
Η
πειpωτrι.
, ~ολ , ,
α απο πετρα καμωμενα, σιπατα και τριπατα και
, ~~ ,
πάντα μεγαλόπρεπα. Οι Εκκλrισιές και τα σχολεία είναι ΎΊ ειοικότrιτα μα
I
και το μερακι του.
Το 1952 έρχεται για πpώτrι φορά στrιν Κορινθία. Αιτία γι' αυτό ~ταν
I ζ I I
ενας τραπε ικος απο το
Σ ου'λ ι κοριν θ'ιας αποI τοτε
I ,
υπrιρετουσε στΎ')ν
Ά μφισ-
σα. Αυτός ο τραπεζικός, ονόματι Κόλλιας Ιωάν., τον παρακάλεσε να του

I
φτιασει
I
το σπιτι του στο
Σ ου'λ ι.
Τrιν άλλrι χρονιά φτιάχνει τrιν ΕκκλΎJσία τrις Παναγίας στο Πάσιο Κο
ρινθίας, το 1966 τΎ')ν Εκκλrισία στο Λαλιώτι [Κιάτου].
Η ζω~ του κυλάει έτσι ανάμεσα στο Ευπάλιο και τrιν Κορινθία, μα και
I
τα χωρια τrις Π'
ατρας και του Α ιγιου
I
.
Ε τουτος
I
ο ακουραστος
I Η I I
πεφωτrις εχει πεσει με τα μουτρα στrι σου
I I ~λ'
εια
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΌΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚτΙΑ 573
·--------------------------------- -- --------------------- ·- - -· ----- - - -
Σ Ε λ λ
και
I
φχιανει, ο ,ο φχιανει.
') I I
πιτια, χχ ησιες, σχο
I I
εια, χαμπαναρια
I
- I
ομορ-
'λ I ' I
φες γωνιες και πα ι απο τ"Υ)ν αρχΥ).
Μ I I '\' I
ε χαμαρι χω υπερ"Υ)φανεια μου οι"Υ)γει-
' '\'1 I λ Ι tt; I λ I Ι Ι
ται πως εφχιασε τις σεχα οχτω εχχ ησιες, τα ε~ι-εφτα σχο εια χωρις αυτα
που επισκεύασε, τα όεχάόες καμπαναριά και τα αμέτρ"Υ)τα σπίτια. Αζίζει

εσω
" ' ' να αναφερουμε
I τις εχχ λησιες
I που εφτιασε
I ο κυρ- Κ'
ωστας ...
Στ"Υ)ν Επαρχία Δωρίόος είναι: l'παπαντ~ στο χωριό Μαχρυν~ στο Πά
νορμο και παραλία Πανόρμου [κοντά στψJ Ερατειν~], ο AYJ- Γιώργ"Υ)ς στα
Τριζόνια, "Υ) Παναγιά στ"Υ) Γλυφάόα τ"Υ)ς ίόιας επαρχίας, "Υ) Αγία Μαρίνα στο
Μοναστ"Υ)ράχι, ο ΑΥJ-Δ"Υ)μ~τρ"Υ)ς στο Καστράχι, "Υ) εχχλ"Υ)σιά στ"Υ)ν Κουπάνι
[μάλλον Κουπάκι] και "Υ) Εχχλ"Υ)σιά στο Πευκάκι Δωρίόος.
Στ"Υ)ν Επαρχία Άμφισσας τις εχχλ"Υ)σίες στο Σερνιχάχι και τ"Υ)ν Αγ ία
Ευθυμία Άμφισσας. Στ"Υ)ν επαρχία Ναυπακτίας τις εχχλ"Υ)σιές στο Κοχχινο
χώρι, στον Ασπριά, τον AYJ- Γιώργ"Υ) Ναυπάκτου :και τ"Υ)ς Λιμνίτσας Ναυπα-
χτιας. ' Α χομ"Υ)
I τον Ά γιο Αντρεα
I στα Α ραχω β'ιτιχα π ατρων
I I
και οπως I
αναφε-
ραμε παραπάνω τις Εχχλ"Υ)σίες στο Πάσιο και το Λαλιώτι Κορινθίας. Τα

σχο λ ειαI I
που εχτισε ο κυρ-
κ I
ωστας ειναι στ"Υ)ν επαρχια
I I Δ '"'
ωρισος στα χωρια
I
Μανάγουλ"Υ) - Μαλάματα- Ερατειν~ - Μαραθιά- Καρούλια και Αγ. Πολύ-

χαρπου, το σχο λ ειοI στον
Α I Ν
σπρια
I I I λλ
αυπαχτιας και σε αμετρ"Υ)τα α
I
α εχανε
I Ε"' I' I I ' I

τις επισχευες. νσειχτιχα ν αναφερουμε και μερχα απ τα χαμπαναρια χ. υ-
'
ριως στ"Υ)ν Ε παρχια
I Δ ωρισος, '"' οπως
I ειναι
I τα χωρια:
I Ε υπαI λ ιο - π ευχαχι
I -
Πολυόάνεια [μάλλον Ποτιόάνια]- Σεργούλα- Αγλαβίτσα- Άγ. Πάντες και
άλλα.
ιο I I τ I I Μ"' λ I
σον αφορα τα σπιτια. ι να πουμε για τα σπιτια; ε οιχαιο ογ"Υ)μεν"Υ)
I κ I ~ 'ζ I Α I I π I
πεp"Υ)φανεια ο :κυρ- ωστας μου αρασια ει ονοματα. μετρ"Υ)τα ονοματα. α-
νω από εκατόν πεν~ντα (150)! Σπίτια πέτρινα, τα περισσότερα όίπατα χτί-

στ"Υ)χαν απ ' τα χερια
I του :κυρ- Κ'
ωστα. Χ'
ωρια οι συντ"Υ)ρ"Υ)σεις
I και αναπα λ ω-
' [ I θ'Ι] I I I I ζ Ι
ωσεις αποχαταστασεις, το ορ ο. σπιτιων, οπως το σπιτι ενος ευγους
Βέλγων μ"Υ)χανιχών στ"Υ) Μαραθιά Δωρίόος.

'Γ
1α τε λ ευταια
I I
χρονια ο κυρ- Κ'
ω στας ο Ζ'
ωγας ζ ει I
τον περισσοτερο I
χαφο
στο Ζευγολατειό [Κορινθίας], όπου παρά τα 81 του χρόνια όεν το βάζει χ.ά-
τω. Ασχολ ειται
I I
χυριως με τ"Υ)ν χατασχευ"Υ) και τοπο
I θ I
ετ"Υ)σ"Υ) τ αχιων.
ζ I 'Ε
χο-
ντας σαν βοΥJθό του τον Κώστα Χαραλαμπόπουλο, ένα νέο :και άζιο τεχνίτ"Υ),
Ι Ι Ι I θ I I λλ I 85
ο οποως οπως φαινεται χοντα του μα αινει παρα πο α>) .
85. Ο ίόιος, ό.π.

Ο μα.στορο-Κώστας Ζ6:;γας, Ηπεφ6ηης ΓJ.π6 το 'Ισβορο [τ6ψα Αμάρα-

ντος
.
) της Ι{. ονιτσας, πΛηρης ' 1 ι t:
ημερωv ε':>επ ι ηpωσεν το χ οι νον χpεος το
) 1 ι 1 Δ
ε-
χέμβριο 2003, 88 χρόνων.
*
§41 Η περίπτωση περιγραφ-ής της οχοδομικf;ς δραστηριότητας του
πρωτομάστορα Κc;:;στα Ευαγγέλου Ζωγα (1915-2003) είναι διδαχτιχή από
ι ψ ι ι ι ι ~ ι ι ι
τψ απο η οτι γνωρισαμε το εργο του, χαpΎ) στο εvοιαφεpον ενος ερευvητη.
φ αντα.στειτε •.Λοιπον
ι ι ι ι ι1 λ ψ ι λ ι Μ
1
ποσα αγνοουμε απο την ΕΛ ει η τετοιων με ετων. ι-
' ι ι θ ι ι ι ι ι
χρο ειναι το χρονιχο περι ωριο, που για τετοιες ερευνες πια. α.πομενει, α.πο
την
ι
α.πο
ψ
η εννοω
ι
καταγραφης
ι
ανα.μvησεωv
ι
γερο-μαστορων.
ι y παρχουν ι
ι ι 'ι• ~ ι ι ι ι ι Ε'
ωστοσο χαι χα.ποιοι 'Υ.ΛΛοι ορομοι ερευνας, οπως στην αρχη αναφεραμε. ι-
'~ ζ ι ι ~ι λ' ι
μαι αισιοοοφς οτι μπορουμε να. χεροισουμε πο υτψες γvωσεις.
Πρ~ν τελειώσω χαι σας ευχαριστήσω, θα ήθελα να σας παpαχαλέσω να

'ψ ι ι ι λ' ι
μου γρα ετε τυχοv παρατηρησεις σας με το ονομα χαι το τη εφωνο σας.
'Q"Αοι ι
'> χαι χατι
μας, οιω μα θ ωνουμε.
ι Σ·το χωpιοι της μαννας
ι μου Ε υ θ υμιας
Ι
Α ~I "ι I Δ θ
στη Σ τεμνιτσα
I
της ορε.ινης
I
pχασιας "ενε: <<
I
εν τοχω που πε αινω, πα.ρα
I I
όσο ζ(η)ώ τόσο μαθαίνω)). Ευχαριστu':;*.
Σ χ 6 λ ι ο σ τ η ν § 2 6. Πιθο:νόν σχέση μεταξ{> των αναφερόμενων στψ επιγραφή

και στο κειμενο
I
((_ΑΊΛεc,αιων))
~ I I I
μπορει να uπα.ρχει με τις ομωνuμες οικογενειες στο μα-
I I
στοροχωρι
' Μ Ί I
ιχαΛιτσι και τα γειτονικα
I χ -
οuΛιαροχωρια στα
I Tyr'"'ουμερκα.
I Α
uτες
I
- λ εγε-
I
ται
'
οτι- εμφανι ονται
'ζ
στο
Μ
" ιχα/\ιτσι
Ί'
και τα εχει
I
γυρω
I I
χωρια περι
I
τα τεκη
,_
του
18ου/αρχές 19ou αιώνα.

Χρίστος Κ. Τcrουμάvης, Μcχαλίτσι ... Έκδοση Φιλοπροόδου Αδελφότητος Μιχα
λιτσ[ου «0 Άγιος Νικόλαος)>. Γιάννινα 1995, σσ. 42 κπ.
Λεπτομέρεια για νεώτερους από το 1938 μαστόρους .Αλεξα[οuς:
Βλ την εφημερίδα Φωνf; του Μιχαλιτσίοu φύλλα υπ' αριθ. 3(1987), 2(1991)
σελ. 89, 3(1991) σ. 125, 2(1992) 225, 1(1993) 328, 1(1994) 14 & 34.
* Ε
υχοφιστω και την κυρια
I I κ
uριακη
I ΙΖ
\..ετικιuου
1):-
- Δ I
οuμπα για την υπομονη της να
I
I ~I λ I I
μεταγρα.φει τα οuσκο, α χειρογραφα μου, και τον κυριο
Σ I
ταυρο
Δ I '
οuμπα για την αρι-
'
στοτεχνικη !
σαpωση I
των εικονων μου. (Θ
Μ εσσα λ ονικη,
I π α.ρασκευηI της Δ ιακαινησιμου,
I
28 Απρίλη 2006).
.. ..... . - -· · -··-·· ·· ·--· --
ΒΙΒΛΙΟΓΙJ ΑΦΙΑ
ffiv\Y)VLΧ~ βLβλtογροcψ(α.
Αχpόπολις, Εψημεpίς, βλ. Αν(~νυμος ('1889).

Ανώνυμος. [Ανταπ6χ.pισις εξ Αγρινίου δια τους γενομένους εχ.εί σεισμΟ!.)ς]: εφ.
Αχpόπολις, έτ. Θ (1889) αρ. 2633 της 8 ΣεπτεμβpLου 1889, σ. 2.
Ανώνυμος [μοναχή Κασσιαν-ή] Ηpωιχά Χpόνια της Βαpνάκοβας. .. Έκδοση Μονα
στιχ:ιΊς ΑοελφότητοςΙ.1ν1. Παναγίας ΒοφνιΧκοβας. 2000.
Αστρεινίόου-·ΚωτσιΧκη, Πελαγία, Ο Α.pχιτέκτονας στψ Οθωμανική πεp{οδο.
Ανάτυπο: Βαλκανιχ.ά Σύμμεικτα. Πεpιοοιχ.ΥJ έκδοση του Ιδρύματος Μελετών
Χερσον-ήσου του Αίμου . (Θεσσαλονίκη), τεuχος 8 (1996), σσ. 49-68.
Γριτσ6πουλος, ΤιΧσος Αθ., 1\ιfον:? Φιλοσόφοu Εν Αθήναις: χ. έχό. 1960.
, .,
Η ΛιοπουΛος:
- ι Ε ι, (Σ
1 1
ιαννης, υπαΛLΟ. 0ι I'/
pi~ες χαι η ποpεια του στο χpονο.
1 I
·τοιχεια
1
!στοp{ας- Λαοypαφ{ας) Αθήνα: Ενωση Ευπαλιωτών Δωρίδας.

1
1998.
Καπι:Νης, Νικόλαος~ ((Δυό μνημεία του Αγpινiου του 19ου cα~.>να. . Ο Άγως Χρι-
στόφορος χαι το αρχοντικό ΣωχωpίτΙJ)): [ Πραχ.τιχά] Ημεριόσ:. Η μ ν-ι7μ η τοu
rr Α ι δ
επαpχιαχοιι
1
αστι;ωυ
1 1
τοποu και τοπωu:
1
1 ο ypt νιο μεχpι 1
τη εχαετω:
1
τοu
'60. Αγρίνιο, 23 Σεπτ. 2000. ΟpγιΧνωση: ΠανεπιστΎιμιο Ιωαννίνων. Σχολr7

Δ ιαχεφωης ι φ
. uσιχων ι Πι Γ.'
ορων χ.ω .ϊ:ιπιχειρησεων ~"1_γρινιου,
ι Λ 1
- Γ
εvιχη
ι Ε Ι·.
" · πιμεΛπα:
Κωνσταντίνα ΜπιΧδα. Εχόοση Μεταίχμ.ιο ί Δfιμος Αγρινίου. Αθ·ήνα, 2003 ~ σσ.

1
145-160.
Καροαμίτση-ΑοιΧμη, Μάρω, υ Το χαθολιχ.6 της μον-ής Βαρνάχοβας και ο αρ;zιτέ
χτων Ανορεας ΓιΧσπαpης Κάλανδρσς)): περ. Αpχαιολοy{α, τχ. 10 (Φεβpουαpίου
i OQi) ϊΟ Q!
;:ι υ'±. , ι ο-υ'±.
Καpχ.αβtτσας, Αντpέας, λπαντα. Παρουσίαση Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος. Τόμος

ΠΙ. Αθ·!τΗ.χ: εχο. Σ. Ι. Ζα.χαpόπουλος.
Κατσιμπίνης, Χρήστος, ((Αρχιτεκτονική φuσωγvωμίαη, εφ. Κcχ.θημεpινή, χ . 80ος,
φ. 24254 (Σαββάτου 1.4 - Κυρι.αχιΊς 15 ΑυΎΟ{)στοu 1999), ένθετο Επτά Ημ.έ
pες: Αφιέρωμα ((Παναγία η Προuσιώτισσαη, σ. 9.
~τ
Ι 1..ατσψπινης, Ι χ
. Ι
pηστος, « π f,, λ <;::.! λ Ι
I
α.ρα.ΛΛΎ) ες τεχ_vικες οομησης των εχ.κ ησι.ωv στην πε-
Ι Α ι I ΕΙ I τ 1\,
ρωχη του σπροποταμου και στην περισχ.η του υηνου ποτα.μου. ο πα.ρα.οειγ-
μα. του να.ο'J του Αγ. Γεωργίου του ΝεομιΧpτυpος εξ Ιωαννίνων στο Αργυρό
Π-ηγάόι(Γχφτοβας) Αιτωλίας)), Πpαχτιχά Η Διεθνές Ιστοpιχ6 χαι Αpχαιολο
yιχό Σuνέδpιο Αιτωλοακοφναv{ας, Αγρίνιο 29, 30, 31 Μαρτίου 2002, Β τόμος .
"~γρίνωj 2004, σσ. 683-701.
Κσν'ϊϊ)GC1Που/ως, Νιχ. , ι:<Δύο συνθηματ~χ.ά γλωσσάρια α.π6 το χωpιον Δια.χόπι Δω
ριδος)): Αθψά 65 (1961), 210-229.
Κωνσταντινόπουλος, Χρήστος Γ., Οι πα.pα.δοσια.χο{ χτ{στες της Πελοποννήσου.

(Αθήνα:) Εκό. Οίκος «Μέλισσα» (1983).
κωτσΊJς,
' Κ'
ωστας - «Κ'ωστας Ζ' '
ωγας: ο Η πεφωτΊJς μαστορας
I που αγαπΊ)σε
I τΊ)ν
πέτρα»: εφ. Τα. Ηπειpωτιχά Νέα., Κόpινθος, περ. Β φ. 66 (ΟκτώβρΊJς - Δε-

κέμβρΊJς 1996, σ.
3-4).
Λουκόπουλος, ΔΊ)μήτριος [1874-1943]. Αιτωλιχα.{ οιχήσεις, σχεύη χα.ι τpοφα.{
(: ΔΊ)μοσιεύματα του Λαογραφικού Αρχείου, αρ. 5). Εν Αθ~ναις, 1925.
Λουκόπουλος, ΔΊ)μ~τριος-, «Το μοναστ~ρι του ΘανάσΊJ Διάκου>>: Ημεpολόyιον της
Μεγάλης Ελλάδος 1929, σσ. 129-139.
Λουκόοπούλου- ΠαττίχΊJ, Μαρία, Βα.pδούσια.. Στα. χωpιά της οpεινής Δωp{δα.ς.
ΧορΊ)γοί [έκόοσΊJς]: Pioneer, Διάόοχοι ΑριστείόΊJ Κλώτσα Α.Ε. Αθ~να, 1996.
ΜακρυγιάννΊJς, Ντίνος, «Το Αρχοντικό των Νοβαίων στΊJ Ναύπακτο»: εφ. Να.υ
πα.χτια.χή, έτος Κ' φ.119 (Νοεμβρ.-Δεκ. 2002), σ. 4, στ. ά..
Μαστροκιώστας, ΒλάcrΎ)ς «Τα "Μπουλιάρικα". ΣυνθΊ)μα~ικ~ γλώσσα κατοίκων
των ΒΔ Κραβάρωνη: Στεpεοελλα.διχή Εστ{α.., Λαμία, 1 (1960) τχ. 4, σ. 240-
247.
Μέρτζιος, Κωνσταντίνος Δ., «Ειό~σεις περί τΊJς Στερεάς Ελλάόος εκ των Αρχεί
ων τΊJς Βενετίας (1690-17 36)»: Επετηp{ς Ετα.ιpε{α.ς Στεpεοελλα.διχών Μελε
τών, Β (1969-1970), 339-436.
ΣΊJμ. Συνεχείς όΊ)μοσιεύσεις εις περιοόικό Φθιώτις, τχ.4 (Οκτ.1955) σσ. 49-54,
- τχ. 5 (Ιαν. 1956), σσ. 31-35, - τχ. 20/21 (Μαρτ. I Ιουν. 1959), σσ. 82-84,
- τχ. 22 (Ιουλ. I Σεπ. 1959), σσ. 205-208, - τχ. 23/24 (Οκτ. - Δεκ. 1959),
σσ. 265-270.
Μπάόα, Κωνσταντίνα, βλ ΚαπώνΊJς, Νικ. (2003).
Μποσινάκος, Γιώργος Αθ., Στ' α.πόσχια. της Αpάχοβα.ς. Μελέτη ιστοpιχή, yεω-
ι
ypα.φιχη, 'λ α.οypα.φιχηι του χωpιουι μου
χ οι νωνιχη, Α'β
pα.χο α.ς - Νια.υπα.χτια.ς,
ι
Αθήνα, 1973.
Μυλωνάς, Παύλος Μ., «Η Μονή Δολιανών ή Κρανιάς στψ Πίνόο»: Εχχλησ{ες
στην Ελλάδα. μετά την Άλωση [τόμος ΑΊ. Αθήνα: ΕΜΠ. 1979, σσ. 93-110.
Παλιούρας, Αθανάσιος Δ., Βυζαντινή Αιτωλοα.χα.pνα.ν{α., Αθ~να, εκόόσεις «Αρσι
νόΊJ», 1985.
ΠαπαόΊ)μΊ)τρίου, Κώστας Δ., Το μονα.στήpι ((Πα.να.y{α. Αμπελα.χιώτισσα., Ά.yιος
Πολύχα.pποςJJ: Η ιεpή χιβωτός της Να.υπα.χτ{α.ς, Β έκόοσΊJ. 'ΕκόοσΊJ: Ι. Μ.
Αμπελακιώτισσα, Αμπελακιώτισσα, Χ.. χ..
Παπαθανασόπουλος, ΘανάσΊJς, «Μια συνθΊ)ματιχή γλώσσα στα Κράβαρα»: Ρου
μελιώτικη Τέχνη, έτ. Ε (1965), αρ. 50, σ. 4.
Παπαθανασόπουλος, ΘανάσΊJς, Οι μπουλια.pα.{οι χα.ι τα. μπουλιάpιχα., Ανάτυπον
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟJ ΣΤΗ ΝΑ ΥΠΑΚ'ΓΙΑ 577
Ελληνικά Θέματα, Αθήναι . 1969.

Παπαθανασόπουλος, Θανάσης, Ααοyραφικά Μελετήματα, Αθ·ήνα: έκό. Ι. Σιόέρης
(1980).
Παπαθανασόπουλος, Θανάσης, Περίστα Ναυπακτίας, Ιστορικά - Ααοyραφικά,
[Τόμος ΑΊ1998. Δεύτερος τόμος 1993. Εκόόσας Μελέαγρος, Αθ·ήνα.
Παπαθανασόπουλος, Θανάσης, «Μεταβυζαντινοί Ναοί της Περίστας Ναυπα
κτίας»: Ναυπακτιακά lt (2000), σ. 217-246.
!
!!' Πετρονώτης, Αργ., Μανιάτες Μαστ6ροι Τοπικά Οικοδομικά Εργαστήρια Νεο
! ελληνικής Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής στην Πελοπ6ννησο. Ανάτυπον.
t Πρακτικά Αι λακωνικού Συνεδρίου, Σπάρτη- Γύθειον 7-11 Οκτωβρίου 1977
I = περιοό. Αακωνικαί Σπουδαί, Ε- Πρακηκά Β, Εν Αθήναις 1980, σ. 168-
!'
ι 187, πλέον σσ. με εικόνες 1-24.
Πετρονώτης, Αργύρης Π.Π., Πέτρινα γεφύρια στην Ελλάδα (Συμβολή). Ανάτυ
ι πο: Φύση και έρyα ανθρώπων. 'Εκόοση Υπ.Ε.Π.Θ.-Ε.Ι.Ν. I Κέντρο Περι
I
ι
βαλλοντικής Εκπαίόευσης Κόνιτσας, Κόνιτσα 2001, σ. 113-343.
Πετρονώτης, ΑργύρΥ)ς Π.Π., Ένας λίyο yνωστ6ς Σταριτσιώτης πρωτομάστορας
στη Ναυπακτία. Αφορμή αναφοράς σε παραγνωρισμένα μαστ{ο}ροχώρια.
t Ανάτυπο από Πρακτικά Β Διεθν. Ιστορικ. και Αρχαιολογικού Συνεδρίου Αι
ι
ι τωλοακαρνανίας. Αγρίνιο, 29-30-31 Μαρτίου 2003 (Β τόμος, Αγρίνιο), 2004,
ι σ. 901-935.
t,' Πετρονώτης, ΑpγύρΥ)ς Π.Π., Ο νερ6μυλος Νούλα του Κάτω Κάμπου της Στρά
ι νωμας, δtπλα στον Π6ρο Ναυπακτίας: Πρακτικά Επιστήμη και Πολιτισμ6ς,
f
ι
f{ Πολιτιστική ΣυνάντΥ)ση, Ναύπακτος. 2 Νοεμβρίου 2002 = Ναυπακτιακά,
ΙΓ' (2002-2003), Αθήνα, 2004, σ. 443-495.
Πετρονώτης, Αργύρης Π., «Μαστόροι κτίστες και λα'ίκοί αρχιτέκτονες στη Σάμο.
Μέρος ΒΑ. Ντόπιοι μαστόpοι: Οι Καστανιώτες»: Καλοκαιρινές Σαμιακές Συ
ναντήσεις. Επιμέλεια Αλεξάνόρα Σφοίνη. Αθήνα: έκόοσΥ) 'Ιόρυμα Κωνσταντί
νου και Μαρίας Ζημάλη. 2004 (ISBN 960-88518-0-7), σσ. 87-151.
(ΠορφύρΥ)ς, Γιάννης Ν. - εκό.) «Αφιέρωμα στην Παναούλα μας»: Φωνή της Βο
νώρτας, Πάτρα, έτος 3ο, φ.11 (Οκτώβριος 1999), σ. 1-4 & 9.
Πουλίτσας, Παναγιώτης, [1881-1967], «Επιγραφαί και ενθυμήσεις εκ της Βορεί
ου Ηπείρου»: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, Ε (1928).
Πράμαντα Τζουμέρχ.ων Ιωαννίνων, Ιστορία - Ααοyραφία. Αθήναι: Έκό. Αόελ
φότητος Πραμάντων «Η Αγία Παρασκευή», 1977.
Πυλαρινός, Πάνος, Πράβαρα χ.αι Πραβαρίτες. Αθήνα. Ιούλιος 1951.
ΤcΧτσης, Διονύσιος ΔΥ)μ., Γνωριμία με τr;v επαρχία Κονίτσης. Κόνιτσα: χ . έκό.
(τυπογραφείον «Μέλισσα)) . Ασπροβάλτα). 1993.
Τριψιάνος, Νίκος Μ., Η λαϊκή αpχιτεκτονική της επαpχίας Ναυπακτίας. Ανάτυ

πο από τα Να υπακτικά; τ. Β (1984-1985) τΊJς Εταιρείας Ναυπακτιακών Με
λετών. Αθ·ήνα 1985, σ. 357-396.
Φοι)ρλας, Δ. Β., «Οι Νεχωρίτες 'ταξιδιώτες' τΊJς Β. Δ. Ναυπακτίας>>: Ααοypαφία
31 (1976-1978) σ. 195-196.
Φούρλας, ΔΊ)μ1)τpως Β., «Σατιρικά και παροιμιακά τΊJς Αιτωλίας»: Ναuπακηα
κά, Θ (1999), σ. 213-264.
Χαραλαμπόπουλος, Κώστας Ν., «Οι μάστορες τΊJς πέτρας»: Χωpιάτιχοι Αντίλα
λοι από τα Εupυτανικά χωpιά ... , τχ. 96 (Ιανοuα.ρ.~Μάρτιος 2002), σ. 17.
Χαρα.λα.μπόπουλος, Χαράλαμπος ΔΊ)μ., Ναυπαχτιακά Ν!ελετήματα. Ναυπαχτία,
Πuλήνη, Δοpβιτσά, Λ1πουλιάpιχα, Πλέ'Cκα. Εκό6σεις Συλλόγου Δορβιτσωτών
Ναυπακτίας. «Η Ανα.γέννΊ)σις» α.ριθ. 1. ΑθΎjνα., 1980. ΣΗΜ. ΕσC:ηιτλος δια.-
I
φορετικος.
Χαρα.λα.μπόπουλος, Χαράλαμπος, Λ1αστόpοι, μαστοpέματα χω μαστοpιχά Κpα

βάpων. Ανάτυπον. Ναυπακτιαχά, περιοδιχ.Ύj έκδοσΊ) Εταιρείας Να.uπα.κτr.ακών
Μελετών. ΑθΎjνα.. Τομ. Α' (1983), σ. 231-253.
Χρυσικοπούλου, Μα.ίρΊ), «Η λciCκΎj τέχνΊ) του νομού Αιτωλοακαρνανίας»: Πρακτι
κά Η Διεθν. Ιστοpικ. χω Αpχαιολοyιχού Συνεδpίου Αιτωλοαχαpνανίας. Αγρί
νιο, 29-30-31 Μαρτίου 2003. (Β τόμος, Αγρίνιο), 2004, σ. 1083-1090.
Χωρα.φάς, lωάννΊJς, Μια ματιά στο παpελθόν (ιστοpία - λαοypαφία) Πόδον Ναυ
πακτίας. ΑθΎjνα.ι, 1964.
Ξεvδγλωσση Βι.βλι.ογροcφ(οc
Astrinidou-Kotsaki, Pelagia, «The Architect in the Ottornan Period»:

Melanges Prof. Machiel Kiel. Publications de la Fondation Ternimi pour
la Recherche Scientifique et l' Inforrnation, Zagh_o uan [Tunisie],
Octobre 1999, 105-118.
Barkan, Orner - Siiley1naιιiye Can1i ve Imaτ-eti Insaatι (1550-1557) Ι. Cilt (τό
μος) Ankara : Tίirk Tarih Kururnu Basιrnevi 1972.
Cerasi, Maurice, «Late-ottornan Architects and Master Builders»:
Muqω-nas , an Annual of Islarnic Art and ArchitectuΓe, vol. 5 (1988), 87-
102.
ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚτJΑ 579
SUMMARY
CRAFTSMEN-BUILDERS ΙΝ ΤΗΕ MOUNTAINOUS AREA

OF LEPANTO (mod. Gr. Nafpaktos)
This area is a part of a region wl1ich is situated between Thessaly

and the sea of the Corinthian Bay (or Bay of Lepanto). The name of
this region is called Roumeli (ΡούμελΥJ). The name of Roumeli, which
is a hangover .from the Turkish domination, is still used by tl1e
Greeks. The people of Roumeli are called Roun1eliotes (Ροuμελιώτες).
The mountainous area of Lepan.to (Ναύπακτος) used to be called
KYavara (Κράβαρα) and the same name is used nowadays.
The older reference of tl1e sun1ame of a native craftsman, as long
as Ι know, comes from Turkish source. It is dated in 1557/1558. The
sumame of the craftsrnan is recorded in the catalogue of craftsmen
wl1o erected the Sϋleymaniye Cami in Constantinople with the
name of Υani inebahtι (see notice 14). Inebahti in Turkish means
Lepanto. Ι assume that this craftsman 'Nas not necessary from the
city of Lepanto but from the wider area.
Α great amount of specific information that concem craftsmen of
tl1at area comes from the Records of Venice: Α letter from Patras in
18th January 1702 refers that the Turks fortified the foτtress of
Lepanto by using native craftsmen and 400 builders from Ioannina
(notice 15), [meaning obviously craftsmen from Epirus]. The
r Venetians also used craftsmen from Roumeli for the fortifications in
Peloponnesus during the peήod 1685-1715. That information comes
from documents of the 31st December 1700 and of 31st of July 1701
(as well as of the year 1713). In these documents the people from
Roumeli were evaluated as «excellent craftsmen» (see notice 16, 17).
Later and until the 19th century the people from Roumeli and the
people of the mountainous area of Lepanto (Kravara) were not
involved in building works. This gap was covered with craftsn1en
from Epirus. Ι assume fr0111 the villages of the n1ountain Tzι~ιn1eYlca
(Τζουμέρκα) - officially Athan1anika 1nountains - (Αθαμανικά 'Ορη),
whicl1 are placed n01ih-east of the city of Arta. τl1ose craftsmen
taught again the art of building in some villages of Roumeli and of

Kravara. Those villages are Dorvitsa (Δορβιτσά) , Sίn1ou (Σίμου),
Palaίopyτgos (Παλαιόπυργος), Megalί Lobotίna (Μεγάλη Λομποτινά) today
Ano Hora (Άνω Χώρα), Kozίtsa (Κοζίτσα) today Abelakίotίssa (Αμπελα
κιώτισσα), Podos (Πόοος), Aral1ova (Αράχοβα), and Sίtίsta (Σιτίστα)
today Grωn1nenί Οχία (Γραμμένη Οζυά). The art of building was so
well known in Sitista that even the wωηen knew how to build. This
is something unique in the new and in the older folk architecture.
The craftsmen of Sitista were so well known and active that the
innocent tradition says those people «built the world ». 'Γhis
traditional phrase concems mostly the big craftsmert villages of
Epirus, West Macedonia, Thrace, Peloponnesus and the craftsmen of
Karpathos (Κάρπαθος) in the Aegean Sea (See paragraph 14-15, 18).
However, the builders from the villages of Kravara were covering
more or less local needs. The big constructions were erected by
craftsmen mostly from Epirus. Particularly, all the bridges of the
ήvers Momos (Μόρνος) and Evinos (Εύηνος) known as Fidaris (Φεί
οαρης) are imputed to those craftsmen. Non local craftsmen (mostly
from Epirus) built the churches, as well. Α good example is the
church of the monastery of Abelakiotissa in the year 1847
(paragraph 35, pictures 23Α, Β, C). Other craftsmen from the
villages of Tzumerca built bell-towers witl1 their own particular
morphology. An example of that is the bell-tower of the village
Simou (See paragraph 32, diagram z, pictures 14, 15).
τl1e information came from publications, from inscήptions and
from construction contracts. Five of those contracts were published
in annex Ι, ΙΙ and ΠΙ.
Writer' Address,
Prof. , Dr-Ing. ARGYRES PETRONOTIS
99-101 Solonos St.
GR 542 48 Thessaloniki
Post Βοχ 170 83

Πετρονώτης (2009) Μάστορες Οικοδόμοι Στην Ναυπακτία

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Πετρονώτης (2009) Μάστορες Οικοδόμοι Στην Ναυπακτία

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Η ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ

ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΧΉ ΤΗΣ

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1821-1941

Γ' ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑ..Κ.ΤΙΑ*

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΩΝ Ι\1ΕΛΕΤΩΝ

Μ~J\ΣΤΟΡΟΙ ΟΙΚΟΔΟΜΟΙ ΣΤΗ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑ*

Αφιεpώνετcι..ι στο Βασiλr; Παπαyεωpyίοu, yιο χιχι

αφοσι ι~θr;χε, δημιοupyc.~ιντας εχεί το Μουσείο

§1 Δεν θα τΊθελα να μLλήσω τ6σο γι.ο: μεμονωμένες περιπτωσεις τεχνι-

του Σι·υλτrΧνοu Σοuλεi.>μάν Β ,

οων.iJ. των Hassa ,

κτία έχει ως στέρεο θεμέλιο τΎJ ΟΎ)μοσίευσΎJ του Χαράλαμπου Χαραλαμπό­

ένα εργολαβικό κατασκευ~ς τΎJς μεγάλΎJς εκκλΎ)σίας στον Πλάτανο Ναυπα­

§3 Επειο~ ΎJ έρευνα τελευταία αναβαθμίζει τΎ)ν παρουσία και το τάλα­

2. Χαρ. Χαραλαμπόπουλος (1983). Σχετικά με το επαγγελματικό γλωσσάριο, τα

δας. Πρβλ σ1)μ. 18: Ν . Γ . Κοντοσόπουλος . Για τα ιψαστόρ'κα» -ή ιψπουλιάρικα» των

κορυφαία απόληξη. Εδώ στο Αργυρό Πηγάδι χαταχοσμούνται με ίδια αψι-

ταμου μέσα στα βουνά. της ανατολικής Πίνδου, 60 χιλιόμετρα δυτιχά.-νοτιο-

θηγητής Παύλος Μυλωνάς: αυτός διακρίνει τρεις οικοδομικές φάσεις, η δεύ­

μήκος σήμερα 24,20 μ. και πλάτος 13,20 μ. (σχ. 1) 5

Νέου. Η εκκλησία του Σταυρού είναι ασυνήθιστα ιδιαίτερης τυπολογίας, δο­

4. Χρήστος Κιχτσιμπίνης (2004).

(Π. Μ. Μυλωνάς, Εχχλησ{ες μετά την Άλωση, Α; σ. 99, ειχ. 12)

Σταυρού ~ταν μόνο τ p ί τ p ο υ λ λ η, με τους τρεις τρούλλους όιαταγμένους

αpχ~ς έγραψα, η εκκλησία στο Αργυρό Πηγάόt οιχοόομ~θηκε από Κpικελ-

απροσδιόριστο χ_ρόνο Πλούμηοες από το Κρίκελλο εγκαταστάθΎJκαν στην

Κρετσαίων, του Μαστραπομ~τσιοuη 8 . Κλείνει ΎJ παρένθεσΎJ.

Τα παραπάνω οΎJμοσιεύματα θέλουν συμπλ~ρωση με αναοίψΎJσΎJ σε συ-

Πuλ-fινΎJς, έργο επιγραφαά χρονολογούμενο «1900 I ΙΟΥΝ I !ΟΥ 15». Το έχτι­

ρας ~ταν ο Ιωάννης Χαραλαμπόποuλος ο «Χαρλαμποuάννης» (π.1838-

πιασε σφuρ[ και μuστρ[ 10 .

10. Χ. Χαραλαμπόπουλος (1983), σσ. 239-240, πλέον προφορικές πληροφορ(ες του

τος Γεωργίου Σταθόπουλου , αρχαιολόγου, την Δευτέρα 2η Μαρτ(ου 1981).

' σε λ ειτουργικαI β ι βλ'ια, σ ' αυτες

γραφες. ' Μ εγαI λο μετα λλ ειο

αντιχε[μενο και το χρόνο κατασχευ~ς, προϋπολογισμό, χρονοδιάγραμμα, και

Ηλιόπουλο, εκπαιοευτιχό στα Κούχουρα Δωρίδας, που μου έστειλε παρόμοιο

είναι ευπρόσιτες, υπάρχουν πολύτιμα άρθρα και σε απρόβλεπτες άλλες 12 .

σελίδων εκκλησιαστικών βιβλίων. Μεγάλη τύχη ε[ναι να βρεθούν σημειώμα-

ρουν και την Ναυπακτία 13 .

μαστόρων, καθώς βέβαια και σε βιβλία - μονογραφίες γι' αυτά τα μαστοροχώρια.

§8 Τέλος η μελέτη ~ρέπει να ολοκληρώνεται με την αρχιτεκτονική

κηση. Διαβάζουμε σχετικά σε επιστολ~ «εκ Πατρών, 18 Ιανουαρίου 1702n

Σάλωνα.. Θα επανέλθουμε σ' αυτό. Στις 31 Δεκεμβρίου 1700, σύμφωνα. με:

ται και σε έγγραφο της 31 Ιουλίου 1701.

14. Ο. Barkan, Ι (1972), σ. 299, αριθ. 1183.

ριό τΎJς τεγέας] 17 .

έπαψε να βγάζει μαστ6ρους. Η Γρανίτσα (τώρα Διακ6πι) τΎJς Δωρίδας 6που

χές του 19ου αι .18 Απομένουν το Κρίκελλο και τα Κράβαρα.

το «lτς - Καλέ» των Ιωαννίνων και συμποσούνταν σε 1410 άτομα. Ακρι­

στους Κρικελλιώτες για πιο μεγάλα έργα καθρεπτίζει ΊJ πετυχΊ)μένΊJ παρου-

το 1846 να χτίσουν τ Υ) μεγάλΊJ εκχλΥ)σία στον πλάτανο). το έτος 1890 ο

ταλαντούχος μάστορας απ6 τΊJν Κοζίτσα (τΊJ σΊ)μεριν~ Αμπελακιώτισσα),

20. Α. Καρκαβίτσας, τ. ΠΙ, σ. 1634.

στους Κραβαρ[τες, θα επιθυμοuσα να παραθέσω μερικές πληροφορίες για

- οt Σιtστ 'νοι1 μαστοp

6χι τους l\1αουτΥJνούς (Μαϋτηνούς), μα.στ6ρους απ6 το Αγγελοχώρι της χερσο­

αλληλεπίόρα.ση των επα.γγελματικι~ν ομ6:.οων των χτιστ6Jν>> 24 .

Ζελιστι νο{ οι χ.αχ.αβάδες~

23. Δημ. Β. Φο{φλας, Νcωπαχτω:χά Θ (1999), σ. 248.

Δηλαδ·ή: Οι Σιστινοι -αυτονόητο - μαστόροι . Οι κάτοικοι της Ζελίστα.ς

ζουσιν οικίας εv Αρτοτίνη, ή εκ του πλησιον χωρίου Σιτίστα, όπου πολλαί

κτία έχει ως στέρεο θεμέλιο τΎJ ΟΎ)μοσίευσΎJ του Χαράλαμπου Χαραλαμπό

ένα εργολαβικό κατασκευ~ς τΎJς μεγάλΎJς εκκλΎ)σίας στον Πλάτανο Ναυπα

§3 Επειο~ ΎJ έρευνα τελευταία αναβαθμίζει τΎ)ν παρουσία και το τάλα

θηγητής Παύλος Μυλωνάς: αυτός διακρίνει τρεις οικοδομικές φάσεις, η δεύ

Νέου. Η εκκλησία του Σταυρού είναι ασυνήθιστα ιδιαίτερης τυπολογίας, δο

Πuλ-fινΎJς, έργο επιγραφαά χρονολογούμενο «1900 I ΙΟΥΝ I !ΟΥ 15». Το έχτι

το «lτς - Καλέ» των Ιωαννίνων και συμποσούνταν σε 1410 άτομα. Ακρι

6χι τους l\1αουτΥJνούς (Μαϋτηνούς), μα.στ6ρους απ6 το Αγγελοχώρι της χερσο

το ΔΎJμοτικό Σχολείο, καταλάβαινε να εφαρμόσει αρχιτεκτονικό σχέδιο. Δού

ριό Πλάτανος,- ~ταν όε ο «μάστορας» (= όάσκαλοc;) του ΒασίλΥJ Χαρ. Β~τ

να.ι, χ.α.ι οι γυναίκες. Οι Σιτιστινές χ.ουβα.λάγα.νε α.πό τα. νταμάρια «Βα.θεια.

ΡΎJ (η Μα.ρούδα. Κ. Μ~τρου) χ.α.ι η Αyχαθάκαινα (YJ Στέλια. Κα.ρα.γιάννη) 35 .

παλαιότερα ακουγόταν ότι κατέβαιναν Μετσοβίτες μαστόροι, ιοίως ξυλογλύ

οικογένειες Μούρτου και Μελίστα. Το έχτισαν στα 1943-1947, και εξοφλή

ντο. Εμπάλλωναν ξεφτισμένες πλευρές, επιόι6ρθωναν σκεπές, άλλαζαν «μά

δούλευαν το χειμώνα . Ένας Αραχοβίτης ό Σαρα.γχα.νίόας, λέγεται, ότι βρέ

κάμποσοι από τους χτιστάόες αpαχοβίτες. Γ. Δ. Κούχ.ουνας, Δ. Ι. Κούχου

δούλευαν στην Ευρυτανία. Η μαρτυρία από το χωριό Σταυροπήγιο Ευρυτα

σκευάσει την οικία. Παναγιώτη Αθα.να.σίου 48 • -Ο χτίστης Απόστολος Ευαγ

συμβόλαια αποόειχνύει Ύ) ομοιότΎ)τα τΎ)ς υπογραφ~ς. Με το πρώτο συμβόλαιο ο «Τέ

Σχ. 4. Χωρίο Ριγάνι (η παλιά Βρόστιανη) Ναυπακτίας. Ναός Κοιμήσεως Θεοτό

.Στα. 1933 ο πρωτομάστορας μα.στρο-Βαγγέλης Μα.νίκα.ς από τΎ) Δορβι