AIΣΘΗΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΙΣ

Οι λέξεις αισθητήριο (sensοr) και μετατροπέας (transducer) χρησιμοποιούνται και

οι δυο στην περιγραφή των συστημάτων μετρήσεων.
Αισθητήριο είναι μία συσκευή, που ανιχνεύει μια αλλαγή σε ένα φυσικό ερέθισμα,
και το μετατρέπει σε ένα σήμα, το οποίο μπορεί να μετρηθεί ή να καταγραφεί. Η
μορφή ενός τέτοιου σήματος μπορεί να είναι τάση, ρεύμα ή φορτίο. Τα
χαρακτηριστικά μεγέθη του είναι πλάτος, συχνότητα και φάση. Έτσι, ένα αισθητήριο
έχει χαρακτηριστικά εισόδου που οφείλονται στο φυσικό μέγεθος ή γεγονός που τον
επηρεάζει και χαρακτηριστικά εξόδου, που σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά του
ηλεκτρικού σήματος εξόδου.
Ένας διαφορετικός ορισμός για το αισθητήριο είναι: μία διάταξη που μετατρέπει μιας
μορφής ενέργεια σε ηλεκτρική.
Ένας ανάλογος ορισμός για τον μετατροπέα είναι: συσκευή που μετατρέπει ισχύ από
ένα σύστημα σε ένα άλλο στην ίδια ή διαφορετική μορφή. Είναι λοιπόν προφανές ότι
ο όρος μετατροπέας είναι γενικότερος του αισθητηρίου και μπορεί να περιλαμβάνει,
εκτός των αισθητηρίων, τα οποία μετατρέπουν κάποια ενέργεια σε ηλεκτρική
ενέργεια, και μηχανισμούς κίνησης (actuatοrs), που μετατρέπουν την ηλεκτρική
ενέργεια σε μηχανική, ή οποιαδήποτε άλλη διάταξη μετατροπής ενός τύπου ενέργειας
σε κάποιον άλλον.
Μια λογική διάκριση των δύο όρων είναι να χρησιμοποιείται το αισθητήριο για το
αντιλαμβανόμενο καθεαυτό στοιχείο και ο μετατροπέας για τη διάταξη αίσθησης συν
ένα σχετικό συνδεδεμένο με αυτήν κύκλωμα. Για παράδειγμα, ένα θερμίστορ θα
ονομάζεται αισθητήριο ενώ ένα θερμίστορ μαζί με μια γέφυρα, προκειμένου να
μετατραπεί η μεταβολή της ηλεκτρικής αντίστασης σε μεταβολή της ηλεκτρικής
τάσης, θα ονομάζεται μετατροπέας. Συνεπώς, πολλοί μετατροπείς εμπεριέχουν ένα
αισθητήριο, ενώ όλα τα αισθητήρια είναι συγχρόνως και μετατροπείς.
Υπάρχουν δύο κατηγορίες αισθητηρίων: τα ενεργά και τα παθητικά. Τα ενεργά για
να λειτουργήσουν απαιτούν εξωτερική τροφοδοσία ενώ τα παθητικά αισθητήρια δεν
χρειάζονται εξωτερική τροφοδοσία αλλά δημιουργούν απ' ευθείας ένα ηλεκτρικό
σήμα, αποκρινόμενα στην εξωτερική διέγερση. Παράδειγμα παθητικού αισθητηρίου
είναι το θερμοζεύγος και ενεργού ο θερμοστάτης. Και τα δύο έχουν είσοδο τη
θερμοκρασία. Το πρώτο όμως έχει έξοδο μεταβαλλόμενη ηλεκτρική τάση, ενώ το
δεύτερο έχει σαν έξοδο μεταβαλλόμενη αντίσταση.

Επιλογή αισθητήρα
Το είδος του αισθητήρα που θα χρησιμοποιηθεί εξαρτάται από τους παράγοντες:

 Φύση των μετρούμενων παραμέτρων

 Κόστος
 Αξιοπιστία
 Ποιότητα της απαιτούμενης πληροφορίας
 Καταλληλότητα της μορφής, για να χρησιμοπιηθεί σε συγκεκριμένο
περιβάλλον
 Ανάγκη αξιοποίησης της πληροφορίας άμεσα, μετά από κάποιο χρόνο ή σε
άλλη θέση.

1
Διάκριση αισθητηρίων ανάλογα με το είδος του ηλεκτρικού σήματος που
παρέχουν στην έξοδο τους

Αισθητήρια αναλογικής εξόδου

Το σήμα στην έξοδο είναι αναλογικό (analog) με την έννοια του συνεχούς . Το
μέγεθος της μετρούμενης μεταβλητής είναι ανάλογο του πλάτους της τάσης που
δίδει το αισθητήριο. Βασικό τους μειονέκτημα είναι το γεγονός ότι η το ηλεκτρικό
σήμα που δίδουν μπορεί να αλλοιωθεί από τον (ηλεκτρικό) θόρυβο (παράσιτα). Έτσι
θα έχομε σφάλμα στη μέτρηση. Στο σχήμα φαίνεται πως το σήμα του οργάνου μπορεί
να ‘παραμορφωθεί’ από τον ηλεκτρικό θόρυβο καθώς αυτό μεταφέρεται με καλώδιο
από το αισθητήριο στον Η/Υ ή το όργανο μέτρησης της τάσης. Το αισθητήριο κάποια
χρονική στιγμή δίδει ας πούμε 4.1 Volts, και στον Η/Υ φτάνουν 4.2 Volts λόγω του
θορύβου. Σε ένα βιομηχανικό περιβάλλον τέτοιοι ηλεκτρικοί θόρυβοι είναι
αναπόφευκτοι.

Αισθητήρια ψηφιακής εξόδου

Το σήμα στην έξοδο είναι ψηφιακό δηλαδή παίρνει διακριτές τιμές . Η πληροφορία
για το μέγεθος του μετρουμένου μεγέθους είναι υπό μορφή δυαδικού αριθμού ή
σειράς παλμών. Στη περίπτωση αυτή η μέτρηση δεν αλλοιώνεται τόσο εύκολα. Η
πληροφορία εδώ δεν είναι στο πλάτος της τάσης άρα ακόμη κι αν αυτό αλλοιωθεί
λίγο η πληροφορία μπορεί να διατηρείται όπως θα δούμε κατά τη ανάλυση σχετικών
οργάνων.

2
ΤΥΠΟΙ ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΩΝ

Οι πιο διαδεδομένοι τύποι μετατροπέων είναι οι ακόλουθοι:

Ηλεκτρομηχανικός τύπος
Στηρίζεται για την λειτουργία του στο νόμο επαγωγής του Faraday. Παράδειγμα
μετατροπέα είναι ο μετατροπέας ταχύτητας ο οποίος αποτελείται από ένα πηνίο που
κινείται σε μαγνητικό πεδίο με την ταχύτητα που θέλουμε να μετρήσουμε. Η
επαγόμενη τάση είναι ανάλογη της ταχύτητας.

Σχ. 1: Νόμος της επαγωγής του Faraday

Τύπος ποτενσιόμετρου
Ένας τέτοιος τύπος φαίνεται στο επόμενο σχήμα.

Σχ. 2: Mετατροπέας ποτενσιόμετρου

Η τάση εξόδου είναι:

3
H παραπάνω σχέση ισχύει όταν η αντίσταση φορτίου είναι πρακτικά άπειρη.
Διαφορετικά η σχέση γίνεται:

όπου ο παράλληλος συνδυασμός.

Η μεταβλητή επαφή του ποτενσιόμετρου κινείται κάτω από την επίδραση του
φυσικού μεγέθους που πρόκειται να μετρηθεί. (π.χ. πίεση, θέση) και έτσι
μεταβάλλεται η αντίσταση .Αν δεχθούμε ότι τότε η τάση εξόδου
μεταβάλλεται ανάλογα με την μεταβολή του μετρούμενου φυσικού μεγέθους.

Οι μετατροπείς του τύπου ποτενσιόμετρου έχουν τα εξής πλεονεκτήματα:

 Έχουν ισχυρό σήμα εξόδου το οποίο συχνά δεν χρειάζεται ενίσχυση.

 Λειτουργούν και σε συνεχές και σε εναλλασσόμενο ρεύμα.
 Είναι σχετικά φτηνά και εγκαθίστανται εύκολα.

Τα σημαντικότερα μειονεκτήματα είναι:

 Επηρεάζονται από την θερμοκρασία.

 Πρέπει να είναι κλειστού τύπου για προστασία από τη σκόνη και την υγρασία.
 Παρουσιάζουν σημαντική αντίσταση τριβής στο σημείο επαφής της
μεταβλητής αντίστασης.
 Έχουν μικρό εύρος ζώνης συχνοτήτων δηλαδή απόκρίνονται στις χαμηλές
συχνότητες.
 Είναι ευαίσθητοι σε κραδασμούς.
 Είναι σχετικά ογκώδεις.
 Εμφανίζουν με την πάροδο του χρόνου προβλήματα θορύβου.

Τύπος διαφορικού μετασχηματιστή

Είναι κατάλληλος για τη μέτρηση μεγάλων αποστάσεων. Αποτελείται από ένα
πρωτεύον, δύο δευτερεύοντα και ένα κινητό οπλισμό, ο οποίος κινείται κάτω από την
επίδραση του μετρούμενου μεγέθους.

Σχ. 3: Mετατροπέας διαφορικού τύπου με AC έξοδο

4
 Σχ. 4: Mετατροπέας διαφορικού τύπου με DC έξοδο

Ο διαφορικός μετασχηματιστής αποτελείται από το πρωτεύον πηνίο δύο

δευτερεύοντα και ένα κινητό οπλισμό ο οποίος κινείται κάτω από την επίδραση του
μετρούμενου μεγέθους. Καθώς ο πυρήνας κινείται ο διαφορικός μετασχηματιστής
παράγει ένα εναλλασσόμενο σήμα που δίνει πληροφορίες για το μέγεθος και τη
διεύθυνση μετακίνησης του πυρήνα. Συχνά χρειάζεται η τάση εξόδου να είναι
συνεχής οπότε χρησιμοποιείται το κύκλωμα προσαρμογής του σχ. Το μέγεθος της
συνεχούς τάσης εξόδου παριστά το μέγεθος της μετακίνησης από τη θέση ισορροπίας
και η πολικότητα της εξόδου δείχνει τη διεύθυνση μετακίνησης του πυρήνα. Όταν ο
πυρήνας είναι συμμετρικά τοποθετημένος ως προς τα πηνία (θέση ισορροπίας) οι
τάσεις στις αντιστάσεις αλληλοαναιρούνται και έτσι η τάση εξόδου είναι μηδενική.
Όταν ο πυρήνας μετακινηθεί η τάση στη μια αντίσταση αυξάνει ενώ στην άλλη
μειώνεται, η διαφορά τους εμφανίζεται στην έξοδο και εκφράζει την θέση του πυρήνα
ως προς τη θέση ισορροπίας.
Ένα σημαντικό πλεονέκτημα των διαφορικών μετασχηματιστών είναι ότι το σήμα
εξόδου τους είναι ισχυρό.
Τα σημαντικότερα μειονεκτήματα είναι:

 Πολλοί πραγματικοί διαφορικοί μετασχηματιστές επηρεάζονται από τους

κραδασμούς.
 Η ισχύς εισόδου μειώνεται από απώλειες δινορευμάτων και υστέρησης.
 Το φαινόμενο γίνεται εντονότερο στις υψηλότερες συχνότητες της τάσης
τροφοδοσίας.

Τύπος πιεζοαντίστασης
Το φαινόμενο της πιεζοαντίστασης οφείλεται στην εξάρτηση της ειδικής αντίστασης
ενός υλικού από τη μηχανική τάση την οποία δέχεται και εμφανίζεται σε
μονοκρυστάλλους ημιαγωγικών υλικών.
Ο μετατροπέας τύπου πιεζοαντίστασης στηρίζεται στην εξής αρχή. Αν ασκηθεί μια
δύναμη εφελκυσμού επάνω σε ένα σύρμα το μήκος l του σύρματος αυξάνεται κατά Δl
με αποτέλεσμα η ηλεκτρική αντίσταση R του σύρματος να μεταβληθεί κατά ΔR.
Ισχύει στην περίπτωση η σχέση:

5
Όπου G ο συντελεστής μεταβολής (Gage factor). O συντελεστής μπορεί να αναλυθεί
σε τρείς όρους, ένας εκφράζει την μεταβολή της αντίστασης λόγω της μεταβολής του
μήκους του σύρματος, ο δεύτερος εκφράζει την μεταβολή της αντίστασης λόγω της
μεταβολής της διατομής του σύρματος και ο τρίτος όρος εκφράζει την μεταβολή της
αντίστασης λόγω του φαινομένου πιεζοαντίστασης (δηλαδή της μεταβολής της
ειδικής αντίστασης ρ του σύρματος λόγω της καταπόνησης).
Με μετατροπέα πιεζοαντίστασης μπορεί να μετρηθεί παραμόρφωση, δύναμη, πίεση,
τάση φόρτισης. Οι μετατροπείς αυτού του τύπου μπορούν να κατασκευαστούν από
μέταλλα και από ημιαγώγιμα υλικά.
Υπάρχουν δύο κατηγορίες μετατροπέων τύπου πιεζοαντίστασης, προσκολλημένης
και ελεύθερης.

Σχ. 5: Mετατροπέας με προσκολλημένη πιεζοαντίσταση

Σχ. 6: Mετατροπέας με ελεύθερη πιεζοαντίσταση

6
Σχ. 7: Τέσσερις πιεζοαντιστάσεις σε γέφυρα Wheatstone (Διάφραγμα πιεζοαντίστασης)

Τα πιο σημαντικά πλεονεκτήματα είναι:

 Έχουν πολύ καλή στατική και δυναμική συμπεριφορά και μεγάλη ακρίβεια.
 Λειτουργούν με συνεχές και εναλλλασσόμενο ρεύμα.

Πιεζοηλεκτρικός τύπος
Το πιεζοηλεκτρικό φαινόμενο
Ανακαλύφθηκε το 1880 από τους Pierre και Curie. Όταν ένας κρύσταλλος πιέζεται
δηλαδή υφίσταται μηχανική τάση ηλεκτρικά φορτία αντίθετου πρόσημου
εμφανίζονται στις απέναντι πλευρές του. Το φορτίο είναι ανάλογο της μηχανικής
τάσης.
Οι μετατροπείς πιζοηλεκτρικού τύπου χρησιμοποιούν πιεζοηλεκτρικούς
κρυστάλλους. Οι κρύσταλλοι αυτοί όπως ο κρύσταλλος quartz, όταν βρεθούν υπό
πίεση παράγουν ένα ηλεκτρικό φορτίο. Το φορτίο αυτό φορτίζει τον πυκνωτή που
σχηματίζεται μεταξύ των δύο επιφανειών του κρυστάλλου και έτσι αναπτύσσεται μια
τάση στα άκρα του.

Σχ.8: Το πιεζοηλεκτρικό φαινόμενο

Οι μετατροπείς πιεζοηλεκτρικού τύπου δεν απαιτούν εξωτερική πηγή.

Οι πιεζοηλεκτρικοί κρύσταλλοι λειτουργούν και αντίστροφα. Αν βρεθούν σε
διαφορά δυναμικού αλλάζει το σχήμα τους (συστέλλονται ή διαστέλλονται).

7
Οι μετατροπείς αυτοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μέτρηση πίεσης, δύναμης,
επιτάχυνσης. Οι κρύσταλλοι αυτοί χρησιμοποιούνται και ως βελόνες πικ-απ. Καθώς
γυρίζει ο δίσκος ο κρύσταλλος παρακολουθεί τις αυλακώσεις του και
παραμορφώνεται. Έτσι αναπτύσσεται μια τάση η οποία στη συνέχεια ενισχύεται.

Φωτοηλεκτρικός τύπος
Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε σε ηλεκτρικά φαινόμενα, που εμφανίζονται όταν
προσπέσει φως σε ορισμένα φωτοευαίσθητα υλικά, τροποποιεί την αγωγιμότητα τους.

Θερμοηλεκτρικός τύπος
Είναι κυρίως το θερμοζεύγος το οποίο αποτελείται από δύο διαφορετικά μέταλλα των
οποίων το ένα άκρο είναι κοινό ενώ τα άλλα δύο είναι ελεύθερα. Αν υπάρχει διαφορά
θερμοκρασίας μεταξύ του κοινού άκρου και των ελεύθερων άκρων αναπτύσσεται μια
θερμοηλεκτρική τάση μεταξύ των ελεύθερων άκρων που εξαρτάται από τη διαφορά
θερμοκρασίας.

Σχ. 9: Θερμοζεύγος ή θερμοηλεκτρικό στοιχείο

8
Τύπος μεταβλητής ηλεκτρικής αντίστασης
Ανήκουν οι μετατροπείς το κύριο στοιχείο των οποίων είναι μια ηλεκτρική αντίσταση
η τιμή της οποίας εξαρτάται από κάποιο φυσικό μέγεθος. Η τιμή της αντίστασης
μπορεί να αυξάνεται ή να μειώνεται με την αύξηση της θερμοκρασίας. Σ΄αυτή τη
κατηγορία περιλαμβάνονται τα θερμίστορ και οι ανιχνευτές θερμοκρασίας με
μεταβλητή αντίσταση RTD-Resistance temperature detectors.
Τα θερμίστορ είναι τα πιο δημοφιλή αισθητήρια θερμοκρασίας και αποτελούνται
ουσιαστικά από μια αντίσταση με μεγάλο θερμικό συντελεστή αντίστασης. Τα
θερμίστορ είναι ημιαγωγοί διαφόρων γεωμετρικών σχημάτων.

Σχ. Διάφορα θερμίστορ

Σχ. 10: Αντίσταση του θερμίστορ σε συνάρτηση με τη θερμοκρασία

Η αντίσταση των θερμίστορ σε συνάρτηση με τη θερμοκρασία δεν ακολουθεί τον

γραμμικό νόμο όπως τα μέταλλα, αλλά τον εκθετικό. Ως αισθητήρια θερμοκρασίας η
λειτουργία τους στηρίζεται στην μεταβολή της ηλεκτρικής αντίστασης τους λόγω
μεταβολής της θερμοκρασίας. Η αντίσταση του θερμίστορ μειώνεται καθώς η
θερμοκρασία αυξάνει, αντίθετα από τα RTD.

9
Τύπος θερμοδιαστολής
Ανήκουν οι μετατροπείς που στηρίζονται στη μεταβολή του όγκου ενός υλικού λόγω
μεταβολής της θερμοκρασίας του.

Ημιαγωγικοί μετατροπείς θερμότητας

Στην κατηγορία των ημιαγωγικών μετατροπέων ανήκουν οι αντιστάσεις, οι δίοδοι και
τα ολοκληρωμένα κυκλώματα. Οι μετατροπείς αυτοί έχουν γρήγορη απόκριση και
κατασκευάζονται με βάση την αρχή ότι η τάση της διόδου βάσης-εκπομπού σε ορθή
πόλωση ενός τρανζίστορ πυριτίου εξαρτάται από την θερμοκρασία. Καθώς η
θερμοκρασία αυξάνεται η τάση μειώνεται. Οι ημιαγωγικές αντιστάσεις έχουν θετικό
συντελεστή θερμοκρασίας και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε γέφυρα όπως τα RTD
και τα θερμίστορ. Τα ολοκληρωμένα κυκλώματα κατασκευάζονται ώστε να
συμπεριφέρονται ως πηγές ρεύματος των οποίων η ένταση εξαρτάται από τη
θερμοκρασία. Τα κυκλώματα αυτά χρησιμοποιούνται ως μετατροπείς θερμοκρασίας
που είναι γραμμικοί και εύκολοι στη χρήση.

Χωρητικός τύπος
Οι χωρητικού τύπου μετατροπείς είναι απλοί από μηχανική άποψη, αποτελούνται από
δύο ηλεκτρικά αγώγιμους δίσκους που είναι τοποθετημένοι ώστε να σχηματίζουν τις
πλάκες ενός πυκνωτή. Η τιμή της χωρητικότητας εξαρτάται από το διηλεκτρικό υλικό
που χρησιμοποιείται, από την απόσταση μεταξύ των δίσκων και την επιφάνεια των
δίσκων. Η σχετική θέση των οπλισμών του πυκνωτή εξαρτάται από το μετρούμενο
μέγεθος. Για παράδειγμα αν μετρούμενο μέγεθος είναι η πίεση αυτή ασκεί μια
δύναμη στον κινητό οπλισμό του μετατροπέα και μεταβάλλει την θέση του ως προς
τον άλλο οπλισμό. Έτσι αλλάζει η χωρητικότητα του πυκνωτή. Στην περίπτωση που
και οι δύο οπλισμοί είναι ακίνητοι και μεταβάλλεται η στάθμη του διηλεκτρικού, τότε
πρόκειται για ρευστό.

Σχ. 11: Αρχή λειτουργίας μετατροπέα χωρητικού τύπου

Οι χωρητικού τύπου μετατροπείς χρησιμοποιούνται ως στοιχεία γέφυρας

εναλλασσόμενου ρεύματος. Η χρήση τους περιορίζεται σε περιπτώσεις που
παρουσιάζουν συγκεκριμένα πλεονεκτήματα όπως στην καταμέτρηση μιας μικρής
φόρτισης στην κάψα ενός υψομετρικού οργάνου ενός αεροπλάνου, ή εκεί που η

10
ηλεκτρική ασφάλεια είναι μεγάλης σημασίας όπως στο μετρητή καυσίμων του
αεροπλάνου.

Επαγωγικός τύπος
Οι μετατροπείς αυτού του τύπου χρησιμοποιούνται ως στοιχεία γέφυρας
εναλλασσόμενου ρεύματος. Συνήθως χρησιμοποιείται το ποτενσιόμετρο το οποίο έχει
μειονεκτήματα επειδή περιλαμβάνει μια ολισθαίνουσα επαφή. Μεταξύ της
ολισθαίνουσας επαφής και της αντίστασης του ποτενσιόμετρου εμφανίζεται
διακοπτόμενη επαφή. Για την αποφυγή του προβλήματος που δημιουργείται
χρησιμοποιούμε τους επαγωγικούς μετατροπείς που δεν περιλαμβάνουν αγωγή μέσω
κάποιας επαφής. Αποτελούνται από ένα κινούμενο οπλισμό ,ένα στάτη από
μαγνητικό υλικό, καθώς και ένα σύστημα από πηνία που έχουν μαγνητική ζεύξη η
οποία μπορεί να μεταβάλλεται σε κάθε μετατόπιση του οπλισμού. Τα πιο γνωστά
είδη αυτών των μετατροπέων είναι ο συγχρομετασχηματιστής, ο διαφορικός
μετασχηματιστής γραμμικής μεταβολής. Στηρίζονται στη μεταβολή της αυτεπαγωγής
ενός πηνίου με πυρήνα όταν αλλάζει η θέση του πυρήνα. Όταν μετακινηθεί ο πυρήνας
ή ο οπλισμός του πυρήνα κάτω από την επίδραση του μετρούμενου μεγέθους η
αυτεπαγωγή της διάταξης μεταβάλλεται.

Σχ. 12: Αρχή λειτουργίας μετατροπέα επαγωγικού τύπου

Τύπος Hall και μαγνητοαντίστασης

Βασίζονται στο φαινόμενο Hall, σύμφωνα με το οποίο αν ένας ημιαγωγός βρίσκεται
μέσα σ’ ένα μαγνητικό πεδίο και διαρρέεται από ρεύμα κάθετο προς το μαγνητικό
πεδίο, τότε ο ημιαγωγός εμφανίζει τάση στα άκρα του.

11
Πίνακας 1: Σχέση φυσικών μεγεθών και αρχής μετατροπής αισθητήρων

12
13