PERTIDAKSAMAAN

A. Definisi
Pertidaksamaan adalah kalimat terbuka dimana ruas kiri dan kanan dihubungkan oleh satu tanda >, <,  ,  , dan  .
B. Sifat-Sifat Pertidaksamaan
Jika a > b maka :
1. ac> bc
a.c  b.c 

2. a b c  0

c c 
a.c  b.c 

3. a b c  0

c c 
1 1
4. 
a b

C. Jenis-Jenis Pertidaksamaan
1. Pertidaksamaan Linier
Bentuk Umum: a x b
Bentuk Umum: a xb  c xd
a xc x  d b
HP:xa  c   d  b
Bentuk Umum: a x+b <c x+d <e x+ f
I. a x  b  c x  d
a xc xd b
xa  c   d  b
II. c xd e x f
c x e x f  d
xc  e  f  d
HP: I  II

Contoh:

Tentukan penyelesaian pertidaksamaan berikut:

1. 4x 3
2. 8 x 16
3. 3 x  4 19
4. x  5 3 x  5
5. 3 x  4  x  12  2 x  10

Penyelesaian:
1. 4x  3
3
x
4
3
HP: x
4

2. 8 x  16

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 1

 16
x
8
x2
HP: x  2

3. 3x  4  19
3 x  19  4
3x  15
x5
HP: x  5

4. x  5  3x  5
x  3x  5  5
 2 x  10
x  5
HP: x  5

5. 3x  4  x  12  2 x  10

I II
I. 3x  4  x  12
3x  x  12  4
2x  8
x4
II. x  12  2 x  10
x  2 x  10  12
 x  2
x2
HP: I  II 0 2 4 6
: x  4   x  2
: 2 x4

2. Pertidaksamaan Kuadrat
Bentuk Umum: ax2  bx  c  0
ax2  bx  c  0
Bentuk Umum: ax2  bx  c  0
ax2  bx  c  0

Cara Penyelesaian:
 Positifkan a
 Cari akar-akar x1 , x2  x1  x2
 Tentukan HP
" " , " " HP: x  x2 atau x  x1
" ", " " HP: x2  x  x1

Contoh:
Tentukan penyelesaian pertidaksamaan berikut:
1. x2  x  6  0
2. 4  x2  0
3. x 2  x  12  0
4. x 2  13 x  40  0

Penyelesaian:

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 2

 1. x2  x  6  0
x  3x  2  0
x1  3  x2  2 ++ ++++ -------------------- ++++++
HP: x  2 atau x  3 -2 0 3

2. 4  x2  0
x2  4  0
x  2x  2  0 +++++++ ---------------- +++++

x1  2  x2  2 -4 -2 0 2 4
HP:  2  x  2

3. x 2  x  12  0
x  4x  3  0 +++++ -------------------- +++++

x1  4  x2  3 -3 0 4
HP:  3  x  4

4. x 2  13 x  40  0
x  5x  8  0
x1  5  x2  8
HP:  8  x  5 ++++++ -------------------- +++++
-8 -5

3. Pertidaksamaan Akar
Bentuk Umum: f ( x)  c ; c0
f ( x)  c ; c0
f ( x)  c ; c0
f ( x)  c ; c0

Cara penyelesaian:
1. f ( x)  0
2. Kuadratkan ruas kiri dan ruas kanan
3. Tentukan HP
1 2

Contoh:
Tentukan penyelesaian pertidaksamaan berikut ini:
1. x3  2
2. 4x  5  5

Penyelesaian:
1. x3  2
I. x3 0
x3
II.  2
x  3  22
x3 4
x7
HP: I  II 3 7
x  3  x  7
3 x 7
2. 4x  5  5

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 3

 I. 4x  5  0
4 x  5
5
x
4
II.  2
4 x  5  52
4 x  5  25
4 x  20
x5
HP : I  II  54 5

 5
HP :  x      x  5
 4
HP : x5

Bentuk Umum: f ( x)  g ( x)
f ( x)  g ( x)
f ( x)  g ( x)
f ( x)  g ( x)

Cara penyelesaian:
1. f ( x)  0
2. g ( x)  0
3. Kuadratkan ruas kiri dan ruas kanan
4. Tentukan HP
HP: 1  2  3

Contoh:
Tentukan penyelesaian pertidaksamaan berikut ini:
1. 2x  2  x  4
2. 3x  3  x  9

Penyelesaian:
1. 2x  2  x  4
I. 2x  2  0
2 x  2
HP: x  1
II. x40
HP: x  4
III.   
2
2x  2  x  4  2

2x  2  x  4
2x  x  4  2 -4 -1 2
HP: x2
HP : I  II  III
: x  1  x  4  x  2
: x2

2. 3x  3  x  9
I. 3x  3  0
3x  3
x 1

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 4

 II. x90
x  9
III.   
2
3x  3  x  9 
2

3x  3  x  9
3x  x  9  3
2 x  12 -9 1 6
x6

HP : I  II  III
:  x  1   x  9  x  6
: 1 x  6

4. Pertidaksamaan Mutlak
Bentuk Umum: f ( x)  c ; c0
HP :  c  f ( x)  c
Bentuk Umum: f ( x)  c ; c  0
HP : f ( x)  c atau f ( x )  c
Bentuk Umum: f ( x)  g ( x)
f ( x)  g ( x)

Caranya:
 Kuadratkan ruas kiri dan ruas kanan

a f ( x)  b f ( x)  c  0
2
Bentuk Umum:

a f ( x)  b f ( x)  c  0
2

Caranya:
 Misalkan f ( x)  p maka ap2  bp  c  0
ap2  bp  c  0
 Faktorkan
 Kembalikan hasil ke fungsi f (x)

Contoh:
Tentukan penyelesaian pertidaksamaan berikut:
1. x2  2  1
2. x2 3
3. 2 x 1  x  2
x  2  4 x  2  12
2
4.

5. 2x  1  x  3

Penyelesaian:
1. x2  2  1
 1  x2  2  1
 1  2  x2  1  2
1  x2  3
1  x   3
 3  x  1 atau 1 x  3
HP :  3  x  1 atau 1  x  3

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 5

 2. x2 3
x  2  3 atau x  2  3
x  5 atau x  3  2
x  1
HP : x  5 atau x  1

3. 2 x 1  x  2
2x  2  x  2
2 x  22  x  22
4 x 2  8x  4  x 2  4 x  4
3x 2  12 x  0
x2  4x  0
x x  4   0
0 x4
HP : 0  x  4

x  2  4 x  2  12
2
4.

Misal: x2  p sehingga p 2  4 p  12

p 2  4 p  12
p 2  4 p  12  0
 p  6 p  2  0
p  6  p  2
2 p6
2 x2 6
x2 6
6 x26
62 x 62
8  x  4
HP :  8  x  4

5. 2x  1  x  3
2 x  12  x  32
4x2  4x  1  x2  6x  9
3x 2  2 x  8  0
3x  4x  2  0
x 4
3 atau x  2
HP : x 4
3 atau x  2

5. Pertidaksamaan Polinom
Bentuk Umum: x  a p x  bq x  c r  0
x  a p x  bq x  c r  0
Cara:
 Cari akar pada setiap suku
 Susun akar pada garis bilangan (dari akar terkecil sampai akar terbesar)
 Tentukan tanda pada ujung paling kanan

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 6

  Lihat pangkat
- Pangkat genap  tanda tetap
- Pangkat ganjil  tanda berubah
 Tentukan HP
" " , " "  HP : tanda +
" " , " "  HP : tanda –

Contoh:
Tentukan penyelesaian dari pertidaksamaan:

 x  3  x  6   x  4   x  8 
2 4 7 9
0

Penyelesaian:

 x  3  x  6   x  4   x  8 
2 4 7 9

   
3 6 -4 -8

+ - + + + HP :  8  x  4
-8 -4 3 6

6. Pertidaksamaan Pecahan
f ( x)
Bentuk Umum:  0 ; g ( x)  0
g ( x)
f ( x)
 0 ; g ( x)  0
g ( x)

Cara penyelesaiannya:
 Kalikan pembilang dengan penyebut
 Cari akar pada setiap suku
 Susun akar pada garis bilangan (dari akar terkecil sampai akar terbesar)
 Tentukan tanda pada ujung paling kanan
 Lihat pangkat
- pangkat genap  tanda tetap
- pangkat ganjil  tanda berubah
 Tentukan HP
" " , " "  HP : tanda +
" " , " "  HP: tanda -

Contoh:
Tentukan penyelesaian pertidaksamaan berikut:
x2  4x  4
1. 0
x 2  x  12
x 1 x 1
2. 
x2 x4
2x  5
3. 1
x 1
2
4. 3
x3
3x  2
5. 1
x

Penyelesaian:
x2  4x  4
1. 0
x 2  x  12

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 7

 x  2x  2  0 ; x  3 x  4
x  3x  4
&

x  22  0
x  3x  4
+ ------------ +

x  22 x  3x  4  0 -4 2 3

  
2 3 -4
HP : 4 x3

x 1 x 1
2. 
x2 x4
x 1 x 1
 0
x2 x4
x  1x  4  x  1x  2  0
x  2x  4
x  
 3x  4  x 2  x  2
2
0

x  2x  4
4x  2
 0 ; x  2, x  4
x  2x  4
- + - +

 4x - 2  x - 2  x+4   0 -4 1
2 2

HP : x  4 atau 1
2 x2

2x  5
3. 1
x 1
2x  5
1  0
x 1
2x  5 x  1
 0
x 1 x 1
2 x  5  ( x  1)
0
x 1
2x  5  x  1
0
x 1
x6
 0 ;x 1
x 1
x  6x  1  0
 
-6 1 + ---------- +
-6 1
HP : x  6 atau x 1

2
4. 3
x3
2
3 0
x3
2 3 x  3
 0
x3 x3
2  3 x  3
0
x3

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 8

 2  3x  9
0
x3
11  3 x
 0 ;x  3
x3
11  3x x  3  0
  -- +++++++ --
11 11
3 3 3 3

HP : 3  x  113

3x  2
5. 1
x
3x  2
1  0
x
3x  2 x
 0
x x
2x  2
0 ; x0
x
x2 x  2  0
 
0 1 +++ -------- +++
0 1
HP : 0  x 1

7. Pertidaksamaan Logaritma
Bentuk Umum: log f ( x)  a log g ( x)
a

Jika a  1  I. f ( x)  0
II. g ( x)  0 HP: I  II  III
III. f ( x)  g ( x)

Bentuk Umum: log f ( x)  a log g ( x)

a

Jika a  1  I. f ( x)  0
II. g ( x)  0 HP: I  II  III
III. f ( x)  g ( x)

Bentuk Umum: log f ( x)  a log g ( x)

a

Jika 0  a  1  I. f ( x)  0
II. g ( x)  0 HP: I  II  II
III. f(x) > g(x)

Bentuk Umum: log f ( x)  a log g ( x)

a

Jika 0  a  1  I. f ( x)  0
II. g ( x)  0 HP: I  II  III
III. f(x) < g(x)

Contoh:
Tentukan himpunan penyelesaian pertidaksamaan berikut:
1.
2
log4 x  4  2logx  2
log 2 x  2   2 log  x  3
1 1
2
2.

Penyelesaian:

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 9

 1.
2
log4 x  4  2 logx  2
I. 4 x  4  0
4x  4
x 1
II. x  2  0
x2
III. 4 x  4  x  2
3x  2
2
x
3
HP : I  II  III 2
3 1 2

2
: (x  1)  ( x  2 )  ( x  )
3
: 

log 2 x  2   2 log  x  3
1 1
2
2.
I. 2 x  2  0
2x  2
x 1
II. x  3  0
x  3
III. 2 x  2  x  3
2x  x  3  2 -3 1 5
x5
HP : I  II  III
: ( x  1 )  ( x  3 )  ( x  5 )
: 1 x  5

Tetty Natalia Sipayung, S.Si., M.Pd. Hal. 10