ΒΟΗΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ (Α' ΜΕΡΟΣ) - ΚΕΤΣΕΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΣ

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΙΣΤΟΡΙΑΣ
-Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ-
(Α’ ΜΕΡΟΣ)
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΣΤΓΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
Κετσετζόγλου Νίκος
-Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας-
Mail: nikosketsetzoglou@gmail.com
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ 4
2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ
Η «ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ» 18
3. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ 34
4. Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ 53
5. Η ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΤΗΜΑΤΩΝ 75
6. Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΟΡΥΧΕΙΩΝ 98
7. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ 114
8. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 134
9. ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΡΓΑ 154
10. ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΩΝ 176
11. ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ 200
12. Η ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΟΥ 1893 ΚΑΙ Ο ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ 218
13. ΤΟ ΕΞΩΕΛΛΑΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 236
14. ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ 264

15. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ 284
16. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1910-1922 301
17. Ο Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 327
18. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1922-1936 345
19. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ 358
20. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ 372
21. Η ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 386
22. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1932 403
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 419
Το βοήθημα που κρατάς στα χέρια σου αποτελεί το πρώτο μου βοήθημα για την τάξη της Γ’ Λυκείου.
Φυσικά, η πρώτη αυτή απόπειρα θα είχε να κάνει με τη μεγάλη μου αγάπη, την Ιστορία…
Ο λόγος που έγραψα ή λίγο πιο σωστά … επιμελήθηκα αυτό το βοήθημα είναι για να σε βοηθήσω με
όλες μου τις δυνάμεις σε αυτή τη δύσκολη και τελευταία χρονιά της σχολικής σου ζωής.
Η Ιστορία είναι ένα μάθημα το οποίο ως επί το πλείστον δεν αρέσει σε πολλά παιδιά (πιθανόν και
σένα). Και νομίζω πως ξέρω ένα βασικό λόγο… Δεν μπορείς την αποστήθιση… Ναι! Συμφωνώ, η Ιστορία
δεν μαθαίνεται ουσιωδώς με αποστήθιση, είναι η αλήθεια. Ναι, έχεις δίκιο, είναι δύσκολο να μάθεις
όλα αυτά τα κατεβατά απ’ έξω… Αυτό εξάλλου, όπως είπα, σε έχει απομακρύνει (κατά πάσα
πιθανότητα) από την επιστήμη αυτή… Όμως (υπάρχει και αυτό το όμως), η κατάσταση αυτή δεν
μπορεί να αλλάξει άμεσα. Γι’ αυτό εγώ και εσύ μαζί πρέπει να προσαρμοστούμε σε αυτή την
κατάσταση! Αυτό θα κάνουμε και έτσι θα πετύχουμε!
Μέσα λοιπόν από αυτό το βοήθημα (και με την προσπάθεια και την υπομονή(!) σου) θα βρούμε τον
ιδανικό τρόπο αποστήθισης για εσένα, θα καταλάβουμε το τι ακριβώς πρέπει να γνωρίζουμε για την
κάθε ενότητα, θα μάθουμε και θα ΚΑΤΑΝΟΗΣΟΥΜΕ την Ιστορία, θα εξασκηθούμε σε οποιαδήποτε μα
οποιαδήποτε άσκηση που μπορεί να ζητηθεί στις εξετάσεις και θα φροντίσουμε να πας στις εξετάσεις
προετοιμασμένος/η για το ΟΤΙΔΗΠΟΤΕ… Ό,τι μα ό,τι και να «πέσει», εσύ θα το γνωρίζεις. Αναλυμένο
από την κάθε μα κάθε πλευρά…
Για να μη μακρηγορώ όμως…. Το βοήθημα είναι χωρισμένο σε 22 ενότητες (μη ξεχνάς ότι κρατάς το
α’ μέρος της ύλης σου). Η κάθε ενότητα έχει 10 υποενότητες, οι οποίες βήμα-βήμα εξαντλούν και
αναλύουν πλήρως το εκάστοτε μάθημα. Τα μέρη αυτά είναι τα εξής:
Α. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ
Β. ΣΤΟΧΟΙ
Γ. ΧΩΡΟΣ - ΧΡΟΝΟΣ
Δ. ΚΥΡΙΩΣ ΜΑΘΗΜΑ
i. ΜΑΘΑΙΝΩ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥΣ
ii. ΜΑΘΑΙΝΩ ΑΠΑΝΤΗΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
ΣΤ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ
Ζ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ
Η. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Σ/Λ
Θ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΟΡΙΣΜΩΝ
Ι. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ
Αφιερώνω αυτό το βιβλίο σε σένα,

που καθημερινά με βελτιώνεις σαν άνθρωπο.
Κετσετζόγλου Νίκος, -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας-
Αύγουστος 2018.
1. ΤΑ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Στο μάθημα αυτό θα διδαχτούμε και θα ενημερωθούμε σε ένα γενικό πλαίσιο για το ποια
ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας
της. Ειδικότερα, θα μάθουμε για το ποια ήταν η έκταση και ο πληθυσμός της χώρας, ποιες
προσπάθειες έκαναν οι Έλληνες αγρότες για να επιβιώσουν καθώς και για τη μετακίνηση
μεγάλων πληθυσμών προς τα αστικά κέντρα.
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για την αρχική έκταση και τον πληθυσμό του ελληνικού κράτους.
2. Να κατανοήσω τα βασικά προβλήματα των αγροτών κατοίκων της χώρας και τις
προσπάθειές τους για επιβίωση.
3. Να αντιληφθώ τη μετακίνηση των κατοίκων και το πού στόχευε.
Γ. ΧΩΡΟΣ–ΧΡΟΝΟΣ
Ελληνικό κράτος
1830 – 1910 → Σε ποιους αιώνες βρισκόμαστε; …………………………
Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Δ. Κ Υ Ρ Ι Ω Σ Μ Α Θ Η Μ Α
Η Ελλάδα δεν ήταν μόνο φτωχή, με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές. Ήταν επίσης
μικρή στην έκταση και ολιγάνθρωπη. Η γραμμή Αμβρακικού – Παγασητικού αποτελούσε
τα σύνορα του νέου ελληνικού κράτους. Από τα νησιά του Αιγαίου στην Ελλάδα ανήκαν
μόνοι οι Βόρειες Σποράδες και οι Κυκλάδες. Ο κορμός της χώρας ήταν η Ρούμελη και ο
Μωριάς, όπως στα επαναστατικά χρόνια. Το 1864 προστέθηκαν τα Ιόνια νησιά και το 1881
η Θεσσαλία. Έτσι, τα βόρεια σύνορα άγγιξαν τον Όλυμπο και τη Μακεδονία.
5
Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15(1828) σε 43(1911) κατοίκους στο
τετραγωνικό χιλιόμετρο, όταν σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι ίδιοι αριθμοί ήταν
τριψήφιοι. Οι εικόνες που μας έρχονται από εκείνη την εποχή μαρτυρούν την εξάντληση
του τόπου και των ανθρώπων. Γύρω από τις πόλεις τα εδάφη ήταν γυμνά, εξαντλημένα
από την υπερβόσκηση και την υλοτομία και τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της
εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με την οποία οι αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις
αποδόσεις τους. Τα περιφραγμένα περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση
εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο.
Παρ’ όλα αυτά, ο πληθυσμός αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς ποτέ να
εξαντλούνται τα περιθώρια δημογραφικής εξέλιξης σε μία τόσο αραιοκατοικημένη χώρα.
Οι οικονομικές δυνατότητες ήταν περιορισμένες και τα παραγωγικά πλεονάσματα
πενιχρά. Σε περιόδους αστάθειας εύκολα ερχόταν η καταστροφή. Ο ναυτικός
αποκλεισμός από τους Αγγλο-Γάλλους, το 1854, στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου,
προκάλεσε πείνα, αρρώστια και ανθρώπινες απώλειες, επιβεβαιώνοντας τις μικρές
δυνατότητες της χώρας.
Οι πόλεις μεγάλωναν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχαν κάποια ομοιότητα, στο διάστημα
που μας απασχολεί, με τα βιομηχανικά, εμπορικά, χρηματιστικά, αστικά κέντρα της Δύσης.
Για τα ευρωπαϊκά μέτρα οι πόλεις της μικρής Ελλάδας έμοιαζαν περισσότερο με μεγάλα
χωριά. Η μετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα δεν στόχευε
αποκλειστικά σε εγκατάσταση στον αστικό χώρο, όπου η αργή ανάπτυξη των
παραγωγικών δραστηριοτήτων δεν έδινε στους νεοφερμένους πολλές ευκαιρίες. Οι
μεταναστεύσεις του αγροτικού πληθυσμού προς τα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και
της Μαύρης Θάλασσας, προς το Δούναβη, τη Νότια Ρωσία, τη Μικρά Ασία και την
Αίγυπτο ήταν συχνό φαινόμενο. Προς το τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού
αιώνα, άνοιξαν οι δρόμοι προς την Αμερική. Η σταφιδική κρίση της εποχής προκάλεσε
μεγάλο ρεύμα μετανάστευσης πέρα από τον Ατλαντικό.

1. Ποια στοιχεία γνωρίζετε για την έκταση της χώρας, κατά την περίοδο μετά την
επανάσταση;
α) Η Ελλάδα δεν ήταν μόνο φτωχή, με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές. Ήταν

επίσης μικρή στην έκταση και ολιγάνθρωπη.
β) Η γραμμή Αμβρακικού – Παγασητικού αποτελούσε τα σύνορα του νέου ελληνικού
κράτους.
γ) Από τα νησιά του Αιγαίου στην Ελλάδα ανήκαν μόνοι οι Βόρειες Σποράδες και οι 6
Κυκλάδες.
δ) Ο κορμός της χώρας ήταν η Ρούμελη και ο Μωριάς, όπως στα επαναστατικά
χρόνια.
ε) - Το 1864 προστέθηκαν τα Ιόνια νησιά και
- το 1881 η Θεσσαλία. Έτσι, τα βόρεια σύνορα άγγιξαν τον Όλυμπο και τη Μακεδονία.
2. Ποια στοιχεία γνωρίζετε για την κατάσταση του πληθυσμού, κατά την περίοδο μετά
την επανάσταση;
α) Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15(1828) σε 43(1911) κατοίκους στο

τετραγωνικό χιλιόμετρο, όταν σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι ίδιοι αριθμοί
ήταν τριψήφιοι.
β) Οι εικόνες που μας έρχονται από εκείνη την εποχή μαρτυρούν την εξάντληση του
τόπου και των ανθρώπων. Γύρω από τις πόλεις
- τα εδάφη ήταν γυμνά, εξαντλημένα από την υπερβόσκηση και την υλοτομία και
- τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με την οποία
οι αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους.
- Τα περιφραγμένα περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση εγκατάλειψης που
απέπνεε το τοπίο.
γ) Παρ’ όλα αυτά, ο πληθυσμός αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς ποτέ να
εξαντλούνται τα περιθώρια δημογραφικής εξέλιξης σε μία τόσο αραιοκατοικημένη
χώρα. Οι οικονομικές δυνατότητες ήταν περιορισμένες και τα παραγωγικά
πλεονάσματα πενιχρά.
δ) Σε περιόδους αστάθειας εύκολα ερχόταν η καταστροφή. Ο ναυτικός αποκλεισμός
από τους Αγγλο-Γάλλους, το 1854, στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου, προκάλεσε
πείνα, αρρώστια και ανθρώπινες απώλειες, επιβεβαιώνοντας τις μικρές δυνατότητες
της χώρας.

3. Ποιες μετακινήσεις πραγματοποιήθηκαν μέσα και έξω από την Ελλάδα κατ’ εκείνη
την περίοδο;
α) Οι πόλεις μεγάλωναν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχαν κάποια ομοιότητα, στο
διάστημα που μας απασχολεί, με τα βιομηχανικά, εμπορικά, χρηματιστικά, αστικά
κέντρα της Δύσης.
β) Για τα ευρωπαϊκά μέτρα οι πόλεις της μικρής Ελλάδας έμοιαζαν περισσότερο με
μεγάλα χωριά.
γ) Η μετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα δεν στόχευε 7
αποκλειστικά σε εγκατάσταση στον αστικό χώρο, όπου η αργή ανάπτυξη των
παραγωγικών δραστηριοτήτων δεν έδινε στους νεοφερμένους πολλές ευκαιρίες.
δ) Οι μεταναστεύσεις του αγροτικού πληθυσμού προς
- τα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας,
- προς το Δούναβη,
- τη Νότια Ρωσία,
- τη Μικρά Ασία και
- την Αίγυπτο ήταν συχνό φαινόμενο.
ε) Προς το τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα, άνοιξαν οι δρόμοι
προς την Αμερική. Η σταφιδική κρίση της εποχής προκάλεσε μεγάλο ρεύμα
μετανάστευσης πέρα από τον Ατλαντικό.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
-

ΣΤ. Ε Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Σ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ
1. Τι γνωρίζετε για τα σύνορα και τον πληθυσμό της Ελλάδας μετά την
Επανάσταση;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 9
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
2. Ποιες μετακινήσεις μέσα και έξω από την Ελλάδα σημειώθηκαν κατά το 19ο
αιώνα;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________

Ζ. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ
ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Τα σύνορα του ελληνικού κράτους την περίοδο 1833-1882 αποτελούσε/-αν:
α. η γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού
β. η γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού και οι Βόρειες Σποράδες
γ. η γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού, οι Βόρειες Σποράδες, η Σκύρος, οι Κυκλάδες,
η Ρούμελη και ο Μοριάς
δ. η γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού, οι Βόρειες Σποράδες, η Σκύρος, οι Κυκλάδες,
η Ρούμελη και ο Μοριάς, τα Ιόνια νησιά και η Θεσσαλία
10
2. Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν μεταξύ:
α. 12 (1828) και 45 (1911) κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο

β. 15 (1828) και 45 (1911) κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο
γ. 15 (1828) και 43 (1911) κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο
δ. 17 (1828) και 43 (1911) κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο
3. Ο ναυτικός αποκλεισμός από τους Αγγλογάλλους κατά τη διάρκεια του

Κριμαϊκού Πολέμου προκάλεσε:
α. κρίση στην εσωτερική πολιτική του νέου ελληνικού κράτους

β. απώλειες ανθρώπινες και πείνα
γ. ανταγωνισμό μεταξύ ρωσικού και αγγλικού κόμματος
δ. διακοπή των διπλωματικών σχέσεων Ελλάδας και Γαλλίας

1. Η εικόνα του τοπίου κατά τα πρώτα χρόνια της Ανεξαρτησίας χαρακτηριζόταν από
Σ Λ
μια έντονη εγκατάλειψη.
2. Τα χωράφια έμειναν χέρσα λόγω της εκτεταμένης υλοτομίας και αμειψισποράς. Σ Λ
3. Η αύξηση του πληθυσμού συνυφαινόταν με την εξάντληση των περιθωρίων
δημογραφικής εξέλιξης. Σ Λ
4. Τα περιφραγμένα περιβόλια του ελληνικού χώρου βελτίωναν αισθητά την εικόνα

Σ Λ
εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο.
11
5. Οι ελληνικές πόλεις της περιόδου 1833-1936 έμοιαζαν με μεγάλα χώρια. Σ Λ
6. Η σταφιδική κρίση στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα προκάλεσε μεγάλο
ρεύμα μετανάστευσης προς τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας κα τη Μικρά Ασία. Σ Λ

-
12


1. Να μελετήσετε το παραπάνω απόσπασμα, και σε συνδυασμό με τις ιστορικές
σας γνώσεις, να αναφερθείτε στη γενική εικόνα που αποκόμιζε κανείς από
την όψη της μεταπαναστατικής Ελλάδας.
Οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της

(σελ. 11)
Μαζί με τους ιστορικούς αυτής της περιόδου του πόνου, ας μεταφερθούμε στις
κορυφές των βουνών της Ελλάδας…ας στρέψουμε γύρω το βλέμμα μας…Τι
απελπισία!... Παντού ερείπια! Άμορφοι όγκοι και χαλάσματα που ακόμα 13
καπνίζουν, δακρυσμένες γυναίκες, οικογένειες χωρίς ψωμί! Μάταια
αναζητούμε τις πόλεις, ούτε χωριά δεν υπάρχουν! Στα πόδια του Παρθενώνα,
κάτω από το φωτοστέφανο του ένδοξου ονόματος της Αθήνας, κείτονται
καλύβες, μισές πέτρα, μισές ξύλο. Μπροστά τους περνούν μονοπάτια, όχι
δρόμοι, και αυτά ακόμα τα περάσματα ακατάστατα και λασπωμένα! Κανένα
σύγχρονο μνημείο! Ιερά μάρμαρα μόνο, στοιχειωμένα από τις σκιές των
παλαιών! Εδώ, φυτείες ξεραμένες, ξεριζωμένες, πυρπολημένες. Εκεί αμπέλια
και ελαιώνες κατεστραμμένοι. Κανένας δρόμος, καμμία απόδειξη λειτουργίας
μιας προηγούμενης διοίκησης! Όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή! Όλα
πρέπει να αρχίσουν από το τίποτα! Και αυτά τα «όλα» πρέπει να γίνουν από
μία χούφτα ανθρώπους, τους λίγους που μπορούν να διευθύνουν, να διδάξουν,
να δημιουργήσουν το Έθνος! Τι εργασία αντάξια γιγάντων! Και μερικοί θα
ήθελαν να έχουν ήδη ολοκληρωθεί όλα αυτά, να είναι τα πάντα στρωμένα,
διαμορφωμένα! Πού και πότε έφθασαν λίγα μόλις χρόνια στη Δύση για να
πετύχει ένα τέτοιο θαύμα;
- Από το βιβλίο, Pierre A. Moraϊtinis,
La Greve telle qu’ elle est, Paris, Athenew,
Berlin, 1877(ανατύπωση Δ.Ν. Καραβίας, 1987)
Avant-propos, p. 7-8.
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 14
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις σχετικές

πληροφορίες του βιβλίου σας να παρουσιάσετε τα χαρακτηριστικά των
μετακινήσεων των αγροτικών πληθυσμών εντός των ορίων της χώρας και
προς το εξωτερικό.
ΠΗΓΗ 1
Αγροτική Έξοδος
Οι χωρικοί της Ρούμελης, της Ηπείρου, του ανατολικού Μωρηά, όλο και
πολυπληθέστεροι, εγκαταλείπουν το χωριό και καταφεύγουν στις πόλεις· στην 15
Αθήνα ο πληθυσμός, όπως θα δούμε, δεκαπλασιάζεται μέσα σε ογδόντα χρόνια,
από τα 1830 ως τα 1909. Όπως η ζήτηση για τα αδύνατά τους χωράφια είναι
μηδαμινή, συχνά μη καταφέρνοντας να ρευστοποιήσουν την αγροτική περιουσία
τους, οι οικογένειες χωρίζονται, τα γυναικόπαιδα παραμένουν στο χωριό, ενώ τα
αρσενικά μέλη καταφεύγουν για εργασία στις πόλεις και επιστρέφουν μόνο το
θέρος και την εποχή της σποράς. Για μια μεταβατική περίοδο που βαστάει
κάποτε ολόκληρη γενιά, ο εργάτης ή ο οικιακός υπηρέτης στην Αθήνα ζει ακόμα
με το ψωμοτύρι που του στέλνει το χωριό, εξακολουθεί ακόμα να στηρίζεται στο
χωριό· η προλεταριοποίηση της οικονομικής αλλά και της ιδεολογικής ύπαρξης
του μετατίθεται έτσι για δεκαετίες ολόκληρες …
Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην Ιστορία του

Κινήματος της Εργατικής Τάξης.
Η διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής
συνείδησης στην Ελλάδα,
εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1988, σσ. 122-123
ΠΗΓΗ 2
Διαδικασία Αστικής Συγκέντρωσης. Μετανάστευση
Είναι αλήθεια πως ο σχηματισμός των ελληνικών πόλεων (που στην ουσία ήταν
ανύπαρκτες την εποχή που δημιουργήθηκε το ελεύθερο βασίλειο), προκύπτει
βασικά από τη συρροή των αγροτών στα αστικά κέντρα. Όμως σ’ ολόκληρο το 19ο
αιώνα είναι εντελώς αδύνατο να δώσουμε ακριβείς αριθμούς. Αποκαλυπτικό
όμως είναι το γεγονός, ότι το 1890 ενώ το σύνολο του αυστηρά αστικού
πληθυσμού της χώρας, που περιλαμβάνει τα είκοσι τρία σημαντικότερα αστικά
κέντρα, φτάνει τις 404.000 (από τις οποίες οι 190.000 αντιπροσωπεύουν το
συνολικό ποσό αύξησης των κατοίκων των πόλεων από το 1853, ο αριθμός των
ανθρώπων που είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα και κατοικούσαν στο εξωτερικό
έφτασε σε 180.000. Ο αριθμός, λοιπόν, των μεταναστών το 1890 είναι της ίδιας
τάξεως με το σύνολο της αύξησης του αστικού πληθυσμού σε απόλυτους όρους. Η

αύξηση όμως αυτή, περιλαμβάνει και τη φυσική αύξηση του αστικού πληθυσμού:
την περίοδο αυτή πρέπει να είναι της τάξεως των 50%. Το τμήμα εκείνο του
αστικού πληθυσμού που αυξήθηκε λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης δε θα
πρέπει συνεπώς να ξεπερνάει πολύ τις 100.000 κατοίκους. Συμπεραίνουμε
λοιπόν, ότι το μεταναστευτικό ρεύμα προς το εξωτερικό, ήταν αριθμητικά
ισχυρότερο από το ρεύμα αστικοποίησης· μ’ άλλα λόγια: περισσότεροι κάτοικοι της
ελληνικής επαρχίας οδηγούνται προς το εξωτερικό, παρά προς τις πόλεις.
- Το αποδημητικό ρεύμα κατευθύνεται αρχικά προς την Κωνσταντινούπολη και

τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας.
16
- Όμως οι πληθυσμιακές μετακινήσεις δεν κατευθύνονται μόνο προς την
Τουρκία αλλά και προς τη μεσημβρινή Ρωσία, όπου υπήρχαν 600.000 Έλληνες
το 1920, και τη Ρουμανία.
- Για τις Η.Π.Α. μεταναστεύουν 376.000 κάτοικοι, ενώ 390.000 προστίθενται

στον πληθυσμό των αστικών κέντρων στο διάστημα 1889-1920 (εδώ
συμπεριλαμβάνεται και η φυσική αύξηση του αστικού πληθυσμού).
Κ. Τσουκαλά,
Εξάρτηση και Αναπαραγωγή,
σσ. 107-108
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 17
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________

1

2. ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ
ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ
Στο μάθημα που ακολουθεί θα ενημερωθούμε για τις περιορισμένες παραγωγικές
δυνάμεις που είχε η Ελλάδα μέσα στην επικράτειά της κατά τα πρώτα χρόνια της
ανεξαρτησίας της αλλά και για τις ισχυρές παραγωγικές δυνάμεις της έξω από αυτήν.
Επίσης θα μάθουμε για το ποιες ήταν οι οικονομικές σχέσεις του εξωτερικού με την Ελλάδα
και πώς σταδιακά άρχισε να διαμορφώνεται η ιδεολογία της «Μεγάλης Ιδέας».
18
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να μάθω για τις παραγωγικές δυνάμεις που διέθεταν οι Έλληνες μέσα στο ελληνικό
κράτος.
2. Να μάθω για τις παραγωγικές δυνάμεις που διέθεταν οι Έλληνες έξω από το ελληνικό
κράτος.
3. Να αντιληφθώ το ποια ήταν η σχέση των Ελλήνων του εξωτερικού με τη χώρα και
κάποια βασικά στοιχεία της ιδεολογίας της «Μεγάλης Ιδέας» (και πώς αυτά τα δύο
ζητήματα συνδέονται μεταξύ τους).
1830 – 1890 περ. → Σε ποιον αιώνα βρισκόμαστε; ……………

Πολλές δεκαετίες, μετά την ανεξαρτησία της, η Ελλάδα εξακολουθούσε να μοιάζει

περισσότερο με την Ανατολή παρά με τη Δύση, παρ’ όλο που η τελευταία υπήρξε το
ζητούμενο, το επιθυμητό, το σημείο αναφοράς όλα αυτά το χρόνια. Απουσίαζαν τα ισχυρά
κέντρα ανάπτυξης, οι «ατμομηχανές» της οικονομικής και τεχνικής προόδου. Πώς θα
μπορούσαν άλλωστε να υπάρξουν, όταν απουσίαζαν όλα όσα ήταν αναγκαία και
προαπαιτούμενα για τη δημιουργία τους; Η χώρα δεν διέθετε σημαντικές πρώτες ύλες,
19
δεν είχε πλεονάζον ειδικευμένο και ή έστω φθηνό εργατικό δυναμικό, η συσσώρευση
κεφαλαίου, ιδιωτικού και δημοσίου, ήταν ισχνή και η εσωτερική αγορά περιορισμένη έως
ασήμαντη.
Επιπλέον, η χώρα ανταγωνιζόταν τον εαυτό της. Έξω από τα σύνορά της υπήρχαν
ισχυρά κέντρα ελληνισμού, πνευματικά, οικονομικά, παραγωγικά, τα οποία πολλές φορές
κυριαρχούσαν στο χώρο τους αλλά και σε ευρύτερες περιοχές. Έλληνες, ελληνικά κεφάλαια
και πλούτος υπήρχαν και αναπτύσσονταν από την Ουκρανία ως το Σουδάν, από το
Δούναβη ως τον Καύκασο και από τη Σμύρνη έως την Κιλικία. Για τους Έλληνες των
περιοχών αυτών το μικρό ελληνικό βασίλειο ήταν για πολλά χρόνια μια κακή ανάμνηση
μάλλον, ένας φτωχός και ίσως ανεπρόκοπος συγγενής. Οι δικές τους επιτυχίες φάνταζαν
ολότελα ξένες σε σύγκριση με τη στασιμότητα και την ένδεια της μικρής Ελλάδας.
Χρειάστηκε να δυσκολέψουν γι’ αυτούς οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, προς το
τέλος κυρίως του 19ου αι., για να ανακαλύψουν τη σημασία που είχα η φτωχή τους
πατρίδα ως ασφαλές καταφύγιο και ως πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων.
Στο μεταξύ η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό
βασίλειο. Ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος δεν ήταν παρά μία ημιτελής κατασκευή,
τα θεμέλια απλώς για κάτι μεγαλύτερο. Η «Μεγάλη Ιδέα» που εκπορεύθηκε απ’ αυτήν την
αντίληψη, δημιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος, που
προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων. Η έντονη παρουσία της εθνικής αυτής
ιδεολογίας είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο, ιδιαίτερα σε εποχές που
τα προβλήματα έμοιαζαν με ανοικτές πληγές, στην περίπτωση της Κρήτης ή, αργότερα, της
Μακεδονίας. Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους, μέσα σ’
αυτές τις συνθήκες, αποκλειστικά στα εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση
και τη γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση. Όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα,
μεγαλώνοντας το κόστος των προσπαθειών και καθιστώντας συχνά τις οικονομικές
πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων.

1. Τι γνωρίζετε για τις παραγωγικές δυνάμεις της Ελλάδας μέσα στα όρια της χώρας;
α. Πολλές δεκαετίες, μετά την ανεξαρτησία της, η Ελλάδα εξακολουθούσε να μοιάζει

περισσότερο με την Ανατολή παρά με τη Δύση, παρ’ όλο που η τελευταία υπήρξε το
ζητούμενο, το επιθυμητό, το σημείο αναφοράς όλα αυτά το χρόνια.
β. Απουσίαζαν τα ισχυρά κέντρα ανάπτυξης, οι «ατμομηχανές» της οικονομικής και
τεχνικής προόδου.
20
γ. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε να υπάρξουν, όταν απουσίαζαν όλα όσα ήταν
αναγκαία και προαπαιτούμενα για τη δημιουργία τους;
δ. - Η χώρα δεν διέθετε σημαντικές πρώτες ύλες,
- δεν είχε πλεονάζον ειδικευμένο και ή έστω φθηνό εργατικό δυναμικό,
- η συσσώρευση κεφαλαίου, ιδιωτικού και δημοσίου, ήταν ισχνή
- και η εσωτερική αγορά περιορισμένη έως ασήμαντη.
2. Τι γνωρίζετε για τις παραγωγικές δυνάμεις της Ελλάδας έξω από τα όρια της χώρας;
α. Επιπλέον, η χώρα ανταγωνιζόταν τον εαυτό της. Έξω από τα σύνορά της υπήρχαν
ισχυρά κέντρα ελληνισμού, πνευματικά, οικονομικά, παραγωγικά, τα οποία πολλές
φορές κυριαρχούσαν στο χώρο τους αλλά και σε ευρύτερες περιοχές.
β. Έλληνες, ελληνικά κεφάλαια και πλούτος υπήρχαν και αναπτύσσονταν από την
Ουκρανία ως το Σουδάν, από το Δούναβη ως τον Καύκασο και από τη Σμύρνη έως
την Κιλικία.
γ. Για τους Έλληνες των περιοχών αυτών το μικρό ελληνικό βασίλειο ήταν για πολλά
χρόνια μια κακή ανάμνηση μάλλον, ένας φτωχός και ίσως ανεπρόκοπος συγγενής.
Οι δικές τους επιτυχίες φάνταζαν ολότελα ξένες σε σύγκριση με τη στασιμότητα και
την ένδεια της μικρής Ελλάδας.
δ. Χρειάστηκε να δυσκολέψουν γι’ αυτούς οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες,
προς το τέλος κυρίως του 19ου αι., για να ανακαλύψουν τη σημασία που είχα η
φτωχή τους πατρίδα ως ασφαλές καταφύγιο και ως πεδίο ανάπτυξης οικονομικών
δραστηριοτήτων.

3. Τι γνωρίζετε για την εμφάνιση της «Μεγάλης Ιδέας»;
α. Στο μεταξύ η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού ταλάνιζε το
μικρό βασίλειο.
β. Ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος δεν ήταν παρά μία ημιτελής κατασκευή, τα
θεμέλια απλώς για κάτι μεγαλύτερο.
γ. Η «Μεγάλη Ιδέα» που εκπορεύθηκε απ’ αυτήν την αντίληψη, δημιουργούσε
προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος, που προϋπέθετε σημαντική
διεύρυνση των συνόρων. 21
4. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις από την εμφάνιση της «Μεγάλης Ιδέας»;
α. Η έντονη παρουσία της εθνικής αυτής ιδεολογίας είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και
οικονομικό χώρο, ιδιαίτερα σε εποχές που τα προβλήματα έμοιαζαν με ανοικτές πληγές,
στην περίπτωση της Κρήτης ή, αργότερα, της Μακεδονίας.
β. Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους, μέσα σ’ αυτές τις
συνθήκες, αποκλειστικά στα εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση και τη
γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση.
γ. Όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα, μεγαλώνοντας το κόστος των
προσπαθειών και καθιστώντας συχνά τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των
εθνικών κρίσεων.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Μεγάλη Ιδέα: ήταν μια αντίληψη που δημιουργήθηκε κατά την περίοδο 1910-1922 και
εκπορεύτηκε από την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος -λόγω της προόδου του εκτός των
εθνικών συνόρων Ελληνισμού- δεν ήταν παρά μια ημιτελής κατασκευή, τα θεμέλια
απλώς για κάτι μεγαλύτερο. Η «Μεγάλη Ιδέα», που πήγασε από την παραπάνω
αντίληψη, δημιουργούσε προσδοκίες για την εκπλήρωση του εθνικού οράματος, που
προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων. Το ελληνικό κράτος, δηλαδή, έπρεπε
να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού και με
22
ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο
κόσμο. Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό που θα καθιστούσε το
κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο αλλά και γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της
ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Η έντονη, όμως, παρουσία της
εθνικής αυτής ιδεολογίας είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και τον οικονομικό χώρο,
ιδιαίτερα σε εποχές που τα προβλήματα έμοιαζαν με ανοιχτές πληγές, όπως στην
περίπτωση της Κρήτης ή αργότερα της Μακεδονίας. Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν
στραμμένο το ενδιαφέρον τους, μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, αποκλειστικά στα
εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση και στη γεφύρωση του χάσματος με
τη Δύση. Όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα μεγαλώνοντας το κόστος των
προσπαθειών και καθιστώντας συχνά τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των
εθνικών κρίσεων.

1. Τι γνωρίζετε για τις παραγωγικές δυνάμεις μέσα στην Ελλάδα και τι για τις
παραγωγικές δυνάμεις έξω από την Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 23
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
2. Τι γνωρίζετε για τις μεταναστεύσεις Ελλήνων στο εξωτερικό και τον τρόπο
που αυτοί αντιμετώπιζαν την Ελλάδα ως προς τις οικονομικές τους
δραστηριότητες;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________

3. Για ποιους λόγους η Ελλάδα δε σημείωσε οικονομική και τεχνική πρόοδο τις
πρώτες δεκαετίες μετά την Ανεξαρτησία;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 24
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
4. Τι γνωρίζετε για τη δημιουργία ισχυρών κέντρων ελληνισμού έξω από τα

σύνορα της χώρας;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
5. Τι ήταν η Μεγάλη Ιδέα και ποιες οι επιπτώσεις της στον πολιτικό και
οικονομικό χώρο;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Οι ελληνικές πόλεις στην περίοδο 1833-1936:
α. θυμίζουν κατά πολύ τις αντίστοιχες της Δύσης

β. μεγάλωναν απεριόριστα και οι οικονομικές τους δυνατότητες ήταν συνεχώς
διευρυμένες
γ. μεγάλωναν, χωρίς όμως να παρουσιάζουν ομοιότητα με τα βιομηχανικά, εμπορικά
και χρηματιστικά κέντρα της Δύσης
δ. παρουσίαζαν ολοένα και μικρότερη πυκνότητα πληθυσμού και μηδαμινή οικονομική
25
δραστηριότητα
2. Οι δρόμοι της μετανάστευσης στην Αμερική άνοιξαν:
α. στα μέσα του 19ου αιώνα

β. στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα
γ. προς το τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα
δ. στα τέλη της πρώτης εικοσαετίας του 20ού αιώνα
3. Η «Μεγάλη Ιδέα»:
α. πρόσφερε οικονομικές προοπτικές ιδιαίτερα θετικές για το ελληνικό κράτος

β. καθιστούσε τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων
γ. προκάλεσε πολιτικές επιπτώσεις και οδήγησε σε αντιπαράθεση των δυνάμεων του
πολιτικού χώρου στις αρχές του 20ού αιώνα
δ. δεν επέφερε αρνητικές επιπτώσεις στις οικονομικές πρωτοβουλίες, γιατί ως
ιδεολογία ήταν προσανατολισμένη γύρω από τον πολιτικό χώρο
4. Η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων Ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό

βασίλειο κατά την περίοδο 1833 – 1913, διότι:
α. ενίσχυε την πεποίθηση ότι το υπάρχον κράτος χρειάζεται περαιτέρω οικονομική

ενίσχυση
β. δημιουργούσε προβλήματα στις σχέσεις του ελληνικού κράτους με την Τουρκία
γ. έθετε την ανάγκη αναζήτησης πρακτικών προσέλκυσης του ομογενειακού κεφαλαίου
στο μικρό ελληνικό κράτος
δ. ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος είναι τα θεμέλια απλώς για κάτι μεγαλύτερο

1. Πολλά χρόνια μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας, η Ελλάδα άρχισε να μοιάζει με τη Σ Λ
Δύση που ήταν και το πρότυπό της.
2. Η χώρα δεν διέθετε σημαντικές πρώτες ύλες και επαρκές εργατικό δυναμικό. Σ Λ
3. Οι Έλληνες που ζούσαν έξω από τα σύνορα της Ελλάδας κατά το 19 αι., σε γενικό ο
Σ Λ
πλαίσιο, έδειχναν σημαντικά σημάδια οικονομικής ανάπτυξης.
4. Οι Έλληνες αυτοί ανακάλυψαν τη σημασία που είχε η φτωχή πατρίδα τους, μόνο κατά
Σ Λ
τα μέσα του 20ου αι.
26
5. Για να καταστεί η «Μεγάλη Ιδέα» απτή πραγματικότητα, θα έπρεπε το ελληνικό κράτος Σ Λ
να ενσωματώσει στην επικράτειά του πολλές ακόμα περιοχές.
6. Οι οικονομικές πρωτοβουλίες εκείνης της εποχής συνήθως είχαν αποτέλεσμα. Σ Λ

1. Μεγάλη Ιδέα:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
27
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των παρακάτω πηγών και σε
συνδυασμό με τις ιστορικές σας γνώσεις προσπαθήστε να ερμηνεύσετε τις
δύο φράσεις του σχολικού σας βιβλίου «Για τα ευρωπαϊκά μέτρα οι πόλεις
της μικρής Ελλάδας έμοιαζαν περισσότερο με μεγάλα χωριά» και «Για τους
Έλληνες των περιοχών αυτών το μικρό ελληνικό βασίλειο ήταν για πολλά
χρόνια μια κακή ανάμνηση μάλλον, ένας φτωχός και ίσως ανεπρόκοπος
συγγενής. Οι δικές τους επιτυχίες φάνταζαν ολότελα ξένες σε σύγκριση με τη
στασιμότητα και την ένδεια της μικρής Ελλάδας»
28
ΠΗΓΗ 1
«Η απόσταση ανάμεσα στις χώρες της ταχείας εκβιομηχάνισης και την

Ελλάδα πιθανότατα μεγάλωσε, κάτι που ενίσχυε το σύνδρομο της
«καθυστέρησης», συγχρόνων και επιγόνων, στο βαθμό που γινόταν σύγκριση
με αλλότριες εμπειρίες. Ακόμη περισσότερο ίσως βάθυνε το χάσμα ανάμεσα
στις ηγετικές ομάδες, τις εξευρωπαϊσμένες και πολυταξιδεμένες ελίτ και τον
μεγάλο όγκο του αγροτικού πληθυσμού».
- Χριστίνα Αγριαντώνη, Η ελληνική οικονομία στον πρώτο βιομηχανικό αιώνα,
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, «Το ελληνικό κράτος, 1833-1871»,
εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 6
ΠΗΓΗ 2
«… Η Ελλάδα των συνόρων της Λαμίας αλλά και πέραν αυτής ο κόσμος της
νότιας Βαλκανικής και του Αιγαίου διατηρούσαν την επαύριον της
Επανάστασης σχεδόν ακέραιο το πλέγμα των διάσπαρτων βιοτεχνικών
δραστηριοτήτων και που τις είχαν περιγράψει με ακρίβεια οι Δημητριείς, ο
Νικόλαος Παπαδόπουλος στον ‘‘Ερμή τον Κερδώο’’ αλλά και πλειάδα Άγγλων
και Γάλλων προξένων και περιηγητών. Στο πλέγμα αυτό περιλαμβάνονταν
τρεις μορφές οργάνωσης της παραγωγής, οι οικιακές βιοτεχνίες, οι πλανόδιοι
τεχνίτες και οι βιοτεχνίες-εργαστήρια της πόλης».

ΠΗΓΗ 3
«Ένα κρίσιμο χαρακτηριστικό των εδαφών που περιήλθαν στο νεοελληνικό

κράτος το 1830 ήταν ότι δεν περιλάμβαναν κανένα από τα σημαντικά αστικά
κέντρα της ανατολικής Μεσογείου… Γεγονός με συνέπειες ασφαλώς, δεδομένου
του κινητήριου ρόλου των αστικών κέντρων στο βιομηχανικό αιώνα, αλλά
που δε σημαίνει, φυσικά, ότι οι περιοχές αυτές αγνοούσαν το αστικό
φαινόμενο. Αθήνα, Ναύπλιο, Πάτρα, Καλαμάτα, Χαλκίδα, μια σειρά από
πόλεις παλαιές, μικρές μεν σε μέγεθος αλλά με πλούσιο ιστορικό φορτίο
29
αστικότητας, αλλά και πόλεις εξ ολοκλήρου νέες, όπως η Ερμούπολη και ο
Πειραιάς, θα επωμιστούν το βάρος της αναδιοργάνωσης της οικονομίας, της
συσσώρευσης, της ανακατανομής του πλούτου, των κοινωνικών
μετασχηματισμών.
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 30
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις

ιστορικές σας γνώσεις:
α. να επισημάνετε το ρόλο της «Μεγάλης Ιδέας» στην πολιτική και την
οικονομία κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας της Ελλάδας και
β. να παρουσιάσετε τις επιλογές του «βενιζελισμού» αναφορικά με τις
εθνικές επιδιώξεις και τον εκσυγχρονισμό του κράτους
α. Για τους Έλληνες η καθολικότητα της Μεγάλης Ιδέας ήταν συμπληρωματική

της αοριστίας της: ένα άλλοθι, μια θαυματουργή γέφυρα των αντιθέσεων, μία
μετάθεση στο άδηλο μέλλον της λύσης όχι μόνο του αλυτρωτικού ζητήματος –που 31
άλλωστε η Μεγάλη Ιδέα δεν το αφορούσε ρητά και αποκλειστικά–, αλλά του
συνόλου των ελληνικών προβλημάτων.
- Έλλης Σκοπετέα, «»Το πρότυπο Βασίλειο» και η

Μεγάλη Ιδέα», σελ. 268, εκδόσεις Πολύτυπο, Αθήνα 1988.
β. Ο βενιζελισμός αποδεικνύεται ο πιο συνεπής, διορατικός και πραγματιστικός

φορέας της εθνικής ολοκλήρωσης. […] Αυτοκαθορίζεται και νομιμοποιείται με
αναφορά στο Έθνος ως ενιαίο σύνολο, που αγκαλιάζει Παλαιά Ελλάδα,
Νέες Χώρες και αλύτρωτους.
- Γιώργου Μαυρογορδάτου, «Μελέτες και Κείμενα για την

περίοδο 1909-1940», σελ. 43-44,
Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα 1982.
γ. «Με την φυσικήν επάνοδον εις τα όρια εντός των οποίων ο ελληνισμός έδρασεν
από της προϊστορικής εποχής, να δημιουργήσωμεν, λέγω, μίαν μεγάλην Ελλάδα
ισχυράν και πλουσίαν, ικανήν να αναπτύξη εντός των ορίων την ζωτικήν
βιομηχανίαν, ικανήν ως εκ των συμφερόντων τα οποία θα εξεπροσώπει, να
συνάψη συμβάσεις μετ’ άλλων κρατών υπό τους αρίστους δυνατούς όρους».
(Αγόρευση του Βενιζέλου στη Bουλή τον Σεπτέμβριο του 1915).
Δεν οιστρηλατούσε* πλέον τους αστούς η μορφή του μαρμαρωμένου βασιλιά, τους
εξεσήκωνεν η σκέψις ότι πρέπει η Ελλάς να παύση να είναι ψωροκώσταινα…
(Κρίση του Θ. Βαΐδη στο έργο του «Ελ. Βενιζέλος» για τους οικονομικούς στόχους
της εθνικής εξόρμησης).
- Θ. Διαμαντόπουλου, «Οι πολιτικές δυνάμεις της

βενιζελικής περιόδου.
Ο βενιζελισμός», τόμος 1ος, τεύχος α’, σελ. 152,
εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα 1985.

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 32
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 33
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

3. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ
Σε αυτή την ενότητα θα μάθουμε ποια ήταν η κατάσταση και η μορφή του εσωτερικού
ελληνικού εμπορίου και αντιστοίχως πως εξελισσόταν το εξωτερικό ελληνικό εμπόριο.
Ακόμη, θα μάθουμε τις βασικές εισαγωγές-εξαγωγές που πραγματοποιούνταν, τις χώρες με
τις οποίες είχε η χώρα είχε εμπορικές συναλλαγές αλλά και τις περιοχές εμπορικής
δραστηριότητα των Ελλήνων έξω από τα σύνορα του ελληνικού κράτους.
34
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για την κατάσταση του ελληνικού εμπορίου τόσο μέσα στα όρια της
χώρα όσο και έξω απ’ αυτά.
2. Να ξέρω τις βασικές εισαγωγές και τις βασικές εξαγωγές που γίνονταν εκείνα τα
χρόνια.
3. Να μελετήσω τις χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ήρθε σε εμπορική επαφή αλλά και τα
βασικά -εκτός Ελλάδος- μέρη στα οποία αναπτύχθηκε έντονη εμπορική
δραστηριότητα.

Τα οικονομικά μεγέθη της χώρας, ο μικρός πληθυσμός, η περιορισμένη παραγωγική

δραστηριότητα των κατοίκων της, η απουσία παραγωγικών μονάδων μεγάλου μεγέθους
καθήλωναν, σε ολόκληρο το 91ο αιώνα, την εσωτερική εμπορική κίνηση σε πολύ χαμηλά
επίπεδα. Μόνο προς τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα δημιουργήθηκε στις
μεγαλύτερες πόλεις μία άξια λόγου εμπορική κίνηση, η οποία, όμως, σε μεγάλο ποσοστό,
τροφοδοτήθηκε από εισαγόμενα καταναλωτικά προϊόντα.
35
Για τους ίδιους λόγους, το εμπόριο της χώρας συνδέθηκε με το εξωτερικό, από τα
πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας. Έτσι λοιπόν, όταν εξετάζουμε το εμπόριο της Ελλάδας
μέχρι το 1913, εννοούμε βασικά το εξωτερικό εμπόριο. Και καθώς το τελευταίο ήταν
σχεδόν μόνιμα παθητικό για τη χώρα, η Ελλάδα δηλαδή αγόραζε από το εξωτερικό πολύ
περισσότερα από όσα πωλούσε εκεί, το βασικό πρόβλημα ήταν το ισοζύγιο πληρωμών, η
σχέση δηλαδή ανάμεσα στην αξία των εισαγωγών και των εξαγωγών. Παρ’ όλα αυτά η
σημασία του εμπορίου ήταν μεγάλη. Όχι μόνο συνέβαλε στην αντιμετώπιση του
επισιτιστικού προβλήματος της χώρας, αλλά ταυτόχρονα αποτελούσε και την πλέον
αξιόπιστη πηγή έσοδα για τα δημόσια ταμεία. Τα έσοδα των τελωνείων αποτελούσαν
πραγματικά ένα σημαντικό ποσοστό των δημοσίων εσόδων.
Η ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου ακολούθησε ρυθμούς ανάλογους με τη
γενικότερη βελτίωση των εθνικών οικονομικών μεγεθών αλλά και με τους ρυθμούς
ανάπτυξης της διεθνούς εμπορικής κίνησης. Στατιστικά, η αύξηση της αξίας των
συναλλαγών παρουσιάζεται εντυπωσιακή. Το 1851 η συνολική αξία των εισαγωγών και των
εξαγωγών της χώρας ήταν περίπου 36.000.000 χρυσές δραχμές, ποσό που αυξήθηκε στα
235.000.000 το 1901 και στα 315.000.000 το 1911. Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στο ίδιο
διάστημα η Ελλάδα διευρύνθηκε με την προσάρτηση των Ιονίων νησιών και της Θεσσαλίας
και ότι ο πληθυσμός της αυξήθηκε κατά 2,5 φορές.
Αν λάβουμε υπόψη τις παραγωγικές δυνατότητες της Ελλάδας στη διάρκεια του πρώτου
αιώνα της ανεξαρτησίας της, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι το μεγαλύτερο
μέρος του εξωτερικού εμπορίου αφορούσε γεωργικά προϊόντα. Στις εξαγωγές, περισσότερο
από τα 2/3(σε αξία) του συνόλου, ήταν γεωργικά προϊόντα. Η τάση μάλιστα οδηγούσε
προς τη διεύρυνση του ποσοστού των εξαγωγών αγροτικών προϊόντων, που έφτασαν να
αντιπροσωπεύουν τα 3/4 των συνολικών εξαγωγών στη δεκαετία του 1900-1910. Στην
κατηγορία αυτή την πρώτη θέση είχε η σταφίδα, που από μόνη της πλησίαζε σε αξία το 1/2
των συνολικών εξαγωγών. Ακολουθούσε με μεγάλη διαφορά το ελαιόλαδο και, μετά το
1900, το κρασί.
Εκτός από τα παραπάνω είδη, εξάγονταν μικρές ποσότητες φυτικών προϊόντων για

βιομηχανική επεξεργασία, το βαμβάκι, για παράδειγμα, την εποχή του αμερικανικού

εμφυλίου πολέμου ή ο σταθερά ανερχόμενος καπνός, που όμως αντιπροσώπευε ακόμα
ασήμαντο ποσοστό των εξαγωγών(2-3%). Μέχρι το 1880 επίσης υπήρχε σημαντική
εμπορική κίνηση στα κατεργασμένα δέρμα, η οποία όμως σχεδόν εξαφανίστηκε στη
συνέχεια. Στην κατηγορία των πρώτων υλών, τις εξαγωγές συμπλήρωναν τα μεταλλευτικά
προϊόντα, που από το τέλος του 19ου αι. πλησίαζαν το 1/5 της συνολικής αξίας των
εξαγωγών. Επρόκειτο κυρίως για μόλυβδο, για μαγγανιούχα μεταλλεύματα, για σμύριδα
και θηραϊκή γη. Οι εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων ήταν κυριολεκτικά ασήμαντες.
Στις εισαγωγές τα αγροτικά είδη αντιπροσώπευαν σταθερά το 1/3 (σε αξία) του συνόλου. 36
Στην πρώτη θέση βρίσκονταν τα δημητριακά, το σιτάρι ιδιαίτερα, καθώς η εγχώρια
παραγωγή δεν ήταν σε θέση να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού. Στα
βιομηχανικά προϊόντα που εισάγονταν κυριαρχούσαν τα υφάσματα και τα νήματα, ενώ
προοδευτικά μεγάλωναν τα ποσοστά των ορυκτών(άνθρακας), της ξυλείας, των χημικών
προϊόντων και των μηχανημάτων.
Οι χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε στο διάστημα αυτό εμπορικούς δεσμούς ήταν,
ως επί το πλείστον, τα βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης. Η Αγγλία απορροφούσε
το σύνολο σχεδόν των εξαγωγών σταφίδας αλλά και ένα σημαντικό ποσοστό των
μεταλλευμάτων (μολύβδου). Η Γαλλία αλλά και μικρότερα ευρωπαϊκά κράτη, όπως ήταν
π.χ. το Βέλγιο, ακολουθούσαν. Αντίθετα, οι εμπορικές σχέσεις με την Οθωμανική
αυτοκρατορία, αν και υπαρκτές, δεν βρίσκονταν στην πρώτη θέση από πλευράς όγκου και
αξίας.
Η ελληνική δραστηριότητα δεν περιοριζόταν μέσα στα σύνορα του ελληνικού κράτους.
Ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι είχαν επεκτείνει τον ίδιο καιρό τις δραστηριότητές τους
στις γύρω από την Ελλάδα περιοχές. Στη Νότια Ρωσία, στις χώρες από τις οποίες διέρχεται
ο Δούναβης, στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα λιμάνια της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας, στη Σμύρνη και την Αλεξάνδρεια, οι εμπορικές δραστηριότητες των
Ελλήνων αναπτύσσονταν ανταγωνιστικά ως προς τις δραστηριότητες όχι μόνο των
εγχώριων εμπόρων, αλλά και των εμπορικών οίκων των ισχυρών βιομηχανικών κρατών
της Δύσης.

1. Ποια ήταν η κατάσταση του εσωτερικού εμπορίου της χώρας κατά το 19ο αι.;
α. - Τα οικονομικά μεγέθη της χώρας,

- ο μικρός πληθυσμός,
- η περιορισμένη παραγωγική δραστηριότητα των κατοίκων της,
- η απουσία παραγωγικών μονάδων μεγάλου μεγέθους
καθήλωναν, σε ολόκληρο το 91ο αιώνα, την εσωτερική εμπορική κίνηση σε πολύ
χαμηλά επίπεδα. 37
β. Μόνο προς τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα δημιουργήθηκε στις μεγαλύτερες
πόλεις μία άξια λόγου εμπορική κίνηση, η οποία, όμως, σε μεγάλο ποσοστό,
τροφοδοτήθηκε από εισαγόμενα καταναλωτικά προϊόντα.
2. Ποια ήταν η κατάσταση του εξωτερικού εμπορίου της χώρας κατά το 19 αι.;
α. Για τους ίδιους λόγους, το εμπόριο της χώρας συνδέθηκε με το εξωτερικό, από τα
πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας. Έτσι λοιπόν, όταν εξετάζουμε το εμπόριο της Ελλάδας
μέχρι το 1913, εννοούμε βασικά το εξωτερικό εμπόριο.
β. Και καθώς το τελευταίο ήταν σχεδόν μόνιμα παθητικό για τη χώρα, η Ελλάδα δηλαδή
αγόραζε από το εξωτερικό πολύ περισσότερα από όσα πωλούσε εκεί, το βασικό
πρόβλημα ήταν το ισοζύγιο πληρωμών, η σχέση δηλαδή ανάμεσα στην αξία των
εισαγωγών και των εξαγωγών.
γ. Παρ’ όλα αυτά η σημασία του εμπορίου ήταν μεγάλη. Όχι μόνο συνέβαλε στην
αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος της χώρας, αλλά ταυτόχρονα
αποτελούσε και την πλέον αξιόπιστη πηγή έσοδα για τα δημόσια ταμεία. Τα έσοδα των
τελωνείων αποτελούσαν πραγματικά ένα σημαντικό ποσοστό των δημοσίων εσόδων.

3. Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου κατά το 19ο αι.;
α. Η ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου ακολούθησε ρυθμούς ανάλογους με τη

γενικότερη βελτίωση των εθνικών οικονομικών μεγεθών αλλά και με τους ρυθμούς
ανάπτυξης της διεθνούς εμπορικής κίνησης.
β. Στατιστικά, η αύξηση της αξίας των συναλλαγών παρουσιάζεται εντυπωσιακή.
- Το 1851 η συνολική αξία των εισαγωγών και των εξαγωγών της χώρας ήταν περίπου
36.000.000 χρυσές δραχμές,
- ποσό που αυξήθηκε στα 235.000.000 το 1901 και
38
- στα 315.000.000 το 1911.
γ. Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στο ίδιο διάστημα η Ελλάδα διευρύνθηκε με την
προσάρτηση των Ιονίων νησιών και της Θεσσαλίας και ότι ο πληθυσμός της αυξήθηκε
κατά 2,5 φορές.
4. Τι γνωρίζετε για τις εξαγωγές που πραγματοποιούσε το ελληνικό κράτος κατά το 19 ο

αι.;
α. Αν λάβουμε υπόψη τις παραγωγικές δυνατότητες της Ελλάδας στη διάρκεια του πρώτου
αιώνα της ανεξαρτησίας της, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι το μεγαλύτερο
μέρος του εξωτερικού εμπορίου αφορούσε γεωργικά προϊόντα.
β. Στις εξαγωγές, περισσότερο από τα 2/3(σε αξία) του συνόλου, ήταν γεωργικά προϊόντα.
Η τάση μάλιστα οδηγούσε προς τη διεύρυνση του ποσοστού των εξαγωγών αγροτικών
προϊόντων, που έφτασαν να αντιπροσωπεύουν τα 3/4 των συνολικών εξαγωγών στη
δεκαετία του 1900-1910.
γ. - Στην κατηγορία αυτή την πρώτη θέση είχε η σταφίδα, που από μόνη της πλησίαζε σε
αξία το 1/2 των συνολικών εξαγωγών.
- Ακολουθούσε με μεγάλη διαφορά το ελαιόλαδο και,
- μετά το 1900, το κρασί.
δ. Εκτός από τα παραπάνω είδη, εξάγονταν μικρές ποσότητες φυτικών προϊόντων για
βιομηχανική επεξεργασία,
- το βαμβάκι, για παράδειγμα, την εποχή του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου ή
- ο σταθερά ανερχόμενος καπνός, που όμως αντιπροσώπευε ακόμα ασήμαντο ποσοστό
των εξαγωγών(2-3%).
ε. Μέχρι το 1880 επίσης υπήρχε σημαντική εμπορική κίνηση στα κατεργασμένα δέρμα, η
οποία όμως σχεδόν εξαφανίστηκε στη συνέχεια.
στ. Στην κατηγορία των πρώτων υλών, τις εξαγωγές συμπλήρωναν τα μεταλλευτικά
προϊόντα, που από το τέλος του 19ου αι. πλησίαζαν το 1/5 της συνολικής αξίας των

εξαγωγών. Επρόκειτο κυρίως

- για μόλυβδο,
- για μαγγανιούχα μεταλλεύματα,
- για σμύριδα και
- θηραϊκή γη.
ζ. Οι εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων ήταν κυριολεκτικά
ασήμαντες.
39
5. Τι γνωρίζετε για τις εισαγωγές που πραγματοποιούσε το ελληνικό κράτος κατά το
19ο αι.;
α. Στις εισαγωγές τα αγροτικά είδη αντιπροσώπευαν σταθερά το 1/3 (σε αξία) του
συνόλου. Στην πρώτη θέση βρίσκονταν τα δημητριακά, το σιτάρι ιδιαίτερα, καθώς η
εγχώρια παραγωγή δεν ήταν σε θέση να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες του
πληθυσμού.
γ. Στα βιομηχανικά προϊόντα που εισάγονταν κυριαρχούσαν
- τα υφάσματα και
- τα νήματα,
- ενώ προοδευτικά μεγάλωναν τα ποσοστά των ορυκτών(άνθρακας),
- της ξυλείας,
- των χημικών προϊόντων και
- των μηχανημάτων.
6. Με ποιες χώρες ανέπτυξε η Ελλάδα εμπορικές σχέσεις;
α. Οι χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε στο διάστημα αυτό εμπορικούς δεσμούς ήταν,
ως επί το πλείστον, τα βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης.
β. - Η Αγγλία απορροφούσε το σύνολο σχεδόν των εξαγωγών σταφίδας αλλά και ένα
σημαντικό ποσοστό των μεταλλευμάτων (μολύβδου).
- Η Γαλλία
- αλλά και μικρότερα ευρωπαϊκά κράτη, όπως ήταν π.χ. το Βέλγιο, ακολουθούσαν.
- Αντίθετα, οι εμπορικές σχέσεις με την Οθωμανική αυτοκρατορία, αν και υπαρκτές, δεν
βρίσκονταν στην πρώτη θέση από πλευράς όγκου και αξίας.

7. Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη των εμπορικών δραστηριοτήτων των Ελλήνων στις
έξω από την Ελλάδα περιοχές;
α. Η ελληνική δραστηριότητα δεν περιοριζόταν μέσα στα σύνορα του ελληνικού κράτους.
Ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι είχαν επεκτείνει τον ίδιο καιρό τις δραστηριότητές
τους στις γύρω από την Ελλάδα περιοχές.
β. - Στη Νότια Ρωσία,
- στις χώρες από τις οποίες διέρχεται ο Δούναβης,
- στην Κωνσταντινούπολη και
40
- σε άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας,
- στη Σμύρνη και
- την Αλεξάνδρεια, οι εμπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων αναπτύσσονταν
ανταγωνιστικά ως προς τις δραστηριότητες όχι μόνο των εγχώριων εμπόρων, αλλά και
των εμπορικών οίκων των ισχυρών βιομηχανικών κρατών της Δύσης.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Εμπόριο της Ελλάδας: με το συγκεκριμένο όρο αναφερόμαστε στο εξωτερικό εμπόριο
της Ελλάδας μέχρι το 1913 και όχι στο εσωτερικό εμπόριο, το οποίο ήταν σε πολύ
χαμηλά επίπεδα λόγω της μικρής εμπορικής δραστηριότητας κατά το 19 ο αιώνα, που
οφειλόταν στα οικονομικά μεγέθη της χώρας, στο μικρό πληθυσμό, στην περιορισμένη
αγοραστική δύναμη των κατοίκων και στην απουσία παραγωγικών μονάδων μεγάλου
μεγέθους. Το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας ήταν μόνιμα παθητικό για τη χώρα. Η
Ελλάδα δηλαδή αγόραζε από το εξωτερικό περισσότερα απ’ όσα πουλούσε εκεί. Έτσι το
41
βασικό πρόβλημα ήταν το ισοζύγιο πληρωμών, η σχέση δηλαδή ανάμεσα στην αξία
των εισαγωγών και των εξαγωγών. Η σημασία του ήταν μεγάλη, γιατί όχι μόνο
συνέβαλε στην αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος της χώρας, αλλά
ταυτόχρονα αποτελούσε την πλέον αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία. Τα
έσοδα των τελωνείων αποτελούσαν πραγματικά ένα σημαντικό ποσοστό των
δημοσίων εσόδων.
2. Εμπορικό ισοζύγιο πληρωμών: είναι η αναλογία της αξίας των εισαγωγών και των
εξαγωγών μιας χώρας. Όταν οι εξαγωγές είναι περισσότερες από τις εισαγωγές, τότε
υπάρχει πλεόνασμα κι έχουμε ενεργητικό εμπορικό ισοζύγιο, ενώ όταν οι εισαγωγές
είναι περισσότερες από τις εξαγωγές υπάρχει έλλειμμα κι έχουμε παθητικό ισοζύγιο.
Πιο απλουστευμένα εμπορικό ισοζύγιο ονομάζονται οι καθαρές εξαγωγές μιας χώρας.

1. Για ποιους λόγους το εσωτερικό εμπόριο της χώρας ήταν περιορισμένο κατά
το 19ο αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
42
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Τι γνωρίζετε για τη σημασία που είχε το εξωτερικό εμπόριο για τη χώρα και
την ανάπτυξη που παρουσίασε;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Να παρουσιάσετε: α. τα προϊόντα που εξήγαγε και εισήγαγε η Ελλάδα

β. τις χώρες με τις οποίες είχε εμπορικούς δεσμούς
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 43
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Ποια αγροτικά προϊόντα πουλούσε και αγόραζε η Ελλάδα από το εξωτερικό

κατά το 19ο αιώνα;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Τι γνωρίζετε για το εξωτερικό εμπόριο της χώρας κατά το 19ο αιώνα;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 44
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Ποια ήταν η ελληνική εμπορική δραστηριότητα έξω από τα σύνορα του

ελληνικού κράτους;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Ποια ήταν τα προϊόντα που εξήγε η Ελλάδα κατά τη διάρκεια του πρώτου
αιώνα της ανεξαρτησίας της; (Εσπερινά 2005)
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
45
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Σε ολόκληρη τη διάρκεια του 19ου αιώνα η εσωτερική κίνηση του ελληνικού
κράτους διατηρούνταν σε χαμηλά επίπεδα λόγω:
α. της περιορισμένης αγοραστικής δύναμης των κατοίκων

β. της ανάπτυξης του εξωτερικού εμπορίου
γ. του αρνητικού ισοζυγίου πληρωμών
δ. της μικρής δύναμης των εμπορικών συναθροίσεων (εμποροπανηγύρεων)
46
2. Μια άξια λόγου εμπορική κίνηση, η οποία σε μεγάλο βαθμό τροφοδοτήθηκε
με εισαγόμενα καταναλωτικά προϊόντα, δημιουργήθηκε:
α. κατά τα πρώτα χρόνια του ελεύθερου βίου του ελληνικού κράτους

β. στα μέσα του 19ου αιώνα
γ. στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα
δ. στις αρχές του 20ού αιώνα
3. Το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας μέχρι το 1913 ήταν:
α. σχεδόν παθητικό για τη χώρα

β. απόλυτα ενεργητικό για τη χώρα
γ. σχεδόν ενεργητικό για τη χώρα
δ. σχεδόν μόνιμα παθητικό για τη χώρα
4. Την πλέον αξιόπιστη πηγή εσόδων για τα δημόσια ταμεία αποτελούσαν:
α. τα έσοδα των εμποροπανηγύρεων

β. τα έσοδα των τελωνείων
γ. τα έσοδα από την εξόρυξη των μεταλλευτικών προϊόντων
δ. τα έσοδα από την πώληση των βιομηχανικών προϊόντων
5. Το 1901 η συνολική αξία των εισαγωγών και των εξαγωγών της χώρας ήταν
περίπου:
α. 36.000.000 χρυσές δραχμές

β. 235.000.000 χρυσές δραχμές
γ. 315.000.000 χρυσές δραχμές
δ. 385.000.000 χρυσές δραχμές

6. Τα γεωργικά προϊόντα στις εξαγωγές αντιπροσώπευαν σε ποσοστό:
α. το 1/3 του συνόλου

β. τα 2/3 του συνόλου
γ. τα 2/4 του συνόλου
δ. το 1/5 του συνόλου
7. Στις εισαγωγές γεωργικών προϊόντων την πρώτη θέση κατείχε/-αν:
α. ο καπνός
47
β. το κρασί
γ. το βαμβάκι
δ. τα δημητριακά
8. Το σύνολο σχεδόν των εξαγωγών σταφίδας απορροφούσε
α. η Ρωσία
β. η Αγγλία
γ. η Γαλλία
δ. η Τουρκία

1. Όταν εξετάζουμε το εμπόριο της Ελλάδας μέχρι το 1914, εννοούμε βασικά το Σ Λ
εσωτερικό εμπόριο.
2. Το εμπόριο συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην αντιμετώπιση του επισιτιστικού
Σ Λ
προβλήματος της χώρας.
3. Η ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου δεν ακολούθησε ρυθμούς ανάλογους με τη
Σ Λ
γενικότερη βελτίωση των εθνικών οικονομικών μεγεθών.
4. Ο πληθυσμός της Ελλάδας με την προσάρτηση των Επτανήσων και της Θεσσαλίας Σ 48 Λ
αυξήθηκε κατά 3,5 φορές.
5. Τη δεκαετία 1900-1910 το συνολικό ποσοστό εξαγωγών γεωργικών προϊόντων ήταν
Σ Λ
ποσοστό ¾ επί του συνόλου των εξαγωγών.
6. Οι χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε εμπορικούς δεσμούς ήταν ως επί το Σ Λ
πλείστον τα βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης.
7. Η ελληνική εμπορική δραστηριότητα περιοριζόταν μέσα στα σύνορα του ελληνικού Σ Λ
κράτους.
8. Κατά τον πρώτο αιώνα της ανεξαρτησίας της Ελλάδας περισσότερο από τα 2/3 (σε
Σ Λ
αξία) του συνόλου των εξαγωγών ήταν γεωργικά προϊόντα. (Εσπερινά Λύκεια 2002)
9. Το μεγαλύτερο μέρος του εξωτερικού εμπορίου της Ελλάδας στη διάρκεια του πρώτου Λ
Σ
αιώνα της ανεξαρτησίας της αφορούσε γεωργικά προϊόντα. (Εξετάσεις 2006)

1. Εμπόριο της Ελλάδας:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
49
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Λαμβάνοντας υπόψη τις ιστορικές σας γνώσεις και το περιεχόμενο των
παρακάτω πηγών, να αποτιμήσετε τη συμβολή των εμποροπανηγύρεων στη
δημιουργία εμπορικής κίνησης στην Ελλάδα του 19ου αιώνα.
ΠΗΓΗ 1
Οι εμποροπανηγύρεις(σελ. 17)
«Αι πανηγύρεις εισίν εμπορικαί συναθροίσεις εντός πόλεων ή αγροτικών

δήμων τελούμεναι κατ’ έτος εις ωρισμένην εποχήν, εις ας συρρέουσιν εκ των
παρακειμένων πόλεων έμποροι προς πώλησιν των εμπορευμάτων των, ή έτεροι 50
προς αγοράν ετέρων της πόλεως ή του δήμου εν τω οποίω τελείται η πανήγυρις.
Εις εποχήν καθ’ ην το εσωερικόν εμπόριον υπεβάλλετο εις περιορισμούς, αι
τοιαύται συναθροίσεις έχαιρον προνόμια τινα και ατελείας, και η ύπαρξις των
καθίστατο αναγκαία, αλλ’ αφ’ ότου το εσωτερικόν εμπόριον εκτήσατο πλήρη
ελευθερία, ου μόνον απώλεσαν αύται την σπουδαιότητά των αλλά και
αποκρούονται παρά τινων οικονομολόγων ως ενισχύουσαι την αγορά.
Αι πανηγύρεις αύται καθίστανται παρ’ ημίν διά Β. Διατάγματος και διαρκούσιν
από 3-8 ημέρας. Κατά τι δε ψήφισμα του Κυβερνήτου της 4ης Φεβρουαρίου
1830, ισχύον και μέχρι σήμερον, επιτίθεται φόρος επί τα εις τας πανηγύρεις
ταύτας εισαγόμενα εμπορεύματα, «δύο μεν φοινίκων επί τα χονδρικά φορτία,
τεσσάρων δε επί τα ψιλικά», κατά την έκφρασιν του ψηφίσματος, και ο φόρος
ούτος εγγράφεται εις τους προϋπολογισμούς των δήμων ως τακτικόν έσοδον.
Οι εκ των πανηγύρεων και των εν αυταίς ανεγειρομένων παραπηγμάτων
πόροι των διαφόρων δήμων ανήρχοντο το 1859 εις δρχμ. 29.836.
Αι σήμερον κατ’ έτος τελούμεναι καθ’ όλον το Κράτος πανηγύρεις εισίν 29 τον
αριθμόν».
- Α. Μανσόλα,Πολιειογραφικαί πληροφορίαι περί Ελλάδος,Αθήναι,

Εθνικόν Τυπογραφείον, 1867, σ. 132.
ΠΗΓΗ 2
Από το 1847 συγκροτούνται περί τας 40 εμπορικαί πανηγύρεις εις διάφορα

μέρη του κράτους κατά διαφόρους εποχάς, διαρκούσαι 3-12 ημέρας. Αι εκ
τούτων πρόσοδοι των διαφόρων δήμων ανέρχονται εις 40.000 δρχ. περίπου. Αι
πανηγύρεις αύται άλλοτε παρέσχον σπουδαίας υπηρεσίας, σήμερον όμως ένεκα
της ελευθερίας, ης απολαύει το εμπόριον, και της αναπτύξεως των μέσων της
συγκοινωνίας, δεν έχουσι πλέον την αυτήν σημασία, αν και πολλαί εμπορικαί
πανηγύρεις συνεστήθησαν έκτοτε και συνιστώνται.
Α. Ν. Βερναρδάκη, Περί του εν Ελλάδι Εμπορίου, εν Αθήναις 1885, σ. 76.

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 51
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 52
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

4. Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ
Στο μάθημα αυτό θα μελετήσουμε την ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας των Ελλήνων
κατά το 18ο και 19ο αιώνα.
Β. ΣΤΟΧΟΙ 53
1. Να κατανοήσω το πως αναπτυσσόταν η εμπορική ναυτιλία των Ελλήνων κατά το 18 ο

αιώνα έως και την ανεξαρτησία της.
2. Να κατανοήσω το πως αναπτυσσόταν η εμπορική ναυτιλία των Ελλήνων μετά την
ανεξαρτησία της.

Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, παρατηρήθηκε σημαντική ναυτιλιακή και εμπορική
δραστηριότητα σε πολλές παραλιακές περιοχές του ελληνικού χώρου και σε νησιά. Η
δραστηριότητα αυτή ευνοήθηκε από διάφορες συγκυρίες, και ιδιαίτερα από την έξοδο της
Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα και το εμπόριο που αναπτύχθηκε στα λιμάνια της
περιοχής (λ.χ. Οδησσό) και της Μεσογείου. Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή
(1774) μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα χριστιανικά – ελληνικά
54
πλοία προστατεύονταν από τη ρωσική ισχύ και έτσι ευνοήθηκε η ραγδαία ανάπτυξη
των δραστηριοτήτων τους. Λίγο αργότερα, με τη Γαλλική Επανάσταση και τους
Ναπολεόντειους πολέμους, ευνοήθηκε ιδιαίτερα η ελληνική ναυτιλία. Η διάσπαση του
ηπειρωτικού αποκλεισμού, τον οποίο είχε επιβάλει το αγγλικό ναυτικό στα γαλλικά
λιμάνια, έφερνε μεγάλη κέρδη, ενώ ταυτόχρονα η εξαφάνιση των γαλλικών πλοίων από
την Ανατολική Μεσόγειο δημιούργησε κενά, που έσπευσαν να εκμεταλλευτούν οι
Έλληνες.
Ακολούθησαν δύσκολα χρόνια, με αποκορύφωμα τη δεκαετία της Ελληνικής Επανάστασης
(1821 – 1830). Στη διάρκεια των συγκρούσεων, ο ελληνικός εμπορικός στόλος
μετατράπηκε σε πολεμικό, οι δρόμοι του εμπορίου έκλεισαν και τα παραδοσιακά
ναυτικά κέντρα γνώρισαν την καταστροφή (Ψαρά, Γαλαξίδι) ή την παρακμή. Από την
ακμάζουσα προεπαναστική ναυτιλία απέμειναν λίγα πράγματα. Το κυριότερο από αυτά
ήταν η προδιάθεση για τη θάλασσα και η γνώση των ναυτικών υποθέσεων.
Στο ελληνικό κράτος, στη θέση των παλαιών κέντρων που παρήκμασαν, αναδείχθηκαν
νέα. Το πιο σημαντικό απ’ αυτά ήταν η Σύρος, η οποία στη διάρκεια της Επανάστασης
δέχθηκε κύματα προσφύγων, κυρίως από τη Χίο. Η στρατηγική θέση του νησιού, στο
κέντρο του Αιγαίου και πάνω ακριβώς στις διαδρομές που συνέδεαν τα Στενά και τη
Μαύρη Θάλασσα με τους μεσογειακούς δρόμους του εμπορίου, συνέβαλε στη δημιουργία
ισχυρότατου -όχι μόνο για τα ελληνικά μέτρα- ναυτιλιακού κέντρου. Στην ανάπτυξη
αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η δυναμική παρουσία και δραστηριότητα των
ελληνικών παροικιών στα κυριότερα εμπορικά κέντρα της περιοχής: στα λιμάνια της
Νότιας Ρωσίας, στις εκβολές του Δούναβη, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και
αργότερα στην Αίγυπτο.
Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, η ελληνική ναυτιλία, παρά τις περιόδους κρίσης που πέρασε
και παρά τον ανταγωνισμό του υψηλού κόστους και τεχνικών απαιτήσεων ατμόπλοιων,
ακολούθησε ανοδική πορεία. Ο αριθμός και η χωρητικότητα των πλοίων της δεν έπαυαν
να αυξάνουν. Το 1840 τα ελληνικά πλοία είχαν συνολική χωρητικότητα 100.000 τόνους,
ενώ το 1866 ξεπερνούσαν τους 300.000 τόνους. Η ανάπτυξη αυτή δεν ήταν αυτονόητη.

Υπήρξαν έντονες αυξομειώσεις στην περίοδο κατά την οποία τα ελληνικά ιστιοφόρα
αντικαταστάθηκαν από τα ατμόπλοια. Το ίδιο χρονικό διάστημα πολλά από τα εθνική
δημόσια έργα έγιναν για την εξυπηρέτηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας.
Κατασκευάστηκαν λιμάνια και δημιουργήθηκε ένα σύστημα φάρων, που έκανε πολύ
ασφαλέστερη τη ναυσιπλοΐα στις ελληνικές θάλασσες.
Οι πρωτοβουλίες και οι συγκροτημένες προσπάθειες για την είσοδο της ελληνικής
ναυτιλίας στην εποχή του ατμού ξεκίνησαν μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Τα κεφάλαια που
χρειάζονταν για την κατασκευή ή την αγορά και τη συντήρηση των ατμοπλοίων ήταν
σημαντικά, με αποτέλεσμα να ανατραπούν οι παραδοσιακές εφοπλιστικές σχέσεις που 55
ίσχυαν για τα ιστιοφόρα και να αναζητηθούν κεφάλαια μέσα εταιρειών και ισχυρών
επιχειρηματικών σχημάτων. Το κράτος, οι τράπεζες (η Εθνική Τράπεζα ιδιαίτερα) και οι
εκτός συνόρων ομογενείς συμμετείχαν ενεργά σ’ αυτές τις πρωτοβουλίες. Παρ’ όλα αυτά,
η περιορισμένη διαθεσιμότητα κεφαλαίων και ο αυξημένος επιχειρηματικός κίνδυνος
ανέστειλαν την ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας. Η παρουσία της άρχισε να γίνεται
αισθητή μόλις την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. Τα 97 ελληνικά ατμόπλοια του 1890
έγιναν 191 το 1901 και 380 το 1912. Η ανάπτυξη αυτή στηρίχθηκε στην κυριαρχία των
Ελλήνων επιχειρηματιών στις μεταφορές στην περιοχή του Δέλτα του Δούναβη και στην
κίνηση στο ίδιο το ποτάμι.
Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος, οι καταστροφές που προκάλεσε αλλά και οι μεγάλες
οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που έφερε στα κράτη του Εύξεινου Πόντου, μετέβαλαν
για ακόμα μια φορά τα δεδομένα. Το 1919 ο ελληνικός εμπορικός στόλος είχε
υποδιπλασιαστεί, σε σχέση με το 1914. Στην ουσία χρειάστηκε μια νέα αρχή.

1. Ποια ήταν η εξέλιξη της εμπορικής ναυτιλίας στη χώρα μας έως το 1830;
α. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, παρατηρήθηκε σημαντική ναυτιλιακή και εμπορική
δραστηριότητα σε πολλές παραλιακές περιοχές του ελληνικού χώρου και σε νησιά.
β. Η δραστηριότητα αυτή ευνοήθηκε από διάφορες συγκυρίες,
- και ιδιαίτερα από την έξοδο της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα και το εμπόριο που
αναπτύχθηκε στα λιμάνια της περιοχής (λ.χ. Οδησσό) και της Μεσογείου.
56
- Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) μεταξύ της Ρωσίας και της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα χριστιανικά – ελληνικά πλοία προστατεύονταν
από τη ρωσική ισχύ και έτσι ευνοήθηκε η ραγδαία ανάπτυξη των
δραστηριοτήτων τους.
- Λίγο αργότερα, με τη Γαλλική Επανάσταση και τους Ναπολεόντειους πολέμους,
ευνοήθηκε ιδιαίτερα η ελληνική ναυτιλία.
- Η διάσπαση του ηπειρωτικού αποκλεισμού, τον οποίο είχε επιβάλει το αγγλικό
ναυτικό στα γαλλικά λιμάνια, έφερνε μεγάλη κέρδη,
- ενώ ταυτόχρονα η εξαφάνιση των γαλλικών πλοίων από την Ανατολική
Μεσόγειο δημιούργησε κενά, που έσπευσαν να εκμεταλλευτούν οι Έλληνες.
γ. Ακολούθησαν δύσκολα χρόνια, με αποκορύφωμα τη δεκαετία της Ελληνικής
Επανάστασης (1821 – 1830). Στη διάρκεια των συγκρούσεων,
- ο ελληνικός εμπορικός στόλος μετατράπηκε σε πολεμικό,
- οι δρόμοι του εμπορίου έκλεισαν και
- τα παραδοσιακά ναυτικά κέντρα γνώρισαν την καταστροφή (Ψαρά, Γαλαξίδι) ή
την παρακμή.
δ. Από την ακμάζουσα προεπαναστική ναυτιλία απέμειναν λίγα πράγματα. Το
κυριότερο από αυτά ήταν
- η προδιάθεση για τη θάλασσα και
- η γνώση των ναυτικών υποθέσεων.
2. Ποια ήταν η εξέλιξη της εμπορικής ναυτιλίας στη χώρα μας μετά το 1830;
α. Στο ελληνικό κράτος, στη θέση των παλαιών κέντρων που παρήκμασαν,
αναδείχθηκαν νέα.
β. Το πιο σημαντικό απ’ αυτά ήταν η Σύρος, η οποία στη διάρκεια της Επανάστασης
δέχθηκε κύματα προσφύγων, κυρίως από τη Χίο. Η στρατηγική θέση του νησιού,
στο κέντρο του Αιγαίου και πάνω ακριβώς στις διαδρομές που συνέδεαν τα Στενά
και τη Μαύρη Θάλασσα με τους μεσογειακούς δρόμους του εμπορίου, συνέβαλε στη

δημιουργία ισχυρότατου -όχι μόνο για τα ελληνικά μέτρα- ναυτιλιακού κέντρου.

γ. Στην ανάπτυξη αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η δυναμική παρουσία και
δραστηριότητα των ελληνικών παροικιών στα κυριότερα εμπορικά κέντρα της
περιοχής:
- στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας,
- στις εκβολές του Δούναβη,
- στην Κωνσταντινούπολη,
- στη Σμύρνη και
- αργότερα στην Αίγυπτο. 57
δ. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, η ελληνική ναυτιλία, παρά τις περιόδους κρίσης που
πέρασε και παρά τον ανταγωνισμό του υψηλού κόστους και τεχνικών απαιτήσεων
ατμόπλοιων, ακολούθησε ανοδική πορεία.
ε. Ο αριθμός και η χωρητικότητα των πλοίων της δεν έπαυαν να αυξάνουν. Το 1840
τα ελληνικά πλοία είχαν συνολική χωρητικότητα 100.000 τόνους, ενώ το 1866
ξεπερνούσαν τους 300.000 τόνους.
στ. Η ανάπτυξη αυτή δεν ήταν αυτονόητη. Υπήρξαν έντονες αυξομειώσεις στην
περίοδο κατά την οποία τα ελληνικά ιστιοφόρα αντικαταστάθηκαν από τα
ατμόπλοια.
ζ. Το ίδιο χρονικό διάστημα πολλά από τα εθνική δημόσια έργα έγιναν για την
εξυπηρέτηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας.
- Κατασκευάστηκαν λιμάνια και
- δημιουργήθηκε ένα σύστημα φάρων,
που έκανε πολύ ασφαλέστερη τη ναυσιπλοΐα στις ελληνικές θάλασσες.
3. Ποιες προσπάθειες πραγματοποιήθηκαν για την είσοδο της ναυτιλίας στην εποχή
του ατμού;
α. Οι πρωτοβουλίες και οι συγκροτημένες προσπάθειες για την είσοδο της ελληνικής

ναυτιλίας στην εποχή του ατμού ξεκίνησαν μετά τα μέσα του 19ου αιώνα.
β. Τα κεφάλαια που χρειάζονταν για την κατασκευή ή την αγορά και τη συντήρηση
των ατμοπλοίων ήταν σημαντικά, με αποτέλεσμα να ανατραπούν οι παραδοσιακές
εφοπλιστικές σχέσεις που ίσχυαν για τα ιστιοφόρα και να αναζητηθούν κεφάλαια
μέσα εταιρειών και ισχυρών επιχειρηματικών σχημάτων.
- Το κράτος, οι τράπεζες (η Εθνική Τράπεζα ιδιαίτερα) και
- οι εκτός συνόρων ομογενείς συμμετείχαν ενεργά σ’ αυτές τις πρωτοβουλίες.

γ. Παρ’ όλα αυτά,

- η περιορισμένη διαθεσιμότητα κεφαλαίων και
- ο αυξημένος επιχειρηματικός κίνδυνος
ανέστειλαν την ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας.
δ. Η παρουσία της άρχισε να γίνεται αισθητή μόλις την τελευταία δεκαετία του 19ου
αιώνα.
- Τα 97 ελληνικά ατμόπλοια του 1890
- έγιναν 191 το 1901 και
- 380 το 1912. 58
ε. Η ανάπτυξη αυτή στηρίχθηκε
- στην κυριαρχία των Ελλήνων επιχειρηματιών στις μεταφορές στην περιοχή του
Δέλτα του Δούναβη και
- στην κίνηση στο ίδιο το ποτάμι.
4. Ποια αποτελέσματα έφερε στη ναυτιλία ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος;
- Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος,
- οι καταστροφές που προκάλεσε αλλά και
- οι μεγάλες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που έφερε στα κράτη του Εύξεινου
Πόντου,
μετέβαλαν για ακόμα μια φορά τα δεδομένα. Το 1919 ο ελληνικός εμπορικός στόλος
είχε υποδιπλασιαστεί, σε σχέση με το 1914. Στην ουσία χρειάστηκε μια νέα αρχή.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή: πρόκειται για συνθήκη που υπογράφηκε το 1774
μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η οποία υπήρξε σημαντικός
παράγοντας για τη διευκόλυνση της ναυτιλιακής και της εμπορικής δραστηριότητας
του ελληνικού στόλου στη διάρκεια του 18ου αιώνα. Μέσω αυτής τα χριστιανικά -
ελληνικά- πλοία προστατεύονταν από τη ρωσική ισχύ και έτσι ευνοήθηκε η ραγδαία
ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τους.
2. Αποκλεισμός των γαλλικών λιμανιών: ο Ναπολέοντας εκτιμώντας ότι ο κύριος
59
αντίπαλός του ήταν η Αγγλία εφάρμοσε από το 1806 ηπειρωτικό αποκλεισμό, για να
εμποδίσει τη διακίνηση αγγλικών προϊόντων στην Ευρώπη. Σε αντίποινα η Αγγλία
προχώρησε σε ναυτικό αποκλεισμό κατά της Γαλλίας, εμποδίζοντας ξένα πλοία να
πλησιάσουν τις γαλλικές ακτές και λιμάνια. Αυτόν τον αποκλεισμό παραβίαζαν
ελληνικά πλοία με μεγάλο κίνδυνο, ο οποίος όμως εξαργυρωνόταν σε χρηματικά κέρδη.
3. Εποχή του ατμού: ο όρος αναφέρεται στη μετάβαση της ελληνικής ναυτιλίας από τη
δραστηριότητα των ιστιοφόρων στην αντίστοιχη των ατμόπλοιων, που ξεκίνησε μετά
τα μέσα του 19ου αιώνα. Τα κεφάλαια που χρειάζονταν για την κατασκευή ή την αγορά
και τη συντήρηση των ατμόπλοιων ήταν σημαντικά, με αποτέλεσμα να ανατραπούν οι
παραδοσιακές εφοπλιστικές σχέσεις που ίσχυαν για τα ιστιοφόρα και να αναζητηθούν
κεφάλαια μέσω εταιρειών και ισχυρών επιχειρηματικών σχημάτων. Το κράτος, οι
τράπεζες (Η Εθνική ιδιαίτερα) και οι εκτός των εθνικών συνόρων ομογενείς
συμμετείχαν ενεργά σ’ αυτές τις πρωτοβουλίες. Παρ’ όλα αυτά η περιορισμένη
διαθεσιμότητα των κεφαλαίων και ο αυξημένος επιχειρηματικός κίνδυνος ανέστειλαν
την ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας και η παρουσία της άρχισε να γίνεται αισθητή
μόλις κατά την δεκαετία του 19ου αιώνα.

1. Ποιες συγκυρίες ευνόησαν την ελληνική εμπορική και ναυτιλιακή
δραστηριότητα στη διάρκεια του 18ου αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 60
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Πώς επηρέασε η Ελληνική Επανάσταση την εμπορική ναυτιλία;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποια ναυτικά κέντρα παρήκμασαν και ποια νέα αναδείχθηκαν κατά τη

διάρκεια και μετά το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 61
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Για ποιους λόγους η Σύρος αναδείχθηκε στο πιο σημαντικό ναυτικό κέντρο;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Να αναφερθείτε στην ανοδική πορεία που ακολούθησε η ελληνική ναυτιλία

στη διάρκεια του 19ου αιώνα;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 62
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Τι γνωρίζετε για την εμφάνιση και την ανάπτυξη της ελληνική ατμοπλοΐας
μετά τα μέσα του 19ου αιώνα;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Πώς η ελληνική Επανάσταση και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος επηρέασαν την

ελληνική ναυτιλία και τον εμπορικό στόλο;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 63
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Ποια από τις ακόλουθες συγκυρίες δεν ήταν ευνοϊκή για την εμπορική και
ναυτιλιακή ανάπτυξη της Ελλάδας κατά το 18ο αιώνα;
α. η έξοδος της Ρωσίας στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου

β. η υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή
γ. η διάσπαση του ηπειρωτικού αποκλεισμού που είχε επιβάλει το αγγλικό ναυτικό στα
γαλλικά λιμάνια
δ. το εμπόριο που αναπτύχθηκε από τη Ρωσία στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας
64
2. Ποιο από τα ακόλουθα στοιχεία δεν αποτελεί αιτία για την παρακμή της
ελληνική ναυτιλίας κατά την επαναστατική περίοδο;
α. η μετατροπή του εμπορικού στόλου σε πολεμικό

β. το κλείσιμο των εμπορικών δρόμων
γ. η καταστροφή/παρακμή των παραδοσιακών ναυτικών κέντρων
δ. ο έλεγχος των ναυτικών δρόμων της Μεσογείου από το αγγλικό και το γαλλικό
ναυτικό
3. Το 1840 τα ελληνικά πλοία είχαν συνολική χωρητικότητα:
α. 80.000 τόνους
β. 100.000 τόνους
γ. 200.000 τόνους
δ. 500.000 τόνους
4. Οι πρωτοβουλίες και οι συγκροτημένες προσπάθειες για την είσοδο της

ελληνικής ναυτιλίας στην εποχή του ατμού ξεκίνησαν:
α. από τα μέσα του 18ου αιώνα

β. από τις αρχές του 19ου αιώνα
γ. μετά τα μέσα του 19ου αιώνα
δ. από τις αρχές του 20ού αιώνα
5. Ποιος από τους ακόλουθους φορείς δε συμμετείχε ενεργά στις πρωτοβουλίες

για την είσοδο της ελληνικής ναυτιλίας στην εποχή του ατμού;
α. το κράτος
β. οι τράπεζες
γ. οι έμποροι του ελληνικού χώρου
δ. οι εκτός των εθνικών συνόρων ομογενείς

1. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα παρατηρήθηκε σημαντική ναυτιλιακή και εμπορική Σ Λ
δραστηριότητα σε πολλές παραλιακές περιοχές του ελληνικού χώρου και σε νησιά.
2. Με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής
Σ Λ
Αυτοκρατορίας τα χριστιανικά -ελληνικά- πλοία προστατεύονταν από τη ρωσική
ισχύ.
3. Η διάσπαση του ηπειρωτικού αποκλεισμού τον οποίο είχε επιβάλει το γαλλικό ναυτικό
Σ Λ
στα γαλλικά λιμάνια έφερνε μεγάλα κέρδη στην ελληνική ναυτιλία.
65
4. Το πιο σημαντικό από τα νέα κέντρα που αναδείχθηκαν μετά την περίοδο κάμψης της
Σ Λ
ελληνικής ναυτιλίας, την επαναστατική, ήταν η Χίος.
5. Το 1866 η συνολική χωρητικότητα των ελληνικών πλοίων ξεπερνούσε τους 300.000
Σ Λ
τόνους.
6. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι καταστροφές που προκάλεσε αλλά και οι μεγάλες
Σ Λ
οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που έφερε στα κράτη του Εύξεινου Πόντου
μετέβαλαν τα δεδομένα της ελληνική ναυτιλίας κατά τον 20ό αιώνα.
7. Η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι ευνόησαν ιδιαίτερα την ελληνική Σ Λ
ναυτιλία. (Εξετάσεις 2004)
8. Στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης η Σύρος δέχτηκε κύματα προσφύγων, κυρίως Σ Λ
από τη Χίο. (Επαναληπτικές 2005)
9. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η ελληνική ναυτιλία ακολούθησε ανοδική πορεία. Σ Λ
(Εσπερινά Λύκεια 2001-2003)
10. Το 1919 ο ελληνικός εμπορικός στόλος είχε υπερδιπλασιαστεί, σε σχέση με το 1914.
Σ Λ
(Επαναληπτικές Εσπερινών 2003)

-
66


1. Λαμβάνοντας υπόψη τις παρακάτω πηγές και αξιοποιώντας τις ιστορικές
σας γνώσεις, να προσδιορίσετε τους λόγους ακμής της Σύρου κατά τις
πρώτες δεκαετίες της ζωής του ελληνικού κράτους.
ΠΗΓΗ 1
Το λιμάνι που συγκέντρωνε το σύνολο σχεδόν του εισαγωγικού και

διαμετακομιστικού εμπορίου στο ελληνικό κράτος ήταν η Ερμούπολη της Σύρου.
67
Το 1861 η Ερμούπολη διακινούσε το 86% της αξίας των εισαγωγών και της
διαμετακόμισης. Τα σιτηρά, τα οικοδομικά υλικά, τα υφάσματα και τα αποικιακά
ήσαν τα κύρια προϊόντα που διακινούνταν στο πρώτο αυτό λιμάνι. Οι χώρες που
κυριαρχούσαν στο ελληνικό εισαγωγικό και διαμετακομιστικό εμπόριο ήταν η
Αγγλία, η Τουρκία και η Αυστρία, ενώ στην ανατολική Μεσόγειο η
πολυάνθρωπη Κωνσταντινούπολη, συγκρατώντας ένα μεγάλο αριθμό Ελλήνων
κατοίκων εκεί, μαζί με τις μεγάλες πόλεις της Μ. Ασίας εξακολουθούσαν να
αποτελούν προνομιακό εμπορικό συνομιλητή το ελληνικού κράτους, ιδιαίτερα
μετά τις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις του 1856.
Το φυσικά προστατευόμενο αλλά ατελές λιμάνι ενός μικρός αιγαιοπελαγίτικου
νησιού έγινε το πρώτο εμπορο-ναυτιλιακό κέντρο της χώρας και ο τόπος ίδρυσης
της πρώτης ατμοπλοϊκής εταιρείας, της Ελληνικής Ατμοπλοΐας (1857). Ο
πληθυσμός της νέας πόλης, που αυξανόταν με γοργούς ρυθμούς στις πρώτες
δεκαετίες του ελληνικού κράτους, αποτελούνταν από μικρέμπορους και
μεγαλέμπορους, οι οποίοι συνέρρευσαν από τη Χίο, τη Σμύρνη, το Αρχιπέλαγος,
τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο κ.α. Η διαφοροποίηση στον εμπορικό κόσμο
της Ερμούπολης μπορεί να αποδοθεί κατ’ αρχήν στην εθνοτοπική δικτύωση, που
προσέφερε δυνατότητα εμπορικής πρόσβασης σε μεγάλα οικονομικά κέντρα και σε
ισχυρούς χρηματοπιστωτικούς πόλους. Οι Χιώτες διατήρησαν το ισχυρότερο
εμπορο-ναυτιλιακό δίκτυο στην ανατολική Μεσόγειο σε αυτή την περίοδο.
Η θέση του Πειραιά απέναντι στην Ερμούπολη ισχυροποιήθηκε στο τελευταίο
τέταρτο του 19ου αιώνα.
- Μαρία-Χριστίνα Χατζηιωάννου, Το ελληνικό εμπόριο, το παλαιό καθεστώς και

το νέο διεθνές περιβάλλον, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,
«Το ελληνικό κράτος, 1833-1871», τόμ. 4, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 79-80
ΠΗΓΗ 2
Η Σύρος θα γίνει, λοιπόν, ένα είδος αποθήκης, ένα εμπορικό πρακτορείο της
ανατολικής μεσογείου. Αγοράζει από τη Δύση χονδρικά και επί πιστώσει τις
περισσότερες φορές, υφάσαματα βαμβακερά και μάλλινα, σιδερικά είδη

κιγκαλερίας, δέρματα και ζάχαρη και τα συγκεντρώνει στις αποθήκες της

διαμετακόμισης, ώσπου να τα μοιράσει σιγά σιγά στα διάφορα λιμάνια της
Ελλάδας και του Αρχιπέλαγους, όπου οι αποστολές εμπορευμάτων γίνονται
σταδιακά κάθε φορά που παρουσιάζονται οι αντίστοιχες ανάγκες… «Σε
αντάλλαγμα συγκεντρώνει και εξάγει τα προϊόντα του περίγυρου: δημητριακά,
σπόγγους και ακατέργαστα δέρματα, βερμιγιόν και φυσικά το μετάξι».
… Η Σύρος θα γίνει και το κέντρο της ιστιοφόρου εμπορικής ναυτιλίας που
ανασυγκροτείται ταχύτατα μετά τις καταστροφές του πολέμου, και ξαναβρήκε
την κυρίαρχη θέση της στην ακτοπλοΐα του Αρχιπελάγους αλλά και στη μεταφορά
των δημητριακών από τη Μαύρη Θάλασσα και τις εκβολές του Δούναβη στη 68
Μασσαλία και το Κάδιξ.
Χριστίνα Αγριαντώνη, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα του 19ου αιώνα,
Ιστορικό Αρχείο Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδας, Αθήνα 1986, σελ. 84-86
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 69
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις σχετικές

πληροφορίες του σχολικού βιβλίου, να προσδιορίσετε και να αναλύσετε τους
παράγοντες που επηρέασαν την εξέλιξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας
κατά το 19 αιώνα.
ΠΗΓΗ 1
Η μετεπαναστατική ναυτιλία
Οι παράγοντες που δημιούργησαν τις ευκαιρίες για ανάδειξη άλλων δυνάμεων

στον κόσμο των ναυτιλλομένων συμβάδισαν με την αντικατάσταση παλαιών 70
σχημάτων, όπως το σύστημα της «σερμαγιάς» και των «συντροφοναυτών», τόσο
από λόγους εγγενείς όσο και από εξωτερικές συνθήκες. Η εξάλειψη του μεριδίου
σαν υπεραξιακής μονάδας καθοριστικής κεφαλοποιήσεως της εργασίας έφερε σαν
αποτέλεσμα την αντικατάστασή της με τη μισθοδοσία των πληρωμάτων. Αυτό
είχε προέλθει άμεσα από την απότομη μεταβολή των εμποροναυτών σε
στρατιώτες τον καιρό της Επαναστάσεως. Στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου,
όταν οι ναύτες μισθοδοτούνταν προς 140 ως 150 δραχμές το μήνα, εμφανίζεται
το φαινόμενο της εξαθλιώσεως της τάξεως αυτής των εργατών της θάλασσας, που
είχαν πια καταστεί προλετάριοι, δέσμιοι των φρικτών συνθηκών ζωής στα άθλια
εκείνα ατμόπλοια, αλλά και θύματα της αγοράς εργασίας στα χρόνια εκείνα της
έντονης εκμεταλλεύσεως της εργατικής τάξεως.
Ο νέος τρόπος ναυτικής επιχειρήσεως απέκλεισε τη συμμετοχή του παράγοντα
«εργασία» στον τομέα του κέρδους και έκανε πιο προσωπική αλλά και πιο
ευέλικτη την οικονομική εκμετάλλευση, η οποία τώρα επιζητούσε συνδυασμούς
για την εξεύρεση πιστωτικών κεφαλαίων από τη διεθνή κεφαλαιαγορά. Επίσης
απαιτούσε την πρακτόρευση της ναυλαγοράς με ένα δίκτυο καλά οργανωμένων
γραφείων.
Από την άλλη μεριά η συμβολή του κράτους άμεση ή έμμεση εμφανίζεται την
περίοδο αυτή έντονη. Προσπαθεί να εκμεταλλευθεί τις δυνατότητες των διεθνών
συμβάσεων, αλλά και να εφαρμόσει τους εσωτερικούς κανονισμούς, λιμενικούς
και προξενικούς, σταχυολογώντας η εφαρμόζοντας τα επικρατούντα στα ξένα
κράτη με την ευχέρεια που διέθετε το νέο κράτος για την συγκρότησή του.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄, σσ. 182-183

ΠΗΓΗ 2
Τι πρέπει να γίνει για την αναζωογόνηση της εμπορικής ναυτιλίας.
Από έγγραφο του 1859
Δια ν’ ανορθώση δε η Ελληνική Κυβέρνησις την εμπορικήν πίστιν της ναυτι-

λίας και εις το εξωτερικόν, ανάγκη πάσα συστάσεως ασφαλιστικού καταστή-ματος
με ικανά κεφάλαια, εκτεινομένου από του Λονδίνου μέχρι της Μασσαλίας…
Εσωτερικώς δε να ενεργήση την σύστασιν Δανειστικών ναυτικών
καταστημάτων, δια της Ελληνικής Τραπέζης, ή όπως άλλως εγκρίνη εις τας
71
πόλεις εν αις υπάρχει συγκεντρωμένη ναυτιλία, τα οποία να δανείζωσι τους
ιδιοκτήτας των πλοίων με τόκους μετρίους…
Να φροντίση η Κυβέρνησις περί συνδέσεως εμπορικών αμοιβαιότητος συνθηκών
μεθ’ όλων των Κρατών, εις όσα η ελληνική εμπορική ναυτιλία συχνάζει, και
ιδίως μετά της Γαλλίας και Ρωσίας…
Να μετριάση όσον το δυνατόν τα προξενικά τέλη, τα οποία εις την ελληνικήν
ναυτιλίας αποβαίνουν εις μέγας και επιβαρυντικός φόρος…
Να φροντίση η Κυβέρνησις περί της διορθώσεως των δρόμων των
σημαντικωτέρων εν Ελλάδι Δασών, προς εύκολον εξαγωγήν ναυπηγησίμου
αγρίας ξυλείας…
Β. Κρεμμυδά, Νεότερη Ιστορία Ελληνική και Ευρωπαϊκή, σ. 141.
ΠΗΓΗ 3
Προσπάθειες και πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας
Το 1857 άρχισε τις εργασίες της η «Ελληνική Ατμοπλοϊκή Εταιρεία» με έδρα

της τη Σύρο. Η πρωτοβουλία για την ίδρυσή της οφείλεται στην κυβέρνηση
Μαυροκορδάτου που ψήφισε το νόμο της 22ας Απριλίου 1855, με τον οποίο
δινόταν η άδεια ιδρύσεως μετοχικής ανώνυμης εταιρίας με σκοπό την
ατμοπλοϊκή συγκοινωνία μεταξύ των νησιών και των παραλίων της χώρας. Η
εταιρία συστήθηκε το 1856. Στο αρχικό κεφάλαιό της, που ήταν 3.000 δρχ.,
μετείχε η κυβέρνηση με 800 μετοχές των 500 δρχ. η καθεμιά. Αργότερα το
κεφάλαιο αυξήθηκε σε 5.000.000 και οι μετοχές του κράτους κατά 2.000 (νόμος
ΦΙΘ΄). Επιπλέον το κράτος ενίσχυσε την εταιρία, παρέχοντας με δάνειο οικόπεδα
στη Σύρο και στον Πειραιά, καθώς και τρία επιβατικά ατμόπλοια, τα «Βασίλισσα
της Ελλάδος», «Ύδρα» και «Πανελλήνιον», που τα αγόρασε προς 24.000 λίρες
Αγγλίας. Ο αριθμός των ατμοπλοίων που διέθετε η εταιρία αυξήθηκε από 4
αρχικά σε 11 το 1861.
Έντονο επίσης ήταν το κρατικό ενδιαφέρον για τη προστασία από

καταδολιεύσεις των ναυτιλιακών νόμων. Πρέπει να τονισθεί επίσης ότι εκείνη

περίπου την εποχή η έστω καχεκτική ανάπτυξη της ατμοπλοίας μας προκάλεσε
στα ξένα συμφέροντα αντιδράσεις, κυρίως στο «Αυστριακό Λόυδ» της γραμμής
Τεργέστης, μάλιστα και μετά την υπογραφή σχετικής συμβάσεως με την Αυστρία
στις 4 Μαρτίου 1835. Οι Αυστριακοί επιχείρησαν να εμποδίσουν ελληνικά
ατμόπλοια να παραλαμβάνουν επιβάτες από και για την Τεργέστη, με τον
ισχυρισμό ότι το «Αυστριακό Λόυδ έχαιρε αποκλειστικού προνομίου». Αλλά και
αν προϋπήρχε το προνόμιο αυτό, η παραπάνω σύμβαση το είχε καταστήσει
ανίσχυρο.
Η ανησυχία ωστόσο για το συναγωνισμό στις διεθνείς γραμμές υπήρχε κυρίως
72
από την ελληνική πλευρά. Η κρίση που περνούσε η ναυτιλία τα μεταβατικά
εκείνα χρόνια με την είσοδο του ατμού έπρεπε να καλυφθεί με την εξεύρεση
μεγάλων χρηματικών πιστωτικών κεφαλαίων. Την δουλειά αυτή έπρεπε να
αναλάβουν ειδικές τράπεζες με αποκλειιστική οικονομική δραστηριότητα στον
τομέα της ναυτιλίας. Έτσι στα 1860 συστήθηκε στην Πάτρα η «Ελληνική
Ναυτική Τράπεζα» του Σωτηρίου Γερούση με μετόχους Έλληνες εμπόρους και
επιχειρηματίες μέσα και έξω από την Ελλάδα. Το μετοχικό κεφάλαιό της ήταν
μόλις δύο εκατομμύρια δραχμές, αλλά η σημασία της μεγάλη και ως παράδειγμα
ναυτικής πίστεως για τη χώρα. Οι εργασίες της θα κάλυπταν από οικονομικής
απόψεως πολλούς τομείς των ναυτιλιακών δραστηριοτήτων, γι’ αυτό ανοίχθηκαν
αμέσως πολλά υποκαταστήματά της σε διάφορα λιμάνια της Ελλάδος.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄, σσ. 182-184
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 73
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 74
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________________________

5. Η ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΤΗΜΑΤΩΝ
Στη συγκεκριμένη ενότητα θα ασχοληθούμε με τα εθνικά κτήματα. Θα μάθουμε τι
ακριβώς ήταν αυτά, ποια ήταν η έκτασή τους, πως αξιοποιήθηκαν με τον πολυτεμαχισμό
(κυρίως) και πως αντιμετωπίστηκε το τότε πρόβλημα των εθνικών γαιών με τις
μεταρρυθμίσεις του 1870-1871.
75
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να καταλάβω τι ήταν οι εθνικές γαίες και γιατί ήταν σημαντικές για το κράτος.
2. Να γνωρίσω τα προβλήματα που συνάντησε η ελληνική διοίκηση με τις γαίες αυτές.
3. Να αντιληφθώ τον πολυτεμαχισμό που πραγματοποιήθηκε και γιατί έγινε.
4. Να μελετήσω τις μεταρρυθμίσεις που έφεραν τη λύση αυτού του προβλήματος.

Από τα πολλά προβλήματα που κληροδότησε η οθωμανική κατοχή στο νέο ελληνικό
κράτος, ξεχώριζε για την έκταση, τη σημασία και την πολυπλοκότητά του το ζήτημα των
«εθνικών γαιών». «Εθνικές γαίες» ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των
Οθωμανών στις περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή
ανήκε είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως
ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης).
76
Οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ
δικαίω». Για τις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις αποτέλεσαν το πρώτο και,
ουσιαστικά , το μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου, γι’ αυτό και
χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων ή ως μέσα εξασφάλισης εσόδων,
μέσω της εκποίησής τους. Η έκταση των γαιών αυτών μπορεί να υπολογιστεί μόνο κατά
προσέγγιση, καθώς το σχετικό με την έγγειο ιδιοκτησία οθωμανικό καθεστώς ήταν
περίπλοκο, όπως και οι μηχανισμοί απογραφής των περιουσιακών στοιχείων. Υπολογίζεται
ότι η έκταση των εθνικών κτημάτων ανερχόταν χονδρικά σε 4.000.000 με 5.000.000
στρέμματα.
Η διανομή των εθνικών γαιών, αν και αποτελούσε γενική επιθυμία, συναντούσε πολλά
προβλήματα στην πράξη. Πολλοί από τους καλλιεργητές των κτημάτων αυτών είχαν
δικαιώματα εκμετάλλευσης της γης από τα προεπαναστατικά χρόνια. Καλλιεργούσαν
δηλαδή για πολλές γενιές τα χωράφια, αποδίδοντας ένα ποσοστό (περίπου 15%) στον
κατ’ όνομα ιδιοκτήτη, καθώς και το φόρο επί της παραγωγής, τη δεκάτη. Οπωσδήποτε
είχαν ισχυρά δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στη γη και ήταν δύσκολο για το κράτος να
τους ζητήσει να την εξαγοράσουν καταβάλλοντας υψηλό τίμημα. Η εξαγορά, εξάλλου,
προϋπέθετε και ξεκάθαρους τίτλους ιδιοκτησίας, προσδιορισμό δηλαδή του προς
εξαγορά αντικειμένου, πράγμα που ήταν ανύπαρκτο στον οθωμανικό χώρο, όπου
υπήρχαν συνήθως επάλληλα δικαιώματα επί της γης.
Από την άλλη πλευρά, στη Στερεά Ελλάδα, ένα σημαντικό τμήμα των εθνικών γαιών,
που δεν ήταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών στο τέλος του πολέμου, πέρασαν άμεσα
στα χέρια ιδιωτών με απευθείας εξαγορά από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους, σε
χαμηλή μάλιστα τιμή. Έτσι, το κράτος έχανε την ευκαιρία της διαμεσολάβησης και της
αποκόμισης προσόδων. Δεν ήταν επίσης σπάνιες οι καταπατήσεις, ιδιαίτερα σε εποχές
ταραχών και κρίσης, καταπατήσεις που δύσκολα μπορούσαν να αποδειχθούν σε εδάφη με
αμφισβητούμενα πιστοποιητικά ιδιοκτησίας. Στο χώρο της έγγειας ιδιοκτησίας, το
οθωμανικό δίκαιο διέφερε σημαντικά από το βυζαντινορωμαϊκό, το οποίο υιοθέτησε το
ελεύθερο ελληνικό κράτος. Η προσαρμογή των πραγματικών δεδομένων στη μεταβολή

αυτή άφηνε μεγάλα περιθώρια για κάθε είδους ατασθαλίες.

Γενικότερα όμως, οι τάσεις οδηγούσαν στον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών σε
μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες και όχι στη συγκέντρωση μεγάλων κτημάτων στα χέρια
λίγων κεφαλαιούχων. Αυτό ίσως να οφειλόταν στην έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων αλλά
και στην τάση απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις, στην Αθήνα ιδιαίτερα. Η
απόκτηση μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν στις προθέσεις των πλουσίων, γεγονός
που άμβλυνε τις αντιθέσεις και δεν επέτρεψε να αναπτυχθούν σημαντικές κοινωνικές
εντάσεις γύρω από το πρόβλημα των εθνικών γαιών. Ταυτόχρονα, η δημιουργία μικρών
ιδιοκτησιών, ευπρόσβλητων στις κρίσεις, έκθετων στις διαθέσεις της αγοράς και στις 77
φορολογικές πιέσεις, ευνόησε την ανάπτυξη ενός συστήματος πολιτικής προστασίας: οι
τοπικοί πολιτευτές αναλάμβαναν να περιορίσουν τις ασκούμενες πιέσεις, παρεμβαίνοντας
στους κυβερνητικούς μηχανισμούς του κράτους. Επρόκειτο για έναν ρόλο ανάλογο μ’
εκείνον των προεστών κατά την προεπαναστατική περίοδο.
Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος έγινε με νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την
περίοδο 1870 – 1871. Στόχος των νομοθετημάτων ήταν να εξασφαλιστούν κατά
προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί, με την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή
τους. Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, μέσα από τη διαδικασία της
εκποίησης, τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο διαρκές
δημοσιονομικό αδιέξοδο. Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και στην πραγματικότητα μόνο ο
πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό. Σύμφωνα με τις σχετικές νομοθετικές
ρυθμίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, με ανώτατο
όριο τα 80 στρέμματα, για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρέμματα για αρδευόμενα. Από το
1870 έως το 1911 διανεμήθηκαν 2.650.000 στέμματα με 370.000 παραχωρητήρια, πράγμα
που δείχνει ότι οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης
έκτασης ήταν περιορισμένες αλλά και ο πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος. Πρέπει να
επισημανθεί ότι για τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδενδρα και
αμπέλια, ο μέσος όρος έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς μικρότερος εκείνων που
προσδιορίζονταν για καλλιέργεια δημητριακών.
Επρόκειτο όμως για σημαντική διανομή των καλλιεργήσιμων γαιών, ιδιαίτερα αν
συγκριθεί με τα 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα προηγούμενα
χρόνια, από το 1833 μέχρι το 1870. Ωστόσο, μόνο το 50% περίπου του αντιτίμου των
παραχωρούμενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους αγοραστές της εθνικής
αυτής ιδιοκτησίας.

1. Τι ήταν οι εθνικές γαίες και ποια η σημασία τους για το κράτος;
α. Από τα πολλά προβλήματα που κληροδότησε η οθωμανική κατοχή στο νέο ελληνικό
κράτος, ξεχώριζε για την έκταση, τη σημασία και την πολυπλοκότητά του το ζήτημα
των «εθνικών γαιών».
β. «Εθνικές γαίες» ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις
περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε
78
- στο οθωμανικό δημόσιο
- είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα
- είτε σε ιδιώτες,
ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης).
γ. Οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους
«επαναστατικώ δικαίω». Για τις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις αποτέλεσαν το
πρώτο και, ουσιαστικά , το μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου, γι’ αυτό και
χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων ή ως μέσα εξασφάλισης
εσόδων, μέσω της εκποίησής τους.
δ. Η έκταση των γαιών αυτών μπορεί να υπολογιστεί μόνο κατά προσέγγιση, καθώς το
σχετικό με την έγγειο ιδιοκτησία οθωμανικό καθεστώς ήταν περίπλοκο, όπως και οι
μηχανισμοί απογραφής των περιουσιακών στοιχείων. Υπολογίζεται ότι η έκταση των
εθνικών κτημάτων ανερχόταν χονδρικά σε 4.000.000 με 5.000.000 στρέμματα.
2. Ποια ήταν τα προβλήματα στη διανομή των εθνικών γαιών;
α. Η διανομή των εθνικών γαιών, αν και αποτελούσε γενική επιθυμία, συναντούσε

πολλά προβλήματα στην πράξη.
β. Πολλοί από τους καλλιεργητές των κτημάτων αυτών είχαν δικαιώματα
εκμετάλλευσης της γης από τα προεπαναστατικά χρόνια. Καλλιεργούσαν δηλαδή για
πολλές γενιές τα χωράφια, αποδίδοντας ένα ποσοστό (περίπου 15%) στον κατ’
όνομα ιδιοκτήτη, καθώς και το φόρο επί της παραγωγής, τη δεκάτη. Οπωσδήποτε
είχαν ισχυρά δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στη γη και ήταν δύσκολο για το κράτος
να τους ζητήσει να την εξαγοράσουν καταβάλλοντας υψηλό τίμημα.
γ. Η εξαγορά, εξάλλου, προϋπέθετε και ξεκάθαρους τίτλους ιδιοκτησίας,
προσδιορισμό δηλαδή του προς εξαγορά αντικειμένου, πράγμα που ήταν ανύπαρκτο
στον οθωμανικό χώρο, όπου υπήρχαν συνήθως επάλληλα δικαιώματα επί της γης.

3. Τι συνέβη με τις εθνικές γαίες της Στερεάς Ελλάδας;
α. Από την άλλη πλευρά, στη Στερεά Ελλάδα, ένα σημαντικό τμήμα των εθνικών
γαιών, που δεν ήταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών στο τέλος του πολέμου,
πέρασαν άμεσα στα χέρια ιδιωτών με απευθείας εξαγορά από τους Οθωμανούς
ιδιοκτήτες τους, σε χαμηλή μάλιστα τιμή. Έτσι, το κράτος έχανε την ευκαιρία της
διαμεσολάβησης και της αποκόμισης προσόδων.
β. Δεν ήταν επίσης σπάνιες οι καταπατήσεις, ιδιαίτερα σε εποχές ταραχών και κρίσης,
καταπατήσεις που δύσκολα μπορούσαν να αποδειχθούν σε εδάφη με 79
αμφισβητούμενα πιστοποιητικά ιδιοκτησίας.
γ. Στο χώρο της έγγειας ιδιοκτησίας, το οθωμανικό δίκαιο διέφερε σημαντικά από το
βυζαντινορωμαϊκό, το οποίο υιοθέτησε το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Η
προσαρμογή των πραγματικών δεδομένων στη μεταβολή αυτή άφηνε μεγάλα
περιθώρια για κάθε είδους ατασθαλίες.
4. Τι γνωρίζετε για τον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών;
α. Γενικότερα όμως, οι τάσεις οδηγούσαν στον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών σε

μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες και όχι στη συγκέντρωση μεγάλων κτημάτων στα
χέρια λίγων κεφαλαιούχων.
β. Αυτό ίσως να οφειλόταν στην
- έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων αλλά και
- στην τάση απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις, στην Αθήνα ιδιαίτερα.
Η απόκτηση μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν στις προθέσεις των πλουσίων,
γεγονός που άμβλυνε τις αντιθέσεις και δεν επέτρεψε να αναπτυχθούν σημαντικές
κοινωνικές εντάσεις γύρω από το πρόβλημα των εθνικών γαιών.
γ. Ταυτόχρονα, η δημιουργία μικρών ιδιοκτησιών, ευπρόσβλητων στις κρίσεις,
έκθετων στις διαθέσεις της αγοράς και στις φορολογικές πιέσεις, ευνόησε την
ανάπτυξη ενός συστήματος πολιτικής προστασίας: οι τοπικοί πολιτευτές
αναλάμβαναν να περιορίσουν τις ασκούμενες πιέσεις, παρεμβαίνοντας στους
κυβερνητικούς μηχανισμούς του κράτους. Επρόκειτο για έναν ρόλο ανάλογο μ’
εκείνον των προεστών κατά την προεπαναστατική περίοδο.

5. Τι γνωρίζετε για τις νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870-1871;
α. Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος έγινε με νομοθετικές ρυθμίσεις κατά

την περίοδο 1870 – 1871.
β. Στόχος των νομοθετημάτων ήταν
- να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί, με την παροχή γης,
απαραίτητης για την επιβίωσή τους.
- Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, μέσα από τη διαδικασία
της εκποίησης, τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο 80
διαρκές δημοσιονομικό αδιέξοδο.
γ. Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και στην πραγματικότητα μόνο ο πρώτος επιτεύχθηκε
σε ικανοποιητικό βαθμό.
δ. Σύμφωνα με τις σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν
να αγοράσουν όση γη ήθελαν, με ανώτατο όριο
- τα 80 στρέμματα, για ξηρικά εδάφη και
- τα 40 στρέμματα για αρδευόμενα.
ε. Από το 1870 έως το 1911 διανεμήθηκαν 2.650.000 στέμματα με 370.000
παραχωρητήρια, πράγμα που δείχνει ότι οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των
αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης ήταν περιορισμένες αλλά και ο
πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος.
στ. Πρέπει να επισημανθεί ότι για τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες,
ελαιόδενδρα και αμπέλια, ο μέσος όρος έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς
μικρότερος εκείνων που προσδιορίζονταν για καλλιέργεια δημητριακών.
ζ. Επρόκειτο όμως για σημαντική διανομή των καλλιεργήσιμων γαιών, ιδιαίτερα αν
συγκριθεί με τα 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα
προηγούμενα χρόνια, από το 1833 μέχρι το 1870. Ωστόσο, μόνο το 50% περίπου του
αντιτίμου των παραχωρούμενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους
αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Εθνικές γαίες: ήταν ένα από τα πολλά προβλήματα που κληροδότησε η οθωμανική
κατοχή στο νέο ελληνικό κράτος, ξεχωρίζοντας για την έκταση, τη σημασία και την
πολυπλοκότητά του. Ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις
περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο
οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή
ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης). Οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα
του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ δικαίω».
81
2. Επαναστατικώ δικαίω: πρόκειται για άφραγο δίκαιο βάσει του οποίου ο νικητής σε
έναν πόλεμο καρπώνεται ως δικά του όσα έχει κατακτήσει μέσα από τις στρατιωτικές
επιχειρήσεις, κέρδη που αργότερα επισφραγίζονται συνήθως με μια συνθήκη ειρήνης.
Έτσι και στην Ελληνική Επανάσταση όσα εδάφη και κτηματικές περιουσίες
ανακατέλαβαν οι Έλληνες από τους Τούρκους χαρακτηρίστηκαν ως εθνική περιουσία.
3. Τίτλος ιδιοκτησίας: αναφέρεται στον προσδιορισμό του προς εξαγορά αντικειμένου
και αφορά στις εθνικές γαίες, ενώ το γεγονός ότι δεν τους διέθεταν οι ιδιοκτήτες τους
καθιστούσε την εξαγορά τους δύσκολη.
4. Επάλληλα δικαιώματα επί της γης: πρόκειται για διαφορετικά δικαιώματα που
ασκούνται ταυτόχρονα στο ίδιο έδαφος από διαφορετικά φυσικά ή νομικά πρόσωπα
(π.χ. δικαίωμα ψιλής κυριότητας, δικαίωμα κατοχής, νομής, ενοικίασης κλπ.). Η ύπαρξή
τους καθόριζε μια από τις πτυχές του σύνθετου προβλήματος της διανομής των
εθνικών γαιών. Η εξαγορά, δηλαδή, των εθνικών γαιών προϋπέθετε και ξεκάθαρους
τίτλους ιδιοκτησίας, προσδιορισμό δηλαδή του προς εξαγορά αντικειμένου, που ήταν
ανύπαρκτο στον οθωμανικό χώρο, όπου συνήθως τα υπήρχαν τα επάλληλα
δικαιώματα επί της γης.
5. Πολυτεμαχισμός των εθνικών γαιών: η προσπάθεια του κράτους να περάσει η γη στα
χέρια των ακτημόνων και να δημιουργηθεί ένα καθεστώς μικροϊδιοκτησίας έναντι των
μεγάλων τσιφλικιών.
6. Νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870-1871: οι νόμοι αυτοί ψηφίστηκαν από την κυβέρνηση
Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, ενός από τους πιο αξιόλογους πρωθυπουργούς του 19 ου
αιώνα.

1. Τι ήταν οι εθνικές γαίες και πώς αξιοποιήθηκαν από τις ελληνικές
επαναστατικές κυβερνήσεις;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 82
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποια προβλήματα δυσκόλευαν τη διανομή των εθνικών κτημάτων;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. α. Ποιοι λόγοι ευνόησαν τον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών σε μικρές ή

μεσαίες ιδιοκτησίες;|
β. Ποιες επιπτώσεις σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο προκάλεσε ο
πολυτεμαχισμός;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 83
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Τι γνωρίζετε για την οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος της διανομής

των εθνικών γαιών;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Σε τι στόχευαν οι νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870-1871 και ποια ήταν τα

αποτελέσματά τους στην πράξη;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 84
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Με ποιον τρόπο αξιοποιήθηκαν οικονομικά οι εθνικές γαίες τόσο από τις

επαναστατικές κυβερνήσεις όσο και από τις μεταγενέστερες;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Ποια ήταν η έκταση των εθνικών γαιών και πόσα στρέμματα εξ αυτών
διανεμήθηκαν;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________ 85
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
8. Τι γνωρίζετε συνολικά για τη διανομή των εθνικών γαιών;

_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

9. Με ποιον τρόπο αντιμετωπίστηκε οριστικά το πρόβλημα της διανομής των

«εθνικών γαιών» μετά το 1870; (Εξετάσεις 2006)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 86
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Οι εθνικές γαίες ήταν:
α. οι ακίνητες κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις περιοχές που περιήλθαν

στον έλεγχο του ελληνικού κράτους
β. το μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου
γ. υποθήκη για τη σύναψη δανείων
δ. μέσα εξασφάλισης εσόδων μέσω της ενοικίασής τους
87
2. Η έκταση των εθνικών γαιών υπολογίζεται χονδρικά σε:
α. 1.000.000 – 2.000.000 στρέμματα

β. 2.000.000 – 3.000.000 στρέμματα
γ. 4.000.000 – 5.000.000 στρέμματα
δ. 5.000.000 – 6.000.000 στρέμματα
3. Ο φόρος που απέδιδαν οι καλλιεργητές των εθνικών κτημάτων στους κατ’

όνομα ιδιοκτήτες ήταν περίπου:
α. 5%
β. 10%
γ. 15%
δ. 20%
4. Οι τάσεις γενικότερα οδηγούσαν στον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών

σε:
α. μικρές ιδιοκτησίες
β. μεσαίες ιδιοκτησίες
γ. μικρές ή μεγάλες ιδιοκτησίες
δ. μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες
5. Ο πολυτεμαχισμός των εθνικών γαιών σε μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες

οφειλόταν:
α. στην έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων

β. στην τάση απόκτησης ακίνητης ιδιοκτησίας στις πόλεις
γ. στις μη προθέσεις των πλουσίων για απόκτηση μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας
δ. σε όλους τους παραπάνω λόγους

6. Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος των εθνικών γαιών έγινε από

την κυβέρνηση:
α. Δεληγιώργη
β. Κουμουνδούρου
γ. Χ. Τρικούπη
δ. Δηλιγιάννη
7. Οι νομοθετικές ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος των

εθνικών γαιών αφορούσαν στη διετία:
88
α. 1880-1881
β. 1875-1876
γ. 1870-1871
δ. 1888-1889
8. Το ανώτατο όριο γης που μπορούσε να αγοράσει ένας δικαιούχος αγρότης

σύμφωνα με τα νομοθετήματα της κυβέρνησης Κουμουνδούρου ήταν:
α. 40 στρέμματα για ξηρικά και 80 για αρδευόμενα

β. 80 στρέμματα για ξηρικά και 40 για αρδευόμενα
γ. 50 στρέμματα για ξηρικά και 40 για αρδευόμενα
δ. 80 στρέμματα για ξηρικά και 50 για αρδευόμενα
9. Από το 1833 έως το 1870 είχαν διανεμηθεί:
α. 300.000 στρέμματα εθνικών γαιών

β. 400.000 στρέμματα εθνικών γαιών
γ. 500.000 στρέμματα εθνικών γαιών
δ. 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών

1. Εθνικές γαίες ήταν οι ακίνητες κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις περιοχές Σ Λ
που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους.
2. Η εθνική γη ανήκε στο οθωμανικό δημόσιο ως δικαίωμα μόνιμης κατοχής. Σ Λ
3. Οι εθνικές γαίες περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους τους μετά την
Σ Λ
ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους.
4. Η έκταση των εθνικών γαιών μπορεί να υπολογιστεί με απόλυτη ακρίβεια. Σ Λ
5. Η διανομή των εθνικών γαιών, αν και αποτελούσε γενική επιθυμία, συναντούσε πολλά
Σ 89 Λ
εμπόδια στην πράξη.
6. Οι καλλιεργητές των εθνικών γαιών καλλιεργούσαν για πολλά χρόνια τα κτήματά τους
Σ Λ
αποδίδοντας ένα ποσοστό (20%) στον κατ’ όνομα ιδιοκτήτη και ένα φόρο επί της
παραγωγής, τη δεκάτη.
7. Στο χώρο της έγγειας ιδιοκτησίας το οθωμανικό δίκαιο δε διέφερε σημαντικά από το
Σ Λ
βυζαντινορωμαϊκό, που υιοθέτησε το ελεύθερο ελληνικό κράτος.
8. Η δημιουργία μικρών ιδιοκτησιών ευνόησε την ανάπτυξη ενός συστήματος πολιτικής
Σ Λ
προστασίας.
9. Στόχος των νομοθετημάτων της κυβέρνησης Κουμουνδούρου ήταν να εξασφαλιστούν
Σ Λ
κατά προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί.
10. Από το 1870 έως το 1911 διανεμήθηκαν 2.650.000 στρέμματα με 360.000
Σ Λ
παραχωρητήρια.
11. Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος των εθνικών κτημάτων έγινε με
Σ Λ
νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο 1870-1871. (Εξετάσεις 2002)

1. Εθνικές γαίες:
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
90
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
2. Επάλληλα δικαιώματα επί της γης:
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________


1. Μελετώντας το περιεχόμενο των παρακάτω πηγών και αξιοποιώντας τις
α. να αναφερθείτε στο περιεχόμενο της αγροτικής μεταρρύθμισης του 1871
και στις ρυθμίσεις που έλαβαν χώρα στα πλαίσια της εφαρμογής της.
β. στις συνέπειές της για την αγροτική παραγωγή, τη γεωργική τάξη και την
οικονομία ευρύτερα.
ΠΗΓΗ 1
91
Οι Εθνικές Γαίες μοιράστηκαν με νόμο του Κουμουνδούρου το 1871. Οι
Έλληνες χωρικοί της εποχής αποκαταστάθηκαν ως ιδιοκτήτες γης. Περίπου
350.000 οικογένειες επωφελήθηκαν από την πρώτη αγροτική μεταρρύθμιση
και, καθώς η εργασία τους δεν αρκούσε να καλλιεργηθούν τα αμπέλια, εποχιακοί
μετανάστες από την Ιταλία, τη Βουλγαρία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία
έρχονταν να δουλέψουν σ’ αυτά [109]/ Η επέκταση όμως των
αμπελοκαλλιεργειών επηρέασε αρνητικά την παραγωγή των δημητριακών και
από την εποχή εκείνη σημειώνεται το χρονικό σιτικό έλλειμμα της χώρα, με
συνεπακόλουθο τη δαπάνη τεράστιων συναλλαγματικών αποθεμάτων για
εισαγωγές. [110] Ακόμα και αιωνόβιοι ελαιώνες ξεριζώθηκαν τη δεκαετία του
1870 για να μετατραπούν σε αμπελώνες, γεγονός που μακροχρόνια είχε
αρνητικό οικονομικό αποτέλεσμα [111].
- www.arxhive.gr, «Η ελληνική οικονομία μετά την Επανάσταση»
ΠΗΓΗ 2
Το ζήτημα της ιδιοκτησίας της γης στο ελληνικό κράτος και της διαχείρισης των
Εθνικών Γαιών παρέμεινε ουσιαστικά άλυτο έως την αγροτική μεταρρύθμιση του
1871. Συγκεκριμένα, επί πρωθυπουργίας του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου και με
τη συνεργασία του υπουργού Οικονομικών Σωτηρίου Σωτηροπούλου
καταρτίστηκε και ψηφίστηκε νόμος για τη διανομή 2.650.000 στρεμμάτων σε
357.217 κλήρους. Έτσι, οι περισσότεροι αγρότες έγιναν ιδιοκτήτες της γης που
καλλιεργούσαν. Η μεταρρύθμιση αφορούσε τα Εθνική Κτήματα και τους
καλλιεργητές τους και όχι τις μεγάλες ιδιοκτησίες που υπήρχαν στην περιοχή της
Αττικής, της Εύβοιας και της ανατολικής Στερεάς Ελλάδας. Αυτές είχαν
δημιουργηθεί μετά την καθυστερημένη αποχώρηση από εκεί των μουσουλμάνων
κατοίκων στις αρχές της δεκαετίας του 1830 και την εκποίηση των περιουσιών
τους.
Οι μικροί ιδιοκτήτες εξειδίκευσαν τις καλλιέργειές τους στις προσοδοφόρες
εξαγωγικές καλλιέργειες (σταφίδα, καπνός, βαμβάκι). Οι εξαγωγές αγροτικών

προϊόντων ωφέλησαν πολύπλευρα την εθνική οικονομία, αφού αυξήθηκε το

συνάλλαγμα που εισέρρεε στη χώρα, όπως επίσης και τα δημόσια έσοδα από τους
δασμούς που επιβάλλονταν στις εξαγωγές. Επιπρόσθετα, περιορίστηκε η
παραγωγή δημητριακών, με αποτέλεσμα την εισαγωγή μεγάλων ποσοτήτων
σιταριού για την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού. Ωστόσο, η εξειδίκευση
της παραγωγής σε λίγα μόνο εξαγώγιμα προϊόντα έκανε την οικονομία ευάλωτη
στις διεθνείς οικονομικές διακυμάνσεις, όπως συνέβη με τη σταφιδική κρίση του
19ου αιώνα.
www.ime.gr/cronos/12/gr/1833-1897/economy/institutions
92
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 93
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο
που σας δίνεται, να αναλύσετε τις ρυθμίσεις αλλά και τις συνέπειες της
αγροτικής μεταρρύθμισης του 1871.
ΠΗΓΗ 1
Στις 25 Μαρτίου 1871 η κυβέρνηση Κουμουνδούρου δημοσιεύει το νόμο «περί

διανομής και διαθέσεως της εθνικής γης», που για πρώτη φορά από την εποχή
της Ανεξαρτησίας θέτει το πρόβλημα της απόδοσης των πρώην τουρκικών
τσιφλικιών στους ακτήμονες γεωργούς. Η εκτέλεση του νόμου ανατίθεται στους
δήμους, η δε πληρωμή των αγρών καθορίζεται σε 26 ετήσιες δόσεις. Η τιμή 94
ορίστηκε σε 59 δραχμές το στρέμμα κατά μέσο όρο, ποσό τεράστιο τότε για το
βαλάντιο των φτωχών αγροτών. Ο κλήρος καθορίστηκε σε 40 στρέμματα
ποτιστικά κατ’ ανώτατο όριο ή 80 ξερικά κατά γεωργική οικογένεια.
Ο νόμος αυτός, σε τελευταία ανάλυση, ήταν δυσμενής για τους αγρότες. Κανένας
δεν μπόρεσε να αγοράσει περισσότερα από επτά στρέμματα κατά μέσο όρο, ενώ οι
παλιοί κάτοχοι της γης, οι γνωστοί τσιφλικάδες, πρόσθεσαν νέες εκτάσεις στα
κτήματά τους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε ο τύπος του νεοέλληνα
κτηματία, ο οποίος δυνάστευε και δυναστεύει ακόμη την οικονομία της χώρας με
την τοκογλυφία σε βάρος των φτωχών καλλιεργητών και με την πολιτική
καταπίεση. Αυτονόητο πως ο νόμος του Κουμουνδούρου δεν έθιξε τη μεγάλη
ιδιοκτησία των παλιών τζακιών, ούτε τα μοναστηριακά κτήματα, τα οποία, κατά
πρόχειρο υπολογισμό της εποχής, ξεπερνούσαν το καθένα τα 1000 στρέμματα.
Τ. ΒΟΥΡΝΑΣ, Ιστορία της Νεώτερης και

Σύγχρονης Ελλάδας,
τόμος Α΄, σ 446-447.
ΠΗΓΗ 2
Η προσπάθεια διανομής των «εθνικών γαιών» εντατικοποιήθηκε κατά τις

τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, με τις ελληνικές κυβερνήσεις να φτάνουν
στην οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος με νομοθετικές ρυθμίσεις κατά
την περίοδο 1870-1871. Ειδικότερα, όπως προκύπτει από το παράθεμα, οι
ρυθμίσεις αυτές νομοθετήθηκαν από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου, η οποία στις
25 Μαρτίου του 1871 δημοσίευσε σχετικό νόμο για τη διανομή της εθνικής γης.
Την εκτέλεση, μάλιστα, του νόμου την ανέθεσε στους δήμους.
Στόχος των νομοθετημάτων ήταν να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι
ακτήμονες χωρικοί, με την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή τους.
Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, μέσα από τη διαδικασία της
εκποίησης, τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο διαρκές
δημοσιονομικό αδιέξοδο. Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και στην πραγματικότητα
μόνο ο πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό. Σύμφωνα με τις σχετικές

νομοθετικές ρυθμίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση γη

ήθελαν, με ανώτατο όριο τα 80 στρέμματα για ξηρικά εδάφη και τα 40
στρέμματα για αρδευόμενα. Οι πληροφορίες αυτές επιβεβαιώνονται και από το
παράθεμα, όπου επιπροσθέτως σημειώνεται πως η τιμή για κάθε στρέμμα είχε
οριστεί στις 59 δραχμές κι η αποπληρωμή μπορούσε να γίνει σε 26 ετήσιες
δόσεις. Όπως, πάντως, σχολιάζει ο συγγραφέας του παραθέματος, το κόστος
αγοράς ήταν δυσβάσταχτο για τους φτωχούς αγρότες, καθιστώντας συνολικά τις
σχετικές ρυθμίσεις δυσμενείς για εκείνους.
Από το 1870 ως το 1911 διανεμήθηκαν 2.650.000 στρέμματα με 370.000
παραχωρητήρια, πράγμα που δείχνει ότι οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των
95
αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης ήταν περιορισμένες αλλά και ο
πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος. Πρέπει να επισημανθεί ότι για τις
περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδεντρα και αμπέλια, ο μέσος όρος
έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς μικρότερος εκείνων που προορίζονταν για
καλλιέργεια δημητριακών. Σε ό,τι αφορά την αγορά μικρών εκτάσεων γης από
τους αγρότες, στο παράθεμα τονίζεται πως αυτό οφειλόταν στην οικονομική
αδυναμία τους, που είχε ως αποτέλεσμα οι περισσότεροι να αγοράσουν κατά μέσο
όρο μόλις 7 στρέμματα. Ενώ, την ίδια στιγμή, δόθηκε η ευκαιρία στους
τσιφλικάδες να διευρύνουν ακόμη περισσότερο τις ιδιοκτησίες τους, γεγονός που
οδήγησε στη δημιουργία, ήδη από εκείνη την εποχή, μιας χωριστής κοινωνικής
ομάδας ευκατάστατων κτηματιών που άρχισαν να επιδίδονται στην εκμετάλλευση
των φτωχότερων μέσω της τοκογλυφίας.
Επρόκειτο όμως για σημαντική διανομή καλλιεργήσιμων γαιών, ιδιαίτερα αν
συγκριθεί με τα 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα
προηγούμενα χρόνια, από το 1833 μέχρι το 1870. Ωστόσο, μόνο το 50% περίπου
του αντιτίμου των παραχωρούμενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από
τους αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας. Επιπλέον, όπως αυτό σημειώνεται
στο παράθεμα, ο νόμος του Κουμουνδούρου δεν έθιξε τα συμφέροντα των
σημαντικών οικογενειών της εποχής που διέθεταν μεγάλες ιδιοκτησίες γης, μήτε
τα μοναστηριακά κτήματα, έστω κι αν αυτά ξεπερνούσαν συχνά σε έκταση τα
1000 στρέμματα.
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 96
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 97
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

6. Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΟΡΥΧΕΙΩΝ
Στην ενότητα αυτή θα ενημερωθούμε για τους σκοπούς εκμετάλλευσης του υπεδάφους ,
τη συστηματική εκμετάλλευση του κατά τον 19 ο αιώνα και τέλος τις περιοχές και τα
προϊόντα που εξήγαγαν τα ορυχεία.
98
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για τις περιορισμένες εγχώριες ανάγκες που εξυπηρετούνταν με το
ορυχεία.
2. Να κατανοήσω τη συστηματική εκμετάλλευση που πραγματοποιήθηκε κατά το 19 ο
αιώνα.
3. Να ξέρω τις βασικές περιοχές στις οποίες υπήρχε μεταλλευτική δραστηριότητα καθώς
και τα βασικά υλικά που εξάγονταν.
1830 – 1890 περ. → Σε ποιους αιώνες βρισκόμαστε; …………………………

Η απουσία βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα περιόριζε το ενδιαφέρον για εκμετάλλευση

του υπεδάφους. Οι δραστηριότητες στο χώρο αυτό είτε αποσκοπούσαν σε εξαγωγές, είτε
στην εξυπηρέτηση των περιορισμένων τοπικών αναγκών. Για τις τελευταίες, οι
δραστηριότητες των λατομείων και η παραγωγή οικοδομικών υλικών είχαν τον πρώτο
λόγο. Για τις εξαγωγές, το βάρος έπεσε σε μεταλλευτικά προϊόντα που τα ισχυρά
βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης χρησιμοποιούσαν ως πρώτες ύλες στη
99
μεταλλουργία τους. Τα προϊόντα αυτά εξάγονταν ακατέργαστα, σε μορφή μεταλλεύματος,
ή μετά από στοιχειώδη μόνο επεξεργασία.
Η Ελλάδα, έστω και στις περιορισμένες διαστάσεις της του 19ου αιώνα, είχε ικανοποιητική
ποικιλία κοιτασμάτων, συνήθως όμως σε μικρές ποσότητες. Η ενθάρρυνση της μεθοδικής
τους εκμετάλλευσης στις αρχές της δεκαετίας του 1860 με νομοθεσία που επέτρεπε την
«εκχώρηση» μεταλλευτικών δικαιωμάτων με ευνοϊκούς όρους, προκάλεσε τη ραγδαία
εξέλιξη του κλάδου. Την ίδια εποχή το ενδιαφέρον για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά
είχε ενισχυθεί εξαιτίας διαφόρων συγκυριών, όπως ήταν π.χ. τα έργα για τη διάνοιξη της
διώρυγας του Σουέζ (έργο που ολοκληρώθηκε το 1869) αλλά και το ίδιο άνοιγμα της
διώρυγας, που αναβάθμισε συνολικά την Ανατολική Μεσόγειο.
Η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας υπήρξε, όπως και στην
αρχαιότητα, το Λαύριο. Το 1866 άρχισε εκεί τις εργασίες τις μία γαλλο-ιταλική εταιρεία
(Σερπιέρι-Ρου) με στόχο την εξαγωγή μεταλλεύματος όχι μόνο από τα υπόγεια
κοιτάσματα αλλά και από τις «σκωρίες», τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί εκεί στη διάρκεια
των αιώνων εκμετάλλευσης των ορυχείων κατά την αρχαιότητα. Η τεχνολογία της εποχής
επέτρεπε την απόσπαση μεταλλεύματος από αυτά τα κατάλοιπα. Η εξόρυξη αργύρου και
μολύβδου γνώρισε σημαντική άνθιση και πρόσθεσε στις ελληνικές εξαγωγές προϊόντα
αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών.
Από τις άλλες εκμεταλλεύσεις ξεχώριζαν εκείνες της Μήλου (θειάφι), της Νάξου (σμύριδα)
και της Θήρας (θηραϊκή γη), που χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό σε μεγάλα έργα.
Με την οικοδομική ανάπτυξη που γνώρισε η χώρα μετά τη δεκαετία του 1870,
εμφανίστηκαν στο προσκήνιο νέα υλικά, όπως το μάρμαρο. Η αξιοποίηση των θαυμάσιων
μαρμάρων που διέθετε η χώρα πήρε σημαντικές διαστάσεις κατά τα τέλη του 19ου αιώνα.
Σ’ αυτήν την κατηγορία οικονομικής δραστηριότητας μπορούσε να εντάξουμε και τις
αλυκές, πηγή σημαντικών δημοσίων εσόδων κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα.
1. Ποια ήταν η σχέση της χώρας με τον τομέα της εκμετάλλευσης του υπεδάφους
(ορυχεία);
α. Η απουσία βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα περιόριζε το ενδιαφέρον για

εκμετάλλευση του υπεδάφους. Οι δραστηριότητες στο χώρο αυτό είτε
αποσκοπούσαν
- σε εξαγωγές,
100
- είτε στην εξυπηρέτηση των περιορισμένων τοπικών αναγκών.
β. Για τις τελευταίες,
- οι δραστηριότητες των λατομείων και
- η παραγωγή οικοδομικών υλικών είχαν τον πρώτο λόγο.
γ. Για τις εξαγωγές, το βάρος έπεσε σε μεταλλευτικά προϊόντα που τα ισχυρά
βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης χρησιμοποιούσαν ως πρώτες ύλες στη
μεταλλουργία τους. Τα προϊόντα αυτά εξάγονταν ακατέργαστα, σε μορφή
μεταλλεύματος, ή μετά από στοιχειώδη μόνο επεξεργασία.
2. Πώς δραστηριοποιήθηκε η χώρα στον τομέα αυτό κατά το 19ο αιώνα;
α. Η Ελλάδα, έστω και στις περιορισμένες διαστάσεις της του 19ου αιώνα, είχε
ικανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων, συνήθως όμως σε μικρές ποσότητες.
β. Η ενθάρρυνση της μεθοδικής τους εκμετάλλευσης στις αρχές της δεκαετίας του
1860 με νομοθεσία που επέτρεπε την «εκχώρηση» μεταλλευτικών δικαιωμάτων
με ευνοϊκούς όρους, προκάλεσε τη ραγδαία εξέλιξη του κλάδου.
γ. Την ίδια εποχή το ενδιαφέρον για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά είχε
ενισχυθεί εξαιτίας διαφόρων συγκυριών, όπως ήταν π.χ. τα έργα για τη διάνοιξη
της διώρυγας του Σουέζ (έργο που ολοκληρώθηκε το 1869) αλλά και το ίδιο
άνοιγμα της διώρυγας, που αναβάθμισε συνολικά την Ανατολική Μεσόγειο.
3. Ποιες ήταν οι βασικές περιοχές μεταλλευτικής δραστηριότητας και τα νέα υλικά που
αξιοποιήθηκαν κατά το 19ο αιώνα;
α. Η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας υπήρξε, όπως και στην

αρχαιότητα, το Λαύριο. Το 1866 άρχισε εκεί τις εργασίες τις μία γαλλο-ιταλική
εταιρεία (Σερπιέρι-Ρου) με στόχο την εξαγωγή μεταλλεύματος
- όχι μόνο από τα υπόγεια κοιτάσματα
- αλλά και από τις «σκωρίες», τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί εκεί στη διάρκεια
των αιώνων εκμετάλλευσης των ορυχείων κατά την αρχαιότητα. 101
Η τεχνολογία της εποχής επέτρεπε την απόσπαση μεταλλεύματος από αυτά τα
κατάλοιπα. Η εξόρυξη αργύρου και μολύβδου γνώρισε σημαντική άνθιση και
πρόσθεσε στις ελληνικές εξαγωγές προϊόντα αξίας πολλών εκατομμυρίων
δραχμών.
β. Από τις άλλες εκμεταλλεύσεις ξεχώριζαν εκείνες
- της Μήλου (θειάφι),
- της Νάξου (σμύριδα) και
- της Θήρας (θηραϊκή γη), που χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό σε μεγάλα
έργα.
γ. Με την οικοδομική ανάπτυξη που γνώρισε η χώρα μετά τη δεκαετία του 1870,
εμφανίστηκαν στο προσκήνιο νέα υλικά, όπως το μάρμαρο. Η αξιοποίηση των
θαυμάσιων μαρμάρων που διέθετε η χώρα πήρε σημαντικές διαστάσεις κατά
τα τέλη του 19ου αιώνα.
δ. Σ’ αυτήν την κατηγορία οικονομικής δραστηριότητας μπορούσε να εντάξουμε
και τις αλυκές, πηγή σημαντικών δημοσίων εσόδων κατά τις τελευταίες
δεκαετίες του 19ου αιώνα..
Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Σερπιέρι-Ρου: ήταν γαλλοϊταλική εταιρεία που δραστηριοποιήθηκε στην περιοχή του
Λαυρίου, τη γνωστότερη περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας στην αρχαιότητα.
Άρχισε τις εργασίες της το 1866 με στόχο της την εξαγωγή μεταλλεύματος όχι μόνο
από τα υπόγεια κοιτάσματα αλλά και από τις σκωρίες, τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί
εκεί στη διάρκεια των αιώνων εκμετάλλευσης κατά την αρχαιότητα.
2. Σκωρίες: πρόκειται για τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί στο υπέδαφος των ορυχείων
του Λαυρίου στη διάρκεια των αιώνων εκμετάλλευσης τους κατά την αρχαιότητα. Την
102
εξόρυξη των υλικών αυτών ανέλαβε από το 1866 και εξής η γαλλοϊταλική εταιρεία
Σερπιέρι-Ρου, που στόχευε στην εξαγωγή των μεταλλευμάτων τόσο από τα υπόγεια
κοιτάσματα όσο και από τις σκωρίες. Η τεχνολογία της εποχής επέτρεπε την απόσπαση
του μεταλλεύματος από τα κατάλοιπα.
3. Θηραϊκή γη: είναι ένα πέτρωμα, προϊόν ηφαιστειακής έκρηξης, που εξορύσσεται στη
νήσο Θήρα. Αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες εκμεταλλεύσεις του υπεδάφους
κατά το 19ο αιώνα και χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό σε μεγάλα έργα.
1. Σε τι αποσκοπούσαν οι δραστηριότητες που αφορούσαν την εκμετάλλευση
του υπεδάφους;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 103
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιοι παράγοντες ευνόησαν τη μεθοδική εκμετάλλευση του υπεδάφους;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
3. Ποια ήταν η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας κατά τον

19ο αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 104
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Τι γνωρίζετε για τα κοιτάσματα μεταλλευμάτων που διέθετε η χώρα και τις

σημαντικότερες εκμεταλλεύσεις που ξεχώριζαν;
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
5. Πώς εξελίχθηκε η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου στην Ελλάδα από τις
αρχές της δεκαετίας του 1860 έως το τέλος του 19ου αιώνα; (Επαναληπτικές
2006)
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
105
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Τις περιορισμένες ανάγκες του ελληνικού κράτους για βιομηχανική
παραγωγή κάλυπταν τα λατομεία και:
α. η παραγωγή σμύριδας
β. η παραγωγή οικοδομικών υλικών
γ. η παραγωγή μολύβδου
δ. η παραγωγή θηραϊκής γης
106
2. Για τις εξαγωγές το βάρος έπεσε σε μεταλλευτικά προϊόντα, που τα
χρησιμοποιούσαν ως πρώτες ύλες στη μεταλλουργία τους:
α. τα ισχυρά βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης

β. η Αμερική
γ. η Ρωσία
δ. οι βαλκανικές χώρες
3. Η ενθάρρυνση της μεθοδικής εκμετάλλευσης των ορυχείων έγινε με

νομοθεσία στις αρχές της δεκαετίας:
α. του 1840
β. του 1850
γ. του 1860
δ. του 1870
4. Η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ ολοκληρώθηκε:
α. το 1868
β. το 1869
γ. το 1870
δ. το 1871
5. Το 1866 στο Λαύριο άρχισε τις εργασίες της η εταιρεία Σερπιέρι-Ρου, που
ήταν:
α. αγγλογαλλικών συμφερόντων
β. γαλλογερμανικών συμφερόντων
γ. γαλλοϊταλικών συμφερόντων
δ. αγγλοϊταλικών συμφερόντων
6. Το κύριο προϊόν που παραγόταν στη Μήλο ήταν:
α. θειάφι
β. σμύριδα
γ. μόλυβδος
δ. θηραϊκή γη
7. Η Ελλάδα γνώρισε οικοδομική ανάπτυξη μετά τη δεκαετία:
α. του 1850
107
β. του 1860
γ. του 1870
δ. του 1880
1. Η ύπαρξη βαριάς βιομηχανίας στην Ελλάδα πολλαπλασίαζε το ενδιαφέρον για Σ Λ
εκμετάλλευση του υπεδάφους.
2. Για τις εξαγωγές το βάρος έπεσε στα μεταλλευτικά προϊόντα, που τα χρησιμοποιούσαν Σ Λ
ως πρώτες ύλες στη μεταλλουργία τους τα ισχυρά βιομηχανικά κράτη της Δύσης.
3. Η Ελλάδα στις περιορισμένες διαστάσεις της του 19ου αιώνα είχε ικανοποιητική ποικιλία
Σ Λ
κοιτασμάτων, σε αρκετά μεγάλες ποσότητες.
4. Τη ραγδαία εξέλιξη του κλάδου προκάλεσε η ενθάρρυνση της μεθοδικής εκμετάλλευσης
Σ 108Λ
των ορυχείων στις αρχές της δεκαετίας του 1860.
5. Στο Λαύριο άρχισε τις εργασίες της μια γαλλοϊταλική εταιρεία, η Σερπιέρι-Ρου, στα
Σ Λ
1867.
6. Η αξιοποίηση των θαυμάσιων μαρμάρων που διέθετε το ελληνικό υπέδαφος πήρε Σ Λ
σημαντικές διαστάσεις στα μέσα του 19 αιώνα.
ου
7. Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα σημαντική πηγή δημοσίων εσόδων υπήρξαν οι
Σ Λ
«σκωρίες».
8. Η Ελλάδα του 19ου αιώνα είχε μικρή ποικιλία μεταλλευτικών κοιτασμάτων, σε μεγάλες
Σ Λ
όμως ποσότητες. (Εξετάσεις 2004)
9. Το Λαύριο υπήρξε η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας στην Ελλάδα
Σ Λ
του 19ου αιώνα. (Επαναληπτικές Εσπερινών 2004)
1. Σερπιέρι-Ρου:
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
109
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
2. Σκωρίες
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

1. Λαμβάνοντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις
ιστορικές σας γνώσεις να εκθέσετε την πορεία της μεταλλευτικής
βιομηχανίας στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα και να αναφέρετε
χαρακτηριστικά παραδείγματα.
«Η μεταλλευτική βιομηχανία εξήγειρε την δραστηριότητα και την

κερδοσκοπική των πολιτών τάση, πανταχού δε σχεδόν της Ελλάδος περιέτρεχον
τα όρη και τας κοιλάδας προς ανίχνευσιν του υπό την επιφάνειαν αυτών, κατά
την ιδέαν των απλουστέρων, υποκρυπτομένου πλούτου, εξ ου ωνειροπωλούντο 110
αμύθητα κέρδη. Από το 1867 έως το 1875 υπεβλήθησαν στο υπουργείο
Εσωτερικών 1.086 αιτήσεις δια την παραχώρησιν μεταλλείων και ορυχείων
εκτάσεως εκατομμυρίων στρεμμάτων».
- (Από την έκθεση του τμηματάρχη της Δημόσιας Οικονομίας

του Υπουργείου Εσωτερικών Α. Μανσόλα).
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 111
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
2. Με βάση το περιεχόμενο της παρακάτω πηγής και αξιοποιώντας τις

ιστορικές σας γνώσεις να αναφερθείτε στα κύρια προϊόντα του ορυκτού
πλούτου της χώρας κατά το 19ο αιώνα.
Από τον ορυκτό πλούτο της χώρας είχε αξιοποιηθεί ως τα μέσα του αιώνα (σημ.
19ου αιώνα) κυρίως η σμύριδα Νάξου, που αποτελούσε εξαγώγιμο προϊόν. Με το
νόμο ΣΒ’ της 18ης Ιουλίου 1852, η εκμετάλλευση των ορυχείων είχε δοθεί
ύστερα από δημοπρασία στον Άγγλο Ρίτσαρντ Άμποτ με ευνοϊκούς όρους για το
δημόσιο. Η παραγωγή σμύριδας έφθασε το 1856 τις 40.000 καντάρια, ενώ το
1859 η εξαγωγή της απέφερε 256.424 δρχ. 112
… Για την προώθηση της αξιοποιήσεως του ορυκτού πλούτου της χώρας είχαν
γίνει τότε ειδικές μελέτες. Στα 1859, για παράδειγμα, μια μελέτη του
Γερμανικού Έντουαρντ Χάιντερ για τη «γη της Σαντορίνης» μεταφράστηκε από
τα γερμανικά στα γαλλικά και τυπώθηκε από την ελληνική κυβέρνηση για να
προβληθούν οι ιδιότητες της για χρήση σε υδραυλικά έργα.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΓ’, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 180
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 113
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
7. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
Σε αυτή την ενότητα θα μάθουμε γιατί ήταν αναγκαίο να ιδρυθεί μία τράπεζα στην
Ελλάδα, ποια ήταν η κατάσταση του πιστωτικού συστήματος στη χώρα πριν ιδρυθεί η
τράπεζα και φυσικά για την τελική ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας και πως αυτή (και άλλες
στη συνέχεια) καλυτέρευσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους και αναβάθμισε
γενικά την ελληνική κοινωνία.
114
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να κατανοήσω τους λόγους που καθιστούσαν αναγκαία την ίδρυση ενός τραπεζικού
οργανισμού.
2. Να αντιληφθώ την πρωτόγονη κατάσταση στην οποία βρισκόταν το πιστοληπτικό
σύστημα της χώρας.
3. Να μάθω για την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας, την εξέλιξή της και τη συνολική της
προσφορά.
1830 – 1860 περ. → Σε ποιον αιώνα βρισκόμαστε; …………………………

Με την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το θέμα της δημιουργίας κεντρικής
τράπεζας, αλλά και τραπεζικού συστήματος αντάξιου εκείνων που λειτουργούσαν στις
χώρες της Δυτικής Ευρώπης, αποτέλεσε κεντρικό σημείο στους κυβερνητικούς
σχεδιασμούς. Η ίδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων δεν θα εξυπηρετούσε μόνο τις
κυβερνητικές ανάγκες, τη διαχείριση του κρατικού δανεισμού, την έκδοση
χαρτονομίσματος κλπ., αλλά θα έδινε λύση στο χρόνιο πρόβλημα των πιστωτικών
115
αναγκών της οικονομίας. Θα εξασφάλιζε δηλαδή στις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες τα
απαραίτητα κεφάλαια με όρους οργανωμένης αγοράς και όχι τοκογλυφίας.
Το πιστωτικό σύστημα της χώρας βρισκόταν πραγματικά, κατά τα πρώτα χρόνια της
ανεξαρτησίας, σε πρωτόγονη κατάσταση. Ήταν συνδεδεμένο με το εμπόριο των
αγροτικών προϊόντων και ιδιαίτερα με τις εξαγωγές της σταφίδας. Οι έμποροι
λειτουργούσαν και ως πιστωτές, με τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους. Ο δανεισμός
κατευθυνόταν, ως επί το πλείστον, προς τους παραγωγούς και δημιουργούσε
προϋποθέσεις εκμετάλλευσης, καθώς ουσιαστικά επρόκειτο για έναν τρόπο προαγοράς
της επικείμενης παραγωγής με δυσμενείς για τον παραγωγό όρους. Την ίδια στιγμή άλλοι
κλάδοι της παραγωγής στερούνταν των απαραίτητων για την ανάπτυξή τους
πιστώσεων, και έτσι περιορίζονταν οι επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. Η κατάσταση αυτή
ήταν αντίθετη με τις προθέσεις και τις πολιτικές του κράτους και αποθάρρυνε τα
ελληνικά κεφάλαια του εξωτερικού. Οι προσπάθειες για την άρση όλων αυτών των
εμποδίων υπήρξαν έντονες και προέρχονταν από πολλές πλευρές. Δεν απέβλεπαν τόσο
στην εξάλειψη της τοκογλυφίας, όσο στην παράλληλη δημιουργία ενός πιο σύγχρονου
πιστωτικού συστήματος, ικανού να εξυπηρετήσει τα συμφέρονταν ειδικών κοινωνικών
ομάδων.
Το μεγάλο βήμα έγινε το 1841, με την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας. Τα κεφάλαια για την
ίδρυση της προήλθαν κυρίως από το εξωτερικό, ενώ έντονη ήταν η παρουσία κρατικών
παραγόντων στις ιδρυτικές διαδικασίες. Οι κύριοι μέτοχοι της Τράπεζας ήταν ο
κεφαλαιούχος Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20% του αρχικού κεφαλαίου), Έλληνες
έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς, ξένες προσωπικότητες από το χώρος της
οικονομίας αλλά και της πολιτικής. Θεμελιωτής της και πρώτος διοικητής υπήρξε ο
Γεώργιος Σταύρου. Στις επόμενες διευρύνσεις του κεφαλαίου της Τράπεζας άρχισαν να
μετέχουν κεφαλαιούχοι, έμποροι κυρίως, του ελληνικού χώρου (Σκουζές, Ραλλής κλπ.). Η
δραστηριότητά της στα πρώτα στάδια ήταν μάλλον χωρίς σαφή προσανατολισμό, καθώς
οι συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνική οικονομία δεν ήταν δυνατόν να αλλάξουν με
ταχείς ρυθμούς. Το μεγάλο της πλεονέκτημα και ταυτόχρονα η κύρια πηγή εσόδων της

ήταν το εκδοτικό δικαίωμα, η δυνατότητά της να εκδίδει τραπεζογραμμάτια,

χαρτονομίσματα δηλαδή, για λογαριασμό του ελληνικού κράτους. Το τελευταίο μάλιστα
ενίσχυε ή και επέβαλλε την κυκλοφορία τους.
Προοδευτικά οι εργασίες της Τράπεζας εξαπλώθηκαν από την Αθήνα στις κύριες
επαρχιακές πόλεις (Ερμούπολή 1845, Πάτρα 1846 κλπ.), γεγονός που βοήθησε στην
αντιμετώπιση των αρνητικών επιρροών που ασκούσε το τοκογλυφικό σύστημα. Η
Τράπεζα κέρδισε την εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινωνίας, πράγμα που είχε ως συνέπεια
τις διαδοχικές διευρύνσεις του μετοχικού της κεφαλαίου. Παρά την εξάπλωση του
τραπεζικού συστήματος και την εμφάνιση νέων τραπεζικών ιδρυμάτων, η Εθνική Τράπεζα 116
παρέμεινε για πολλές δεκαετίες το κυρίαρχο τραπεζικό συγκρότημα του ελληνικού
χώρου.
Από τη δεκαετία του 1860 άρχισαν να πολλαπλασιάζονται τα τραπεζικά και
ασφαλιστικά ιδρύματα στη χώρα. Τα πιο σημαντικά απ’ αυτά ήταν η Ιονική Τράπεζα
(ιδρύθηκε το 1839 στα υπό αγγλική κατοχή τότε Ιόνια νησιά), η Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας,
η Γενική Πιστωτική Τράπεζα, η Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως κλπ.

1. Για ποιο λόγο υπήρχε μεγάλη αναγκαιότητα για ίδρυση τράπεζας;
α. Με την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το θέμα της δημιουργίας κεντρικής
τράπεζας, αλλά και τραπεζικού συστήματος αντάξιου εκείνων που λειτουργούσαν στις
χώρες της Δυτικής Ευρώπης, αποτέλεσε κεντρικό σημείο στους κυβερνητικούς
σχεδιασμούς.
β. Η ίδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων δεν θα εξυπηρετούσε μόνο
- τις κυβερνητικές ανάγκες, 117
- τη διαχείριση του κρατικού δανεισμού,
- την έκδοση χαρτονομίσματος κλπ.,
- αλλά θα έδινε λύση στο χρόνιο πρόβλημα των πιστωτικών αναγκών της οικονομίας.
Θα εξασφάλιζε δηλαδή στις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες τα απαραίτητα κεφάλαια
με όρους οργανωμένης αγοράς και όχι τοκογλυφίας.
2. Σε τι κατάσταση ήταν το πιστωτικό σύστημα της χώρα πριν την ίδρυση της Εθνικής
Τράπεζας;
α. Το πιστωτικό σύστημα της χώρας βρισκόταν πραγματικά, κατά τα πρώτα χρόνια της
ανεξαρτησίας, σε πρωτόγονη κατάσταση.
β. Ήταν συνδεδεμένο με το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων και ιδιαίτερα με τις
εξαγωγές της σταφίδας. Οι έμποροι λειτουργούσαν και ως πιστωτές, με τοκογλυφικές
διαθέσεις και όρους.
γ. Ο δανεισμός κατευθυνόταν, ως επί το πλείστον, προς τους παραγωγούς και
δημιουργούσε προϋποθέσεις εκμετάλλευσης, καθώς ουσιαστικά επρόκειτο για έναν
τρόπο προαγοράς της επικείμενης παραγωγής με δυσμενείς για τον παραγωγό όρους.
δ. Την ίδια στιγμή άλλοι κλάδοι της παραγωγής στερούνταν των απαραίτητων για την
ανάπτυξή τους πιστώσεων, και έτσι περιορίζονταν οι επιχειρηματικές πρωτοβουλίες.
ε. Η κατάσταση αυτή ήταν αντίθετη με τις προθέσεις και τις πολιτικές του κράτους και
αποθάρρυνε τα ελληνικά κεφάλαια του εξωτερικού.
στ. Οι προσπάθειες για την άρση όλων αυτών των εμποδίων υπήρξαν έντονες και
προέρχονταν από πολλές πλευρές. Δεν απέβλεπαν τόσο στην εξάλειψη της
τοκογλυφίας, όσο στην παράλληλη δημιουργία ενός πιο σύγχρονου πιστωτικού
συστήματος, ικανού να εξυπηρετήσει τα συμφέρονταν ειδικών κοινωνικών ομάδων.

3. Τι γνωρίζετε για την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας;
α. Το μεγάλο βήμα έγινε το 1841, με την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας.

β. Τα κεφάλαια για την ίδρυση της προήλθαν κυρίως από το εξωτερικό, ενώ έντονη ήταν η
παρουσία κρατικών παραγόντων στις ιδρυτικές διαδικασίες. Οι κύριοι μέτοχοι της
Τράπεζας ήταν ο κεφαλαιούχος Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20% του αρχικού
κεφαλαίου), Έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς, ξένες
προσωπικότητες από το χώρος της οικονομίας αλλά και της πολιτικής.
γ. Θεμελιωτής της και πρώτος διοικητής υπήρξε ο Γεώργιος Σταύρου.
118
δ. Στις επόμενες διευρύνσεις του κεφαλαίου της Τράπεζας άρχισαν να μετέχουν
κεφαλαιούχοι, έμποροι κυρίως, του ελληνικού χώρου (Σκουζές, Ραλλής κλπ.).
ε. Η δραστηριότητά της στα πρώτα στάδια ήταν μάλλον χωρίς σαφή προσανατολισμό,
καθώς οι συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνική οικονομία δεν ήταν δυνατόν να
αλλάξουν με ταχείς ρυθμούς.
στ. Το μεγάλο της πλεονέκτημα και ταυτόχρονα η κύρια πηγή εσόδων της ήταν το
εκδοτικό δικαίωμα, η δυνατότητά της να εκδίδει τραπεζογραμμάτια, χαρτονομίσματα
δηλαδή, για λογαριασμό του ελληνικού κράτους. Το τελευταίο μάλιστα ενίσχυε ή και
επέβαλλε την κυκλοφορία τους.
ζ. Προοδευτικά οι εργασίες της Τράπεζας εξαπλώθηκαν από την Αθήνα στις κύριες
επαρχιακές πόλεις (Ερμούπολή 1845, Πάτρα 1846 κλπ.), γεγονός που βοήθησε στην
αντιμετώπιση των αρνητικών επιρροών που ασκούσε το τοκογλυφικό σύστημα.
η. Η Τράπεζα κέρδισε την εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινωνίας, πράγμα που είχε ως
συνέπεια τις διαδοχικές διευρύνσεις του μετοχικού της κεφαλαίου.
θ. Παρά την εξάπλωση του τραπεζικού συστήματος και την εμφάνιση νέων τραπεζικών
ιδρυμάτων, η Εθνική Τράπεζα παρέμεινε για πολλές δεκαετίες το κυρίαρχο τραπεζικό
συγκρότημα του ελληνικού χώρου.
4. Ποιες άλλες τράπεζες ιδρύθηκαν;
Από τη δεκαετία του 1860 άρχισαν να πολλαπλασιάζονται τα τραπεζικά και ασφαλιστικά

ιδρύματα στη χώρα. Τα πιο σημαντικά απ’ αυτά ήταν η Ιονική Τράπεζα (ιδρύθηκε το 1839
στα υπό αγγλική κατοχή τότε Ιόνια νησιά), η Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, η Γενική
Πιστωτική Τράπεζα, η Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως κλπ.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Πιστωτικό σύστημα: είναι το δανειακό σύστημα.
2. Τοκογλυφία: είναι η παροχή πιστώσεων (δανείων) όχι από επίσημα τραπεζικά
ιδρύματα, αλλά συνήθως από φυσικά πρόσωπα με πολύ υψηλά επιτόκια και
κερδοσκοπική πρόθεση. Συχνά, η αδυναμία αποπληρωμής του χρέους συνεπαγόταν και
την κατάσχεση εκ μέρους των τοκογλύφων κάποιου περιουσιακού στοιχείου του
δανειζόμενου.
3. Προαγορά της επικείμενης παραγωγής: συχνά οι έμποροι δάνειζαν τους παραγωγούς,
119
προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες τους μέχρι να είναι έτοιμη η παραγωγή τους.
Επειδή όμως τα επιτόκια ήταν υψηλά και οι παραγωγοί αδυνατούσαν να
αντεπεξέλθουν, αναγκάζονταν να ισοσκελίσουν το χρέος τους πουλώντας τη σοδειά
τους σε χαμηλότερη τιμή. Έτσι, ο έμπορος-δανειστής ήταν σαν να προαγοράζει την
επικείμενη παραγωγή σε πιο χαμηλή τιμή από την πραγματική.
4. Εϋνάρδος: ήταν Ελβετός τραπεζίτης και γνωστός φιλέλληνας που σχετιζόταν με τον
Καποδίστρια και προσέφερε μεγάλη βοήθεια κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και σε
οικονομικό και διπλωματικό επίπεδο. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια
ασχολήθηκε με τη συγκρότηση της ελληνικής οικονομίας και συνέβαλε στην ίδρυση της
Εθνικής Τράπεζας.

1. Για ποιους λόγους ήταν αναγκαία η δημιουργία τραπεζικού συστήματος
στην Ελλάδα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 120
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Σε ποια κατάσταση βρισκόταν το πιστωτικό σύστημα της χώρας κατά τα

πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Τι γνωρίζετε για την ίδρυση, τη δραστηριότητα και την εξάπλωση της

Εθνικής Τράπεζας;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
121
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Με ποια επενδυτικά κεφάλαια ιδρύθηκε η Εθνική Τράπεζα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Ποια άλλα τραπεζικά ιδρύματα υπήρχαν στη χώρα τον 19ο αιώνα εκτός από
την Εθνική Τράπεζα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
122
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Τι γνωρίζετε για την τοκογλυφία που επικρατούσε στην Ελλάδα κατά τα

πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας και πώς αυτή αντιμετωπίστηκε μέσα από
τη δημιουργία τραπεζικού συστήματος;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Σε ποια κατάσταση βρισκόταν το πιστωτικό σύστημα της χώρας μέχρι το

1841; (Εξετάσεις 2001)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
123
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
8. Ποιες ήταν οι διαδικασίες για την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας και ποια η
δραστηριότητά της στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της; (Εξετάσεις 2005)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η δημιουργία κεντρικής τράπεζας αλλά και τραπεζικού συστήματος
αντάξιου εκείνων που λειτουργούσαν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης:
α. δεν ενδιέφερε το ελληνικό κράτος στα χρόνια μετά την απελευθέρωση

β. η παραγωγή οικοδομικών υλικών
γ. η παραγωγή μολύβδου
δ. η παραγωγή θηραϊκής γης
124
2. Η ίδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων δε στόχευε:
α. στην εξυπηρέτηση κυβερνητικών αναγκών

β. στη διαχείριση του κρατικού δανεισμού
γ. στην τόνωση των σχέσεων με το εξωτερικό
δ. στην αντιμετώπιση της τοκογλυφίας
3. Το πιστωτικό σύστημα της χώρας ήταν συνδεδεμένο κατά τα πρώτα χρόνια

της ανεξαρτησίας:
α. με τις εξαγωγές σταφίδας

β. με τις εξαγωγές δημητριακών
γ. με τις εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων
δ. με τη σχέση εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου
4. Η έλλειψη πιστώσεων, που χαρακτήριζε πολλούς κλάδους της παραγωγής,

ήταν αντίθετη με τις πολιτικές του κράτους και:
α. αποθάρρυνε τις ξένες επενδύσεις

β. προκαλούσε εσωτερικές τριβές
γ. ενθάρρυνε την έκφραση της τοκογλυφίας στον αγροτικό κόσμο
δ. δεν ενθάρρυνε τα ελληνικά κεφάλαια του εξωτερικού
5. Έτος ίδρυσης της Εθνική Τράπεζας ήταν:
α. το 1831
β. το 1841
γ. το 1848
δ. το 1851

6. Κύριοι μέτοχοι της Τράπεζας πλην του ελληνικού κράτους υπήρξαν:
α. ο Γεώργιος Σταύρου και Έλληνες επιχειρηματίες της διασποράς

β. οι Ράλλης, Σκουζές κ.ά.
γ. ο Εϋνάρδος, ξένες προσωπικότητες και Έλληνες επιχειρηματίες της διασποράς
δ. Έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες του εσωτερικού
7. Το μεγάλο πλεονέκτημα της τράπεζας και η κύρια πηγή εσόδων της, το

εκδοτικό δικαίωμα, ήταν η δυνατότητά της:
125
α. να εξασφαλίζει τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό και σε
συνάλλαγμα
β. να εκδίδει τραπεζογραμμάτια
γ. να ελέγχει τις διαδικασίες δανεισμού
δ. να ενισχύει την κυκλοφορία του εθνικού νομίσματος
8. Η εξάπλωση της Εθνικής Τράπεζας από την Αθήνα στις κύριες επαρχιακές
πόλεις (Ερμούπολη-Πάτρα) βοήθησε:
α. στον περιορισμό του υπέρμετρου εξωτερικού δανεισμού

β. στον πολλαπλασιασμό των τραπεζικών και ασφαλιστικών ιδρυμάτων από το 1860
και εξής
γ. στην ενίσχυση του θεσμού της τράπεζας στη συνείδηση των Ελλήνων
δ. στην αντιμετώπιση των αρνητικών επιρροών που ασκούσε το τοκογλυφικό σύστημα
9. Δεν υπήρχε τραπεζικό σύστημα του ελληνικού χώρου:
α. η Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως

β. η Ιονική Τράπεζα
γ. η Τράπεζα Εμπορικής Πίστεως
δ. η Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας

1. Η ίδρυση τραπεζικών ιδρυμάτων εξυπηρετούσε μόνο τις κυβερνητικές ανάγκες. Σ Λ
2. Οι έμποροι του ελληνικού χώρου δε λειτουργούσαν ως πιστωτές, γεγονός που βοήθησε

Σ Λ
στην αντιμετώπιση της τοκογλυφίας.
3. Η δημιουργία ενός σύγχρονου πιστωτικού συστήματος θα μπορούσε να εξυπηρετήσει Λ
Σ
τα συμφέροντα ειδικών κοινωνικών ομάδων.
4. Η ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας το 1851 υπήρξε το μεγάλο βήμα για την έναρξη του
Σ Λ
οργανωμένου πιστωτικού συστήματος στον Ελλαδικό χώρο.
126
5. Το ελληνικό κράτος συμμετείχε ως ένας από τους κύριους μετόχους της Εθνικής Σ Λ
Τράπεζας σε ποσοστό 25% του αρχικού κεφαλαίου.
6. Θεμελιωτής και πρώτος διοικητής της Εθνικής Τράπεζας υπήρξε ο Γεώργιος Σταύρου. Σ Λ
7. Από τη δεκαετία του 1850 άρχισαν να πολλαπλασιάζονται τα τραπεζικά και τα
Σ Λ
ασφαλιστικά ιδρύματα στη χώρα.
8. Η Εθνική Τράπεζα ιδρύθηκε το 1927. (Εξετάσεις 2006) Σ Λ
9. Η ίδρυση τραπεζικού συστήματος στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος απέβλεπε μόνο
στην εξάλειψη της τοκογλυφίας. (Εξετάσεις 2004)
Σ Λ
10. Τα κεφάλαια για την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας προήλθαν κυρίως από το εσωτερικό.
Σ Λ
(Εσπερινά 2002)
11. Κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας το πιστωτικό σύστημα της Ελλάδας Σ Λ
βρισκόταν σε πρωτόγονη κατάσταση. (Εσπερινά 2003)
12. Η ίδρυση τραπεζικού ιδρύματος στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος απέβλεπε μόνο στην Σ Λ
εξάλειψη της τοκογλυφίας. (Επαναληπτικές 2004)

-
127


1. Με βάση τα δύο παρακάτω αποσπάσματα και τις γνώσεις σας να
προσδιορίσετε το ρόλο της ΕΤΕ στην ανάπτυξη της ελληνικής βιομηχανίας.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ 1
«Η ΕΤΕ δεν δημιούργησε λοιπόν εξειδικευμένες σχέσεις με τη βιομηχανία. Οι

βιομήχανοι που συγκαταλέγονται ανάμεσα στους πελάτες της έχουν δικαίωμα στις
ίδιες πιστώσεις, όπως και οι άλλοι επιχειρηματίες, έμποροι ή ιδιοκτήτες 128
(εμπορικές πιστώσεις – προεξόφληση – πιστώσεις ανοικτού λογαριασμού ή απλά
ενυπόθητα δάνεια) και υπόκεινται στους ίδιους καταναγκασμούς που απορρέουν
από τις μεταστροφές της πολιτικής της Τράπεζας. Η διοίκηση του μεγάλου
πιστωτικού οργανισμού μοιάζει ελάχιστα διατεθειμένη να «ποντάρει» στη λογική
και τη προοπτική του βιομηχανικού κέρδους».
- Χ. Αγριαντώνη, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα το 19ο

αιώνα, Ιστορικό αρχείο, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 1986,
σ. 173 Από ΠΗΓΗ 1 του βιβλίου του ΚΕΕ, σ. 68
«Κατά τις δεκαετίες του 1860 και του 1870 η Τράπεζα παίρνει ενεργό μέρος
στην οικονομική ανάπτυξη, που επιταχύνεται -ή σωστότερα, απογειώνεται- την
εποχή αυτή. Υποστηρίζεται από την ανάπτυξη αυτή, και την υποστηρίζει με τη
σειρά της. Παρέχει το απαραίτητο υπόβαθρο στις συναλλαγές, διευκολύνει την
επιτάχυνση και τον εμπλουτισμό της οικονομικής ζωής. Στο πλαίσιο αυτό είναι
επίσης παρούσα στις απαρχές της εκβιομηχάνισης, έμμεσα και άμεσα. Έμμεσα, με
την ανάπτυξη όλων γενικά των εργασιών της. Και άμεσα, με το μηχανισμό της
προεξοφλητικής πίστης, από τον οποίο επωφελο΄νται οι περισσότερες βιομηχανίες
(πίστη που τροφοδοτεί τα κεφάλαια κίνησης και παρέχεται, δεν πρέπει να το
ξεχνάμε, με χαμηλότερο επιτόκιο από εκείνο της αγοράς), αλλά με τη χορήγηση
μεσοπρόθεσμων πιστώσεων σε ορισμένες βιομηχανίες. Οι τελευταίες αυτές
πιστώσεις συχνά επέτρεψαν στις επιχειρήσεις, κυρίως σε όσες πιστοδοτήθηκαν
αρκετά χρόνια πριν από την κρίση, να αντιμετωπίσουν τις πρώτες δυσκολίες,
εγγενείς σε κάθε νέα και χωρίς προηγούμενη εμπειρία επιχείρηση, και να
σταθεροποιήσουν τη θέση τους. Αυτό είναι το λιγότερο που μπορούμε να πούμε
αυτή τη στιγμή. Αλλά η ΕΤΕ δεν μπόρεσε – ή δεν θέλησε- να «κατασκεάσει»
ένα εργαλείο ειδικά προσαρμοσμένο στις ανάγκες της βιομηχανίας, όπως άλλωστε
αυτή η τελευταία δεν θέλησε – ή δεν μπόρεσε – να γίνει ανεξάρτητος και

κυρίαρχος τομέας της οικονομίας και να αποσπαστεί με σαφήνεια από τους άλλους
(από το εμπόριο, για παράδειγμα)»
- Χ. Αγριαντώνη, ο.π., σσ. 176-177 Από ΠΗΓΗ 3 του βιβλίου

του ΚΕΕ, σ. 69
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
129
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 130
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των παρακάτω πηγών και

συνδυάζοντας τα στοιχεία του σχολικού εγχειριδίου, να αναφερθείτε:
α. στις δυσκολίες που συνάντησε για την ίδρυσή της η Εθνική Τράπεζα.
β. στους στόχους που κλήθηκε να εξυπηρετήσει και στην προσφορά της στην
ελληνική κοινωνία
ΠΗΓΗ 1
Η Εθνική Τράπεζα ιδρύθηκε το 1841. Ρητός στόχος της ήταν η διοχέτευση

στην αγορά χαμηλότοκων δανείων για το εμπόριο και την αγροτική παραγωγή. 131
Για τούτο η Τράπεζα πριμοδοτήθηκε με το προνόμιο έκδοσης
τραπεζογραμματίων. Τα χαμηλότοκα δάνεια δεν τα καρπώθηκαν οι
μικροκαλλιεργητές, αλλά οι μικρέμποροι επιτέλους μπόρεσαν να βρουν
χαμηλότοκα δάνεια με ετήσιο επιτ’όκιο 8-10%. Τέλος, η Εθνική Τράπεζα άρχισε
να δανείζει με το ίδιο κράτος, και να επεκτείνει τις δραστηριότητές της εκτός
από την Αθήνα, στα εμπορικά κέντρα της χώρας, δηλαδή στην Πάτρα και την
Ερμούπολη. Για να εδραιωθεί εκεί, χρειάστηκε να παλέψει με τους τοπικούς
εμπορικούς και πολιτικούς παράγοντες. Στο τέλος αναγκάστηκε να συμβιβαστεί
με τους τοκογλύφους. Οι έμποροι και οι χρηματιτές παρέχοντας στην Τράπεζα τις
απαιτούμενες εγγυήσεις, δανείζονταν τραπεζικά κεφάλαια, τα επαναδάνειζαν
στους αγρότες και καρπώνονταν τη διαφορά μεταξύ του τραπεζικού επιτοκίου
και της τοκογλυφίας. Η πολιτική αυτή επέτρεψε τους τοκογλύφους να
διατηρήσουν τον έλεγχο της αγοράς, χρησιμοποιώντας τραπεζικά κεφάλαια και ο
αρχικός σκοπός της Τράπεζας να χρηματοδοτήσει την παραγωγή και να σπάσει το
δανειστικό μονοπώλιο των τοκογλύφων εγκαταλείφθηκε.
- www.archive.gr, «Η ελληνική οικονομία μετά την Επανάσταση»
ΠΗΓΗ 2
… Χρειάστηκαν πάνω από 10 χρόνια για να επιτευχθεί η ίδρυση μιας τράπεζας

στο νεοσύστατο κράτος, ένα διάστημα που δεν είναι αδικαιολόγητα μεγάλο
αλλα΄δεν είναι και αμελητέο. Η δυστοκία είναι αποκαλυπτική τόσο για την
οικονομική κατάσταση του νεοσύστατου βασιλείου όσο και για τα περίπλοκα
ζητήματα που έθετε η μετάβαση από το παλιό στο νέο θεσμικό καθεστώς. Τα
σημαντικότερα προβλήματα ήταν πράγματι θεσμικού χαρακτήρα, αφού η
λειτουργία μιας δημόσιας τράπεζας-πιστωτικού ιδρύματος απαιτούσε σαφές
νομικό και ιδιοκτησιακό καθεστώς. Το τελευταίο υπήρξε το πλέον ακανθώδες
ζήτημα, καθώς, λόγω και της φυσιογνωμίας της οικονομίας, η ιδιοκτησία
αποτελούσε το βασικότερο εγέγγυο για την πιστωτική δραστηριότητα. Το άλλο

ζήτημα που προκαλούσε δισταγμούς και αναβλητικότητες ήταν ο ορίζοντας των

ευκαιριών για την ανάπτυξη των πιστωτικών εργασιών. Ο αγροτικός κόσμος,
που αυτονόητα αποτελούσε τον πρώτο στόχο ενός πιστωτικού ιδρύματος σε μια
χώρα σαν την Ελλάδα, ήταν εκείνος ακριβώς που διέθετε τη μικρότερη
φερεγγυότητα. Οι παραπάνω δυσκολίες εξηγούν γιατί όλα τα σχέδια,
συμπεριλαμβανομένου κι εκείνου που τελικά υλοποιήθηκε το 1841, αφορούσαν
τη σύσταση ενός μεικτού πιστωτικού φορέα, δανειστικού και εκδοτικού συνάμα:
το δικαίωμα έκδοσης πιστωτικού χρήματος, του τραπεζογραμματίου, που θα
επέτρεπε στην τράπεζα να αναπτύξει τις εργασίες της και πέραν των
καταβεβλημένων κεφαλαίων της, αποτελούσε εργαλείο προσέλκυσης μετόχων και
132
υπέρβασης των δυσχερειών.
- Χριστίνα Αγριαντώνη, Η ελληνική οικονομία στον πρώτο βιομηχανικό

αιώνα, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, «Το ελληνικό κράτος,
1833-1871», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 71
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 133
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

8. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ
Στο μάθημα αυτό θα δούμε σε τι κατάσταση ήταν η βιομηχανία της Ελλάδος σε σύγκριση
με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ακόμη, θα δούμε ποιες ήταν οι βασικές προϋποθέσεις που
έπρεπε να υπάρχουν για να αναπτυχθεί η βιομηχανία στη χώρα μας εκείνα τα χρόνια, η
πλειοψηφία των οποίων απουσίαζαν. Τέλος θα εξετάσουμε την ανάπτυξή της μέχρι το 1870
και στη συνέχεια την ανάπτυξή της μετά το 1870.
134
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να γνωρίσω την κατάσταση της βιομηχανίας στην Ελλάδα κατά τα πρώτα χρόνια της
ανεξαρτησίας της.
2. Να ξέρω τις βασικές και αναγκαίες προϋποθέσεις που έπρεπε να υπάρχουν έτσι ώστε
να μπορούσε να εξελιχτεί η βιομηχανία στην Ελλάδα και να κατανοήσω την απουσία
όλων αυτών των προϋποθέσεων.
3. Να μελετήσω επιγραμματικά την πορεία της εξέλιξης αυτού του τομέα σε δύο
υποπεριόδους: από την ανεξαρτησία έως το 1870, από το 1870 έως τα τέλη του 19 ου
αιώνα – αρχές 20ου αιώνα.

Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το 19ο αιώνα
παρουσίασε ελάχιστα κοινά σημεία με όσα συνέβαιναν στο πεδίο αυτό στη Δυτική και
Κεντρική Ευρώπη, τα οποία συνοπτικά ονομάστηκαν Βιομηχανική Επανάσταση. Στο μικρό
ελληνικό κράτος η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν διαρκώς παρούσα στις συζητήσεις, στις
οικονομικές και πολιτικές αναλύσεις, συνήθως όμως ως σχέδιο ή πρόθεση, σπάνιο ως
εφαρμογή. Η ακτινοβολία των επιτευγμάτων των ευρωπαϊκών κρατών έφερνε διαρκώς
135
στο προσκήνιο το ζήτημα της βιομηχανικής ανάπτυξης, η απουσία όμως των
απαραίτητων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας προϋποθέσεων οδηγούσε τις προθέσεις
σε αδιέξοδο.
Η εμφάνιση μονάδων παραγωγής, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν βιομηχανικές,
άρχισε κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας με αποσπασματικό, ευκαιριακό ίσως
τρόπο. Οι μονάδες αυτές αποσκοπούσαν στην εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών, οι οποίες
σχετίζονταν με την επεξεργασία αγροτικών προϊόντων. Επρόκειτο κυρίως για εξέλιξη των
παραδοσιακών αλευρομύλων των ελαιοτριβείων, των βυρσοδεψείων και των
κλωστηρίων. Οι μονάδες όμως αυτές δεν αποτέλεσαν την αφετηρία για τη δημιουργία πιο
σύνθετων βιομηχανικών συγκροτημάτων αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, παρέμειναν
στάσιμες και περιορισμένες ως προς τα οικονομικά τους μεγέθη. Ο δισταγμός αυτός
οφειλόταν ίσως στην μικρή έκταση της εγχώριας αγοράς, στην πίεση των εισαγόμενων
προϊόντων αλλά και στην έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού
δυναμικού.
Χρειάστηκε να περάσουν σαράντα περίπου χρόνια από την απόκτηση της εθνικής
ανεξαρτησίας για να παρατηρηθεί μία πρώτη απόπειρα ανάπτυξης των βιομηχανικών
δραστηριοτήτων στη χώρα. Γύρω στα 1870 σημειώθηκε κάποιο κύμα ίδρυσης
βιομηχανικών επιχειρήσεων, περισσότερων από εκατό, ενώ ταυτόχρονα παρατηρήθηκε
κάποια τάση αύξησης του δυναμικού των ήδη υπαρχουσών μονάδων. Πολύ γρήγορα
όμως, η απόπειρα αυτή έχασε τη δυναμική της και οι σχετικές δραστηριότητες
επέστρεψαν στην ύφεση και τη στασιμότητα. Οι όροι άρχισαν να μεταβάλλονται μόλις στα
τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και, κυρίως, στα πρώτα χρόνια του 20ου. Τότε
δημιουργήθηκε ένα βιομηχανικό δυναμικό σχετικά σταθερό, πολυδιάστατο, με τάσεις
ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας, της μεταλλουργίας, της ναυπηγικής και της
τσιμεντοβιομηχανίας, η οποία πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του νέου αιώνα.
Η βιομηχανία υπέφερε, όπως και άλλοι κλάδοι της οικονομίας, από την έλλειψη
κεφαλαίων και τη διασπορά των υπαρχόντων σε πλήθος δραστηριοτήτων, από την
ασφυκτικά περιορισμένη – εδαφικά και πληθυσμιακά – βάση οικονομικής εξάπλωσης, από

την έλλειψη πρώτων υλών και τη χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών. Θα μπορούσε να
προσθέσει κανείς στα παραπάνω την έλλειψη παιδείας τεχνικής αλλά και γενικής. Η
ελλιπής κατάρτιση περιόριζε τη δυνατότητα εφαρμογής καινοτομιών και τη συνακόλουθη
τεχνολογική εξέλιξη.
Ούτε η προσάρτηση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881) άλλαξαν τις
παραπάνω περιοριστικές συνθήκες. Η αλλαγή των δεδομένων ήρθε μετά το 1912-1913, με
την ενσωμάτωση μεγάλων εκτάσεων και πληθυσμών. Και τότε όμως οι χρόνιες αδυναμίες
της ελληνικής βιομηχανίας συνέχισαν να εμποδίζουν την ανάδειξη της σε κινητήρια
δύναμη της ελληνικής οικονομίας. Αδύναμη να αντέξει τον εξωτερικό ανταγωνισμό, η 136
βιομηχανία παρέμεινε προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες, αναζητώντας τη
σωτηρία της στην παρέμβαση του κράτους, με δασμολογικά ή άλλα ενισχυτικά μέτρα.

1. Να συγκρίνετε την ανάπτυξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα σε σχέση με της Δυτικής
Ευρώπης.
α. Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το 19ο αιώνα
παρουσίασε ελάχιστα κοινά σημεία με όσα συνέβαιναν στο πεδίο αυτό στη Δυτική και
Κεντρική Ευρώπη, τα οποία συνοπτικά ονομάστηκαν Βιομηχανική Επανάσταση.
β. Στο μικρό ελληνικό κράτος η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν διαρκώς παρούσα στις
συζητήσεις, στις οικονομικές και πολιτικές αναλύσεις, συνήθως όμως ως σχέδιο ή 137
πρόθεση, σπάνιο ως εφαρμογή.
γ. Η ακτινοβολία των επιτευγμάτων των ευρωπαϊκών κρατών έφερνε διαρκώς στο
προσκήνιο το ζήτημα της βιομηχανικής ανάπτυξης, η απουσία όμως των απαραίτητων
για την ανάπτυξη της βιομηχανίας προϋποθέσεων οδηγούσε τις προθέσεις σε αδιέξοδο.
2. Ποια ήταν η εξέλιξη της βιομηχανίας από το 1830 έως το 1870;
α. Η εμφάνιση μονάδων παραγωγής, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν

βιομηχανικές, άρχισε κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας με αποσπασματικό,
ευκαιριακό ίσως τρόπο.
β. Οι μονάδες αυτές αποσκοπούσαν στην εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών, οι οποίες
σχετίζονταν με την επεξεργασία αγροτικών προϊόντων. Επρόκειτο κυρίως για εξέλιξη
των παραδοσιακών αλευρομύλων των ελαιοτριβείων, των βυρσοδεψείων και των
κλωστηρίων.
γ. Οι μονάδες όμως αυτές δεν αποτέλεσαν την αφετηρία για τη δημιουργία πιο σύνθετων
βιομηχανικών συγκροτημάτων αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, παρέμειναν
στάσιμες και περιορισμένες ως προς τα οικονομικά τους μεγέθη.
δ. Ο δισταγμός αυτός οφειλόταν ίσως
- στην μικρή έκταση της εγχώριας αγοράς,
- στην πίεση των εισαγόμενων προϊόντων αλλά και
- στην έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού.

3. Ποια ήταν η εξέλιξη της βιομηχανίας από το 1870 έως τις αρχές του 20ου αιώνα;
α. Χρειάστηκε να περάσουν σαράντα περίπου χρόνια από την απόκτηση της εθνικής
ανεξαρτησίας για να παρατηρηθεί μία πρώτη απόπειρα ανάπτυξης των βιομηχανικών
δραστηριοτήτων στη χώρα.
β. Γύρω στα 1870 σημειώθηκε κάποιο κύμα ίδρυσης βιομηχανικών επιχειρήσεων,
περισσότερων από εκατό, ενώ ταυτόχρονα παρατηρήθηκε κάποια τάση αύξησης του
δυναμικού των ήδη υπαρχουσών μονάδων. Πολύ γρήγορα όμως, η απόπειρα αυτή
έχασε τη δυναμική της και οι σχετικές δραστηριότητες επέστρεψαν στην ύφεση και τη
138
στασιμότητα.
δ. Οι όροι άρχισαν να μεταβάλλονται μόλις στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και,
κυρίως, στα πρώτα χρόνια του 20ου. Τότε δημιουργήθηκε ένα βιομηχανικό δυναμικό
σχετικά σταθερό, πολυδιάστατο, με τάσεις ανάπτυξης
- της βαριάς βιομηχανίας,
- της μεταλλουργίας,
- της ναυπηγικής και
- της τσιμεντοβιομηχανίας, η οποία πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του νέου αιώνα.
4. Ποια ήταν τα αίτια της μη ανάπτυξης της βιομηχανίας;
Η βιομηχανία υπέφερε, όπως και άλλοι κλάδοι της οικονομίας,

α. από την έλλειψη κεφαλαίων και τη διασπορά των υπαρχόντων σε πλήθος
δραστηριοτήτων,
β. από την ασφυκτικά περιορισμένη – εδαφικά και πληθυσμιακά – βάση οικονομικής
εξάπλωσης,
γ. από την έλλειψη πρώτων υλών και
δ. τη χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών.
ε. Θα μπορούσε να προσθέσει κανείς στα παραπάνω την έλλειψη παιδείας τεχνικής αλλά
και γενικής. Η ελλιπής κατάρτιση περιόριζε τη δυνατότητα εφαρμογής καινοτομιών και
τη συνακόλουθη τεχνολογική εξέλιξη.

5. Πώς εξελίχτηκε η βιομηχανία κατά το 1912-1913;
α. Ούτε η προσάρτηση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881) άλλαξαν τις
παραπάνω περιοριστικές συνθήκες.
β. Η αλλαγή των δεδομένων ήρθε μετά το 1912-1913, με την ενσωμάτωση μεγάλων
εκτάσεων και πληθυσμών.
γ. Και τότε όμως οι χρόνιες αδυναμίες της ελληνικής βιομηχανίας συνέχισαν να
εμποδίζουν την ανάδειξη της σε κινητήρια δύναμη της ελληνικής οικονομίας.
δ. Αδύναμη να αντέξει τον εξωτερικό ανταγωνισμό, η βιομηχανία παρέμεινε
139
προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες, αναζητώντας τη σωτηρία της στην
παρέμβαση του κράτους, με δασμολογικά ή άλλα ενισχυτικά μέτρα.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Βιομηχανική Επανάσταση: είναι η μεγάλη ανάπτυξη της μηχανής στο χώρο της
βιομηχανικής παραγωγής. Εμφανίζεται στο β’ μισό του 18ου αιώνα στην Αγγλία και στις
αρχές του 19ου επεκτείνεται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες της Δύσης.
140

1. Ποιες διαφορές παρουσίαζε ο σχεδιασμός της βιομηχανικής ανάπτυξης του
ελληνικού κράτους από τον αντίστοιχο των ευρωπαϊκών δυνάμεων;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 141
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιες ήταν οι προθέσεις σχετικά με την ανάπτυξη της βιομηχανίας στο

νεοσύστατο ελληνικό κράτος και ποιες ήταν οι πρώτες μονάδες που θα
μπορούσαν να χαρακτηριστούν βιομηχανικές;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποιες ήταν οι πρώτες βιομηχανικές μονάδες στη χώρα και για ποιο λόγο
παρέμειναν στάσιμες ως προς τα οικονομικά τους μεγέθη;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
142
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Τι γνωρίζετε για την ανάπτυξη των βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην

Ελλάδα μετά τη δεκαετία του 1870;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Ποιες βιομηχανικές μονάδες αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 143
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Ποιοι παράγοντες εμπόδιζαν την ελληνική βιομηχανία να αναπτυχθεί και να

αναδειχθεί σε κινητήρια δύναμη της ελληνικής οικονομίας;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το 19ο
αιώνα:
α. παρουσίαζε αρκετές ομοιότητες με όσα συνέβαιναν στο πεδίο αυτό στη δυτική και
κεντρική Ευρώπη
β. αποτέλεσε αφετηρία της βιομηχανικής επανάστασης στα τέλη του 19ου και στις
αρχές του 20ού αιώνα.
γ. παρουσίασε ελάχιστα κοινά σημεία με όσα συνέβαιναν στο πεδίο αυτό στη δυτική
και κεντρική Ευρώπη
144
δ. αποτέλεσε σημείο αναφοράς των ενεργειών όλων των μετεπαναστατικών
κυβερνήσεων
2. Η εμφάνιση των πρώτων μονάδων παραγωγής που θα μπορούσαν να

χαρακτηριστούν βιομηχανικές άρχισε:
α. στις πρώτες δεκαετίες της Ανεξαρτησίας, με τρόπο μεθοδικό και εντατικό

β. στα μέσα του 19ου αιώνα, με τρόπο μεθοδικό και εντατικό
γ. στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, με τρόπο όμως αποσπασματικό και
ευκαιριακό
δ. στις πρώτες δεκαετίες της Ανεξαρτησία, με αποσπασματικά, ευκαιριακό ίσως τρόπο
3. Δεν ανήκουν στις πρώτες βιομηχανικές μονάδες, που αποσκοπούσαν στην

εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών:
α. οι παραδοσιακοί αλευρόμυλοι
β. τα ελαιοτριβεία
γ. οι μεταλλευτικές δραστηριότητες
δ. τα κλωστηρία
4. Οι μικρές αυτές μονάδες των πρώτων δεκαετιών της Ανεξαρτησίας δεν

αποτέλεσαν την αφετηρία για τη δημιουργία πιο σύνθετων συγκροτημάτων,
γεγονός που οφείλεται σε μια σειρά αιτιών πλην μιας από τις ακόλουθες:
α. μικρή ένταση εγχώριας αγοράς

β. πίεση εξαγόμενων προϊόντων
γ. έλλειψη πολυάριθμου ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού
δ. πίεση εισαγόμενων προϊόντων

5. Κύμα ίδρυσης βιομηχανιών επιχειρήσεων, περισσότερων από 100,

παρατηρείται γύρω στα:
α. 1860
β. 1870
γ. 1880
δ. 1890
6. Στις αρχές του 20ού αιώνα δημιουργείται ένα βιομηχανικό δυναμικό σχετικά
σταθερό και πολυδιάστατο με τάσεις ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας.
Ποια από τις ακόλουθες βιομηχανικές δραστηριότητες δε
145
συμπεριλαμβάνεται στη βιομηχανική ανάπτυξη των πρώτων χρόνων του
20ού αιώνα;
α. μεταλλουργία
β. ναυπηγική
γ. αλευροβιομηχανία
δ. τσιμεντοβιομηχανία
7. Από ποια από τις ακόλουθες αρνητικές δραστηριότητες δεν κινδύνευε η

βιομηχανία του ελληνικού κράτους στη διάρκεια του 19ου αιώνα;
α. έλλειψη κεφαλαίων
β. έλλειψη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών
γ. ασφυκτικά περιορισμένη -εδαφικά και πληθυσμιακά- βάση οικονομικής εξάπλωσης
δ. χρόνια έλλειψη εργατικών χεριών
8. Η προσάρτηση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881):
α. άλλαξε άρδην τις περιοριστικές συνθήκες που επικρατούσαν στο χώρο της
βιομηχανίας
β. άλλαξε ελάχιστα τις περιοριστικές συνθήκες που επικρατούσαν στο χώρο της
βιομηχανίας
γ. δεν άλλαξε τις περιοριστικές συνθήκες που επικρατούσαν στο χώρο της βιομηχανίας
δ. άλλαξε τις περιοριστικές συνθήκες που επικρατούσαν στο χώρο της βιομηχανίας
μόνο όμως ως το 1912-1913
9. Χαρακτηριστικό της βιομηχανίας του 20ού αιώνα δεν ήταν:
α. η αδυναμία της να αντέξει στον εξωτερικό ανταγωνισμό

β. η προσήλωσή της σε δευτερεύουσες δραστηριότητες
γ. η αναζήτηση της σωτηρίας της στην παρέμβαση του κράτους
δ. η άρνησή της στην κρατική παρεμβολή με δασμολογικά ή άλλα ενισχυτικά μέτρα

1. Όσα συνέβαιναν στο χώρο της βιομηχανίας στη δυτική και κεντρική Ευρώπη Σ Λ
ονομάστηκαν συνοπτικά βιομηχανική επανάσταση.
2. Στο μικρό ελληνικό κράτος η ανάπτυξη της βιομηχανίας αποτελούσε σημείο που Σ Λ
ελάχιστα συζητούνταν λόγω της αναιμικής εθνικής οικονομίας.
3. Η απουσία των απαραίτητων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας προϋποθέσεων δεν
Σ Λ
αποθάρρυνε τις προθέσεις των αρμοδίων.
4. Η εμφάνιση μονάδων παραγωγής που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν
Σ 146Λ
βιομηχανικές ξεκίνησαν μετά τα μέσα του 19 αιώνα. ου
5. Οι πρώτες βιομηχανικές μονάδες του ελληνικού χώρου σχετίζονται με την επεξεργασία

Σ Λ
αγροτικών προϊόντων.
6. Γύρω στα 1870 σημειώθηκε κάποιο κύμα ίδρυσης βιομηχανικών επιχειρήσεων, γύρω Σ Λ
στις 300, και κάποια τάση αύξησης του δυναμικού των ήδη υπαρχουσών μονάδων.
7. Η τσιμεντοβιομηχανία πρωτοεμφανίστηκε στον ελλαδικό χώρο στις αρχές του νέου Σ Λ
αιώνα.
8. Η προσάρτηση των Επτανήσων και της Θεσσαλίας μετέβαλε τις περιοριστικές συνθήκες Σ Λ
που επικρατούσαν στο χώρο της ελληνικής βιομηχανίας.
9. Η ελληνική βιομηχανία κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα υπέφερε από την έλλειψη Σ Λ
κεφαλαίων. (Εξετάσεις 2001)
10. Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το 19ο αιώνα
παρουσίασε ελάχιστα κοινά σημεία με όσα συνέβαιναν στο πεδίο αυτό στη δυτική και Σ Λ
κεντρική Ευρώπη. (Εξετάσεις 2005)

11. Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το 19ο αιώνα
Σ Λ
παρουσίασε τα ίδια γνωρίσματα με τα αντίστοιχα στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη.
(Εσπερινά 2001)

-
147


1. Αφού μελετήσετε το παρακάτω κείμενο και με βάση τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε τα αίτια της βιομηχανικής ανάπτυξης κατά το 1870.
«Η πραγματική αρχή της ελληνικής βιομηχανίας ήταν η εποχή που άρχισε

μετά τη λήξη του Κριμαϊκού πολέμου. Από τότε χρονολογούνται οι
αυξανόμενες δυσκολίες της Ελλάδος για την τοποθέτηση των παραδοσιακών
αγροτικών προϊόντων της στις ευρωπαϊκές αγορές. Ο πιο συνηθισμένος
μηχανισμός με τον οποίο προχώρησε η πρωτόγονη εκβιομηχάνιση στη Ελλάδα
148
συνδέθηκε με τη χρόνια κρίση της σταφίδας. Κάθε φορά που παρουσιαζόταν
ένα απούλητο πλεόνασμα σταφίδας, από το 1860 και πέρα, ακολουθούσε η
δημιουργία οινοποιείων και οινοπνευματοποιείων. Έτσι η Πάτρα,
πρωτεύουσα της σταφιδικής οικονομίας, ήταν η πρώτη πόλη που στράφηκε
επίσης προς τις δραστηριότητες μιας κάποιας βιομηχανικής μετατροπής. Η
πρώτη μεγάλη οικονοποιητική βιομηχανία ιδρύθηκε στην Πάτρα το 1850,
με σκοπό να βγάλει τη σταφιδική οικονομία από την κρίση στην οποία την
είχε ρίξει η συρρίκνωση του διεθνούς εμπορίου της σταφίδας κατά τη διάρκεια
του Κριμαϊκού Πολέμου. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, η βιομηχανία πήρε
ένα χαρακτήρα σταυρού. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, η βιομηχανία πήρε
ένα χαρακτήρα σταυροφορίας για την εθνική σωτηρία, ένα χαρακτήρα
«εκτάκτου ανάγκης». Η εμφάνιση της βιομηχανίας γενικά συνδέθηκε με τις
συνθήκες της οικονομικής κρίσεως.
Με ανάλογο τρόπο, η διεθνής συγκυρία, που ορίστηκε από τον εμφύλιο
πόλεμος τις ΗΠΑ (1862 – 1867), έτρεψε τη ζήτηση βάμβακος των
αγγλικών υφαντουργείων προς τις βαμβακερές πρώτες ύλες νέων χωρών,
όπως της Ελλάδας, της Αιγύπτου κλπ. Η αποκατάσταση της αμερικανικής
προσφοράς βάμβακος στην Ευρώπη, από το 1867-1868, δημιούργησε κρίση
στην ελληνική βαμβακοπαραγωγή. Από την κρίση αυτή διαμορφώθηκε το
σοβαρότατο δασμολόγιο Κουμουνδούροι-Κεχαγιά του 1867. Επίσης, από την
κρίση αυτή ξεκίνησαν οι πρώτες προσπάθειες στην Ελλάδα για την ίδρυση
υφαντουργικών εργοστασίων.
Φαίνεται μάλιστα ότι τα υφαντουργικά και νηματουργικά προϊόντα ήταν τα
πιο χαρακτηριστικά της ελληνικής εκβιομηχανίσεως του 19ου αιώνα. Σε
πολύ λίγα χρόνια, τα υφαντουργικά εργοστάσια στην Ελλάδα είχαν
σταθεροποιηθεί, απορροφούσαν σχεδόν ολόκληρη την εγχώρια παραγωγή
βάμβακος, διενεργώντας και συμπληρωματικές εισαγωγές από το εξωτερικό.
Κατά την ίδια εποχή ιδρύθηκαν επίσης ορισμένοι αλευρόμυλοι, χάρη στην
υψηλή δασμολόγηση από τον Κουμουνδούρο των αλεύρων που εισάγονταν. Στο
ίδιο δασμολόγιο ο δασμός των σιτηρών είχε αντίθετα περιοριστεί στο ελάχιστο,

πράγμα που διευκόλυνε την εισαγωγή και την εγχώρια παραγωγή τους σε
άλευρα».
- ΙΕΕ, τόμος ΙΔ’, σ. 80
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 149
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 150
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Αντλώντας στοιχεία από τον παρακάτω πίνακα και αξιοποιώντας τις

α. Να παρουσιάσετε την πορεία της ελληνικής βιομηχανίας από το 1870 έως
το 1917.
β. Να αιτιολογήσετε την άποψή σας, λαμβάνοντας υπόψη και τις
δραστηριότητες του εξωελλαδικού ελληνικού κεφαλαίου.
Ανάπτυξη της 151

Αριθμός Ιπποδύναμη
βιομηχανίας Αριθμός
εργατών (σε ατμόϊππους)
βιομηχανιών
1867 22 7.300 300
1873 95 7.342 1967
1875 95 – –
1878 108 – 2.884
1889 (145) – 8.568
1892 – – 10.000
1917 2.213 35.500 70.000

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 152
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 153
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

9. ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΕΡΓΑ
Στο μάθημα αυτό θα γνωρίσουμε έναν άλλον τομέα της οικονομίας, τα δημόσια έργα. Θα
δούμε την κατάσταση των δημοσίων έργων κατά τα πρώτα χρόνια μετά την ανεξαρτησία
της χώρας αλλά και πως αυτή βελτιώθηκε έως το τέλος του αιώνα με την κατασκευή
οδικού δικτύου, την αποξήρανση μεγάλων εκτάσεων, την διάνοιξη της διώρυγας της
Κορίνθου και την ευόδωση άλλων σημαντικών έργων.
154
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για την πρωτόγονη (κι εδώ) κατάσταση στην οποία βρισκόταν η χώρα
στον τομέα των δημοσίων έργων.
2. Να μελετήσω την σταδιακή πρόοδο της χώρας όσο πλησίαζε το τέλος του αιώνα.

To 1830, οι υποδομές του ελληνικού κράτους ήταν ακόμη πρωτόγονες. Γέφυρες,

αμαξιτοί δρόμοι, λιμάνια, υδραγωγεία, δημόσια κτίρια, όλα όσα στηρίζουν την οικονομική
και διοικητική λειτουργία του κράτους, είτε δεν υπήρχαν καθόλου, είτε βρίσκονταν σε
κακή κατάσταση. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, ήταν απόλυτα φυσικό να στραφεί το
ενδιαφέρον της διοίκησης προς την κατασκευή των απαραίτητων, σύμφωνα με τα
ευρωπαϊκά πρότυπα, έργων. Οι προθέσεις, που ήταν και στον τομέα αυτό πολύ καλές,
155
προσέκρουσαν στις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν, και ειδικότερα στην αδυναμία
εξεύρεσης των αναγκαίων οικονομικών πόρων. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι το ελληνικό
κράτος ξεκίνησε με ένα βαρύ δημοσιονομικό φορτίο, την εξυπηρέτηση δηλαδή των
δανείων που είχαν συναφθεί στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια του Αγώνα αλλά και
αργότερα, στους δύσκολους καιρούς της κρατικής συγκρότησης.
Στις χερσαίες συγκοινωνίες αλλά και στα περισσότερα από τα δημόσια έργα που είχε
ανάγκη η χώρα, η έλλειψη του ιδιωτικού ενδιαφέροντος ήταν δεδομένη, καθώς οι
επενδύσεις στις βασικές αυτές υποδομές δεν ήταν ιδιαίτερα κερδοφόρες. Το κράτος είτε
απ’ ευθείας, είτε μέσω των δήμων, προσπάθησε να ξεπεράσει τις δυσκολίες αυτές με τις
δικές του δυνάμεις. Η δραστηριότητα του ήταν μάλλον υποτονική, τουλάχιστον μέχρι τη
δεκαετία του 1870, καθώς τα χρήματα έλειπαν και οι μέθοδοι που υιοθετήθηκαν δεν ήταν
δημοφιλείς (για παράδειγμα, οι αγγαρείες των αγροτών στην κατασκευή δρόμων).
Η πύκνωση του οδικού δικτύου πέρασε στην πρώτη θέση των εθνικών και
οικονομικών προτεραιοτήτων προς το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου. Η
οικονομική ανάπτυξη, οι πιο γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης, η δημιουργία των
κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων και η ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου ήταν
παράγοντες που προώθησαν την κατασκευή οδικού δικτύου. Στους ανασταλτικούς
παράγοντες θα πρέπει να συμπεριλάβουμε το μεγάλο κόστος της κατασκευής δρόμων σε
ορεινά εδάφη αλλά και τον «ανταγωνισμό» των θαλάσσιων συγκοινωνιών που
κυριαρχούσαν στις μεταφορές κοντά στα παράλια, δηλαδή σε πολύ μεγάλο τμήμα της
χώρας.
Από τα υπόλοιπα δημόσια έργα το κυριότερο ήταν η αποξήρανση μεγάλων εκτάσεων
που καλύπτονταν από νερά λιμνών και ελών. Πέρα από το γεγονός ότι η αποξήρανση έδινε
πλούσια καλλιεργήσιμη γη, ήταν και ο μόνος τρόπος καταπολέμησης της ελονοσίας, της
αρρώστιας που αποτελούσε μάστιγα για την αγροτική Ελλάδα ως τα μέσα του 20 ου αιώνα.
Πολλά αποστραγγιστικά έργα έγιναν στη χώρα, με πιο σημαντικό την αποξήρανση της
λίμνης Κωπαϊδας στη Βοιωτία.
Εκτός από το σιδηροδρομικό δίκτυο, το μεγαλύτερο τεχνικό έργο που κατασκευάστηκε

αυτήν την εποχή ήταν η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου. Το έργο ξεκίνησε το 1881
από μια υπερβολικά αισιόδοξη γαλλική τεχνική εταιρεία. Ύστερα από πολλές τεχνικές και
οικονομικές περιπέτειες, το έργο ολοκληρώθηκε το 1893, βελτιώνοντας τους όρους της
ναυσιπλοΐας, καθώς έκανε περιττό τον περίπλου της Πελοποννήσου. Επιπλέον, με τη
διάνοιξη του πορθμού του Ευρίπου και την κατασκευή φάρων στις ακτές, η ναυσιπλοΐα
ευνοήθηκε ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυτή.
156

1. Ποια ήταν η κατάσταση της Ελλάδας σε δημόσια έργα στα πρώτα χρόνια της
ανεξαρτησίας;
α. To 1830, οι υποδομές του ελληνικού κράτους ήταν ακόμη πρωτόγονες.

- Γέφυρες,
- αμαξιτοί δρόμοι,
- λιμάνια,
157
- υδραγωγεία,
- δημόσια κτίρια,
όλα όσα στηρίζουν την οικονομική και διοικητική λειτουργία του κράτους, είτε δεν
υπήρχαν καθόλου, είτε βρίσκονταν σε κακή κατάσταση.
β. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, ήταν απόλυτα φυσικό να στραφεί το ενδιαφέρον της
διοίκησης προς την κατασκευή των απαραίτητων, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά
πρότυπα, έργων.
γ. Οι προθέσεις, που ήταν και στον τομέα αυτό πολύ καλές, προσέκρουσαν στις
αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν, και ειδικότερα στην αδυναμία εξεύρεσης
των αναγκαίων οικονομικών πόρων. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι το ελληνικό κράτος
ξεκίνησε με ένα βαρύ δημοσιονομικό φορτίο, την εξυπηρέτηση δηλαδή των
δανείων που είχαν συναφθεί στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια του Αγώνα αλλά και
αργότερα, στους δύσκολους καιρούς της κρατικής συγκρότησης.
2. Σε τι κατάσταση ήταν οι χερσαίες συγκοινωνίες κατά την περίοδο 1830-1870;
α. Στις χερσαίες συγκοινωνίες αλλά και στα περισσότερα από τα δημόσια έργα που
είχε ανάγκη η χώρα, η έλλειψη του ιδιωτικού ενδιαφέροντος ήταν δεδομένη,
καθώς οι επενδύσεις στις βασικές αυτές υποδομές δεν ήταν ιδιαίτερα κερδοφόρες.
β. Το κράτος είτε απ’ ευθείας, είτε μέσω των δήμων, προσπάθησε να ξεπεράσει τις
δυσκολίες αυτές με τις δικές του δυνάμεις. Η δραστηριότητα του ήταν μάλλον
υποτονική, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1870, καθώς τα χρήματα έλειπαν
και οι μέθοδοι που υιοθετήθηκαν δεν ήταν δημοφιλείς (για παράδειγμα, οι αγγαρείες
των αγροτών στην κατασκευή δρόμων).

3. Σε τι κατάσταση ήταν οι χερσαίες συγκοινωνίες κατά τα τέλη του 19ου αι. έως τις
αρχές του 20ου αι.:
α. Η πύκνωση του οδικού δικτύου πέρασε στην πρώτη θέση των εθνικών και
οικονομικών προτεραιοτήτων προς το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου.
β. - Η οικονομική ανάπτυξη,
- οι πιο γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης,
- η δημιουργία των κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων και
- η ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου ήταν παράγοντες που προώθησαν την 158
κατασκευή οδικού δικτύου.
γ. Στους ανασταλτικούς παράγοντες θα πρέπει να συμπεριλάβουμε
- το μεγάλο κόστος της κατασκευής δρόμων σε ορεινά εδάφη
- αλλά και τον «ανταγωνισμό» των θαλάσσιων συγκοινωνιών που κυριαρχούσαν
στις μεταφορές κοντά στα παράλια, δηλαδή σε πολύ μεγάλο τμήμα της χώρας.
4. Τι γνωρίζετε για την αποξήρανση μεγάλων εκτάσεων;
α. Από τα υπόλοιπα δημόσια έργα το κυριότερο ήταν η αποξήρανση μεγάλων

εκτάσεων που καλύπτονταν από νερά λιμνών και ελών.
β. - Πέρα από το γεγονός ότι η αποξήρανση έδινε πλούσια καλλιεργήσιμη γη,
- ήταν και ο μόνος τρόπος καταπολέμησης της ελονοσίας, της αρρώστιας
που αποτελούσε μάστιγα για την αγροτική Ελλάδα ως τα μέσα του 20ου αιώνα.
γ. Πολλά αποστραγγιστικά έργα έγιναν στη χώρα, με πιο σημαντικό την αποξήρανση
της λίμνης Κωπαϊδας στη Βοιωτία.
5. Τι γνωρίζετε για τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου;
Εκτός από το σιδηροδρομικό δίκτυο, το μεγαλύτερο τεχνικό έργο που κατασκευάστηκε

αυτήν την εποχή ήταν η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου. Το έργο ξεκίνησε το 1881
από μια υπερβολικά αισιόδοξη γαλλική τεχνική εταιρεία. Ύστερα από πολλές τεχνικές και
οικονομικές περιπέτειες, το έργο ολοκληρώθηκε το 1893, βελτιώνοντας τους όρους της
ναυσιπλοΐας, καθώς έκανε περιττό τον περίπλου της Πελοποννήσου.

6. Ποια άλλα έργα κατασκευάστηκαν;
Επιπλέον, με τη διάνοιξη του πορθμού του Ευρίπου και την κατασκευή φάρων στις
ακτές, η ναυσιπλοΐα ευνοήθηκε ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυτή.
159

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
-
160

1. Σε ποια κατάσταση βρίσκονταν οι υποδομές του ελληνικού κράτους το 1830
και ποιες αντίξοες συνθήκες δυσκόλευαν την κατασκευή δημόσιων έργων;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 161
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιοι οικονομικοί πόροι χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή δημόσιων

έργων και από ποιους επενδυτικούς φορείς;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποιοι ήταν οι προωθητικοί και ποιοι οι ανασταλτικοί παράγοντες για την

πύκνωση του οδικού δικτύου;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
162
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Ποια αποστραγγιστικά έργα έγιναν στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Ποια τεχνικά έργα που αφορούσαν τη ναυσιπλοΐα πραγματοποιήθηκαν το

19ο αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
163
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Ποια ήταν τα δημόσια έργα που έγιναν στη χώρα κατά το 19ο αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Ποια δημόσια έργα κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου και
στις αρχές του 20ου αιώνα (εκτός από το σιδηροδρομικό δίκτυο);
(Επαναληπτικές Εσπερινών 2005)
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
164
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Ποιο από τα ακόλουθα δεν υπήρχε στις υποδομές του ελληνικού κράτους
κατά το 1830;
α. γέφυρες
β. αμαξιτοί δρόμοι
γ. φάροι
δ. υδραγωγεία
165
2. Το κύριο πρόβλημα στο οποίο προσέκρουαν οι καλές προθέσεις της
διοίκησης στον τομέα της κατασκευής δημοσίων έργων ήταν:
α. η έλλειψη ιδιωτικού ενδιαφέροντος

β. η αδυναμία εξεύρεσης των αναγκαίων οικονομικών πόρων
γ. η έλλειψη οργανωμένης κρατικής πρωτοβουλίας
δ. η ανάγκη εξομοίωσης των ελληνικών δημόσιων έργων με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά
πρότυπα
3. Η έλλειψη ιδιωτικού ενδιαφέροντος στον τομέα της κατασκευής δημοσίων

έργων οφειλόταν:
α. στις πρωτόγονες υποδομές του ελληνικού κράτους

β. στο γεγονός ότι δεν ήταν κερδοφόρες οι επενδύσεις στις βασικές αυτές υποδομές
γ. στις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν
δ. στο υπέρμετρο εξωτερικό δανεισμό του ελληνικού κράτους
4. Η δραστηριότητα του ελληνικού κράτους στην προσπάθεια κατασκευής

δημοσίων έργων ήταν υποτονική, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία:
α. του 1850
β. του 1860
γ. του 1870
δ. του 1880

5. Ποιος από τους παρακάτω παράγοντες δεν υπήρξε προωθητικός στην

προσπάθεια του ελληνικού κράτους για την πύκνωση του οδικού δικτύου
στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα;
α. ο ανταγωνισμός των θαλάσσιων συγκοινωνιών

β. η οικονομική ανάπτυξη
γ. οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης
δ. η ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου
6. Η ελονοσία αποτελούσε μάστιγα για την αγροτική Ελλάδα ως:

166
α. τα μέσα του 19ου αιώνα
β. τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα
γ. τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα
δ. τα μέσα του 20ού αιώνα
7. Η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου ξεκίνησε από μια υπερβολικά

αισιόδοξη γαλλική τεχνική εταιρεία:
α. το 1881
β. το 1882
γ. το 1883
δ. το 1884
8. Η ολοκλήρωση της διάνοιξης της διώρυγας της Κορίνθου έγινε:
α. το 1890
β. το 1893
γ. το 1896
δ. το 1898

1. Η κατασκευή των απαραίτητων δημοσίων έργων συναντούσε δυσκολίες διότι δεν ήταν Σ Λ
στις προθέσεις του κράτους.
2. Το ενδιαφέρον της διοίκησης στράφηκε προς την κατασκευή των απαραίτητων Σ Λ
σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα έργων.
3. Η δραστηριότητα του ελληνικού κράτους στην κατασκευή χερσαίων συγκοινωνιών
Σ Λ
ήταν υποτονική μέχρι τη δεκαετία του 1860, καθώς έλειπαν τα χρήματα και οι
χρησιμοποιούμενοι μέθοδοι δεν ήταν δημοφιλείς.
167
4. Πολλά αποστραγγιστικά έργα έγιναν στη χώρα με κυριότερο την αποξήρανση της Σ Λ
λίμνης Κάρλας.
5. Πλην του σιδηροδρομικού δικτύου, το μεγαλύτερο τεχνικό έργο που κατασκευάστηκε Σ Λ
ήταν η διάνοιξη του πορθμού του Ευρίπου.
6. Το έργο της διάνοιξης της διώρυγας της Κορίνθου ξεκίνησε το 1881 από μια Σ Λ
υπερβολικά αισιόδοξη γαλλική τεχνική εταιρεία.
7. Η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου ξεκίνησε το 1893. (Εξετάσεις 2002) Σ Λ
8. Το 1830 οι υποδομές του ελληνικού κράτους ήταν ακόμα πρωτόγονες. (Εσπερινά 2003)
Σ Λ
9. Το έργο της διάνοιξης της διώρυγας της Κορίνθου ξεκίνησε το 1841. (Εσπερινά 2005)
Σ Λ

-
168


1. Μελετώντας τα δύο παρακάτω κείμενα και με βάση τις ιστορικές σας
γνώσεις, να απαντήσετε στο ερώτημα:
Ποιες αναπτυξιακές προσδοκίες στηρίχτηκαν στην κατασκευή
σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα και γιατί δεν έγινε δυνατόν να
εκπληρωθούν αυτές.
«Η Ελλάς έχει ανάγκην σιδηροδρόμων»
169
«Τοιουτοτρόπως (σημ.: με την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου) οι
γεωργοί θα ηύξανον τας εργασίας των, θα κέρδαινον περισσότερα, και φυσικώ
τω λόγω θα εβελτιούτο ο υλικός και ηθικός βιός των, και η ανταλλαγή των
προϊόντων αμφότερων των μερών θα ηύξανε την ποιότητα, την ποσότητα
και το κέρδος. Επειδή δε την γεωργίαν παρακολουθούσιν πάντοτε αι τέχναι
και η βιομηχανία, ως και τανάπαλιν, πολλών γεωργικών προϊόντων,
μεταβαλλομένων εις βιομηχανικά προϊόντα, θα ανεπτύσσοντο συγχρόνων αι
τέχναι και η βιομηχανία. Τα έως τότε δε εισαγόμενα ομοειδή προϊόντα θα
έπαυον, και το εκ τούτων περίσσευμα των χρημάτων μας προκύπτον θα το
μεταχειριζόμεθα εις προμήθειαν νέων προϊόντων ξένων, ή εγχωρίων, ή και
άλλων ηθικών απολαύσεων όχι όπως κατασταθώμεν αυτάρκεις, όπερ
αδύνατον, άσκοπον και επιβλαβές, μ’ όλη την σημασίαν ήτις εσχάτως απεδόθη
εις την ιδέα αυτήν, αλλ’ όπως διά της αυτής εργασίας, λαμβάνομεν όσο το
δυνατόν περισσότερα. Διότι οι σιδηρόδρομοι δεν εκμεταλλεύονται μόνον τας
υπαρχούσαν ανάγκας, αλλά πλάτουσι και άλλας νέας».
- Α.Ν. Βερναρδάκη, περί του εν Ελλάδι Εμπορίου,

εν Αθήναις 1885, σσ. 348-349
Από ΠΗΓΗ του βιβλίου του ΚΕΕ, σ. 40
Η κατασκευή σιδηροδρόμου - Αποτίμηση
«Τα δημόσια έργα και κυρίως η κατασκευή σιδηροδρόμων δε φαίνεται να

απέδωσαν ή τουλάχιστον δεν επιτέλεσαν τον σκοπό για τον οποίο
εκτελέστηκαν. Αν επιχειρήσουμε μια πρώτη αποτίμηση, θα διαπιστώσουμε
ότι τα δημόσια έργα, κυρίως όμως η κατασκευή σιδηροδρόμων στις
προηγμένες χώρες (στο τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα) λειτούργησαν ως
παράγοντες καπιταλιστικού μετασχηματισμού, περισσότερο με τις
παρενέργειες που είχαν στην εκβιομηχάνιση παρά με τις ωφέλειες στις

μεταφορές. Στην Ελλάδα όμως, το μεγαλύτερο μέρος των πρώτων υλών

εισαγόταν αυτούσιο, εξαιτίας της ανύπαρκτης βιομηχανίας κατασκευής
δικτύου, τροχαίου υλικού κ.ο.κ. Ακόμα και οι τεχνικοί ήταν Γάλλοι και
Ελβετοί. Παράλληλα, τα έσοδα των σιδηροδρομικών εταιρειών παραμένουν
σχεδόν στάσιμα: 7.500 δρχ. ετησίως κατά χιλιόμετρο το 1884, 8.200 δρχ. το
1895, 9.000 δρχ. το 1900 και 8.700 το 1910. Ακόμα και η πιο (και μόνη)
αποδοτική γραμμή του δικτύου Αθηνών-Πειραιώς αντλούσε μεγάλο μέρος
των εσόδων της από τα δημόσια λουτρά και τις άλλες ιδιόκτητες
εγκαταστάσεις της στο Φάληρο. Τέλος, θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο
σχεδιασμός του σιδηροδρομικού δικτύου εξυπηρετούσε κυρίως παράλιες 170
περιοχές και αναπόφευκτα ανταγωνίστηκε την ελληνική ναυτιλία, σε μια
περίοδο οξύτατης κρίσης και ανταγωνισμού των παγκόσμιων ναυτικών
μεταφορών. Σύμφωνα με τον Γ. Δερτιλή, η υποτιθέμενη ένδειξη του
καπιταλιστικού μετασχηματισμού της χώρας, με την κατασκευή των
σιδηρόδρομων, απλώς συνετέλεσε σε μια βαρύτατη αύξηση της ξένης
οικονομικής κυριαρχίας με μέσο το δημόσιο χρέος και, τέλος, στην πτώχευση
του 1893».
- Σ. Τζόκα, Ανάπτυξη και Εκσυγχρονισμός στην Ελλάδα

στα τέλη του 19ου αιώνα. Υπανάπτυξη ή Εξαρτημένη Ανάπτυξη,
εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σσ. 26-27
Από ΠΗΓΗ 2 του βιβλίου του ΚΕΕ, σ. 41
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 171
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Λαμβάνοντας υπόψη σας το περιεχόμενο των παραθεμάτων και με βάση τις

α. Να διερευνήσετε τα αίτια που καθιστούσαν επιτακτική την
αποξήρανση των ελών και λιμνών.
β. Να παρουσιάσετε τις επιπτώσεις που είχε η ύπαρξή τους στην
εθνική υγεία και οικονομία.
γ. Να αναφέρετε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ολοκληρώθηκε το
αποξηραντικό έργο της Κωπαΐδος και τους λόγους για τους
οποίους καθυστέρησε.
ΠΗΓΗ 1 172
Ο Γουσταύος Εϊχτάλ, οπαδός του Γάλλου Σαιν Σιμόν που άφησε το Παρίσι και
ήλθε στην Ελλάδα το φθινόπωρο του1833 για να προσφέρει τις υπηρεσίες του
στο ελληνικό λαό, κράτησε σημειώσεις για την οικονομικοκοινωνική κατάσταση
των χωριών και πόλεων που επισκέφτηκε…. Σ’ ένα του γράμμα μας δίνει
πληροφορίες για την κατάσταση του Ναυπλίου, της τότε πρωτεύουσας της
Ελλάδας:
«…Ποιο έθνος βρέθηκε ποτέ εις την σημερινήν κατάστασιν της Ελλάδος; Η γη
(είναι) ακαλλιέργητη, ουδεμία βιομηχανία υπάρχει. Ούτε ένα εργοστάσιο. Ο
χωρικός αγοράζει από τους ξένους το ψωμί του, τα λίγα ενδύματα, όσα έχει τα
βόδια του, τα άλογά του, τα εργαλεία του, το ποτήρι του ως κι αυτές τις σανίδες
του! Η τέτοια εισαγωγή από το εξωτερικό, μπορούσε μέχρι τινός να μην είναι
τόσον κακό, μπορούσε μάλιστα να είναι καλό, εάν η γεωργία παρείχε βάσιν
συναλλαγής. Αλλά και η γεωργία μένει νεκρή από έλλειψη μέσων…».
Συνεχίζοντας τις σημειώσεις του μας πληροφορεί για τον πληθυσμό, το κλίμα
και για τους ελώδεις πυρετούς, που μαστίζουν όλη την περιοχή:
«Η επαρχία (Θηβών) περιέχει μόνο 15.000 ψυχές αδύνατο δε να θρέψη
δεκαπλούν αριθμόν. Οι κάτοικοι εν γένει πτωχότατοι. Το κλίμα ευκρατέστατον.
Εν τούτοις επικρατούν διαλείποντες πυρετοί, επιδημικοί, αποδιδόμενοι εις την
μεγάλην του έτους ξηρασίας…
Ο Εϊχτάλ ήταν αγνός φιλέλληνας, είχε θερμό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της
αγροτικής οικονομίας στην Ελλάδα. Όταν όμως μαθεύτηκε πως ήταν
σαινσιμονιστής, παύτηκε από την κρατική θέση στην οποία διορίστηκε και
διώχτηκε από την Ελλάδα. Τις σημειώσεις του ημερολογίου του και τις επιστολές
που έγραψε από την Ελλάδα τις μετέφρασε και τύπωσε ο Δ. Βικέλας (Διαλέξεις
και Αναμνήσεις, Αθήνα 1893).
- Γ. Κορδάτου, Ιστορία της Ελλάδας, σσ. 12-13

ΠΗΓΗ 2
Το έργο στο οποίο έστρεψε ιδιαίτερα στα χρόνια 1856-1859 την προσοχή της η
κυβερνητική μέριμνα και που θα γινόταν περιώνυμο στις επόμενες δεκαετίες με
τις περιπλοκές του, από οικονομικής απόψεως, ήταν η αποξήρανση της λίμνης
της Κωπαΐδος. Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1856, ύστερα από ένα χειμώνα
παγετού, σπάνιου στα μετεωρολογικά χρονικά, επικράτησε τόσο μεγάλη ξηρασία
που «επήνεγκεν τοσαύτην ελάττωσιν των υδάτων της Κωπαΐδος λίμνης, ώστε
εφάνη σχεδόν αποξηρανθείσα». Το γεγονός αυτό έδωσε αφορμή στο να μπει σε
173
ενέργεια ένα όνειρο όχι μόνο των γύρω κατοίκων, αλλά και των κυβερνήσεων.
Είχαν προηγηθεί άλλωστε μελέτες Ελλήνων και ξένων ειδικών. Έτσι με την
ευκαιρίαν της ξηρασίας του 1856 «εγένετο η κάθαρσις των κυριωτέρων
φυσικών υπωρύγων από των εν αυταίς υλών, προβάσα εις υπόγειον μήκος 250
ως έγγιστα βασιλ. πήχεων ως και η κάθαρσις ενός των αρχαίων φρεάτων δια
δραχμών 20.300». Το ποσό αυτό ήταν περισσότερο από το μισό του συνολικού
ποσού που δαπανήθηκε από εγγειοβελτιωτικά έργα όλης της χώρας… Στα τέλη
του 1858 ο Άγγλος Γουέμπστερ ήρθε σε διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση για
το θέμα της αποξήρανσης της λίμνης. Υπολογίζοντας ότι με 150.000 λίρες
στερλίνες θα κατάφερνε να αποπερατώσει το έργο, πρότεινε τους όρους του: Για
μια πενταετία θα απολάμβανε αφορολόγητη εκμετάλλευση των γαιών της
Κωπαΐδας και για 99 χρόνια θα διατηρούσε το προνόμιο της εκμετάλλευσης
αυτής, με πληρωμή διπλής δεκάτης πάνω στα προϊόντα. Το έργο αυτό δεν
πραγματοποιήθηκε τότε, γιατί ο Γουέμπστερ δεν κατάφερε να βρει τα σχετικά
κεφάλαια στη χρηματαγορά του Λονδίνου…
ΔΑΠΑΝΕΣ ΓΙΑ ΕΓΓΕΙΟΒΕΛΤΙΩΤΙΚΑ ΕΡΓΑ
(Περίοδος 1856-1859) Έτος Ποσό σε δραχμές
1856 34.975,13
1857 23.238,94
1858 27.117,54
1859 59.843,94
- Ι.Ε.Ε, τ. ΙΓ΄, σ. 175

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 174
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 175
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

10. ΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΩΝ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΩΝ
Στο μάθημα αυτό, θα μιλήσουμε για το πιο σημαντικό δημόσιο έργο της εποχής, την
κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου. Θα καταλάβουμε γιατί ήταν τόσο σημαντικό το να
κατασκευαστεί σιδηροδρομικό δίκτυο, και πώς εξελίχτηκε το ζήτημα μελετώντας το σε δύο
υποπεριόδους: α. μέχρι το 1880 και β. από το 1880 έως το 1910 περίπου. Τέλος, θα δούμε
ποια ήταν τα αποτελέσματα από την ολοκλήρωση της κατασκευής του σιδηροδρομικού
δικτύου για τη χώρα.
176
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να κατανοήσω γιατί ήταν τεράστιας σημασίας η κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου.
2. Να μελετήσω την εξέλιξή της κατασκευής του σιδηρόδρομου.
3. Να καταλάβω τα αποτελέσματα από την ολοκλήρωση αυτού του έργου.

Η πιο χαρακτηριστική από τις αλλαγές που έφερε η βιομηχανική επανάσταση στα
ανεπτυγμένα κράτη του 19ου αιώνα ήταν η εμφάνιση, η εξάπλωση και τελικά η κυριαρχία
του σιδηρόδρομου στις χερσαίες μεταφορές. Το σιδηροδρομικό δίκτυο έλυνε το
πρόβλημα της μεταφοράς μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος, σε αποστάσεις που
μετριούνταν πλέον στην κλίμακα κρατών και η ηπείρων. Η βιομηχανική επανάσταση, η
αύξηση της παραγωγής και η δημιουργία μεγάλων πόλεων δεν θα μπορούσαν να
177
προχωρήσουν χωρίς αυτήν τη νέα δυνατότητα που εξασφάλιζε την τροφοδοσία των
πόλεων με τρόφιμα, τα εργοστάσια με πρώτες και την αγορά με προϊόντα. Κάτω από τις
συνθήκες αυτές, δεν ήταν περίεργο που ο σιδηρόδρομος έγινε το σύμβολο των νέων
καιρών και το συνώνυμο της ανάπτυξης κατά το 19 ο αιώνα.
Στις μικρότερες και πιο καθυστερημένες οικονομικά χώρες, η απόκτηση σιδηροδρομικού
δικτύου παρουσιάστηκε από πολύ νωρίς ως σημαντική προϋπόθεση για την είσοδό τους
στο χώρο των ανεπτυγμένων κρατών. Οι σχετικές με την κατασκευή σιδηροδρομικού
δικτύου συζητήσεις άρχισαν στη χώρα μας λίγα μόλις χρόνια μετά την ανεξαρτησία της,
ίσως το 1835. Ανυπέρβλητες όμως δυσκολίες περιόριζαν τις συζητήσεις αυτές για πολλές
δεκαετίες στο χώρο των θεωρητικών αναλύσεων και των απλών επιθυμιών. Η κατασκευή
της σιδηροδρομικής υποδομής ήταν ιδιαίτερα πολυέξοδη υπόθεση και απαιτούσε
κεφάλαια που το μικρό ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να εξοικονομήσει. Από την άλλη
μεριά, η προσέλκυση ξένων κεφαλαίων, επιχειρήσεων ή πιστωτικών ιδρυμάτων,
προϋπέθετε ότι το προς κατασκευή δίκτυο θα ήταν αποδοτικό, θα εξασφάλιζε δηλαδή τη
μεταφορά πρώτων υλών, ζωτικών για τη βιομηχανία, και καταναλωτικών αγαθών, που οι
τοπικές αγορές θα ήταν σε θέση να απορροφήσουν. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε ούτε ένα,
ούτε το άλλο. Επιπλέον, η γειτνίαση της θάλασσας, στις περισσότερες περιοχές της χώρας,
δεν βοηθούσε τα πράγματα, καθώς οι θαλάσσιες μεταφορές περιόριζαν την
αποδοτικότητα του σιδηροδρομικού δικτύου.
Μέχρι τη δεκαετία του 1880 η μόνη σιδηροδρομική γραμμή που είχε κατασκευαστεί στην
Ελλάδα ήταν αυτή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά και είχε μήκος μόλις 9
χιλιομέτρων. Αλλά και αυτή χρειάστηκε δώδεκα χρόνια και πολλές περιπέτειες για να
κατασκευαστεί. Όλες οι υπόλοιπες περί σιδηροδρόμου διακηρύξεις και τα φιλόδοξα σχέδια
παρέμεναν ανεφάρμοστα, καθώς η υλοποίησή τους συγκινούσε μόνο αμφίβολης
αξιοπιστίας κερδοσκόπους. Οι γενικότερες αλλαγές όμως, που προοδευτικά μετέβαλαν τα
δεδομένα της ελληνικής οικονομίας ως το 1881, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για
υλοποίηση των σχεδίων κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου. Την ίδια περίπου εποχή,
γύρω από τη χώρα, προχωρούσε η κατασκευή μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων που

συνέδεαν την Κεντρική Ευρώπη με την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την Ανατολή
ως την Ινδία. Η σύνδεση της Ευρώπης με την Ανατολή γινόταν και ατμοπλοϊκά από το
Πρίντεζι της Ιταλίας προς το Σουέζ και τον Ινδικό Ωκεανό. Οι ελληνικές κυβερνήσεις (με
πρωθυπουργό τον Τρικούπη, κυρίως) έκριναν ότι οι ελληνικές συγκοινωνιακές υποδομές
έπρεπε ταχύτατα να προωθηθούν, ΄ώστε να συνδεθεί η χώρα με τους διεθνείς άξονες.
Το σιδηροδρομικό δίκτυο της Ελλάδας ολοκληρώθηκε σε τρεις περίπου δεκαετίας, από το
1880 και μετά. Η μεγάλη ώθηση δόθηκε στις πρώτες πρωθυπουργίες του Χαρίλαου
Τρικούπη (1882-1892), οπότε και κατασκευάστηκαν 900 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής
γραμμής. Τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος επιβράδυναν 178
την κατασκευή του έργου στη δεκαετία του 1890 και το δίκτυο ολοκληρώθηκε μόλις το
1909. Στο μεγαλύτερο τμήμα που το δίκτυο ήταν μετρικό, με γραμμές πλάτους ενός μόνο
μέτρου, τη στιγμή που οι διεθνείς προδιαγραφές προέβλεπαν γραμμές πλάτους 1,56
μέτρων. Αυτό σήμαινε ότι το δίκτυο σχεδιάστηκε για να εξυπηρετεί τοπικές κυρίως
ανάγκες, χωρίς φιλοδοξίες να αποτελέσει τμήμα του διεθνούς δικτύου.
Το κράτος ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος του κόστους του έργου και επωμίστηκε το
μεγαλύτερο μέρος του δανεισμού, που έγινε κυρίως από ξένα πιστωτικά ιδρύματα. Οι
ιδιώτες συμμετείχαν με μικρότερο ποσοστό (περίπου 30%), σ’ ένα έργο του οποίου η
αποδοτικότητα ήταν πολύ αμφίβολη. Πραγματικά, το σιδηροδρομικό δίκτυο κλήθηκε να
εξυπηρετήσει τη διακίνηση αγροτικών κυρίως προϊόντων και από την αρχή της
λειτουργίας του παρουσίαζε σοβαρή υστέρηση στα έσοδα του σε σχέση με τους
αισιόδοξους υπολογισμούς που οδήγησαν στη δημιουργία του. Το γεγονός αυτό οδήγησε
και στη διακοπή των περαιτέρω επενδύσεων στο χώρο του σιδηροδρόμου.
Είναι αναμφίβολο ότι το σιδηροδρομικό δίκτυο πρόσφερε πολλά σε μία χώρα που δεν
είχε ποτέ πριν γνωρίσει αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο. Πρόσφερε επίσης
πολλές υπηρεσίες στον καιρό των πολέμων, αφού επέτρεψε τη γρήγορα επιστράτευση και
τον εφοδιασμό του ελληνικού στρατού. Δεν κατόρθωσε όμως να φέρει την ανάπτυξη και
την εκβιομηχάνιση στις περιοχές όπου έφτασε. Δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει όσες
αναπτυξιακές προσδοκίες στηρίχτηκαν πάνω του. Για να το κάνει αυτό θα έπρεπε να
προκαλέσει αλλαγή κοινωνικών και οικονομικών δομών. Και, φυσικά, ένα συγκοινωνιακό
δίκτυο δύσκολα μπορεί να πετύχει τόσο ριζοσπαστικές αλλαγές.

1. Ποια ήταν η σημασία του σιδηροδρόμου για την ανάπτυξη της Ευρώπης;
α. Η πιο χαρακτηριστική από τις αλλαγές που έφερε η βιομηχανική επανάσταση στα
ανεπτυγμένα κράτη του 19ου αιώνα ήταν η εμφάνιση, η εξάπλωση και τελικά η κυριαρχία
του σιδηρόδρομου στις χερσαίες μεταφορές.
β. Το σιδηροδρομικό δίκτυο έλυνε το πρόβλημα της μεταφοράς μεγάλου όγκου
προϊόντων με μικρό κόστος, σε αποστάσεις που μετριούνταν πλέον στην κλίμακα
κρατών και η ηπείρων. 179
γ. - Η βιομηχανική επανάσταση,
- η αύξηση της παραγωγής και
- η δημιουργία μεγάλων πόλεων δεν θα μπορούσαν να προχωρήσουν χωρίς αυτήν τη
νέα δυνατότητα που εξασφάλιζε την τροφοδοσία των πόλεων με τρόφιμα, τα
εργοστάσια με πρώτες και την αγορά με προϊόντα.
δ. Κάτω από τις συνθήκες αυτές, δεν ήταν περίεργο που ο σιδηρόδρομος έγινε το σύμβολο
των νέων καιρών και το συνώνυμο της ανάπτυξης κατά το 19ο αιώνα.
2. Σε τι κατάσταση ήταν το θέμα της κατασκευής σιδηρόδρομου στην Ελλάδα από το

1835 έως το 1880;
α. Στις μικρότερες και πιο καθυστερημένες οικονομικά χώρες, η απόκτηση σιδηροδρομικού

δικτύου παρουσιάστηκε από πολύ νωρίς ως σημαντική προϋπόθεση για την είσοδό τους
στο χώρο των ανεπτυγμένων κρατών.
β. Οι σχετικές με την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου συζητήσεις άρχισαν στη χώρα
μας λίγα μόλις χρόνια μετά την ανεξαρτησία της, ίσως το 1835. Ανυπέρβλητες όμως
δυσκολίες περιόριζαν τις συζητήσεις αυτές για πολλές δεκαετίες στο χώρο των
θεωρητικών αναλύσεων και των απλών επιθυμιών. Η κατασκευή της σιδηροδρομικής
υποδομής ήταν ιδιαίτερα πολυέξοδη υπόθεση και απαιτούσε κεφάλαια που το μικρό
ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να εξοικονομήσει.
γ. Από την άλλη μεριά, η προσέλκυση ξένων κεφαλαίων, επιχειρήσεων ή πιστωτικών
ιδρυμάτων, προϋπέθετε ότι το προς κατασκευή δίκτυο θα ήταν αποδοτικό, θα
εξασφάλιζε δηλαδή τη μεταφορά πρώτων υλών, ζωτικών για τη βιομηχανία, και
καταναλωτικών αγαθών, που οι τοπικές αγορές θα ήταν σε θέση να απορροφήσουν.
Στην Ελλάδα δεν υπήρχε ούτε ένα, ούτε το άλλο.
δ. Επιπλέον, η γειτνίαση της θάλασσας, στις περισσότερες περιοχές της χώρας, δεν
βοηθούσε τα πράγματα, καθώς οι θαλάσσιες μεταφορές περιόριζαν την αποδοτικότητα

του σιδηροδρομικού δικτύου.
3. Ποιες ευνοϊκές προϋποθέσεις υπήρχαν για την εξέλιξη και την ίδρυση
σιδηροδρομικού δικτύου;
α. Οι γενικότερες αλλαγές όμως, που προοδευτικά μετέβαλαν τα δεδομένα της ελληνικής

οικονομίας ως το 1881, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για υλοποίηση των σχεδίων
κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου.
β. Την ίδια περίπου εποχή, γύρω από τη χώρα, προχωρούσε η κατασκευή μεγάλων 180
συγκοινωνιακών αξόνων που συνέδεαν την Κεντρική Ευρώπη με την
Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την Ανατολή ως την Ινδία. Η σύνδεση της
Ευρώπης με την Ανατολή γινόταν και ατμοπλοϊκά από το Πρίντεζι της Ιταλίας προς
το Σουέζ και τον Ινδικό Ωκεανό.
γ. Οι ελληνικές κυβερνήσεις (με πρωθυπουργό τον Τρικούπη, κυρίως) έκριναν ότι οι
ελληνικές συγκοινωνιακές υποδομές έπρεπε ταχύτατα να προωθηθούν, ώστε να
συνδεθεί η χώρα με τους διεθνείς άξονες.
4. Πώς εξελίχτηκε η κατασκευή του σιδηρόδρομου (1880 – 1909);
α. Το σιδηροδρομικό δίκτυο της Ελλάδας ολοκληρώθηκε σε τρεις περίπου δεκαετίας, από

το 1880 και μετά. Η μεγάλη ώθηση δόθηκε στις πρώτες πρωθυπουργίες του Χαρίλαου
Τρικούπη (1882-1892), οπότε και κατασκευάστηκαν 900 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής
γραμμής.
β. Τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος επιβράδυναν την
κατασκευή του έργου στη δεκαετία του 1890 και το δίκτυο ολοκληρώθηκε μόλις το
1909.
γ. Στο μεγαλύτερο τμήμα που το δίκτυο ήταν μετρικό, με γραμμές πλάτους ενός μόνο
μέτρου, τη στιγμή που οι διεθνείς προδιαγραφές προέβλεπαν γραμμές πλάτους 1,56
μέτρων. Αυτό σήμαινε ότι το δίκτυο σχεδιάστηκε για να εξυπηρετεί τοπικές κυρίως
ανάγκες, χωρίς φιλοδοξίες να αποτελέσει τμήμα του διεθνούς δικτύου.
5. Ποιοι χρηματοδότησαν το παραπάνω έργο;
α. Το κράτος ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος του κόστους του έργου και επωμίστηκε το
μεγαλύτερο μέρος του δανεισμού, που έγινε κυρίως από
β. ξένα πιστωτικά ιδρύματα.
γ. Οι ιδιώτες συμμετείχαν με μικρότερο ποσοστό (περίπου 30%), σ’ ένα έργο του οποίου η

αποδοτικότητα ήταν πολύ αμφίβολη. Πραγματικά, το σιδηροδρομικό δίκτυο κλήθηκε

να εξυπηρετήσει τη διακίνηση αγροτικών κυρίως προϊόντων και από την αρχή της
λειτουργίας του παρουσίαζε σοβαρή υστέρηση στα έσοδα του σε σχέση με τους
αισιόδοξους υπολογισμούς που οδήγησαν στη δημιουργία του. Το γεγονός αυτό οδήγησε
και στη διακοπή των περαιτέρω επενδύσεων στο χώρο του σιδηροδρόμου.
6. Ποια ήταν τα αποτελέσματα από την κατασκευή και λειτουργία του σιδηροδρομικού 181
δικτύου;
α. Είναι αναμφίβολο ότι το σιδηροδρομικό δίκτυο πρόσφερε πολλά σε μία χώρα που δεν
είχε ποτέ πριν γνωρίσει αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο.
β. Πρόσφερε επίσης πολλές υπηρεσίες στον καιρό των πολέμων, αφού επέτρεψε τη
γρήγορα επιστράτευση και τον εφοδιασμό του ελληνικού στρατού.
γ. Δεν κατόρθωσε όμως να φέρει την ανάπτυξη και την εκβιομηχάνιση στις περιοχές όπου
έφτασε.
δ. Δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει όσες αναπτυξιακές προσδοκίες στηρίχτηκαν πάνω
του.
ε. Για να το κάνει αυτό θα έπρεπε να προκαλέσει αλλαγή κοινωνικών και οικονομικών
δομών. Και, φυσικά, ένα συγκοινωνιακό δίκτυο δύσκολα μπορεί να πετύχει τόσο
ριζοσπαστικές αλλαγές.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
-
182

1. Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα και ποια η προσφορά του σιδηρόδρομου στα
ανεπτυγμένα κράτη του 19ου αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 183
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Για ποιους λόγους ο σιδηρόδρομος έγινε το συνώνυμο της ανάπτυξης κατά

το 19ο αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποιες συζητήσεις έγιναν στη χώρα μας για την κατασκευή σιδηροδρομικού
δικτύου και ποιες δυσκολίες εμπόδιζαν την υλοποίησή τους;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
184
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Τι γνωρίζετε για την κατασκευή της πρώτης σιδηροδρομικής γραμμής στην

Ελλάδα και για τους λόγους που ευνοούσαν την κατασκευή σιδηροδρομικού
δικτύου;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Ποιοι ήταν οι ανασταλτικοί και ποιοι οι ευνοϊκοί παράγοντες για την

κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου μέχρι τη δεκαετία του 1880;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
185
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Τι γνωρίζετε για την ολοκλήρωση της κατασκευής του σιδηροδρομικού

δικτύου και τις προδιαγραφές του;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Τι ξέρετε για τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα από τη

στιγμή που κατασκευάστηκε η πρώτη γραμμή μέχρι και την ολοκλήρωση
του δικτύου;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
186
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
8. Ποιοι χρηματοδότησαν την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου και κατά

πόσο οι επενδύσεις που έγιναν ήταν κερδοφόρες;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

9. Ποιο ήταν το ενδιαφέρον των επενδυτών για την κατασκευή

σιδηροδρομικού δικτύου και ποιοι τελικά χρηματοδότησαν το έργο;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
187
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
10. Τι προσέφερε ο σιδηρόδρομος στην Ελλάδα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

11. Ποια ήταν η προσφορά του σιδηροδρόμου στις ανεπτυγμένες χώρες και στην
Ελλάδα αντίστοιχα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
188
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Ποια από τις ακόλουθες παραμέτρους δε συνέβαλε στη δημιουργία
σιδηροδρομικού δικτύου στα ανεπτυγμένα κράτη του 19ου αιώνα;
α. η βιομηχανική επανάσταση
β. η διεύρυνση των εμπορικών δραστηριοτήτων
γ. η αύξηση της παραγωγής
δ. η δημιουργία μεγάλων πόλεων
189
2. Στις μικρότερες και πιο καθυστερημένες οικονομικά χώρες η απόκτηση
σιδηροδρομικού δικτύου παρουσιάστηκε από πολύ νωρίς ως προϋπόθεση:
α. οικονομικής ευημερίας
β. επέκτασης των αγορών
γ. εισόδου τους στο χώρο των ανεπτυγμένων κρατών
δ. πληθυσμιακής διεύρυνσης
3. Στη χώρας μας οι σχετικές συζητήσεις για την κατασκευή σιδηροδρομικού

δικτύου άρχισαν γύρω στα:
α. 1830
β. 1835
γ. 1840
δ. 1845
4. Ποιος από τους ακόλουθους παράγοντες δεν υπήρξε ανασχετικός στην

προσπάθεια κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου στο νεοσύστατο ελληνικό
κράτος;
α. η έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων

β. η αδυναμία προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων
γ. η γειτνίαση της θάλασσας
δ. η μικρή αποδοτικότητα των σιδηροδρόμων παγκοσμίως

5. Η γραμμή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά υπήρξε η μόνη

σιδηροδρομική υποδομή του ελληνικού κράτους μέχρι τη δεκαετία του:
α. 1870
β. 1880
γ. 1890
δ. 1900
6. Η γραμμή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά είχε μήκος:

190
α. 7 χιλιομέτρων
β. 8 χιλιομέτρων
γ. 9 χιλιομέτρων
δ. 10 χιλιομέτρων
7. Η μεγάλη ώθηση για την ολοκλήρωση του σιδηροδρομικού δικτύου δόθηκε

στις πρώτες πρωθυπουργίες του Χαρίλαου Τρικούπη, οπότε και
κατασκευάστηκαν:
α. 600 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής

β. 700 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής
γ. 800 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής
δ. 900 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής
8. Το σιδηροδρομικό δίκτυο ολοκληρώθηκε μόλις το:
α. το 1906
β. το 1908
γ. το 1909
δ. το 1911
9. Στο κόστος του έργου κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου συμμετείχαν

και ιδιώτες σε ποσοστό περίπου:
α. 20%
β. 30%
γ. 40%
δ. 45&

10. Ποιο από τα ακόλουθα δεν εγγράφεται στα θετικά της λειτουργίας του
σιδηροδρομικού δικτύου:
α. η διακίνηση των αγροτικών προϊόντων

β. η προσφορά στον καιρό των πολέμων
γ. η ανάπτυξη και η εκβιομηχάνιση στις περιοχές όπου έφτασε
δ. οι πολλαπλές προσφορές του σε μια χώρα που δεν είχε ποτέ πριν γνωρίσει αξιόπιστο
χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο
191

1. Η πιο χαρακτηριστική από τις αλλαγές που έφερε η βιομηχανική επανάσταση στα Σ Λ
ανεπτυγμένα κράτη του 18 αιώνα ήταν η εμφάνιση, η εξάπλωση και τελικά η
ου
κυριαρχία του σιδηροδρόμου στις χερσαίες μεταφορές.

2. Η σιδηροδρομική υποδομή αποτέλεσε προϋπόθεση για την επίλυση του προβλήματος Σ Λ
της μεταφοράς μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος σε τεράστιες πλέον
αποστάσεις.
3. Ο σιδηρόδρομος έγινε το σύμβολο των νέων καιρών και το συνώνυμο της ανάπτυξης
Σ 192Λ
στις αρχές του 20ού αιώνα.
4. Αν και οι συζητήσεις για την κατασκευή σιδηροδρόμων ξεκίνησαν γύρω στα 1835,
Σ Λ
ανυπέρβλητες όμως δυσκολίες περιόριζαν αυτές τις συζητήσεις για δύο περίπου
δεκαετίες στο χώρο των θεωρητικών αναλύσεων και των απλών επιθυμιών.
5. Το ενδιαφέρον των ξένων ή των ομογενών επενδυτών για την κατασκευή
Σ Λ
σιδηροδρομικού δικτύου στον ελλαδικό χώρο παρέμενε πολύ μικρό.
6. Η σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά και είχε μήκος μόλις 9 Σ Λ
χιλιομέτρων χρειάστηκε δέκα χρόνια και πολλές περιπέτειες για να κτασκευαστεί.
7. Οι γενικότερες αλλαγές που μετέβαλαν τα δεδομένα της ελληνικής οικονομίας ως το
Σ Λ
1881 δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την υλοποίηση των σχεδίων κατασκευής
σιδηροδρομικού δικτύου.
8. Γύρω στα 1880 προσχωρούσε η κατασκευή μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων που
Σ Λ
συνέδεαν την κεντρική Ευρώπη με την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την
Ανατολή ως την Ινδία.
9. Οι ελληνικές κυβερνήσεις (με πρωθυπουργό το Θ. Δηλιγιάννη) έκριναν ότι η χώρα
Σ Λ
έπρεπε να προωθήσει τις σιδηροδρομικές υποδομές της για να συνδεθεί η χώρα με
τους διεθνείς άξονες.
10. Τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος επιβράδυναν την Σ Λ
κατασκευή του έργου στη δεκαετία του 1890.
11. Το σιδηροδρομικό δίκτυο κατόρθωσε να εκπληρώσει τις αναπτυξιακές προσδοκίες που
Σ Λ
στηρίχτηκαν πάνω του, γιατί πέτυχε σημαντικές και ριζοσπαστικές αλλαγές.
12. Η υλοποίηση των προγραμμάτων κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου συνάντησε
Σ Λ
δυσκολίες, επειδή υπήρχε στη χώρα αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο
(Εξετάσεις 2000).

-
193


1. Μελετώντας τα δύο παρακάτω κείμενα και με βάση τις ιστορικές σας
γνώσεις, να απαντήσετε στο ερώτημα:
Ποιες αναπτυξιακές προσδοκίες στηρίχτηκαν στην κατασκευή
σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα και γιατί δεν έγινε δυνατόν να
εκπληρωθούν αυτές;
«Η Ελλάς έχει ανάγκην σιδηρόδρομον»
«Τοιουτοτρόπως (σημ.: με την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου) οι γεωργοί θα 194

ηύξανον τας εργασίας των, θα κέρδαινον περισσότερα, και φυσικώ τω λόγω θα
εβελτίουτο ο υλικός και ηθκός βίος των, και η ανταλλαγή των προϊόντων
αμφοτέρων των μερών θα ηύξανε την ποιότητα, την ποσότητα και το κέρδος.
Επειδή δε την γεωργίαν παρακολοθούσαν πάντοτε οι τέχναι και η βιομηχανία,
ως και τανάπαλιν, πολλών γεωργικών προϊόντων, μεταβαλλομένων εις
βιομηχανικά προϊόντα,θα ανεπτύσσοντο συγχρόνως αι τέχναι και η βιομηχανία.
Τα έως τότε δε εισαγόμενα ομοειδή προϊόνταθα έπαυον, και το εκ τούτων
περίσσευμα των χρηματν μας προκύπτον θα το μεταχειριζόμεθα εις προμήθειαν
νέων προϊόντων ξένων, ή εγχώριων, ή και άλλων ηθικών απολάυσεων όχι όπως
κατασταθώμεν αυτάρκεις, ίπερ αδύνατον, άσκοπον και επιβλαβές, μ’ όλη την
σημασίαν ήτις εσχάτως εις την ιδέαν ταύτην, αλλ’ όπως διά της αυτής εργασίας,
λαμβάνουμεν όσο το δυνατόν περισσότερα. Διότι οι σιδηρόδρομοι δεν
εκμεταλλεύονται μόνον τας υπαρχούσας ανάγκας, αλλά πλάττουσι και άλλας
νέας».
- Α. Ν. Βερναρδάκη, Περί του εν Ελλάδι Εμπορίου,
εν Αθήναις 1885, σσ. 348-349 Από ΠΗΓΗ του βιβλίου
του ΚΕΕ, σ. 40
Η κατασκευή σιδηροδρόμων – Αποτίμηση
«Τα δημόσια έργα και κυρίως η κατασκευή σιδηροδρόμων δε φαίνεται να

απέδωσαν ή τουλάχιστον δεν επιτέλεσαν τον σκοπό για τον οποίο εκτελέστηκαν.
Αν επιχειρήσουμε μια πρώτη αποτίμηση, θα διαπιστώσουμε ότι τα δημόσια
έργα, κυρίως όμως η κατασκευή σιδηροδρόμων στις προηγμένες χώρες (στο τρίτο
τέταρτο του 19ου αιώνα) λειτούργησαν ως παράγοντες καπιταλιστικού
μετασχηματισμού, περισσότερο με τις παρενέργειες που είχαν την εκβιομηχάνιση
παρά με τις ωφέλειες στις μεταφορές. Στην Ελλάδα όμως, το μεγαλύτερο μέρος
των πρώτων υλών εισαγόταν αυτούσιο, εξαιτίας της ανύπαρκτης βιομηχανίας
κατασκευής δικτύου, τροχαίου υλικού κ.ο.κ. Ακόμα και οι τεχνικοί ήταν Γάλλοι
και Ελβετοί. Παράλληλα, τα έσοδα των σιδηροδρομικών εταιρειών παραμένουν

σχεδόν στάσιμα: 7.500 δρχ. ετησίως κατά χιλιόμετρο το 1884, 8.200 δρχ. το
1895, 9.000 δρχ. το 1900 και 8.700 το 1910. Ακόμα και η πιο (και μόνη)
αποδοτική γραμμή του δικτύου Αθηνών – Πειραιώς αντλούσε μεγάλο μέρος των
εσόδων της από τα δημόσια λουτρά και τις άλλες ιδιόκτητες εγκαταστάσεις της
στο Φάληρο. Τέλος, θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο σχεδιασμός του σιδηροδρομικού
δικτύου εξυπηρετούσε κυρίως παράλιες περιοχές και αναπόφευκτα
ανταγωνίστηκε την ελληνική ναυτιλία, σε μια περίοδο οξύτατης κρίσης και
ανταγωνισμού των παγκόσμιων ναυτικών μεταφορών. Σύμφωνα με τον Γ.
Δερτιλή, η υποτιθέμενη ένδειξη του καπιταλιστικού μετασχηματισμού της
χώρας, με την κατασκευή του των σιδηροδρόμων, απλώς συνετέλεσαν σε μια
195
βαρύτατη αύξηση της ξένης οικονομικής κυριαρχίας με μέσο το δημόσιο χρέος και,
τέλος, στην πτώχευση του 1893».
- Σ. Τζόκα, Ανάπτυξη και Εκσυγχρονισμός στην Ελλάδα στα
τέλη του 19ου αιώνα. Υπανάπτυξη ή Εξαρτημένη Ανάπτυξη,
εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σσ. 26-27 Από ΠΗΓΗ 2 του
βιβλίου του ΚΕΕ, σ. 41
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
196
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

2. Λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο των πηγών και τις σχετικές πληροφορίες

του σχολικού βιβλίου, να εξηγήσετε γιατί «το σιδηροδρομικό δίκτυο (της
Ελλάδας) δεν κατάφερε να εκπληρώσει τις αναπτυξιακές προσδοκίες που
στηρίχθηκαν πάνω του».
ΠΗΓΗ 1
Οι σιδηρόδρομοι είναι μέσον ή όργανον μεταφοράς, και όπως παν όργανον
πρέπει να ήναι ανάλογον και σύμμετρον προς τον σκοπόν του όπως ήναι
χρήσιμον, ούτω και οι σιδηρόδρομοι, ίνα ώσι χρήσιμοι, πρέπει ν’ αποφέρωσι
τουλάχιστον τα της εκμεταλλεύσεώς των, ως και τον τόκον και το χρεωλύσιον
των δαπανηθέντων κεφαλαίων.
197
- Α. Ν. Βερναρδάκη, Περί του εν Ελλάδι Εμπορίου, σ. 366
ΠΗΓΗ 2
Η κατασκευή σιδηροδρόμων – Αποτίμηση
Τα δημόσια έργα και κυρίως η κατασκευή σιδηροδρόμων δε φαίνεται να

απέδωσαν ή τουλάχιστον δεν επιτέλεσαν το σκοπό για τον οποίο εκτελέστηκαν.
Αν επιχειρήσουμε μια πρώτη αποτίμηση, θα διαπιστώσουμε ότι τα δημόσια
έργα, κυρίως όμως η κατασκευή σιδηροδρόμων στις προηγμένες χώρες (στο τρίτο
τέταρτο του 19ου αιώνα) λειτούργησαν ως παράγοντες καπιταλιστικού
μετασχηματισμού, περισσότερο με τις παρενέργειες που είχαν στην
εκβιομηχάνιση παρά με τις ωφέλειες στις μεταφορές. Στην Ελλάδα όμως, το
μεγαλύτερο μέρος των πρώτων υλών εισαγόταν αυτούσιο, εξαιτίας της
ανύπαρκτης βιομηχανίας κατασκευής δικτύου, τροχαίου υλικού κ.ο.κ. Ακόμα και
οι τεχνικοί ήταν Γάλλοι και Ελβετοί. Παράλληλα, τα έσοδα των σιδηροδρομικών
εταιρειών παραμένουν σχεδόν στάσιμα: 7.500 δρχ. ετησίως κατά χιλιόμετρο το
1884, 82.00 δρχ. το 1895, 9.000 το 1900, και 8.700, και 8.700 το 1910.
Ακόμα και η πιο (και μόνη) αποδοτική γραμμή του δικτύου Αθηνών-Πειραιώς
αντλούσε μεγάλο μέρος των εσόδων της από τα δημόσια λουτρά και τις άλλες
ιδιόκτητες εγκαταστάσεις της στο Φάληρο. Τέλος θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο
σχεδιασμός του σιδηροδρομικού δικτύου εξυπηρετούσε κυρίως παράλιες περιοχές
και αναπόφευκτα ανταγωνίστηκε την ελληνική ναυτιλία, σε μια περίοδο
οξύτατης κρίσης και ανταγωνισμού των παγκόσμιων ναυτικών μεταφορών.
Σύμφωνα με τον Γ. Δερτιλή, η υποτιθέμενη ένδειξη του καπιταλιστικού
μετασχηματισμού της χώρας, με την κατασκευή των σιδηροδρόμων, απλώς
συνετέλεσε σε μια βαρύτατη αύξηση της ξένης οικονομικής κυριαρχίας με μέσο το
δημόσιο χρέος και, τέλος, στην πτώχευση του 1893.
- Σ. Τζόκα, Ανάπτυξη και Εκσυγχρονισμός στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα.
Υπανάπτυξη ή Εξαρτημένη Ανάπτυξη,
εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1998, σσ. 26-27.

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
198
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
199
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

11. ΤΑ ΕΘΝΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ
Στο μάθημα αυτό θα έρθουμε σε επαφή με το θέμα του εξωτερικού δανεισμού που
ξεκίνησε στην Ελλάδα από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας της. Θα δούμε τα βασικά
δάνεια που συνάφθηκαν και πού ακριβώς χρησίμευσαν αυτά.
200
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να αντιληφθώ ότι η χώρα ξεκίνησε να δανείζεται από τότε που ουσιαστικά ιδρύθηκε κι
επίσημα.
2. Να μάθω τα πρώτα και βασικά δάνεια που πήρε.
3. Να ξέρω πού χρησιμοποιήθηκαν αυτά τα μεγάλα ποσά.
1830 – 1880 περ. → Σε ποιον αιώνα βρισκόμαστε; …………………………

Από τα χρόνια της Επανάστασης, ο δανεισμός υπήρξε μία σημαντική παράμετρος της
λειτουργίας του ελληνικού κράτους. Αυτό ήταν φυσικό για ένα κράτος που ξεκινούσε από
το μηδέν και δεν κληρονόμησε από το προηγούμενο καθεστώς οργανωμένο
δημοσιονομικό σύστημα. Είναι γνωστές οι περιπέτειες των δανείων του Αγώνα στη
χρηματαγορά του Λονδίνου καθώς και η σύναψη νέων δανείων, που συνόδευσε την
άφιξη των Βαυαρών το 1832. Οι Οθωνικές κυβερνήσεις αρνήθηκαν την αποπληρωμή
201
των επαναστατικών δανείων, γεγονός που απομόνωσε τη χωρά από τις ευρωπαϊκές
χρηματαγορές ως το 1861.
Η αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης από τη δεκαετία του 1860 και μετά, οδήγησε
αναγκαστικά σε νέο δανεισμό. Οι περιορισμένοι πόροι της χώρας, σε συνδυασμό με τα
έκτακτα έξοδα που επέβαλαν οι διαρκείς εθνικές κρίσεις, καθιστούσαν αδύνατη την
εξοικονόμηση κεφαλαίων για δημόσιες επενδύσεις. Ο εξωτερικός δανεισμός διογκώθηκε
κατά τη δεκαετία του 1880, και μέσα σε λίγα μόλις χρόνια η χώρα βρέθηκε να οφείλει
πόσα πολλαπλάσια του ετήσιου προϋπολογισμού της.
Το μεγαλύτερο μέρος των δανείων αυτών χρησίμευσε για την κάλυψη των τρεχόντων
ελλειμμάτων των εθνικών προϋπολογισμών, καθώς και των δαπανών των
στρατιωτικών κινητοποιήσεων (του 1977-1880 και του 1885-1886) και των εξοπλισμών
(26.000.000 δραχμές από τα δάνεια χρησιμοποιήθηκαν για τη ναυπήγηση τριών θωρηκτών
το 1889). Επίσης μεγάλα ποσά διατέθηκαν για την αποπληρωμή παλαιότερων δανείων.
Μικρό μέρος απέμενε για παραγωγικές επενδύσεις και δημόσια έργα, πόσο όμως
απαραίτητο, χωρίς το οποίο τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν.

1. Ποια ήταν η πορεία του εθνικού δανεισμού από την περίοδο της Επανάστασης
ως το 1860;
α. Από τα χρόνια της Επανάστασης, ο δανεισμός υπήρξε μία σημαντική παράμετρος της
λειτουργίας του ελληνικού κράτους. Αυτό ήταν φυσικό για ένα κράτος που ξεκινούσε
από το μηδέν και δεν κληρονόμησε από το προηγούμενο καθεστώς οργανωμένο
δημοσιονομικό σύστημα.
β. - Είναι γνωστές οι περιπέτειες των δανείων του Αγώνα στη χρηματαγορά του 202
Λονδίνου καθώς και
- η σύναψη νέων δανείων, που συνόδευσε την άφιξη των Βαυαρών το 1832.
γ. Οι Οθωνικές κυβερνήσεις αρνήθηκαν την αποπληρωμή των επαναστατικών δανείων,
γεγονός που απομόνωσε τη χωρά από τις ευρωπαϊκές χρηματαγορές ως το 1861.
2. Ποια ήταν η πορεία του εθνικού δανεισμού από την το 1860 ως το 1880;
α. Η αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης από τη δεκαετία του 1860 και μετά, οδήγησε
αναγκαστικά σε νέο δανεισμό.
β. - Οι περιορισμένοι πόροι της χώρας,
- σε συνδυασμό με τα έκτακτα έξοδα που επέβαλαν οι διαρκείς εθνικές κρίσεις,
καθιστούσαν αδύνατη την εξοικονόμηση κεφαλαίων για δημόσιες επενδύσεις.
γ. Ο εξωτερικός δανεισμός διογκώθηκε κατά τη δεκαετία του 1880, και μέσα σε λίγα μόλις
χρόνια η χώρα βρέθηκε να οφείλει πόσα πολλαπλάσια του ετήσιου προϋπολογισμού
της.
3. Πώς χρησιμοποιήθηκαν τα δάνεια του β’ μισού του 19ου αιώνα;
α. Το μεγαλύτερο μέρος των δανείων αυτών χρησίμευσε για την κάλυψη των τρεχόντων
ελλειμμάτων των εθνικών προϋπολογισμών,
β. καθώς και των δαπανών των στρατιωτικών κινητοποιήσεων (του 1977-1880 και του
1885-1886) και των εξοπλισμών (26.000.000 δραχμές από τα δάνεια χρησιμοποιήθηκαν
για τη ναυπήγηση τριών θωρηκτών το 1889).
γ. Επίσης μεγάλα ποσά διατέθηκαν για την αποπληρωμή παλαιότερων δανείων.
δ. Μικρό μέρος απέμενε για παραγωγικές επενδύσεις και δημόσια έργα, πόσο όμως
απαραίτητο, χωρίς το οποίο τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Τα δάνεια του Αγώνα: κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας οι
επαναστατικές κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να δανειστούν, προκειμένου να
αντιμετωπίσουν τις πολεμικές ανάγκες. Σύνηψαν λοιπόν 2 δάνεια από αγγλικές
τράπεζες, ένα το 1824 κι ένα το 1825. οι όροι ωστόσο σύναψης των δανείων ήταν
ιδιαίτερα επαχθείς, με αποτέλεσμα ένα μικρό μόνο μέρος του ποσού των δανείων να
φτάσει τελικά στην Ελλάδα, ποσό μάλιστα που ούτε αυτό αξιοποιήθηκε σωστά, καθώς
πολλά χρήματα κατασπαταλήθηκαν σε προμήθειες και μεσιτείες. Πιο συγκεκριμένα, το
203
α’ δάνειο του 1824 ήταν ονομαστικής αξίας 800.000 αγγλικών λιρών με τιμή έκδοσης
στο 59% και τόκο 5%. Αυτό σημαίνει ότι το πραγματικό ποσό ήταν 472.000 λίρες, από
τις οποίες 298.000 έφτασαν στην Ελλάδα σε χρήματα και 10.000 περίπου σε εφόδια. Τα
υπόλοιπα χρήματα πήγαν σε προκαταβολικούς τόκους και μεσιτείες. Το β’’ δάνειο του
1825 εγκρίθηκε με ακόμα χειρότερους όρους. Το ονομαστικό ποσό ήταν 2.000.000 λίρες
με τιμή έκδοσης στο 55,5%. Επομένως το πραγματικό ποσό ήταν 1.100.000 λίρες, από
τις οποίες έφτασαν στην Ελλάδα μόνο 33.000 περίπου λίρες σε μετρητά και 66.000 λίρες
σε εφόδια. Για τη σύναψη μάλιστα αυτών των δανείων υποθηκεύτηκαν σε εθνικά
κτήματα που ήταν πολλαπλάσιας αξίας. Τα Δάνεια λοιπόν της Ανεξαρτησίας μόνο
ληστρικά μπορούν να χαρακτηριστούν, ενώ και η διασπάθισή τους από τις εδώ
κυβερνήσεις καταδεικνύει το μέγεθος της διαφθοράς και της διαπλοκής.
2. Δάνεια του 1832: οι τρεις προστάτιδες δυνάμεις, Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία,
συμφώνησαν ύστερα από την εκλογή του Όθωνα ως βασιλιά της Ελλάδας να δοθεί στο
νεοσύστατο κράτος ένα δάνειο ύψους 60.00.000 δραχμών, στο οποίο η κάθε μία χώρα
θα συνέδραμε οικονομικά κατά το 1/3. Πράγματι, στις 7 Μαΐου 1832 υπογράφτηκε
συνθήκη μεταξύ των τριών Δυνάμεων και της Βαυαρίας (από όπου καταγόταν ο
Όθωνας) που επικύρωνε το εν λόγω δάνειο με την ταυτόχρονη επιβολή
δημοσιονομικού ελέγχου από τις πιστώτριες χώρες. Από το ποσό των 60
εκατομμυρίων τελικά έφτασαν στην Ελλάδα γύρω στα 23 εκατομμύρια, διότι τα
υπόλοιπα ποσά παρακρατήθηκαν για τόκος και χρεολύσια.
3. Στρατιωτικές κινητοποιήσεις του 1877-1880 και 1885-1886: το 1875 εκδηλώθηκε
εξέγερση κατά των Τούρκων στην Ερζεγοβίνη και το 1876 στη Βοσνία και τη
Βουλγαρία. Οι σφαγές των Τούρκων σε αυτές τις εξεγέρσεις προκάλεσαν τις
αντιδράσεις της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Η Ρωσία μάλιστα το 1877 κήρυξε πόλεμο
στην Τουρκία υπέρ των σλαβικών εθνών, πόλεμο στον οποίο συμμετείχε και η Ελλάδα
με την ελπίσα ότι θα έχει εδαφικά οφέλη. Πράγματι, μετά το τέλος του πολέμου και την
ήττα της Τουρκίας ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις που κράτησαν 3 χρόνια (1878-1881),
από τις οποίες η Ελλάδα κατάφερε να ενσωματώσει τη Θεσσαλία και την Άρτα.
Το 1885 ξέσπασε πόλεμος μεταξύ Βουλγαρίας και Σερβίας. Η Ελλάδα κήρυξε

επιστράτευση, αλλά τελικά δεν ανέλαβε πολεμική δράση κάτω από την πίεση των
Μεγάλων Δυνάμεων. Τόσο ο πόλεμος και η άσκοπη επιστράτευση επιβάρυναν κι άλλο
την ήδη ασθματική οικονομία της χώρας.
204

1. Τι γνωρίζετε για το δανεισμό της χώρας που έγινε από τις επαναστατικές
και τις οθωνικές κυβερνήσεις;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 205
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στη διόγκωση του εξωτερικού δανεισμού της χώρας
κατά την περίοδο 1860-1880 και με ποια αποτελέσματα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Πώς αξιοποιήθηκαν τα χρήματα των δανείων που σύνηψε η Ελλάδα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 206
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Να αναφέρετε τους λόγους που οδήγησαν τις ελληνικές κυβερνήσεις σε

δανεισμό κατά την περίοδο 1860-1892 καθώς και τους τρόπους αξιοποίησης
αυτών των δανείων. (Εσπερινά Λύκεια 2001)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Για ποιους λόγους οι ελληνικές κυβερνήσεις από τη δεκαετία του 1860 ως

και τη δεκαετία του 1880 προέβησαν στη σύναψη δανείων και ποιες
ανάγκες κάλυψαν τα εθνικά αυτά δάνεια; (Εσπερινά Λύκεια 2006)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 207
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Από τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης ο δανεισμός υπήρξε σημαντική
παράμετρος της λειτουργίας του ελληνικού κράτους, διότι:
α. η χώρα ήταν μονίμως εξαρτημένη από τις ισχυρά οικονομικές δυνάμεις

β. η χώρα ξεκινούσε από το μηδέν και χωρίς ισχυρούς προστάτες
γ. η επαναστατική κυβέρνηση είχε ισχυρούς δεσμούς με τις μεγάλες δυνάμεις-δανειστές
της
δ. η χώρα ξεκινούσε από το μηδέν και δεν είχε κληρονομήσει οργανωμένο
δημοσιονομικό σύστημα 208
2. Μετά τα επαναστατικά δάνεια, η επόμενη περίοδος δανεισμού υπήρξε:
α. το 1832
β. το 1836
γ. το 1841
δ. το 1844
3. Η οθωνική κυβέρνηση -αρνούμενη την αποπληρωμή των επαναστατικών

δανείων- απομόνωσε τη χώρα από τις ευρωπαϊκές χρηματαγορές ως το:
α. 1844
β. 1852
γ. 1859
δ. 1861
4. Από τη δεκαετία του 1860 και εξής η χώρα οδηγήθηκε στο νέο δανεισμό. Για
τις αιτίες που οδήγησαν στη νέα αυτή πολιτική δανεισμού μία από τις
ακόλουθες δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια:
α. οι περιορισμένοι πόροι της χώρας

β. τα έκτακτα έξοδα που επέβαλαν οι διαρκείς εθνικές κρίσεις
γ. η ανάγκη εξυπηρέτησης των παλαιότερων δανείων
δ. η αδυναμία εξοικονόμησης κεφαλαίων για δημόσιες επενδύσεις.

5. Ο εξωτερικός δανεισμός, κατά τον οποίο η χώρα βρέθηκε να χρωστά

πολλαπλάσια ποσά του ετήσιου προϋπολογισμού της, διογκώθηκε κατά τη
δεκαετία του:
α. 1860
β. 1870
γ. 1880
δ. 1890
209
6. Σε ποια από τις ακόλουθες δραστηριότητες δε χρησιμοποιήθηκαν τα εθνικά
δάνεια:
α. στην κάλυψη των τρεχόντων ελλειμμάτων των εθνικών προϋπολογισμών

β. στην κάλυψη των δαπανών για τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις της περιόδου 1867
1870 και 1872-1874
γ. στην αποπληρωμή παλαιότερων δανείων
δ. στην πραγματοποίηση παραγωγικών επενδύσεων και δημοσίων έργων

1. Από τα χρόνια της Επανάστασης ο δανεισμός υπήρξε μια σημαντική παράμετρος της
Σ Λ
λειτουργίας του ελληνικού κράτους.
2. Η αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης από τη δεκαετία του 1850 και μετά οδήγησε
Σ Λ
αναγκαστικά σε νέο δανεισμό.
3. Με τη διόγκωση του εξωτερικού χρέους λόγω του δανεισμού κατά τη δεκαετία του
Σ Λ
1880, μέσα σε λίγα χρόνια η χώρα βρέθηκε να οφείλει ποσά πολλαπλάσια του ετήσιου
προϋπολογισμού της.
210
4. Το μεγαλύτερο μέρος των δανείων χρησίμευσε για την πραγματοποίηση παραγωγικών
Σ Λ
επενδύσεων και δημοσέρω έργων.

-
211


1. Με βάση τα παραθέματα, την εικόνα και τις ιστορικές σας γνώσεις:
α) Να παρουσιάσετε τα αίτια των επανειλημμένων δανεισμών των
ελληνικών κυβερνήσεων και τις θετικές και αρνητικές συνέπειες τους στην
εθνική οικονομία.
β) Να διερευνήσετε τις σχέσεις των εξωτερικών και των εσωτερικών
δανείων με τη πτώχευση του 1893 και την οικονομική κρίση του 1932.
γ) Να εντοπίσετε τις διαφορές ανάμεσα στις δύο περιόδους δανείων.
ΠΗΓΗ 1
Δάνεια 212
Ο Α. Συγγρός είχε κινητοποιήσει συστηματικά για την διευκόλυνση των
Ελλήνων που επιθυμούσαν να αγοράσουν ελληνικά χρεώγραφα του
εξωτερικού, τόσο την Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, όσο και την περίφημη
Τράπεζα Κωνσταντινουπόλεως. Και πραγματικά, πολλοί ήταν εκείνοι που,
μολονότι Έλληνες, προτιμούσαν να δανείζουν στο ελληνικό κράτος από τα
χρηματιστήρια του εξωτερικού ως αλλοδαποί σύμφωνα με τους κανόνες της
διεθνούς χρηματαγοράς, παρά ως ημεδαποί σύμφωνα με τους εγχώριους
κανόνες. Αυτό εξηγείται από το ότι οι εγγυήσεις που πρόσφερε ο Τρικούπης
στους αλλοδαπούς δανειστές ήταν ασύγκριτα ανώτερες από εκείνες που
πρόσφερε προς τους εγχώριους.
Έτσι, κατά τον Άγγλο εμπειρογνώμονα Εδ. Λώ, το 1892 βρίσκονταν στα
χέρια Ελλήνων της ημεδαπής, ελληνικά χρεώγραφα του εξωτερικού αξίας
περίπου 60-80.000.000 χρ. φρ. Επιπλέον θα έπρεπε να προστεθούν τα
χρεώγραφα που κατείχαν οι Έλληνες του εξωτερικού. Κατά τον Α. Ανδρεάδη,
η συνολική αξία των χρεωγράφων που βρίσκονταν σε χέρια Ελλήνων ήταν
ίση με 15% του συνολικού ποσού των δανείων ενώ κατ’ άλλους το ποσοστό
αυτό έφθανε στην πραγματικότητα ως 30%.
Η υπηρεσία του δημοσίου χρέους απορροφούσε ένα συνεχώς αυξανόμενο ποσό
(σε εκ. δρχ.):
1861 1,2
1875 7,7
1877 8,5
1879 17,3

1881 20,3
1890 44,0
1892 55,0
Είναι προφανές ότι το δάνειο του εξωτερικού έγιναν τελικά ένας παράγοντας
που συνέβαλε στη διεύρυνση (και όχι στην κάλυψη) του ελλείμματος και 213
μέσω αυτής στην οικονομική χρεωκοπία του 1893. Με άλλα λόγια, τα δάνεια
αντί να αναστείλουν την πτώχευση, την επέσπευσαν. Όμως από την άλλη
πλευρά, ο Τρικούπης, χάρη στα δάνεια, πέτυχε κατά την «τρελή δεκαετία»
(κατά την έκφραση του Thery), 1882-1892, να έχει στη διάθεσή του όλα τα
απαιτούμενα χρηματοδοτικά μέσα …
«Ακατανόητον μου φαίνεται πως μέχρι του 1890, οι ξένοι κεφαλαιούχοι
εδείχθησαν τόσον πρόθυμοι να μας δανείσωσι τοσαύτα εκατομμύρια», γράφει ο
Α. Ανδρεάδης. Πραγματικά, απορεί κανείς τι είδους εμπιστοσύνη ήταν αυτή
που έδειχναν οι κύκλοι του κεφαλαίου σε ένα κράτος που είχε επανειλημμένα
πτωχεύσει στο παρελθόν, που δεν παρουσίαζε καμιά οικονομική σταθερότητα
προτιμήσεως των Ευρωπαίων υπέρ της οθωμανικής ακεραιότητας. Ο ίδιος ο
Ανδρεάδης επικαλείται τρεις λόγους στην προσπάθειά του να εξηγήσει αυτό το
«παράδοξο». Κατά πρώτο, αναφέρει την εμπιστοσύνη των ξένων προς τον
Τρικούπη … Και τέλος, ο ίδιος αναφέρει τον τρίτο λόγο, ο οποίος στην ουσία
είναι και ο μοναδικός: «οι Ευρωπαίοι κεφαλαιούχοι παρεκινήθησαν να μας
δανείσωσι τα εκατομμύρια των λόγω των επικρατούντων εκεί χαμηλών
τόκων».
Έτσι, ο τόκος των δανείων ήταν σχετικά χαμηλός, γιατί την ίδια εποχή
στην Ευρώπη ήταν κατά 4 με 5 φορές χαμηλότερος. Εξάλλου οι δανειστές,
εκμεταλλευόμενοι την ανάγκη για κεφάλαια του ελληνικού κράτους, δέχονταν
βέβαια μια μακροχρόνια διορία χρεωλυσίας (75-100 έτη), αλλά επέβαλλαν
και μια τιμή εκδόσεως εξαιρετικά χαμηλή. Αποτέλεσμα ήταν ότι οι δανειστές
με φαινομενικό τόκο 5% στην πραγματικότητα αποκαθιστούν το αρχικό τους
κεφάλαιο σε λιγότερο από 10 χρόνια και τα συνεχιζόμενα τοκοχρεωλύσια ήταν
γι’ αυτούς καθαρό κέρδος. Έτσι, αν δάνειζαν την Ελλάδα το έκαναν γιατί οι
άλλες λύσεις στον ευρωπαϊκό χώρο είχαν περιορισθεί. Τα δάνεια δεν έγιναν
λόγω της εμπιστοσύνης τους προς την Ελλάδα, αλλά «παρά την έλλειψιν
εμπιστοσύνης». Στόχος των δανειστών ήταν να έχουν αποκαταστήσει το
κεφάλαιο τους το συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα, ώστε να απαλλαγούν
έγκαιρα από τις αγωνίες που τόσο άφθονα τους πρόσφερε ένα κράτος σαν το
ελληνικό.
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ΄, σ. 79

ΠΗΓΗ 2
Η περίοδος 1924-1932 χαρακτηρίζεται όχι μόνο από τη διεθνή και την
εσωτερική οικονομική κρίση, όχι μόνο από τις δυσκολίες για την
εγκατάσταση των προσφύγων και των ακτημόνων, αλλά και από τη συρροή
κεφαλαίων από το εξωτερικό προς την Ελλάδα. Η επέκταση του κρατικού
τομέα στην οικονομία και η εμπέδωση του κρατικού παρεμβατισμού
στηρίζεται στο μεγαλύτερο μέρος της στη χρηματοδότηση από το εξωτερικό.
Παράλληλα, η κινητοποίηση των εγχώριων παραγωγικών δομών και η
εκβιομηχάνιση, που σημειώνονται κατά τα έτη 1923-1928 και 1932-
1936, οφείλονται επίσης, σε πολύ μεγάλο μέρος σε κεφάλαια που συρρέουν
214
από το εξωτερικό.
Η εισβολή των ξένων κεφαλαίων στη χώρα κατά την περίοδο αυτή είναι
πολύ σημαντικότερη σε όγκο και σε έκταση από εκείνη που σημειώθηκε
στην εποχή του Τρικούπη. Κατά το διάστημα της «τρελής δεκαετίας», που
οδήγησε στην τρικουπική πτώχευση, το σύνολο των δανείων είχε φθάσει τα
640 εκ. χρυσά φράγκα. Κατά τη νεώτερη χρηματιστική περιπέτεια, της
δεκαετίας 1922-1932, που οδήγησε στην πτώχευση του 1932, το σύνολο
των δανείων που συνάφθηκαν από το εξωτερικό έφθασε τα 1.022 εκ. χρυσά
φράγκα. Και στις δύο περιπτώσεις το μέγεθος του εξωτερικού χρέους ήταν
εξίσου υπέρογκο και αντιπροσώπευε περίπου το 150% του ετησίου
ακαθάριστου εθνικού εισοδήματος της χώρας.
Παρόλες τις δικαιολογημένες επικρίσεις που έχουν ασκηθεί κατά των όρων
συνάψεως των δανείων και γενικότερα της δανειακής πολιτικής του
ελληνικού κράτους, θα πρέπει από μια άλλη πλευρά να αναγνωρισθεί ότι τα
δάνεια αυτά, έστω και υπό δυσμενείς για την Ελλάδα όρους, λειτούργησαν
αντικειμενικά, ώστε να κινητοποιήσουν τις εγχώριες παραγωγικές
διαδικασίες και να ευνοήσουν έτσι την οικονομική ανάπτυξη της χώρας στο
μεσοπόλεμο. Συνέβαλαν στη δραστηριοποίηση της οικονομίας με δύο τρόπους:
α) ως τοποθετήσεις, επενδύσεις, δημόσιο χρέος, επέφεραν την αύξηση της
παραγωγής και της απασχολήσεως, την ανάπτυξη του κρατικού
παρεμβατισμού στην οικονομία και τη διεύρυνση των αστικών κοινωνικών
σχέσεων και β) οι τοκογλυφικές επιδιώξεις των δανειστών έφεραν το
αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα: με την πτώχευση του 1932, η Ελλάδα όχι
μόνο σταμάτησε τελείως τις διεθνείς πληρωμές της, αλλά και δεσμεύτηκε
οριστικά στην οδό της οικονομικής αυτάρκειας, η οποία έδωσε νέα ώθηση
στην εγχώρια αγορά και οικονομία.
Όμως, παρόλες τις συνθήκες της σχετικής αυτάρκειας και απομονώσεως από
τη διεθνή αγορά, μετά ο 1932, όπως παρατηρεί και ο Ξ. Ζολώτας (1936), τα
κεφάλαια από το εξωτερικό δε σταμάτησαν να συρρέουν. Το σύνολο των
κεφαλαίων, καταθέσεων και αποθεματικών των τραπεζών δε σταμάτησε να
αυξάνει στην Ελλάδα σε όλη την περίοδο του μεσοπολέμου … Ποια ήταν
λοιπόν η αιτία αυτών των κινήσεων του κεφαλαίου σε διεθνή κλίμακα;
Η ύφεση και κρίση του διεθνούς συστήματος μετά το 1920, περιορίζοντας
την αγορά στα παραδοσιακά δυτικο-ευρωπαϊκά κέντρα του διεθνούς εμπορίου,

εξώθησε τα κεφάλαια στην αναζήτηση νέων αγορών για επενδύσεις ή

τοποθετήσεις. Στην Ελλάδα, τα ξένα κεφάλαια δεν επενδύθηκαν μόνο και
μόνο για να βοηθήσουν στην προσφυγική αποκατάσταση, αλλά επίσης για να
εκμεταλλευθούν τις νέες ευκαιρίες που δημιουργούνταν με την αιφνίδια
διεύρυνση της εγχώριας αγοράς. Η ανάπτυξη των δομών της εγχώριας αγοράς,
η οποία επιτελέσθηκε στην Ελλάδα μετά το 1922 υπό την αιγίδα του
κράτους, ήταν, στο βάθος, το κίνητρο που επέφερε στη χώρα τη συρροή με
κάθε μορφή των ξένων κεφαλαίων. Η οικονομική σταθεροποίηση, που άρχισε
από το 1924 στην Ελλάδα και κατέληξε στη νομισματική σταθεροποίηση του
1928 και στην εξυγίανση του πιστωτικού συστήματος, ήταν το κυριότερο
215
επιχείρημα που έπεισε τους ξένους χρηματοδότες να τοποθετήσουν κεφάλαια
στην Ελλάδα. Αυτό έγινε όχι μόνο με τη μορφή των προσφυγικών δανείων,
αλλά και με δάνεια που απέβλεπαν στη χρηματοδότηση δημόσιων έργων,
αποξηραντικών, υδρευτικών ή ακόμη στην επέκταση του οδικού και
σιδηροδρομικού δικτύου. Τα δημόσια έργα ήταν ένας χώρος για επικερδείς
τοποθετήσεις κεφαλαίου, αφού η οικονομική γενικά δραστηριότητα
αναπτυσσόταν όσο το ισοζύγιο πληρωμών και τα δημοσιονομικά διατηρούνταν
σε ισορροπία. Παράλληλα, η ανάπτυξη της αγοράς και η βελτίωση του
κλίματος των επενδύσεων προσείλκυσαν στην Ελλάδα, από τα μέσα της
δεκαετίας 1920-1930, και ξένα ιδιωτικά κεφάλαια, είτε σε απευθείας
παραγωγικές επενδύσεις είτε για τη χρηματοδότηση ελληνικών ιδιωτικών
επιχειρήσεων … Στην άλλη κατηγορία, δηλ. των άμεσων επενδύσεων,
ανήκουν οι περιπτώσεις των ξένων εταιριών. Πάουερ, Ούλεν, Φαουντέισιον
κλπ. που εγκαταστάθηκαν κατά τα χρόνια αυτά στην Ελλάδα. Υπήρξε δηλαδή
μετά το 1924 μια γενική εισβολή του ξένου κεφαλαίου στη χώρα, και όχι
μόνο για την αποκατάσταση των προσφύγων.
2. Ι.Ε.Ε., τ. ΙΕ΄, σσ. 335-336
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 216
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 217
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

12. Η ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΟΥ 1893 ΚΑΙ Η Ο ΔΙΕΘΝΗΣ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ
Στο μάθημα αυτό θα γνωρίσουμε και θα διδαχτούμε βασικά ζητήματα σχετικά με την
πρώτη πτώχευση της χώρας, το 1893, και πως αυτή οδήγησε στο καθεστώς Διεθνούς
Οικονομικού Ελέγχου. Τέλος, θα δούμε ποιοι ήταν οι στόχοι αυτής της ευρωπαϊκής κίνησης
και ποια τα τελικά αποτελέσματα.
218
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για την πτώχευση του 1893.
2. Να κατανοήσω τη δράση του ΔΟΕ και με ποιους στόχους επιβλήθηκε στη χώρα μας.
3. Να δω ποια ήταν τα τελικά αποτελέσματα αυτής της οικονομικής τακτικής.
1893 – 1910 περ. → Σε ποιους αιώνες βρισκόμαστε …………………………

Κατά το έτος 1893 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των

εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους της. Η
«πτώχευση», όπως χαρακτηρίστηκε, δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων
κρατών, στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος. Οι
διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μέχρι τον ελληνοτουρκικό
πόλεμο του 1897. Η ήττα του ελληνικού στρατού και η υποχρέωση της Ελλάδας να
219
καταβάλει υπέρογκες πολεμικές αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το
ζήτημα σε νέες βάσεις.
Τα οικονομικά του ελληνικού κράτους οδηγήθηκαν σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού
Ελέγχου (ΔΟΕ). Εκπρόσωποι έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία,
Ιταλία) ανέλαβαν τη διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων. Επρόκειτο για έσοδα των
μονοπωλίων αλατιού, φωτιστικού πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων, χαρτιού
σιγαρέτων, τα έσοδα από την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου, το φόρο καπνού, τα
λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά, το φόρο χαρτοσήμου κλπ. Το ύψος αυτών των εσόδων
ανερχόταν σε 28.000.000 έως 30.000.000 δραχμές.
Στόχος αυτής της υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της
χώρας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία, δηλαδή η καταβολή της πολεμικής
αποζημίωσης ύψους 92.000.000 δραχμών και η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων. Η
διεθνής επιτροπή, που ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1898, αντιμετώπισε τις τρέχουσες
ανάγκες με ένα μεγάλο δάνειο, που χορηγήθηκε με την εγγύηση των Δυνάμεων. Στη
συνέχεια, εκτός από το βασικό της ρόλο, δηλαδή την εξασφάλιση της αποπληρωμής των
δανείων, λειτούργησε επιπρόσθετα ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα, συμβάλλοντας
γενικότερα στη βελτίωση των επιδόσεων της ελληνικής οικονομίας.
Τα αποτελέσματα ήταν θετικά και έγιναν ορατά λίγα χρόνια αργότερα. Η εγγύηση των
Δυνάμεων αύξησε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, ενώ ο έλεγχος απάλλαξε
τους δημοσιονομικούς μηχανισμούς από δυσλειτουργίες του παρελθόντος. Το 1910,
παρά τα προβλήματα στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών εξαιτίας της σταφιδικής κρίσης
και παρά το γεγονός ότι η αποπληρωμή των δανείων εξακολουθούσε να απορροφά το 1/3
των εθνικών εσόδων, τα δημόσια οικονομικά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν υγιή, οι
προϋπολογισμοί ήταν ελαφρώς αποτελεσματικοί και οι οικονομικές δυνατότητες του
κράτους σαφώς αυξημένες. Αυτή η θετική εξέλιξη επέτρεψε τις μεταρρυθμίσεις των
πρώτων κυβερνήσεων του Ελευθέριου Βενιζέλου, την πολεμική προετοιμασία και τη
συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους, χωρίς τις δραματικές επιπτώσεις που είχαν στο
οικονομικό πεδίο οι πολεμικές κινητοποιήσεις του παρελθόντος

1. Τι ήταν η πτώχευση, τι γνωρίζετε για αυτή;
α. Κατά το έτος 1893 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια

των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους
της.
β. Η «πτώχευση», όπως χαρακτηρίστηκε, δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων
κρατών, στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος.
γ. Οι διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες συνεχίστηκαν μέχρι τον ελληνοτουρκικό 220
πόλεμο του 1897.
δ. Η ήττα του ελληνικού στρατού και η υποχρέωση της Ελλάδας να καταβάλει υπέρογκες
πολεμικές αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία έθεσαν το ζήτημα σε νέες
βάσεις.
2. Τι γνωρίζετε για την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου;
α. Τα οικονομικά του ελληνικού κράτους οδηγήθηκαν σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού

Ελέγχου (ΔΟΕ).
β. Εκπρόσωποι έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία) ανέλαβαν
τη διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων. Επρόκειτο για έσοδα των
- μονοπωλίων αλατιού,
- φωτιστικού πετρελαίου,
- σπίρτων,
- παιγνιόχαρτων,
- χαρτιού σιγαρέτων,
- τα έσοδα από την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου,
- το φόρο καπνού,
- τα λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά,
- το φόρο χαρτοσήμου κλπ.
γ. Το ύψος αυτών των εσόδων ανερχόταν σε 28.000.000 έως 30.000.000 δραχμές.

3. Ποιοι ήταν οι στόχοι του ΔΟΕ;
α. Στόχος αυτής της υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της
χώρας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία, δηλαδή η καταβολή της πολεμικής
αποζημίωσης ύψους 92.000.000 δραχμών και
β. η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων.
4. Τι γνωρίζετε για τη Διεθνή Επιτροπή;

221
α. Η διεθνής επιτροπή, που ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1898, αντιμετώπισε τις τρέχουσες
ανάγκες με ένα μεγάλο δάνειο, που χορηγήθηκε με την εγγύηση των Δυνάμεων.
β. Στη συνέχεια,
- εκτός από το βασικό της ρόλο, δηλαδή την εξασφάλιση της αποπληρωμής των
δανείων,
- λειτούργησε επιπρόσθετα ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα, συμβάλλοντας
γενικότερα στη βελτίωση των επιδόσεων της ελληνικής οικονομίας.
5. Ποια ήταν τα αποτελέσματα από την επιβολή του ΔΟΕ;
α. Τα αποτελέσματα ήταν θετικά και έγιναν ορατά λίγα χρόνια αργότερα.

β. - Η εγγύηση των Δυνάμεων αύξησε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους,
- ενώ ο έλεγχος απάλλαξε τους δημοσιονομικούς μηχανισμούς από δυσλειτουργίες
του παρελθόντος.
- Το 1910, παρά τα προβλήματα στο εξωτερικό ισοζύγιο πληρωμών εξαιτίας της
σταφιδικής κρίσης και παρά το γεγονός ότι η αποπληρωμή των δανείων
εξακολουθούσε να απορροφά το 1/3 των εθνικών εσόδων, τα δημόσια οικονομικά θα
μπορούσαν να χαρακτηριστούν υγιή,
- οι προϋπολογισμοί ήταν ελαφρώς αποτελεσματικοί και
- οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους σαφώς αυξημένες.
γ. Αυτή η θετική εξέλιξη επέτρεψε
- τις μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων του Ελευθέριου Βενιζέλου,
- την πολεμική προετοιμασία και τη συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους, χωρίς
τις δραματικές επιπτώσεις που είχαν στο οικονομικό πεδίο οι πολεμικές κινητοποιήσεις
του παρελθόντος.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Πτώχευση του 1893: είναι η πραγματικότητα που διαδέχτηκε την αδυναμία του
ελληνικού κράτους κατά το έτος 1893 να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των
εξωτερικών της δανείων και την αναζήτηση εκ μέρους της της επαναδιαπραγμάτευσης
του δημόσιου της χρέους. Η πτώχευση δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων
κρατών, στην Ελλάδα όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος.
2. Πόλεμος του 1897: αφορμή του πολέμου ήταν μια εξέγερση στην Κρήτη που ζητούσε
την ένωση της με την Ελλάδα. Η τότε κυβέρνηση Δηλιγιάννη απέστειλε στρατιωτικά
222
τμήματα στην Κρήτη και παράλληλα οργάνωσε εξεγέρσεις στην Ήπειρο και στη
Μακεδονία. Η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα, που ήταν απροετοίμαστη
στρατιωτικά και αδύναμη οικονομικά, με αποτέλεσμα την ήττα του ελληνικού στρατού
και την υποχρέωση της χώρας να καταβάλει πολεμική αποζημίωση στους Τούρκους,
κάτι που επιδείνωσε ακόμα περισσότερο το δημοσιονομικό της έξοδο.
3. Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (ΔΟΕ): πρόκειται για το καθεστώς του Διεθνούς
Οικονομικού Ελέγχου στο οποίο οδηγήθηκαν τα οικονομικά του ελληνικού κράτους
μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και την
υποχρέωση της Ελλάδας να καταβάλει αποζημιώσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Εκπρόσωποι, δηλαδή, έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία)
ανέλαβαν τη διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων. Επρόκειτο για τα έσοδα των
μονοπωλίων αλατιού, φωτιστικού πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων, χαρτιών
σιγαρέτων, τα έσοδα από την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου, το φόρο καπνού, τα
λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά, το φόρο χαρτοσήμου κλπ. Το ύψος αυτών των
εσόδων ανερχόταν σε 28.000.000 έως 30.000.000 δραχμές. Στόχος αυτής της
υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της χώρας προς την
Οθωμανική αυτοκρατορία, δηλαδή η καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης ύψους
92.000.000 δραχμών και η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων. Τα αποτελέσματα ήταν
θετικά και έγιναν ορατά λίγα χρόνια αργότερα. Η εγγύηση των Δυνάμεων αύξησε την
πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, ενώ ο έλεγχος απάλλαξε τους δημοσιονομικούς
μηχανισμούς από δυσλειτουργίες του παρελθόντος.

1. Για ποιους λόγους τα οικονομικά του κράτους οδηγήθηκαν σε καθεστώς
Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ);
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 223
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Σε ποιο οικονομικό καθεστώς οδήγησε τη χώρα η πτώχευση του 1893 και η

ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποια κρατικά έσοδα ανέλαβε υπό τον έλεγχό του ο ΔΟΕ;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 224
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Ποιοι ήταν οι στόχοι του ΔΟΕ και με ποιο τρόπο προσπάθησε να

αντιμετωπίσει το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει η χώρα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Ποια ήταν τα αποτελέσματα του ΔΟΕ στην οικονομία της χώρας;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 225
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Ποιοι ήταν οι στόχοι του ΔΟΕ και κατά πόσο αυτοί πραγματοποιήθηκαν;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δεν είναι σωστή αναφορικά με την
πτώχευση της Ελλάδας κατά το έτος 1893;
α. η χώρα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών

της δανείων
β. η χώρα ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους της
γ. ήταν μια ασυνήθιστη επιλογή για τα φτωχότερα κράτη
δ. στην Ελλάδα της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος
226
2. Το θέμα του εξωτερικού δανεισμού της χώρας τέθηκε σε νέες βάσεις:
α. μετά την ήττα του ελληνικού στρατού κατά το 1897

β. μετά τη διόγκωση του εξωτερικού χρέους κατά τη δεκαετία του 1880
γ. μετά την άρνηση της οθωνικής κυβέρνησης να αποπληρώσει τα επαναστατικά
δάνεια
δ. μετά την αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης της χώρας από τη δεκαετία του 1860 και
μετά
3. Ποια από τις ακόλουθες Δυνάμεις δεν ανήκει στο σύνολο των έξι Δυνάμεων
που συγκρότησαν το ΔΟΕ;
α. Αγγλία
β. Γαλλία
γ. Ρωσία
δ. Ελβετία
4. Ποιο από τα ακόλουθα δεν αποτελούσε έσοδο του ελληνικού κράτους, τη

διαχείριση των οποίων ανέλαβε μετά τη συγκρότησή του ο ΔΟΕ;
α. μονοπώλια αλατιού
β. μονοπώλια φωτιστικού πετρελαίου
γ. εξόρυξη σμύριδας της Νάξου
δ. λιμενικά δικαιώματα Θεσσαλονίκης
5. Το ύψος των εσόδων του ελληνικού κράτους που διαχειριζόταν ο ΔΟΕ

ανερχόταν σε:
α. 18.000.000 έως 20.000.000 δραχμές

β. 28.000.000 έως 30.000.000 δραχμές
γ. 34.000.000 έως 38.000.000 δραχμές
δ. 38.000.000 έως 40.000.000 δραχμές

6. Η διεθνής επιτροπή ξεκίνησε τη λειτουργία της κατά το έτος:
α. 1896
β. 1897
γ. 1898
δ. 1899
7. Εκτός από το βασικό της ρόλο, την αποπληρωμή των δανείων, ο ΔΟΕ
λειτούργησε επιπρόσθετα και ως: 227
α. επιτροπή ελέγχου και διαφάνειας
β. τεχνικό σώμα διαχείρισης
γ. τεχνικό συμβουλευτικό σώμα
δ. σώμα έρευνας και οικονομικής ανόρθωσης
8. Ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια

αναφορικά με τα θετικά αποτελέσματα του ΔΟΕ;
α. αυξήθηκε η πιστοληπτική ικανότητα του κράτους

β. ο έλεγχος απάλλαξε τους δημοσιονομικούς μηχανισμούς από δυσλειτουργίες του
παρελθόντος
γ. τα δημόσια οικονομικά υπήρξαν υγιή και οι προϋπολογισμοί ελαφρώς
πλεονασματικοί κατά το 1920
δ. οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους ήταν αυξημένες, γεγονός που επέτρεψε τις
μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων του Ελευθερίου Βενιζέλου

1. Κατά το έτος 1897 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια
Σ Λ
των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση του εξωτερικού της
χρέους της.
2. Η «πτώχευση» δεν ήταν ασυνήθιστη επιλογή των φτωχότερων κρατών, στην Ελλάδα
Σ Λ
όμως της εποχής εκείνης είχε μεγάλο πολιτικό κόστος.
3. Εκπρόσωποι πέντε Δυνάμεων συγκρότησαν το Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο και ανέλαβαν
Σ Λ
τη διαχείριση των βασικών κρατικών εσόδων.
228
4. Μεταξύ των εσόδων του ελληνικού κράτους που διαχειρίστηκε ο ΔΟΕ ανήκουν τα
Σ Λ
έσοδα του μονοπωλίου αλατιού και φωτιστικού πετρελαίου καθώς και τα αντίστοιχα
από την εξόρυξη της θηραϊκής γης.
5. Στόχος αυτής της υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της
Σ Λ
χώρας προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, δηλαδή η καταβολή πολεμικής
αποζημίωσης ύψους 82.000.000 δραχμών και η εξυπηρέτηση άλλων δανείων.
6. Η διεθνής επιτροπή που ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1898 αντιμετώπισε τις
Σ Λ
τρέχουσες ανάγκες με ένα μεγάλο δάνειο, που χορηγήθηκε με την εγγύηση των
Δυνάμεων.
7. Η εγγύηση των Δυνάμεων αύξησε το εκδοτικό δικαίωμα του κράτους, τη δυνατότητά
Σ Λ
του να εκδίδει τραπεζογραμμάτια.
8. Το 1910 η αποπληρωμή των δανείων εξακολουθούσε να απορροφά το 1/3 των
Σ Λ
εθνικών εσόδων.
9. Τα θετικά αποτελέσματα του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (ΔΟΕ) επέτρεψαν την
Σ Λ
πραγματοποίηση των μεταρρυθμίσεων του Χαρίλαου Τρικούπη. (Επαναληπτικές
Εξετάσεις 2006)
10. Μετά την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, η εγγύηση των Δυνάμεων
Σ Λ
αύξησε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους. (Εξετάσεις 2001)

1. Πτώχευση του 1893:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________ 229
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
2. ΔΟΕ:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Από τα παρακάτω κείμενα και τις ιστορικές σας γνώσεις, να αναφέρετε
επιγραμματικά τα αποτελέσματα στην ελληνική οικονομία από την επιβολή
του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου:
«Ο οικονομικός έλεγχος που επιβλήθηκε στην Ελλάδα ήταν ιδιαίτερα βαρύς

αλλά, αποβλέποντας πάντα στο συμφέρον των ομολογιούχων, είχε και ορισμένες
ευνοϊκές επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία. Ο νόμος ΒΦΙΘ’ περιείχε
230
διατάξεις που περιόριζαν την αναγκαστική κυκλοφορία και έτσι βοηθούσαν τη
νομισματική σταθερότητα και τη βελτίωση της εξωτερικής αξίας της δραχμής.
Επίσης με τον έλεγχο εμπεδώθηκε η ελληνική πίστη, ώστε να υπάρχει η
δυνατότητα συνάψεως νέων δανείων, που τα χρειάστηκε η Ελλάδα στα χρόνια
που ακολούθησαν».
- ΙΕΕ, τόμος ΙΔ’, σ. 165
«Η πτώχευση της Ελλάδας ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα μιας τέτοιας δανειακής

επιβάρυνσης εξανάγκασε το ελληνικό κράτος να αποδεχθεί τη μέγιστη των
ταπεινώσεων, την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Η διεθνής
οικονομική επιτροπή, η οποία συστάθηκε με υπόδειξη των Μεγάλων
Δυνάμεων, αποτελείτο από εκπροσώπους των ξένων τραπεζών και έδρευε στο
ελληνικό έδαφος, ενώ ο ρόλος της δε σταματούσε στον έλεγχο και τη διαχείριση
των εσόδων του κράτους, αλλά προχωρούσε και στη βαρύνουσα γνωμάτευση για
την έκδοση χρήματος, για τη σύναψη νέων δανείων και γενικά για όλα σχεδόν
τα δημοσιονομικά θέματα.
Οι υπερεξουσίες αυτές της διεθνούς οικονομικής επιτροπής ουσιαστικά
αναιρούσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα της εξουσίες της ελληνικής
κυβέρνησης και του Κοινοβουλίου, καθώς οι αποφάσεις του κράτους για
σχεδιασμούς οικονομικής ανάπτυξης ελέγχονταν από εξωελλαδικά κέντρα,
ερήμην του ελληνικού λαού.
Με τον τρόπο αυτό το ξένο κεφάλαιο, το οποίο την αμέσως προηγούμενη
περίοδο (1850-1875) είχε εξουδετερώσει τις σποραδικές και ελάχιστα
οργανωμένες προσπάθειες του εγχώριου κεφαλαίου να μπει στη σφαίρα της
παραγωγής και να προχωρήσει σε βιομηχανικές επενδύσεις, αυτή την περίοδο
(1875-1900) αναλαμβάνει να διεκπεραιώσει το ίδιο κάποιες λειτουργίες με
προϋποθέσεις και όρους τέτοιους που θα διασφαλίζουν τα συμφέροντα και την
κυριαρχία του».

- Σ. Τζόκα, Ανάπτυξη και Εκσυγχρονισμός

στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αι., σσ. 188-189
ΠΗΓΗ 2 από το βιβλίο τουΚΕΕ,σ.92
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
231
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 232
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

2. Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις

ιστορικές σας γνώσεις, να καταγράψετε τα αποτελέσματα από την επιβολή
του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (1898) στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
Η πτώχευση της Ελλάδας ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα μιας τέτοιας δανειακής
επιβάρυνσης εξανάγκασε το ελληνικό κράτος να αποδεχθεί τη μέγιστη των
ταπεινώσεων, την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Η διεθνής
οικονομική επιτροπή, η οποία συστάθηκε με υπόδειξη των Μεγάλων Δυνάμεων,
αποτελείτο από εκπροσώπους των ξένων τραπεζών και έδρευε στο ελληνικό
έδαφος, ενώ ο ρόλος της δεν σταματούσε στον έλεγχο και τη διαχείριση των 233
εσόδων του κράτους, αλλά προχωρούσε και στη βαρύνουσα γνωμάτευση για την
έκδοση χρήματος, για τη σύναψη δανείων και γενικά για όλα σχεδόν τα
δημοσιονομικά θέματα. Οι υπερεξουσίες αυτές της διεθνούς οικονομικής
επιτροπής ουσιαστικά αναιρούσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τις εξουσίες της
ελληνικής κυβέρνησης και του Κοινοβουλίου, καθώς οι αποφάσεις του κράτους
για σχεδιασμούς οικονομικής ανάπτυξης ελέγχονταν από εξωελλαδικά κέντρα,
ερήμην του ελληνικού λαού.
- Σ. Τζόκα, «Ανάπτυξη και Εκσυγχρονισμός
στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα», σσ. 188-189)
ΠΗΓΗ 2
Το μέγεθος του τραυματισμού της εθνικής φιλοτιμίας μπορεί να γίνει
κατανοητό, αν αναλογισθεί κανείς ότι πριν από τον πόλεμο οι Έλληνες πολιτικοί
ήταν πεπεισμένοι ότι ο οικονομικός έλεγχος από ξένους ήταν ασυμβίβαστος με το
αντιπροσωπευτικό σύστημα διακυβέρνησης, αφού αφαιρούσε από τον έλεγχο του
κοινοβουλίου τη φορολογική πολιτική, που αποτελούσε τη βασική αρμοδιότητά
του. Όπως έλεγε ο βουλευτής Άρτας και πρώην υπουργός Οικονομικών Κων/νος
Καραπάνος «μόνον εις τα ασιατικά έθνη, τα μη έχοντα την συναίσθησιν της
εθνικότητος αυτών, και τα διεπόμενα υπό του θείου δικαίου, είναι δυνατή η
επιβολή και η λειτουργία ξενικού ελέγχου». Σύμφωνα με αυτή τη λογική, στην
κοινοβουλευτική Ελλάδα δεν μπορούσε να επιβληθεί ένα σύστημα που
εφαρμόστηκε στη θεοκρατική Οθωμανική Αυτοκρατορία. … Στην πράξη, η
λειτουργία του ελέγχου στην Ελλάδα πέτυχε απόλυτα στην αποστολή προστασίας
των συμφερόντων των ομολογιούχων. Στη συνέχεια όμως αδιαφόρησε για τον
εξορθολογισμό των ελληνικών δημοσιονομικών πραγμάτων, ακόμη και σε
περιπτώσεις που παραβιάζονταν το πνεύμα της ρύθμισης και οι ρητοί
περιορισμοί του νόμου ΒΦΙΘ του 1898.
- Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αι.,
Χρ. Χατζηιωσήφ, «Η Μπελ Επόκ του Κεφαλαίου», σσ. 312, 316)

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 234
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 235
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

13. ΤΟ ΕΞΩΕΛΛΑΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Στο τελευταίο μάθημα του πρώτου κεφαλαίου (του α’ μέρους) του βιβλίου,
ολοκληρώνουμε τη μελέτη της οικονομίας κατά το 19 ο αιώνα με το εξωελλαδικό ελληνικό
κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα, θα διαβάσουμε κάποια γενικά πράγματα για τους Έλληνες του
εξωτερικού (σε τι οικονομική κατάσταση βρισκόντουσαν) και θα μάθουμε ποια ήταν η
σχέση των Ελλήνων που κατοικούσαν στην Ελλάδα με αυτούς. Επίσης, θα δούμε πως σιγά-
σιγά καλλιεργήθηκε η συνεργασία των Ελλήνων του εξωτερικού με το ελληνικό κράτος,
ποιες ήταν οι πρώτες δραστηριότητές τους στη χώρα και πού απέβλεπαν αυτές. Τέλος θα
236
δούμε πως ο χαρακτήρας των ενεργειών τους διαφοροποιήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα
και ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα για την όλη τους δραστηριότητα στη χώρα.
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να έρθω σε επαφή με την γενική οικονομική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι
Έλληνες του εξωτερικού.
2. Να κατανοήσω πώς σταδιακά άρχισε το κεφάλαιο αυτό των ανθρώπων να έρχεται
στο ελληνικό κράτος και ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά των οικονομικών
δραστηριοτήτων τους.
3. Να καταλάβω το πώς άλλαξε η συμπεριφορά τους κατά τις αρχές του 20 ου αιώνα και
ποιο ήταν το γενικό αποτέλεσμα αυτών των οικονομικών δραστηριοτήτων.

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν
εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Σε
ορισμένες περιοχές μάλιστα, στην Αίγυπτο, τη Νότια Ρωσία, τις εκβολές του Δούναβη και
την Κωνσταντινούπολη, οι οικονομικές δραστηριότητες που βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια
ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για την εγχώρια οικονομία. Για το μικρό ελληνικό κράτος που
ασφυκτιούσε μέσα στα περιορισμένα γεωγραφικά του όρια, η ύπαρξη αυτών των ισχυρών
237
ομογενειακών ομάδων αποτελούσε οπωσδήποτε μια ελπίδα, μια χρυσή εφεδρεία.
Οι σχέσεις όμως των Ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό βασίλειο δεν ήταν, για
πολύ καιρό, οι καλύτερες δυνατές. Μέσα σ’ ένα κλίμα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων
που χαρακτήριζε τις ευρωπαϊκές οικονομίες μέχρι τη δεκαετία του 1870, οι επιχειρηματικές
δραστηριότητες είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις αγορές των μεγάλων
κρατών της Ανατολικής Μεσογείου. Μόνο ένα ολιγάριθμο τμήμα του ελληνισμού της
διασποράς εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα κατά τα πρώτα μετεπαναστικά χρόνια και
ενσωματώθηκε σταδιακά στην αστική τάξη της χώρας. Για τους πολλούς και πιο ισχυρούς
παράγοντες της ομογένειας, η μικρή Ελλάδα ήταν μια περιοχή χωρίς ενδιαφέρον.
Οι σχετικές με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας συζητήσεις
γενικεύθηκαν στη δεκαετία του 1860, όταν η αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών
θεσμών, η πρώτη επέκταση του ελληνικού κράτους, με την ενσωμάτωση των Επτανήσων,
και το τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του 1866-1869
οδήγησαν στην αναζήτηση πολιτικών προσέλκυσης των ομογενών στην Ελλάδα. Οι
πολιτικές αυτές απέδωσαν αρχικά πενιχρά αποτελέσματα. Όμως, την ίδια εποχή, στην
Οθωμανική αυτοκρατορία εφαρμόστηκαν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ
(1856) που έδιναν διευρυμένα δικαιώματα στους χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Οι
μεταρρυθμίσεις αυτές, σε συνδυασμό με τις νέες οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν
σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδιναν σαφώς μεγαλύτερες
ευκαιρίες στους ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα μπορούσε να προσφέρει.
Οι πρώτες δειλές ενδείξεις συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες
ομογενείς εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1870. Η εξέλιξη αυτή είναι πιθανό να οφειλόταν
στην κρίση του 1873, που μείωσε τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και
προκάλεσε τη μεταφορά του προς τα ανατολικά, σε αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων.
Η μετακίνηση αυτή πίεσε οικονομικά τους πλούσιους Έλληνες της διασποράς, οι οποίοι
αναζήτησαν με τη σειρά τους νέα πεδία επιχειρηματικής δραστηριότητας,
ανακαλύπτοντας έτσι και την Ελλάδα.
Οι τοποθετήσεις σε ακίνητα, τοποθετήσει επίδειξης, που κόσμησαν την Αθήνα με
λαμπρά νεοκλασικά αρχοντικά, δίνοντας σε μερικές κεντρικές περιοχές της αριστοκρατικό

και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτελούσαν τον προάγγελο της δραστηριοποίησης των
ομογενών στη χώρα. Η διείσδυση τους στην ελληνική αγορά έγινε με γνώμονα την
αξιοποίηση ευκαιριών για υψηλά κέρδη. Η πώληση, λόγου χάρη, των τσιφλικιών της
Θεσσαλίας σε χαμηλές τιμές από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους, μετά την
ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, αποτέλεσε μία πρώτης τάξεως ευκαιρία
για τους ομογενείς κεφαλαιούχους. Λίγο αργότερα ακολούθησαν επενδύσεις στο εμπόριο,
στις μεταλλευτικές δραστηριότητες, στα δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου και στο
δανεισμό του δημοσίου. 238
Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των επενδύσεων ήταν ο ευκαιριακός χαρακτήρας και η
ρευστότητά τους. Το κύριο μέλημα φαίνεται ότι ήταν η δυνατότητα γρήγορης απόσβεσης
και επανεξαγωγής των κεφαλαίων στο εξωτερικό, στην πρώτη ένδειξη για επικερδείς
τοποθετήσεις. Η ελληνική αγορά δεν έδινε τέτοιες υποσχέσεις, ώστε να επιχειρούνται
τοποθετήσεις με μακροχρόνιες προοπτικές. Η εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής
ενίσχυε αυτά τα βραχύβια περάσματα του ομογενειακού κεφαλαίου από τη χώρα. Ο
χαρακτηρισμός αυτής της οικονομικής συμπεριφοράς ως κερδοσκοπικής δεν απέχει πολύ
από την αλήθεια. Στην Ανατολική Μεσόγειο, στις παρυφές δηλαδή του σκληρού πυρήνα
της καπιταλιστικής ανάπτυξης, το κεφάλαιο λειτουργούσε με βάση το κυνήγι της
ευκαιρίας, της γρήγορης απόδοσης, την κερδοσκοπία, με λίγα λόγια.
Σταθερότερη ήταν η συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων στις αρχές του 20ού
αιώνα, μετά το κίνημα των Νεοτούρκων, τους Βαλκανικούς πολέμους και τις
ανακατατάξεις που έφερε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η έξαρση των εθνικισμών, τα
πλήγματα στις οικονομικές δραστηριότητες των ξένων , οι πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία,
το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η δημιουργία της Κεμαλικής Τουρκίας
διέκοψαν με τον πλέον απόλυτο τρόπο τις παραδοσιακές δραστηριότητες των Ελλήνων
κεφαλαιούχων στην Ανατολική Μεσόγειο. Αρκετοί από αυτούς προτίμησαν τότε τη
μεταφορά των επιχειρηματικών, βιομηχανικών εμπορικών ή χρηματιστικών
δραστηριοτήτων τους στο ελληνικό κράτους. Στο μεταξύ όμως, το ίδιο αυτό κράτος είχε
αλλάξει μορφή και οι δυνατότητές του είχαν διαφοροποιηθεί.
Το κεφάλαιο που συσσώρευσαν οι Έλληνες της διασποράς δεν αποτέλεσε σταθερή
βάση για την ανάπτυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι
η παρουσία του δεν υπήρξε σημαντική. Το ευκαιριακό κερδοσκοπικό έστω πέρασμά του
από τη χώρα ενίσχυε τη ρευστότητα, έδινε πρόσκαιρες αλλά αναγκαίες λύσεις, στην
έλλειψη κεφαλαίων που ταλάνιζε τη χώρα και βοήθησε σημαντικά στον εκχρηματισμό
της ελληνικής οικονομίας.
Θα ήταν οπωσδήποτε λάθος να ταυτίζουμε τους Έλληνες που ζούσαν έξω από τη χώρα
με τους μεγάλους κεφαλαιούχους από τους οποίους η Ελλάδα προσδοκούσε την επίλυση
των οικονομικών της προβλημάτων. Η μεγάλη μάζα των Ελλήνων της διασποράς ανήκε σε
μεσοαστικά ή μικροαστικά στρώματα. Σε μεγάλο ποσοστό ήταν μετανάστες, διατηρούσαν
στενούς δεσμούς με τις οικογένειές που άφησαν πίσω τους και έστελναν σημαντικό μέρος
από το εισόδημά τους στους δικούς τους, στην πατρίδα. Αυτά τα εμβάσματα είχαν για
την Ελλάδα μεγάλη σημασία και οι επιπτώσεις τους στην εθνική οικονομία ήταν
τουλάχιστον το ίδιο σημαντικές με τις αντίστοιχες των μεγάλων κεφαλαίων της
ομογένειας.
239
1. Ποιες γενικές πληροφορίες γνωρίζετε για τους Έλληνες του εξωτερικού;
α. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν
εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές της
- Ανατολικής Μεσογείου και
- της Μαύρης Θάλασσας.
β. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα,
- στην Αίγυπτο, 240
- τη Νότια Ρωσία,
- τις εκβολές του Δούναβη και
- την Κωνσταντινούπολη, οι οικονομικές δραστηριότητες που βρίσκονταν σε ελληνικά
χέρια ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για την εγχώρια οικονομία.
γ. Για το μικρό ελληνικό κράτος που ασφυκτιούσε μέσα στα περιορισμένα γεωγραφικά του
όρια, η ύπαρξη αυτών των ισχυρών ομογενειακών ομάδων αποτελούσε οπωσδήποτε
μια ελπίδα, μια χρυσή εφεδρεία.
2. Ποιες ήταν οι σχέσεις των Ελλήνων του εξωτερικού με την Ελλάδα ως το 1870;
α. Οι σχέσεις όμως των Ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό βασίλειο δεν ήταν,
για πολύ καιρό, οι καλύτερες δυνατές.
β. Μέσα σ’ ένα κλίμα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων που χαρακτήριζε τις ευρωπαϊκές
οικονομίες μέχρι τη δεκαετία του 1870, οι επιχειρηματικές δραστηριότητες είχαν
περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις αγορές των μεγάλων κρατών της Ανατολικής
Μεσογείου.
γ. Μόνο ένα ολιγάριθμο τμήμα του ελληνισμού της διασποράς εγκαταστάθηκε στην
Ελλάδα κατά τα πρώτα μετεπαναστικά χρόνια και ενσωματώθηκε σταδιακά στην αστική
τάξη της χώρας.
δ. Για τους πολλούς και πιο ισχυρούς παράγοντες της ομογένειας, η μικρή Ελλάδα ήταν μια
περιοχή χωρίς ενδιαφέρον.
ε. Οι σχετικές με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας συζητήσεις
γενικεύθηκαν στη δεκαετία του 1860, όταν
- η αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών θεσμών,
- η πρώτη επέκταση του ελληνικού κράτους, με την ενσωμάτωση των Επτανήσων, και
- το τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του 1866-1869
οδήγησαν στην αναζήτηση πολιτικών προσέλκυσης των ομογενών στην Ελλάδα.
στ. Οι πολιτικές αυτές απέδωσαν αρχικά πενιχρά αποτελέσματα.

ζ. Όμως, την ίδια εποχή, στην Οθωμανική αυτοκρατορία εφαρμόστηκαν οι συνταγματικές
μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1856) που έδιναν διευρυμένα δικαιώματα στους
χριστιανούς της αυτοκρατορίας.
η. - Οι μεταρρυθμίσεις αυτές,
- σε συνδυασμό με τις νέες οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν σε πολλές
περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδιναν σαφώς μεγαλύτερες ευκαιρίες στους
ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα μπορούσε να προσφέρει.
241
3. Τι γνωρίζετε για τη συνεργασία των Ελλήνων του εξωτερικού με το ελληνικό κράτος

από το 1870 μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα;
α. Οι πρώτες δειλές ενδείξεις συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες

ομογενείς εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1870.
β. Η εξέλιξη αυτή είναι πιθανό να οφειλόταν στην κρίση του 1873, που μείωσε τις
αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και προκάλεσε τη μεταφορά του προς τα
ανατολικά, σε αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων.
γ. Η μετακίνηση αυτή πίεσε οικονομικά τους πλούσιους Έλληνες της διασποράς, οι οποίοι
αναζήτησαν με τη σειρά τους νέα πεδία επιχειρηματικής δραστηριότητας,
ανακαλύπτοντας έτσι και την Ελλάδα.
δ. Οι τοποθετήσεις σε ακίνητα, τοποθετήσει επίδειξης, που κόσμησαν την Αθήνα με
λαμπρά νεοκλασικά αρχοντικά, δίνοντας σε μερικές κεντρικές περιοχές της
αριστοκρατικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτελούσαν τον προάγγελο της
δραστηριοποίησης των ομογενών στη χώρα.
ε. Η διείσδυση τους στην ελληνική αγορά έγινε με γνώμονα την αξιοποίηση ευκαιριών για
υψηλά κέρδη.
στ. Η πώληση, λόγου χάρη, των τσιφλικιών της Θεσσαλίας σε χαμηλές τιμές από τους
Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους, μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στο ελληνικό
κράτος, αποτέλεσε μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για τους ομογενείς κεφαλαιούχους.
ζ. Λίγο αργότερα ακολούθησαν επενδύσεις
- στο εμπόριο,
- στις μεταλλευτικές δραστηριότητες,
- στα δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου και στο δανεισμό του δημοσίου.
4. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της οικονομικής δραστηριότητας των Ελλήνων της

διασποράς;
α. Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των επενδύσεων ήταν

- ο ευκαιριακός χαρακτήρας και
- η ρευστότητά τους.
β. Το κύριο μέλημα φαίνεται ότι ήταν
- η δυνατότητα γρήγορης απόσβεσης
- και επανεξαγωγής των κεφαλαίων στο εξωτερικό, στην πρώτη ένδειξη για επικερδείς
242
τοποθετήσεις. Η ελληνική αγορά δεν έδινε τέτοιες υποσχέσεις, ώστε να επιχειρούνται
τοποθετήσεις με μακροχρόνιες προοπτικές.
γ. Η εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής ενίσχυε αυτά τα βραχύβια περάσματα του
ομογενειακού κεφαλαίου από τη χώρα.
δ. Ο χαρακτηρισμός αυτής της οικονομικής συμπεριφοράς ως κερδοσκοπικής δεν απέχει
πολύ από την αλήθεια.
ε. Στην Ανατολική Μεσόγειο, στις παρυφές δηλαδή του σκληρού πυρήνα της καπιταλιστικής
ανάπτυξης, το κεφάλαιο λειτουργούσε με βάση το κυνήγι της ευκαιρίας, της γρήγορης
απόδοσης, την κερδοσκοπία, με λίγα λόγια.
5. Ποια ήταν η συμπεριφορά των κεφαλαιούχων ομογενών κατά τις αρχές του 20 ου
αιώνα;
α. Σταθερότερη ήταν η συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων στις αρχές του 20ού
αιώνα, μετά
- το κίνημα των Νεοτούρκων,
- τους Βαλκανικούς πολέμους και
- τις ανακατατάξεις που έφερε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
β. - Η έξαρση των εθνικισμών,
- τα πλήγματα στις οικονομικές δραστηριότητες των ξένων ,
- οι πολιτικές εξελίξεις στη Ρωσία,
- το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και
- η δημιουργία της Κεμαλικής Τουρκίας διέκοψαν με τον πλέον απόλυτο τρόπο τις
παραδοσιακές δραστηριότητες των Ελλήνων κεφαλαιούχων στην Ανατολική
Μεσόγειο.
γ. Αρκετοί από αυτούς προτίμησαν τότε τη μεταφορά των επιχειρηματικών, βιομηχανικών
εμπορικών ή χρηματιστικών δραστηριοτήτων τους στο ελληνικό κράτους.
δ. Στο μεταξύ όμως, το ίδιο αυτό κράτος είχε αλλάξει μορφή και οι δυνατότητές του είχαν
διαφοροποιηθεί.
6. Ποια ήταν τα αποτελέσματα αυτής της δραστηριότητας των κεφαλαιούχων;
α. Το κεφάλαιο που συσσώρευσαν οι Έλληνες της διασποράς δεν αποτέλεσε σταθερή

βάση για την ανάπτυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.
β. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η παρουσία του δεν υπήρξε σημαντική. Το ευκαιριακό
κερδοσκοπικό έστω πέρασμά του από τη χώρα
243
- ενίσχυε τη ρευστότητα,
- έδινε πρόσκαιρες αλλά αναγκαίες λύσεις, στην έλλειψη κεφαλαίων που ταλάνιζε
τη χώρα και
- βοήθησε σημαντικά στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας.
7. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά αυτών των Ελλήνων του εξωτερικού;
α. Θα ήταν οπωσδήποτε λάθος να ταυτίζουμε τους Έλληνες που ζούσαν έξω από τη
χώρα με τους μεγάλους κεφαλαιούχους από τους οποίους η Ελλάδα προσδοκούσε
την επίλυση των οικονομικών της προβλημάτων.
β. Η μεγάλη μάζα των Ελλήνων της διασποράς ανήκε σε μεσοαστικά ή μικροαστικά
στρώματα.
γ. Σε μεγάλο ποσοστό ήταν μετανάστες, διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις
οικογένειές που άφησαν πίσω τους και έστελναν σημαντικό μέρος από το εισόδημά
τους στους δικούς τους, στην πατρίδα.
ε. Αυτά τα εμβάσματα είχαν για την Ελλάδα μεγάλη σημασία και οι επιπτώσεις τους
στην εθνική οικονομία ήταν τουλάχιστον το ίδιο σημαντικές με τις αντίστοιχες
των μεγάλων κεφαλαίων της ομογένειας.
Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών θεσμών: στις 12 Οκτωβρίου 1862 μετά από
επανάσταση ο βασιλιάς Όθωνας (ο πρώτος βασιλιάς της Ελλάδας) αναγκάστηκε να
αποχωρήσει από το θρόνο και τη χώρα. Στη θέση του 3 Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία,
Γαλλία και Ρωσία) εξέλεξαν ως νέο βασιλιά το Γεώργιο Α’ Γλύξμπουργκ. Παράλληλα, η
μετεπαναστατική βουλή ψήφισε και νέο σύνταγμα, αυτό του 1864, με το οποίο
καθιερωνόταν ως πολίτευμα η βασιλευόμενη δημοκρατία.
2. Κρητική επανάσταση του 1866-1867: κηρύχθηκε στις 21 Αυγούστου του 1866 και ως
244
στόχο είχε την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και την ένωση με την ελεύθερη Ελλάδα.
Κορυφαίο γεγονός της επανάστασης ήταν η ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου
(Νοέμβριος του 1866), η οποία ήταν το αρχηγείο των επαναστατών και όπου είχαν βρει
καταφύγιο εκτός από τους 250 επαναστάτες και 700 περίπου γυναικόπαιδα. Ο
τραγικός θάνατος των πολιορκημένων του Αρκαδίου συγκλόνισε τη διεθνή κοινή
γνώμη και προκάλεσε μια μεγάλη έκρηξη φιλελληνισμού. Η επανάσταση ωστόσο δεν
είχε το επιθυμητό τέλος. Η λήξη των εχθροπραξιών συνοδεύτηκε από ένα καταστατικό
χάρτη διοίκησης της Κρήτης, του λεγόμενου Οργανικού Νόμου, που αναγνώριζε ένα
καθεστώς υποτυπώδους ημιαυτονομίας της Κρήτης. Η Ελλάδα κατά την επανάσταση
αυτή προσπάθησε να συνδράμει την προσπάθεια των Κρητών με την αποστολή
εθελοντών και εφοδίων στο νησί, κάτι που προκάλεσε την αντίδραση της Τουρκίας και
έφερε την απειλή ενός ελληνοτουρκικού πολέμου που όμως απετράπη με την επέμβαση
των Μεγάλων Δυνάμεων, αναγκάζοντας την Ελλάδα να σταματήσει οποιαδήποτε
ανάμειξη.
3. Οικονομική κρίση του 1873: κάποιοι θεωρούν ως την πρώτη μεγάλη κρίση του
καπιταλιστικού συστήματος. Ξεκίνησε με την κατάρρευση του χρηματιστηρίου της
Βιέννης το Μάιο του 1873, η οποία συμπαρέσυρε και τα χρηματιστήρια στη Γερμανία
και στις ΗΠΑ. Επακόλουθα ήταν οι πτωχεύσεις τραπεζών και επιχειρήσεων, η μείωση
των εξαγωγών, η άνοδος της ανεργίας. Η περίοδος της οικονομικής ύφεσης
συνεχίστηκε με εναλλαγές φάσεων ανάκαμψης και επανερχόμενης κρίσης μέχρι και το
1896.
4. Κίνημα των Νεοτούρκων: οι Νεότουρκοι ξεκίνησαν στα τέλη του 19ου αιώνα ως μια
οργάνωση με σκοπό την επιβολή του οθωμανισμού σε όλους τους υπηκόους της
Αυτοκρατορίας. Το καλοκαίρι του 1908 οργάνωσαν κίνημα στην τουρκοκρατούμενη
τότε Θεσσαλονίκη με την υποστήριξη του στρατού που είχε ως αίτημα τη
συνταγματική μεταβολή, την κατάλυση της απολυταρχίας του Σουλτάνου Αβδούλ
Χαμίτ Β’ και τη δημιουργία ενός εκσυγχρονισμένου κράτους κατά τα ευρωπαϊκά
πρότυπα. Υιοθέτησαν το σύνθημα «ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη» και υποσχέθηκαν
αρχικά ισονομία και ισοπολιτεία σε όλους τους υπηκόους ανεξαρτήτως θρησκεύματος,
γι’ αυτό και απέκτησαν ισχυρά λαϊκά ερείσματα. Σύντομα όμως αποκάλυψαν τις
πραγματικές τους προθέσεις, άκρως εθνικιστικές, που βασίζονταν στην πολιτική
εκτουρκισμού και εξόντωσης όσων δεν υιοθετούσαν τις αρχές τους. Η ήττα της
Τουρκίας στους Βαλκανικούς Πολέμους και ο εδαφικός ακρωτηριασμός της έδωσαν το
ιδεολογικό άλλοθι στους Νεοτούρκους να προχωρήσουν σε μαζικούς διωγμούς με
αποκορύφωμα τη γενοκτονία Αρμενίων και των Ελλήνων του πόντου.΄
5. Εκχρηματισμός της οικονομίας: είναι η χρησιμοποίηση του χρήματος ως βασικού
μέσου οικονομικών συναλλαγών και συνδέεται άμεσα με τη λεγόμενη ρευστότητα.
6. Τανζιμάτ: με τον όρο Τανζιμάτ περιγράφεται μία μεγάλη περίοδος μεταρρυθμιστικών 245
προσπαθειών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ως πλέον σημαντική στιγμή της
προσπάθειας αυτής θεωρείται η έκδοση, στις 6 Φεβρουαρίου του 1856, στην
Κωνσταντινούπολη από τον Σουλτάνο ενός «Χάττ-ι Χουμαγιούν» (Αυτοκρατορική
Γραφή) που επικύρωνε τις παλαιότερες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στην
Οθωμανική αυτοκρατορία και ιδιαίτερα στις εξαγγελίες του Γκιουλ Χανέ* (1839). Οι
μεταρρυθμίσεις αυτές, που έγιναν κάτω από την πίεση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων την
επαύριο του Κριμαϊκού πολέμου, εξασφάλιζαν την ισότητα ανάμεσα στις θρησκευτικές
ομάδες της αυτοκρατορίας και, κατά συνέπεια, ενίσχυαν την οικονομική, κοινωνική και
πολιτική θέση των χριστιανών, ιδιαίτερα των Ελλήνων. Πολλοί από τους ισχυρούς
Έλληνες της αυτοκρατορίας είδαν σε αυτές τις εξελίξεις μία σημαντική ευκαιρία
επέκτασης της επιρροής τους στον οθωμανικό χώρο, πράγμα που απομάκρυνε το
ενδιαφέρον τους από το μικρό και ταπεινωμένο -στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου-
ελληνικό βασίλειο.
1. Ποιες ήταν οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων της διασποράς τον
19ο αιώνα και ποια ήταν η σημασία τους για την εγχώρια οικονομία;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 246
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιες ήταν οι σχέσεις των Ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό

βασίλειο μέχρι τη δεκαετία του 1870;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
3. Ποιες πολιτικές προσέλκυσης των ομογενών προς την Ελλάδα έγιναν τη

δεκαετία του 1860 και με ποια αποτελέσματα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 247
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Ποιοι παράγοντες ευνόησαν την προσέλκυση ομογενών προς την Ελλάδα τη

δεκαετία του 1860 και ποιοι αντίστοιχα την εμπόδισαν;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
5. Ποιοι λόγοι οδήγησαν τους Έλληνες της διασποράς να στραφούν επενδυτικά

προς την Ελλάδα τη δεκαετία του 1870;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 248
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Τι γνωρίζετε για τις επενδύσεις των ομογενών στην Ελλάδα το 19ο αιώνα και
τα χαρακτηριστικά αυτών των επενδύσεων;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
7. Για ποιο λόγο οι επενδύσεις των ομογενών στην Ελλάδα είχαν κερδοσκοπικό
χαρακτήρα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 249
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
8. Ποια ήταν η οικονομική συμπεριφορά των ομογενών στις αρχές του 20ού
αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
9. Για ποιους λόγους οι Έλληνες ομογενείς μετέφεραν τις οικονομικές τους

δραστηριότητες στο ελληνικό κράτος τον 20ό αιώνα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 250
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
10. Ποια ήταν η σημασία του ομογενειακού κεφαλαίου για την ελληνική
οικονομία;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
11. Τι γνωρίζετε για την κοινωνική προέλευση της μεγάλης μάζας των Ελλήνων
της διασποράς;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 251
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
12. Ποιοι οικονομικοί και πολιτικοί λόγοι οδήγησαν πολλούς ομογενείς να

επιστρέψουν στην Ελλάδα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Σε ποια από τις ακόλουθες περιοχές δεν είχε εξαπλωθεί η οικονομική
δραστηριότητα των Ελλήνων κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα;
α. στην ανατολική Μεσόγειο

β. στη Μαύρη Θάλασσα
γ. στη βόρεια Ρωσία
δ. στις εκβολές του Δούναβη
252
2. Για το μικρό ελληνικό κράτος, που ασφυκτιούσε στα περιορισμένα
γεωγραφικά του όρια, η ύπαρξη των ομογενειακών ομάδων αποτελούσε:
α. ευκαιρία επέκτασης του ελληνικού εμπορίου

β. μόνιμη πηγή άντλησης εσόδων
γ. κεφάλαιο που δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί
δ. ελπίδα, μια χρυσή εφεδρεία
3. Ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δεν ισχύει αναφορικά με τις συνθήκες
που επικρατούσαν στο οικονομικό πεδίο κατά τη δεκαετία του 1870;
α. υπήρχε κλίμα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων για τις ευρωπαϊκές οικονομίες
β. οι επιχειρηματικές δραστηριότητες είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις
αγορές των μεγάλων κρατών της Δυτικής Ευρώπης
γ. παρουσιάζονταν μεγάλες ευκαιρίες ανάπτυξης στις αγορές των μεγάλων κρατών της
ανατολικής Μεσογείου
δ. ένα μεγάλο τμήμα του Ελληνισμού της διασποράς εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα λόγω
των ευνοϊκών οικονομικών δυνατοτήτων και ενσωματώθηκε σταδιακά στην αστική
τάξη της χώρας
4. Οι σχετικές με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας συζητήσεις

γενικεύτηκαν τη δεκαετία του:
α. 1850
β. 1860
γ. 1870
δ. 1880
5. Οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ που εφαρμόστηκαν στην

Οθωμανική Αυτοκρατορία:
α. έδιναν διευρυμένα δικαιώματα σε όλους τους ξένους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

β. έδιναν ευκαιρίες επέκτασης μόνο στους Έλληνες
γ. έδιναν διευρυμένα δικαιώματα σε όλους τους χριστιανούς της αυτοκρατορίας
δ. έδιναν εξίσου ισχυρές ευκαιρίες στους ομογενείς μ’ εκείνες που τους πρόσφερε το
ελληνικό κράτος
6. Ποιο από τα ακόλουθα δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια αναφορικά με τις

συνθήκες που επικράτησαν κατά τη διάρκεια του 1870; 253
α. ήταν η δεκαετία στην οποία εμφανίζονται οι πρώτες ουσιαστικές ενδείξεις της

συνεργασία του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες ομογενείς
β. υπήρξε η δεκαετία κατά την οποία οι ευρωπαϊκές οικονομίες λόγω της κρίσης του
1873 μείωσαν τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων
γ. στη διάρκεια της πολλά ευρωπαϊκά κεφάλαια μεταφέρθηκαν προς τα ανατολικά σε
αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων
δ. στη διάρκειά της οι πλούσιοι Έλληνες της διασποράς αναζήτησαν νέα πεδία
επιχειρηματικής δραστηριότητας ανακαλύπτοντας έτσι και την Ελλάδα
7. Σε ποιον από τους ακόλουθους τομείς δεν επένδυσαν τα κεφάλαιά τους οι

πλούσιοι Έλληνες της ομογένειας;
α. σε τοποθετήσεις σε ακίνητα
β. στην αγορά τσιφλικιών στη Θεσσαλία
γ. στη βιομηχανία
δ. στο δανεισμό του δημοσίου
8. Ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δεν αποδίδει την ιστορική αλήθεια όσον
αφορά στο χαρακτήρα των επενδύσεων των πλούσιων Ελλήνων της
διασποράς;
α. χαρακτηριστικό των επενδύσεων ήταν ο ευκαιριακός χαρακτήρας και η ρευστότητά

τους
β. κύριο μέλημα τους ήταν η επανεπένδυσή τους στην Ελλάδα σε διαφορετικές κάθε
φορά επενδυτικές δραστηριότητες
γ. για την Ελλάδα δεν υπήρχαν δυνατότητες για τοποθετήσεις με μακροχρόνιες
προοπτικές
δ. η εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής ενίσχυε τα βραχύβια περάσματα του
ομογενειακού κεφαλαίου από τη χώρα
9. Σταθερότερη συμπεριφορά επέδειξαν οι ομογενείς κεφαλαιούχοι κατά την

περίοδο:
α. των τελών της δεκαετίας του 1880

β. των τελών της δεκαετίας του 1890
γ. των αρχών του 20ού αιώνα
δ. της δεύτερης εικοσαετίας του 20ού αιώνα
10. Ποια από τις ακόλουθες ιστορικές συγκυρίες δεν υπήρξε αιτία για τη
διακοπή των παραδοσιακών δραστηριοτήτων των Ελλήνων κεφαλαιούχων
στην ανατολική Μεσόγειο στις αρχές του 20ού αιώνα; 254
α. η έξαρση των εθνικισμών

β. τα πλήγματα στις οικονομικές δραστηριότητες των ξένων
γ. οι πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη
δ. η δημιουργία της κεμαλικής Τουρκίας
11. Ποια από τα ακόλουθα στοιχεία χαρακτηρίζει τη μεγάλη μάζα των Ελλήνων
της διασποράς;
α. ανήκε σε μεσοαστικά ή μικροαστικά στρώματα

β. τα εμβάσματα που έστελναν στους δικούς τους ήταν μικρά και οι επιπτώσεις τους
στην οικονομία μηδαμινές
γ. διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις οικογένειες που άφησαν πίσω τους
δ. ήταν μετανάστες
1. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων είχαν
Σ Λ
εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές της ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας.
2. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, στην Αίγυπτο, τη νότια Ρωσία, την Κωνσταντινούπολη,
Σ Λ
τις εκβολές του Δούναβη, οι οικονομικές δραστηριότητες που βρίσκονταν σε ελληνικά
χέρια ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για την εγχώρια οικονομία.
3. Μέσα σ’ ένα κλίμα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων που χαρακτήριζε τις ευρωπαϊκές
Σ Λ
οικονομίες, μέχρι τη δεκαετία του 1860, οι επιχειρηματικές δραστηριότητες των
255
Ελλήνων ομογενών είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις αγορές των μεγάλων
κρατών της ανατολικής Μεσογείου.
4. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1856 εφαρμόστηκαν οι συνταγματικές
Σ Λ
μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, που έδιναν διευρυμένα δικαιώματα στους Χριστιανούς
της αυτοκρατορίας.
5. Οι μεταρρυθμίσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τη δεκαετία του 1870 έδιναν
Σ Λ
σαφώς μεγαλύτερες ευκαιρίες στους ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα μπορούσε να
προσφέρει.
6. Οι πρώτες δειλές ενδείξεις συνεργασίας του ελληνικού κράτους με τους Έλληνες
Σ Λ
ομογενείς εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 1870.
7. Οι Έλληνες ομογενείς διείσδυσαν στην ελληνική αγορά με γνώμονα την αξιοποίηση των
Σ Λ
ευκαιριών για υψηλά κέρδη.
8. Κύριο μέλημα των επενδύσεων των Ελλήνων ομογενών ήταν η δυνατότητα της
Σ Λ
γρήγορης απόσβεσης και επανεξαγωγής των κεφαλαίων τους στο εξωτερικό, στην
πρώτη ένδειξη για επικερδέστερες τοποθετήσεις.
9. Στη νότια Μεσόγειο, στις παρυφές δηλαδή του σκληρού πυρήνα της καπιταλιστικής
Σ Λ
ανάπτυξης, το κεφάλαιο λειτουργούσε με βάση το κυνήγι της ευκαιρίας και της
γρήγορης απόδοσης.
10. Στις αρχές του 20ού αιώνα αρκετοί Έλληνες κεφαλαιούχοι προτίμησαν τη μεταφορά
Σ Λ
των επιχειρηματικών, βιομηχανικών, εμπορικών ή χρηματιστηριακών δραστηριοτήτων
τους στο ελληνικό κράτος, που είχε στο μεταξύ αλλάξει μορφή και οι δυνατότητές του
είχαν διαφοροποιηθεί.
11. Το ευκαιριακό και κερδοσκοπικό έστω πέρασμα του ομογενειακού κεφαλαιούχων
Σ Λ
ομογενών κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ήταν ο ευκαιριακός
χαρακτήρας και η ρευστότητά τους. (Εξετάσεις 2004)
12. Οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1856) έδιναν διευρυμένα δικαιώματα
Σ Λ
στους χριστιανούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. (Εσπερινά Λύκεια 2001)
13. Βασικό χαρακτηριστικό των επενδύσεων των κεφαλαιούχων ομογενών κατά τις
Σ Λ
τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ήταν ο ευκαιριακός χαρακτήρας και η
ρευστότητά τους. (Επαναληπτικές Εξετάσεις 2004)
256
1. Τανζιμάτ:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________ 257
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________

Με βάση τα παραθέματα και τις γνώσεις από το σχολικό σας εγχειρίδιο:
α) Να τεκμηριώσετε την άποψη του Κωνσταντίνου Τσουκαλά ότι οι
«παραμορφωμένες» δομές του ελληνικού κράτους σ’ όλη τη διάρκεια του
19ου αιώνα οφείλονται στη σχέση του με τους κεφαλαιούχους Έλληνες της
διασποράς.
β) Να εντοπίσετε τις θετικές και, ενδεχομένως, αρνητικές συνέπειες της
σχέσης ελληνικού κράτους και Ελλήνων της Διασποράς.
ΠΗΓΗ 1 258
Οι Έλληνες (και ειδικότερα μια πολυάριθμη μεταπρατική αστική και

μικροαστική τάξη), υπήρξαν οι κύριοι φορείς του ανοίγματος ολόκληρης της
περιφέρειας της Ανατολικής Μεσογείου στη διείσδυση του ευρωπαϊκού
καπιταλισμού …
Ο βασικός καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση των
«παραμορφωμένων» και άτυπων δομών του νέου κράτους, πρέπει να
αναζητηθεί στην εσωτερική άρθρωση ανάμεσα στην ανάπτυξη των ελληνικών
μεταπρατικών κοινωνικών στρωμάτων του εξωτερικού από τη μια μεριά, και
στις σχέσεις του με τις δομές του ίδιου του ανεξάρτητου κράτους από την άλλη.
Πραγματικά, σ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και ως το τέλος του Πρώτου
παγκοσμίου πολέμου η σχέση αυτή είναι στενή και σχεδόν αδιάρρηκτη·
παρουσιάζει τέτοια πολλαπλότητα μορφών, που η αέναη μετακίνηση των
πληθυσμών και η συνεχής ροή των κεφαλαίων δεν αποτελούν παρά τις πιο
ευδιάκριτες εκφάνσεις της.
- Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σ. 19
ΠΗΓΗ 2
Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού των χωριών εγκατέλειπαν καθημερινά τη γη

τους για τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, και αυτό το ασταμάτητο
ρεύμα αποτέλεσε ως τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο την κύρια πηγή
τροφοδότησης των κοινοτήτων σε έμψυχο υλικό, πράγμα που διασφάλιζε όχι
μόνο τη διευρυμένη αναπαραγωγή τους, αλλά και την αδιάκοπη ανανέωση της
ιδεολογικής συνοχής ανάμεσα στην κυρίως Ελλάδα και στους Έλληνες της
διασποράς. Αντίστροφα, ένα συνεχές ρεύμα από εμβάσματα τραβούσε το δρόμο
προς το ελεύθερο βασίλειο και κατευθυνόταν κυρίως προς τις επαρχίες. Η
συνδυασμένη ενέργεια των ρευμάτων αυτών, επιφέροντας μια σχετική μείωση
της πυκνότητας του αγροτικού πληθυσμού στην ελληνική επαρχία, και
συμβάλλοντας στην ενίσχυση του εισοδήματος των αγροτών αποτελεί έναν από
τους σημαντικότερους παράγοντες για τη διατήρηση της τάξης των
μικροκαλλιεργητών.
- ό.π., σ. 23
ΠΗΓΗ 3
Το ελληνικό μεγάλο κεφάλαιο, παρουσιάζει κυρίαρχα κοινά γνωρίσματα:

συγκεντρώνεται σε δραστηριότητες που δεν είναι άμεσα παραγωγικές, αλλά 259
είναι ανεξάρτητες από την εσωτερική ανάπτυξη των σχέσεων παραγωγής στην
Ελλάδα, και κινούνται έξω από τα σύνορά της. Το κεφάλαιο παρουσιάζει
επιπλέον έναν υψηλό βαθμό κινητικότητας κατά περιοχές, που αντιστοιχεί σε
μια έντονη νομισματική ρευστότητα. Τέλος, τα δυνάμει καθαρά κέρδη του είναι
υπέρογκα σε σχέση με το επενδυμένο κεφάλαιο.
Προκειμένου δηλαδή για κεφάλαιο που χαρακτηρίζεται έντονα από μια τάση
βραχυπρόθεσμης κερδοσκοπίας και επωφελείται κυρίως από την ασταθή και
κυμαινόμενη οικονομική συγκυρία των περιοχών της Ανατολικής Μεσογείου.
- ό.π., σ. 341342
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 260
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 261
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Χρησιμοποιώντας τα σχετικά χωρία του πιο κάτω κειμένου και

αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις να περιγράψετε τη δραστηριότητα
του εξωελλαδικού ελληνικού κεφαλαίου στο ελληνικό κράτος από το 1870
έως το τέλος του 19ου αιώνα.
Φαίνεται πραγματικὰ ὅτι γιὰ τοὺς ὁμογενεῖς ἡ «ἐπιχείρησις Ἑλλὰς» δὲ σήμαινε

ἁπλῶς τὴν ἐγκατάστασή τους στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο καὶ τὴν ἐπιχειρηματική τους
ἀνάπτυξη ἐκεῖ, ἀλλά, ἀκόμα περισσότερο, σήμαινε τὴν ἐπιδίωξη ἐξαιρετικῶν
εἰσοδημάτων καὶ ὑπερ-κερδῶν, ἀνώτερων ἀπὸ τὰ θεωρούμενα διεθνῶς ὡς συνήθη.
Ἔτσι, οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ κινήθηκαν μόνιμα σὲ ἕνα κλίμα προσωπικῶν πιέσεων, 262
προσπαθώντας νὰ ἀποσπάσουν ἀπὸ τὴν ἑλληνική κυβέρνηση ὄχι ἁπλῶς
δικαιώματα, ἀλλὰ ἀποκλειστικότητες καὶ προνόμια. Ἔτσι, τὰ ὑπερκέρδη, ἡ
κερδοσκοπία, οἱ πρόσοδοι, τὰ προνόμια παρουσιάσθηκαν μὲ τὴν ἀνοχὴ τοῦ κράτους
σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς, ὅπου οἱ ὁμογενεῖς ἀναμίχθηκαν: στὰ τσιφλίκια τῆς
Θεσσαλίας–Ἄρτας, στὶς παραγγελίες τῶν δημοσίων ἔργων, στὰ ἐθνικὰ δάνεια, στὴν
ἐπεξεργασία τοῦ προστατευτικοῦ δασμολογίου, στὴ διατύπωση τῆς φορολογικῆς
πολιτικῆς κλπ.
- Ιστορία του Ελληνικού ΄Εθνους, τόμος ΙΔ΄ (Αθήνα, 1977), σ. 58.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________ 263
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
14. ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
Στο πρώτο κεφάλαιο του β΄ κεφαλαίου (του α΄ μέρους) του βιβλίου, εισερχόμαστε στα
οικονομικά ζητήματα της χώρα κατά τον 20ο αιώνα. Το πρώτο θέμα που θα μελετήσουμε
είναι το αγροτικό ζήτημα και πώς αυτό διαμορφώθηκε έως και το 1920 περίπου. Θα
μελετήσουμε λοιπόν τις προσπάθειες για την επίλυση αυτού του ζητήματος και τα τελικά
αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών.
264
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για το πολύ σημαντικό αγροτικό ζήτημα που ταλάνιζε για χρόνια την
Ελλάδα.
2. Να μελετήσω επιγραμματικά την εξέλιξή του μέχρι και την τελική επίλυση του.
3. Να παρακολουθήσω τα αποτελέσματα της ολοκλήρωσης της αγροτικής
μεταρρύθμισης.

Οι ραγδαίες εξελίξεις που γνώρισε ο σύγχρονος κόσμος στον οικονομικό τομέα άσκησαν
σοβαρές πιέσεις στον αγροτικό χώρο. Ο τελευταίος κυριαρχούσε παραγωγικά αλλά και
κοινωνικά στην ιστορία των ανθρώπινων πολιτισμών ως το 19 ο αιών. Με τη βιομηχανική
επανάσταση, η κυριαρχία αυτή άρχισε προοδευτικά να υποχωρεί σε ορισμένες περιοχές
του κόσμου, οι οποίες συνοπτικά ονομάστηκαν «δυτικός κόσμος». Η Ευρώπη βρισκόταν
ήδη ανάμεσα σ’ αυτές, ενώ η Ελλάδα βάδιζε με ρυθμούς αργούς, «μεσογειακούς», προς
265
την ίδια κατεύθυνση. Καθώς η κατοχή γης έπαυε προοδευτικά να είναι πηγή εξουσίας και
κοινωνικού-ταξικού- κύρους, άνοιξαν οι δρόμοι για την αγροτική μεταρρύθμιση. Την
κατάργηση δηλαδή των μεγάλων ιδιοκτησιών και την κατάτμηση των αξιοποιήσιμων
εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες, οικογενειακού χαρακτήρα, που ανταποκρίνονταν
καλύτερα στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες.
Στον ελληνικό χώρο, το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις εντάσεις που
παρατηρήθηκαν σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. Η προοδευτική διανομή των
εθνικών γαιών που προέκυψαν από τον επαναστατικό αγώνα του 1821-1828 δημιούργησε
πλήθος αγροτών με μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες. Τα λίγα εναπομείναντα «τσιφλίκια»
στην Αττική και την Εύβοια δεν προκαλούσαν ιδιαίτερο πρόβλημα. Αργότερα όμως, η
διεύρυνσή του ελληνικού κράτους με τα Επτάνησα (1864), την Άρτα και τη Θεσσαλία
(1881) έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας. Τα «τσιφλίκια» της
Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού οι οποίοι, πέρα από το
γεγονός ότι διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων, άσκησαν πολιτικές και
κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή του σιταριού. Επιδίωξαν
δηλαδή την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι, ώστε να
μπορούν να καθορίζουν όσο το δυνατόν υψηλότερες τιμές για το εγχώριο, προκαλώντας
μάλιστα μερικές φορές και τεχνητές ελλείψεις.
Οι πρακτικές αυτές δημιούργησαν εντάσεις και οδήγησαν στην ψήφιση νόμων το 1907,
οι οποίοι επέτρεπαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να απαλλοτριώνει μεγάλες
ιδιοκτησίες, ώστε να μπορεί να τις διανέμει σε ακτήμονες. Η εφαρμογή τους αποδείχθηκε
δύσκολη υπόθεση και οι τριβές που προκλήθηκαν προκάλεσαν συγκρούσεις, η πιο
σημαντική από τις οποίες έγινε στο χωριό του Κιλελέρ (1910). Οι εξελίξεις προχώρησαν
αργά μέχρι το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (1913), οπότε το ζήτημα έγινε πιο
περίπλοκο, καθώς μέσα στα νέα όρια της χώρα υπήρχαν πλέον και μουσουλμάνοι
ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων.
Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα
ταραγμένα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και του «εθνικού διχασμού». Το 1917 η

κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της
μεταρρύθμισης. Ο στόχος ήταν διπλός: αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των
ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές και αφετέρου η
αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό
χώρο. Με βάση αυτά τα νομοθετήματα η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών
ιδιοκτησιών έγινε δυνατή στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια, όταν η ανάγκη
αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος.
Η αναδιανομή που έγινε έφτασε το 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία
και στο 68% στη Θεσσαλία. Στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό 266
αυτό ανήλθε σε 40%. Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού
προβλήματος, η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική
οικονομία της χώρας σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Με τη σειρά της η νέα κατάσταση
δημιούργησε νέα προβλήματα. Οι μικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να
εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους και έπεφταν συχνά θύματα των εμπόρων. Για
να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση προωθήθηκε η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας,
κρατικών οργανισμών παρέμβασης και παραγωγικών συνεταιρισμών. Το αγροτικό
ζήτημα απέκτησε έτσι νέο περιεχόμενο, χωρίς να προκαλέσει τις εντάσεις που γνώρισαν
άλλα κράτη της Ευρώπης (Ισπανία, Βουλγαρία, Ρουμανία κλπ.).

1. Ποια ήταν η μεγάλη αλλαγή που συνέβη στην Ευρώπη κατά το πέρασμα του 19ου αι.
προς τον 20ο αιώνα (εισαγωγικές πληροφορίες για το αγροτικό ζήτημα).
α. Οι ραγδαίες εξελίξεις που γνώρισε ο σύγχρονος κόσμος στον οικονομικό τομέα άσκησαν
σοβαρές πιέσεις στον αγροτικό χώρο. Ο τελευταίος κυριαρχούσε παραγωγικά αλλά και
κοινωνικά στην ιστορία των ανθρώπινων πολιτισμών ως το 19 ο αιών.
β. Με τη βιομηχανική επανάσταση, η κυριαρχία αυτή άρχισε προοδευτικά να υποχωρεί
σε ορισμένες περιοχές του κόσμου, οι οποίες συνοπτικά ονομάστηκαν «δυτικός κόσμος». 267
γ. Η Ευρώπη βρισκόταν ήδη ανάμεσα σ’ αυτές, ενώ η Ελλάδα βάδιζε με ρυθμούς αργούς,
«μεσογειακούς», προς την ίδια κατεύθυνση.
δ. Καθώς η κατοχή γης έπαυε προοδευτικά να είναι πηγή εξουσίας και κοινωνικού-ταξικού-
κύρους, άνοιξαν οι δρόμοι για την αγροτική μεταρρύθμιση. Την κατάργηση δηλαδή
των μεγάλων ιδιοκτησιών και την κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές
παραγωγικές μονάδες, οικογενειακού χαρακτήρα, που ανταποκρίνονταν καλύτερα
στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες.
2. Πώς εξελίχτηκε το αγροτικό ζήτημα στη χώρα μας μέχρι τα τέλη του 19ου αι.;
α. Στον ελληνικό χώρο, το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις εντάσεις που
παρατηρήθηκαν σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη.
β. Η προοδευτική διανομή των εθνικών γαιών που προέκυψαν από τον επαναστατικό
αγώνα του 1821-1828 δημιούργησε πλήθος αγροτών με μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες.
Τα λίγα εναπομείναντα «τσιφλίκια» στην Αττική και την Εύβοια δεν προκαλούσαν
ιδιαίτερο πρόβλημα.
γ. Αργότερα όμως, η διεύρυνσή του ελληνικού κράτους με τα Επτάνησα (1864), την Άρτα
και τη Θεσσαλία (1881) έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας.
δ. Τα «τσιφλίκια» της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού οι
οποίοι,
- πέρα από το γεγονός ότι διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων,
- άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την
παραγωγή του σιταριού.
Επιδίωξαν δηλαδή την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι,
ώστε να μπορούν να καθορίζουν όσο το δυνατόν υψηλότερες τιμές για το εγχώριο,
προκαλώντας μάλιστα μερικές φορές και τεχνητές ελλείψεις.

3. Ποιες ήταν οι συνέπειες της κερδοσκοπικής συμπεριφοράς των τσιφλικούχων και οι

εξελίξεις του αγροτικού ζητήματος μέχρι και το τέλος των Βαλκανικών πολέμων;
α. Οι πρακτικές αυτές δημιούργησαν εντάσεις και οδήγησαν στην ψήφιση νόμων το 1907,
οι οποίοι επέτρεπαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να απαλλοτριώνει μεγάλες
ιδιοκτησίες, ώστε να μπορεί να τις διανέμει σε ακτήμονες.
β. Η εφαρμογή τους αποδείχθηκε δύσκολη υπόθεση και οι τριβές που προκλήθηκαν
προκάλεσαν συγκρούσεις, η πιο σημαντική από τις οποίες έγινε στο χωριό του Κιλελέρ
(1910).
268
γ. Οι εξελίξεις προχώρησαν αργά μέχρι το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (1913), οπότε
το ζήτημα έγινε πιο περίπλοκο, καθώς μέσα στα νέα όρια της χώρα υπήρχαν πλέον
και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων.
4. Πότε και πώς διευθετήθηκε τελικά το αγροτικό ζήτημα;
α. Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα
ταραγμένα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και του «εθνικού διχασμού».
β. Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την
ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης.
γ. Ο στόχος ήταν διπλός:
- αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις
νεοαποκτηθείσες περιοχές και
- αφετέρου η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων
στον αγροτικό χώρο.
δ. Με βάση αυτά τα νομοθετήματα η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών
έγινε δυνατή στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια, όταν η ανάγκη αποκατάστασης των
προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος.

5. Ποια ήταν τελικά ή αναδιανομή που έγινε και ποια νέα κατάσταση δημιουργήθηκε;
α. Η αναδιανομή που έγινε έφτασε

- το 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία και
- στο 68% στη Θεσσαλία.
- Στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε σε 40%.
β. Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος, η αγροτική
μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία της χώρας σε
καθεστώς μικροϊδιοκτησίας.
269
γ. Με τη σειρά της η νέα κατάσταση δημιούργησε νέα προβλήματα. Οι μικροκαλλιεργητές
δυσκολεύονταν να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους και έπεφταν συχνά
θύματα των εμπόρων.
δ. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση προωθήθηκε η ίδρυση
- της Αγροτικής Τράπεζας,
- κρατικών οργανισμών παρέμβασης και
- παραγωγικών συνεταιρισμών.
ε. Το αγροτικό ζήτημα απέκτησε έτσι νέο περιεχόμενο, χωρίς να προκαλέσει τις εντάσεις
που γνώρισαν άλλα κράτη της Ευρώπης (Ισπανία, Βουλγαρία, Ρουμανία κλπ.).

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Βιομηχανική Επανάσταση: είναι η μεγάλη ανάπτυξη της μηχανής στο χώρο της
βιομηχανικής παραγωγής. Εμφανίζεται στο β’ μισό του 18ου αιώνα στην Αγγλία και στις
αρχές του 19ου αιώνα επεκτείνεται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες της Δύσης.
2. Έγγειος ιδιοκτησία: είναι η ιδιοκτησία γης.
3. Εθνικές γαίες: είναι τα εθνικά κτήματα, χωράφια, τόποι, οι οποίες ανήκαν σε
μουσουλμάνους, στο οθωμανικό κράτος ή σε θρησκευτικά μουσουλμανικά ιδρύματα
και κατά την Επανάσταση του 1821 με την εκδίωξη των Τούρκων περιήλθαν ως εθνική
270
περιουσία στη δικαιοδοσία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Οι εθνικές γαίες
υπήρχαν κυρίως στην Πελοπόννησο καθώς και στη Στερεά Ελλάδα και την Εύβοια,
όπου όμως υπήρχαν και κάποια τσιφλίκια.
4. Αγροτική μεταρρύθμιση: είναι η αλλαγή στο καθεστώς ιδιοκτησίας της γης, η
κατάργηση δηλαδή των μεγάλων ιδιοκτησιών και η κατάτμηση των αξιοποιήσιμων
εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες, οικογενειακού χαρακτήρα, που
ανταποκρίνονται καλύτερα στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες.
5. Αγροτικό ζήτημα: είναι το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας στον αγροτικό τομέα,
που στην Ελλάδα ήρθε στο προσκήνιο με τη διεύρυνση του ελληνικού κράτους με τα
Επτάνησα (1864), την Άρτα και τη Θεσσαλία (1881). Συγκεκριμένα, το πρόβλημα
δημιουργήθηκε, όταν τα «τσιφλίκια» της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους
Έλληνες του εξωτερικού, οι οποίοι και διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των
κολίγων και άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την
παραγωγή σιταριού.
6. Διανομή εθνικών γαιών: είναι η πώληση των εθνικών γαιών με ευνοϊκούς όρους κατά
προτεραιότητα σε ακτήμονες.
7. Τσιφλίκια: ήταν μεγάλες ιδιοκτησίες γης που ανήκαν σε ιδιώτες. Τα τσιφλίκια
εμφανίζονται στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 17 ο αιώνα. Πέρα από τον ιδιοκτήτη
είχαν έναν ή περισσότερους επιστάτες που φρόντιζαν για την καλλιέργειά τους από
τους κολίγους.
8. Κολίγοι: είναι όρος που προέρχεται από το μεσαίωνα και σήμαινε τους
δουλοπάροικους. Στη Θεσσαλία ήταν οι ακτήμονες που καλλιεργούσαν τα κτήματα των
τσιφλικάδων. Είχαν δικά τους ζώα και διέμεναν συνήθως στα τσιφλίκια έχοντας
εθιμικούς δεσμούς με τη γη. Οι περισσότεροι ήταν κολίγοι λόγω χρεών ή αφορίας.
Ζητούσαν να αποκτήσουν δική τους γη μέσω της απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών.
9. Απαλλοτρίωση: είναι η κατάσχεση από το κράτος ιδιοκτησιών (π.χ. κτήματα) με στόχο
την αξιοποίηση τους από το κράτος για κοινωφελείς σκοπούς. Σε αντάλλαγμα δίνεται
στους κατόχους αποζημίωση επί της αντικειμενικής τους αξίας.

10. Νεοαποκτηθείσες περιοχές: επί Βενιζέλου είναι τα εδάφη που ενσωματώθηκαν με τους
Βαλκανικούς Πολέμους.
11. Αναδιανομή γης: είναι το «ξαναμοίρασμα» των καλλιεργήσιμων εδαφών από τους
λίγους πλούσιους στους πολλούς φτωχούς σύμφωνα με τη λογική της αγροτικής
μεταρρύθμισης.
271

1. Ποιες υπήρξαν οι περιστάσεις που οδήγησαν στην αγροτική μεταρρύθμιση
κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________ 272
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
2. Πώς αντιμετωπίστηκε το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας στον ελληνικό

χώρο κατά τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

3. Με ποιον τρόπο προέκυψε το ζήτημα των τσιφλικιών στον ελληνικό χώρο;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 273
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Με ποιον τρόπο προέκυψε το ζήτημα των τσιφλικιών στον ελληνικό χώρο;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Πώς αντιμετωπίστηκε το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας ως το 1913;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 274
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Ποιες ήταν οι συνέπειες από την ύπαρξη μικρών και μεσαίων ιδιόκτητων
εκτάσεων και πώς αντιμετωπίστηκε το συγκεκριμένο πρόβλημα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Τι γνωρίζετε για τη δημιουργία του καθεστώτος της μικροϊδιοκτησίας και

για τους τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων που δημιούργησε;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 275
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
8. Πώς εξελίχθηκε το αγροτικό ζήτημα στην περιοχή της Θεσσαλίας κατά το

διάστημα 1881-1913; (Επαναληπτικές 2008)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Οι ραγδαίες εξελίξεις που γνώρισε ο σύγχρονος κόσμος στον οικονομικό

τομέα άσκησαν σοβαρές πιέσεις:
α. στον πολιτικό χώρο
β. στον κοινωνικό χώρο
γ. στον πνευματικό χώρο
δ. στον αγροτικό χώρο
276
2. Η δημιουργία του λεγόμενου «δυτικού κόσμου» σχετίζεται με:
α. τις πιέσεις προς τον αγροτικό κόσμο
β. τη βιομηχανική επανάσταση
γ. την αστικοποίηση
δ. τις πρωτοβουλίες για την αγροτική μεταρρύθμιση
3. Οι δρόμοι για την αγροτική μεταρρύθμιση άνοιξαν από τη στιγμή που:

α. η βιομηχανική επανάσταση κυριάρχησε
β. αυξήθηκαν οι πιέσεις στο χώρο της έγγειας ιδιοκτησίας
γ. η κατοχή γης έπαψε να είναι πηγή εξουσίας και κοινωνικού-ταξικού- κύρους
δ. οι μεγάλες ιδιοκτησίες συγκεντρώθηκαν σε χέρια λίγων
4. Τι από τα ακόλουθα δε συνάδει με τον όρο «αγροτική μεταρρύθμιση» στον

ελλαδικό χώρο;
α. η ανάγκη κατάργησης των μικρών ή μεσαίων ιδιοκτησιών, που δημιουργήθηκε μετά
τον επαναστατικό αγώνα
β. η κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών
γ. η κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών
δ. η δημιουργία μικρών παραγωγικών μονάδων οικογενειακού χαρακτήρα
5. Σχετικά με τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας ποια από τις ακόλουθες προτάσεις

είναι ανακριβής;
α. αγοράστηκαν από τους πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού
β. διατηρήθηκε σ’ αυτά ο αναχρονιστικός θεσμός των κολίγων
γ. ασκήθηκαν από τους ομογενείς ιδιοκτήτες πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να
κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή σιταριού
δ. οι ίδιοι οι ομογενείς ιδιοκτήτες τους επιδίωξαν την επιβολή υψηλών δασμών στο
εισαγόμενο από την Τουρκία σιτάρι, προκαλώντας μερικές φορές και τεχνητές
ελλείψεις

6. Με νόμο ποιας χρονιάς η ελληνική κυβέρνηση ήταν σε θέση να

απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες, ώστε να μπορεί να τις διανέμει σε
ακτήμονες;
α. του 1907
β. του 1910
γ. του 1913
δ. του 1917
7. Οι εξελίξεις στο αγροτικό ζήτημα προχώρησαν αργά μέχρι το 1913 διότι:

α. προηγήθηκαν οι συγκρούσεις στο χωριό Κιλελέρ 277
β. δεν ήταν στις προθέσεις της ελληνικής κυβέρνησης η διανομή της έγγειας προσόδου
γ. στα νέα όρια της χώρας υπήρχαν πλέον και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων
εκτάσεων
δ. υπήρχε η εμπλοκή της χώρας μας στους Βαλκανικούς Πολέμους
8. Ποιον από τους ακόλουθους στόχους δεν εξυπηρετούσε η ολοκλήρωση της

αγροτικής μεταρρύθμισης από τον Ελευθέριο Βενιζέλο;
α. τη στήριξη και τον πολλαπλασιασμό των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις
νεοαποκτηθείσες περιοχές
β. την αποκατάσταση των προσφύγων
γ. τη δημιουργία καθεστώτος μικροϊδιοκτησίας
δ. την πρόληψη των κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο
9. Το ποσοστό της αναδιανομής της καλλιεργήσιμης γης της χώρας έφτασε το:
α. 40%
β. 68%
γ. 85%
δ. 90%
10. Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα τέθηκε:

α. Στην περίοδο της Επανάστασης, λόγω των εθνικών κτημάτων
β. Στην περίοδο της βασιλείας του Όθωνα (1833-1862), λόγω της αδιαφορίας των τότε
ελληνικών κυβερνήσεων
γ. Μετά το 1864 με την ενσωμάτωση των Επτανήσων, της Άρτας και της Θεσσαλίας στο
ελληνικό κράτος
11. Μετά το 1823 με την άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα:

α. Το αγροτικό ζήτημα οξύνθηκε
β. Η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε
γ. Η αγροτική μεταρρύθμιση ξεκίνησε

1. Ο αγροτικός χώρος κυριαρχούσε παραγωγικά αλλά και κοινωνικά στην ιστορία των
Σ Λ
ανθρώπινων πολιτισμών ως το 18ο αιώνα.
2. Η Ελλάδα στην προσπάθεια δημιουργίας βιομηχανικής υποδομής και ένταξής της στο
Σ Λ
«δυτικό κόσμο» βάδιζε με ρυθμούς αργούς, «μεσογειακούς».
3. Οι δρόμοι για την αγροτική μεταρρύθμιση άνοιξαν όταν η κατοχή γης έπαψε πλέον να
Σ Λ
είναι πηγή εξουσίας και οικονομικού-πολιτικού κύρους-.
4. Αγροτική μεταρρύθμιση είναι η κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών και η κατάτμηση
Σ 278Λ
των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες οικογενειακού
χαρακτήρα.
5. Στον ελληνικό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας γνώρισε παρόμοιες εντάσεις
Σ Λ
μ’ αυτές που παρατηρήθηκαν και σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη.
6. Τόσο τα «τσιφλίκια» της Αττικής και της Εύβοιας όσο και αργότερα οι μεγάλες
Σ Λ
ιδιοκτησίες γης της Θεσσαλίας και της Άρτας δημιούργησαν εντάσεις στο ελληνικό
κράτος.
7. Η ψήφιση νόμων του 1907 επέτρεπε στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να
Σ Λ
απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες, ώστε να μπορεί να τις διανέμει σε ακτήμονες.
8. Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα
Σ Λ
ταραγμένα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του «εθνικού διχασμού».
9. Με βάση τα νομοθετήματα για την εκπόνηση της απαλλοτρίωσης των μεγάλων
ιδιοκτησιών, αυτή έλαβε χώρα λίγο πριν από το τέλος του Μικρασιατικού Πολέμου για Σ Λ
να καλυφθεί το αίτημα της αποκατάστασης του προσφυγικού προβλήματος.

10. Υπό την πίεση του προσφυγικού προβλήματος και έπειτα από λίγα χρόνια η αγροτική
Σ Λ
μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία σε καθεστώς
μικροϊδιοκτησίας.
11. Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την
Σ Λ
ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. (Επαναληπτικές Εσπερινών 2003)
12. Στον ελληνικό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις εντάσεις που
Σ Λ
παρατηρήθηκαν σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. (Επαναληπτικές Εσπερινών
2005)
13. Η ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης υπό την πίεση του προσφυγικού
Σ Λ
προβλήματος οδήγησε την αγροτική οικονομία της Ελλάδας σε καθεστώς
μικροϊδιοκτησίας. (Επαναληπτικές Εξετάσεις 2010)
14. Το 1907 ψηφίστηκαν νόμοι οι οποίοι απαγόρευαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση Σ Λ
να απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες. (Επαναληπτικές 2011)
15. Στον ελληνικό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας γνώρισε τις εντάσεις που
Σ Λ
παρατηρήθηκαν και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη (Εξετάσεις 2012)

1. Αγροτική μεταρρύθμιση:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________ 279
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Με βάση το περιεχόμενο του παρακάτω κειμένου, τα στοιχεία του πίνακα 7
του σχολικού βιβλίου και τις γνώσεις που έχετε αποκτήσει, να παρουσιάσετε
τις προσπάθειες που έγιναν για την αντιμετώπιση του αγροτικού ζητήματος.
«Εξίσου χαρακτηριστικό ήταν, όμως, και το πόσο διστακτική ήταν αυτή η

τακτική, πόσο αργόσυρτη ήταν η εξέλιξη του αγροτικού ζητήματος στην πορεία
προς τη λύση του. Πράγματι, σε προεκλογικό του λόγο σε ακροατήριο
ακτημόνων, ο Βενιζέλος δηλώνει το 1910 ότι η οριστική λύση του αγροτικού θα
ήταν πολύ δύσκολή. Και μετά τις εκλογές άρχισε να τοποθετεί μερικούς από τους
280
ικανότερους συνεργάτες του στο υπουργείο Γεωργίας και να προωθεί το αγροτικό
ζήτημα -όχι, όμως, για άμεση λύση, αλλά απλώς για να προβλεφθεί στο
αναθεωρημένο Σύνταγμα η δυνατότητα των μελλοντικών απαλλοτριώσεων, που
δεν επρόκειτο να νομοθετηθούν πριν από το 1916 και δεν ήταν να
πραγματοποιηθούν πριν από το 1924..»
- Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός μετασχηματισμός και

στρατιωτική επέμβαση (1880 – 1909), σσ. 136-146
από ΠΗΓΗ του βιβλίου του ΚΕΕ, σσ. 127-130
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
281
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Αφού μελετήσετε το κείμενο και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να

παρουσιάσετε τα αίτια που οδήγησαν στα αιματηρά γεγονότα του Κιλελέρ.
Η κατάσταση των αγροτιών στη Θεσσαλία
Ενώ και κατά το Βυζαντινόν δίκαιον και κατά τα επί της Τουρκοκρατάις
αναπτυχθέντα έθιμα ο ιδιοκτήτης τότε μόνον δικαιούται να εκδιώξη του
κτήματος τον κολλήγαν όταν επί ωρισμένον χρόνον δεν εκπληρώσει ούτος τας
υποχρεώσεις του, οι τσιφλικιούχοι της Θεσσσαλίας εκβιάζοντες τους κολλήγους
και τη συμπράξει δυστυχώς και των ελληνικών δικαστηρίων κατώρθωσαν να
υποβιβάσωσιν την σχέσιν του κολλήγα, ήτις είχε χαρακτήρα εμπραγμάτου 282
δικαιώματος, εις μίσθωσιν, συμφώνω προς την οποίαν κατά το τέλος εκάστου
γεωργικού έτους, δικαιούται ο ιδιοκτήτης να εξώση του κτήματός του τους
κολλήγας αυτού. Τοιουτοτρόπως η παραμονή των κολλήγων εις τα υπ’ αυτών
καλλιεργούμενα κτήματα κατέστη αβεβαία, όπερ συνετέλεσε μόνον εις το να
απογοητεύση τους κολλήγας, να αμβλύνη έτι περισσότερον το υπέρ βελτιώσεως
της καλλιεργείας ενδιαφέρον των, να καταστήση αυτούς περισσότερον υποχειρίους
εις την απληστίαςν και την εκμετάλλευσιν των τσιφλικιούχων και των
επιστατών των. Εάν δε εις πάντα ταύτα προσθέτησε την αδιαφορίαν, την οποίαν
κατά κανόνα δεικνύουν αναφορικώς εις την γεωργίαν και τους κολλήγας οι
μκαράν των κτημάτων ζώντες και εις απλήστους και αμαθείς επιστάτας
εμπιστευόμενοι αυτά τσιφλικιούχοι της Θεσσαλίας θα έχητε πλήρη εικόνα των
αιτίων της κακοδαιμονίας της Θεσσαλίας.
- Αλ. Παπαναστασίου, Λόγος στη Β’ Αναθεωρητική Βουλή (1911)

Από τον τόμο Αλ. Παπαναστασίου, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα, σ.99.
[Πηγή: Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, Γ’ Λυκείου, τεύχος Γ’, σ. 33]
Από ΠΗΓΗ 1 του βιβλίου του ΚΕΕ, σ. 83
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 283
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

15. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ
Στην ενότητα αυτή θα έρθουμε σε πρώτη επαφή με το εργατικό κίνημα που εμφανίστηκε
στην Ελλάδα κατά τα τέλη του 19ου αι. Θα δούμε με συντομία κάτω από ποιες συνθήκες
άρχισε να διαμορφώνεται στην Ελλάδα το αριστερό κόμμα και τι επιρροή ασκούσε τα
χρόνια εκείνα.
284
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για το πότε άρχισαν δειλά-δειλά να εμφανίζονται σοσιαλιστικές και
εργατικές ομαδοποιήσεις στη χώρα.
2. Να κατανοήσω τη σημασία της Φεντερασιόν για το εργατικό κίνημα.
3. Να μελετήσω την ταχύτατη ωρίμανση αυτών των κινημάτων κατά τα χρόνια του Α’
Παγκοσμίου Πολέμου.
1880 περ. – 1920 περ. → Σε ποιους αιώνες βρισκόμαστε; …………………………

Οι διαφορές του αγροτικού προβλήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με γειτονικές ή άλλες

ευρωπαϊκές χώρες, οφείλονταν στις ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης. Το
ίδιο ισχύει και για το εργατικό κίνημα. Στο τέλος του 19ου αι. συναντάμε στην Ελλάδα
σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές κινητοποιήσεις. Η πολιτική και κοινωνική τους
επιρροή ήταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε
βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές (π.χ. Βουλγαρία). Η απουσία
285
μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων οδήγησε σ’ αυτή την καθυστέρηση από
κοινού με άλλους παράγοντες. Στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου, σημαντικό
ποσοστό του εργατικού δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό (στη διάνοιξη της
διώρυγας της Κορίνθου εργάστηκαν πολλοί Ιταλοί) ή ήταν πρόσκαιρης, βραχύχρονης
απασχόλησης. Πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις,
όπου και εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896). Στον
ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση
ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο.
Η κατάσταση αυτή κράτησε ως το τέλος των Βαλκανικών πολέμων. Η ενσωμάτωση της
Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, μιας πόλης με σημαντικό -για τα μέτρα της περιοχής-
βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσε σημείο αναφορά για
το εργατικό κίνημα. Η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της πόλης, η Φεντερασιόν,
με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης,
αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο επικοινωνίας για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής
ιδεολογίας στη χώρα.
Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οι πιέσεις που δέχτηκε η ελληνική
κοινωνία, η εμπλοκή της σε διεθνείς υποθέσεις και ο αντίκτυπος της ρωμαϊκής
επανάστασης οδήγησαν το εργατικό και το σοσιαλιστικό κίνημα σε ταχύτατη ωρίμανση.
Προς το τέλος του πολέμου ιδρύθηκε η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ)
που συμπεριέλαβε κλαδικά και τοπικά σωματεία, και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της
Ελλάδας (ΣΕΚΕ), που λίγο αργότερα προσχώρησε στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή και
μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος.

1. Για ποιους λόγους οι εργατικές και σοσιαλιστικές ομάδες είχαν μικρή εμβέλεια στην
Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα;
α. Οι διαφορές του αγροτικού προβλήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με γειτονικές ή άλλες

ευρωπαϊκές χώρες, οφείλονταν στις ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης.
Το ίδιο ισχύει και για το εργατικό κίνημα.
β. Στο τέλος του 19ου αι. συναντάμε στην Ελλάδα
- σοσιαλιστικές ομάδες και 286
- εργατικές κινητοποιήσεις.
γ. Η πολιτική και κοινωνική τους επιρροή ήταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν
αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές (π.χ.
Βουλγαρία).
δ. Η απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων οδήγησε σ’ αυτή την
καθυστέρηση από κοινού με άλλους παράγοντες.
ε. Στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου, σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού
προερχόταν από
- το εξωτερικό (στη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου εργάστηκαν πολλοί Ιταλοί)
- ή ήταν πρόσκαιρης, βραχύχρονης απασχόλησης.
στ. Πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, όπου και
εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896).
ζ. Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και
διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο.
2. Ποια γεγονότα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο να ωριμάσει σημαντικό το εργατικό και
σοσιαλιστικό κίνημα μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων;
α. Η κατάσταση αυτή κράτησε ως το τέλος των Βαλκανικών πολέμων.

β. - Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα, μιας πόλης με σημαντικό -για τα μέτρα
της περιοχής- βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, αποτέλεσε
σημείο αναφορά για το εργατικό κίνημα.
- Η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της πόλης, η Φεντερασιόν, με πρωτεργάτες
σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης, αποτέλεσε
σημαντικό δίαυλο επικοινωνίας για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής

3. Ποια ήταν τα βασικά σοσιαλιστικά κινήματα του ελληνικού χώρου;
α. Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου,

- οι πιέσεις που δέχτηκε η ελληνική κοινωνία,
- η εμπλοκή της σε διεθνείς υποθέσεις και
- ο αντίκτυπος της ρωμαϊκής επανάστασης οδήγησαν το εργατικό και το σοσιαλιστικό
κίνημα σε ταχύτατη ωρίμανση.
β. Προς το τέλος του πολέμου ιδρύθηκε
- η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) που συμπεριέλαβε κλαδικά και
287
τοπικά σωματεία, και
- το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ελλάδας (ΣΕΚΕ), που λίγο αργότερα προσχώρησε
- στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή και μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα
Ελλάδος.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Εργατικό κίνημα: είναι η προσπάθεια των εργατών να οργανωθούν σε ενώσεις και σε
κόμματα με σκοπό τη διεκδίκηση των εργασιακών τους δικαιωμάτων.
2. Εργατικές ομαδοποιήσεις: είναι ομάδες εργατών περιστασιακής συνήθως συγκρότησης
και χαλαρής οργάνωσης.
3. Μεγάλη Ιδέα: ήταν η εθνική ιδεολογία που είχε ως στόχο την απελευθέρωση
αλύτρωτων περιοχών με ελληνικό πληθυσμό και τη δημιουργία της Μεγάλης Ελλάδας.
Εμφανίζεται για πρώτη φορά μέσα από τις κυβερνητικές επιδιώξεις του Ιωάννη
288
Κωλέττη (1844). Η τραγική κατάληξη της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1922)
σηματοδοτεί και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας ως βασικής παραμέτρου στην εξωτερική
πολιτική της χώρας.
4. Φεντερασιόν: ήταν η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της πόλης της
Θεσσαλονίκης, που με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή
κοινότητα της πόλης, αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και
εργατικής ιδεολογίας στη χώρα.
5. Ιδεολογίες με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο: είναι θεωρίες ιστορικής και
κοινωνικής υφής που αναφέρονταν στην άνιση κατανομή του πλούτου και στις αδικίες
της ταξικής διαστρωμάτωσης. Είχαν μεγάλη απήχηση στα κατώτερα κοινωνικά
στρώματα και αποτελούσαν ιδεολογικό εφαλτήριο για ταξικούς αγώνες και διεκδίκηση
εργατικών δικαιωμάτων.
6. Ρωσική Επανάσταση: ήταν μια επανάσταση που έγινε στη Ρωσία το 1917 και
ονομάστηκε αλλιώς Οκτωβριανή Επανάσταση. Είναι η κατάρρευση του τσαρικού
καθεστώτος της Ρωσίας ύστερα από την εξέγερση των εργατών με την καθοδήγηση
των Μπολσεβίκων (οπαδοί του Λένιν, που ίδρυσαν το Κομμουνιστικό Κόμμα).
7. Κίνημα: είναι το σύνολο των διεκδικήσεων, των αγώνων και των δραστηριοτήτων
προσώπων και οργανώσεων για την εξυπηρέτηση ή επίτευξη ενός κοινού σκοπού (π.χ.
εργατικό κίνημα, σοσιαλιστικό κίνημα, φοιτητικό κίνημα κ.ά.)
8. Σωματείο: είναι ομάδα ανθρώπων που έχει συγκροτηθεί για την εξυπηρέτηση κάποιων
σκοπών. Η οργάνωση της στηρίζεται σε συγκεκριμένο καταστατικό, από το οποίο
απορρέουν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των μελών του σωματείου
9. Γ.Σ.Ε.Ε.: ήταν Η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος, η οποία ιδρύθηκε προς το
τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και συμπεριέλαβε κλαδικά και τοπικά
σωματεία.
10. Σ.Ε.Κ.Ε.: ήταν το Σοσιαλιστικό Εργατικό κόμμα Ελλάδος που ιδρύθηκε προς το τέλος του
Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1918) στην Ελλάδα από συνέδριο σοσιαλιστών.
11. Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνής: ήταν μία ένωση που περιελάμβανε τα κομμουνιστικά
κόμματα όλων των χωρών με σκοπό το συντονισμό της σοσιαλιστικής δράσης και την

ανατροπή του καπιταλισμού. Ήταν πρωτοβουλία του κόμματος των Μπολσεβίκων και
λειτούργησε την περίοδο 1919-1943.
289

1. Τι γνωρίζετε για το εργατικό κίνημα κατά τον 19ο αιώνα;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________ 290
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
2. Ποιες συνθήκες βοηθούν στην ωρίμανση του εργατικού και του

σοσιαλιστικού κινήματος μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

3. Πώς ωρίμασε και πώς εξελίχτηκε το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα κατά τον
20ο αι.;
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________ 291
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
4. Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα έως την έναρξη
του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. (Εσπερινά 2012)
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

5. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην καθυστέρηση της εμφάνισης και ανάπτυξης του
εργατικού κινήματος στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα σε σχέση με άλλες
χώρες; (Επαναληπτικές 2014)
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________ 292
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
6. Ποιες ήταν οι βασικές θέσεις και ποια ήταν η εξέλιξη του Σοσιαλιστικού
Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.) από την ίδρυσή του το 1918 ως και
το 1924; (Εσπερινά 2005)
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

7. Να αναφερθείτε στην κατάσταση του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα

κατά τον 19ο αιώνα. (Εξετάσεις 2015)
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
293
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Οι διαφορές του αγροτικού προβλήματος στην Ελλάδα, σε σχέση με
γειτονικές ή άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οφείλονται:
α. στην καθυστερημένη ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας
β. στο καθεστώς της μικροϊδιοκτησίας
γ. στις πιέσεις του μεγάλου ομογενειακού κεφαλαίου
δ. στις ιστορικές ιδιομορφίες της ελληνικής ανάπτυξης
294
2. Η εμφάνιση των πρώτων σοσιαλιστικών ομάδων και εργατικών
ομαδοποιήσεων διαπιστώνεται στην Ελλάδα κατά την περίοδο:
α. των αρχών του 19ου αι.
β. των μέσων του 19ου αι.
γ. των τελών του 19ου αι.
δ. της έναρξης του 20ού αι.
3. Δεν υπήρξε παράγοντας που συνέβαλε στην μικρή πολιτική και κοινωνική
επιρροή των εργατικών ομαδοποιήσεων και σοσιαλιστικών ομάδων κατά τα
τέλη του 19ου αι.:
α. η μικρή ιδεολογική αφύπνιση των νεοεμφανισθέντων εργατικών ομάδων
β. η απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών ομάδων
γ. η παρουσία εργατικού δυναμικού από το εξωτερικό
δ. η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας, που εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση
ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο
4. Η κατάσταση στο χώρο των εργατικών ομαδοποιήσεων και σοσιαλιστικών

ομάδων άλλαξε μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Ποια από τις
ακόλουθες προτάσεις δεν αποδίδει την ιστορική αλήθεια για το πώς οι νέες
περιοχές του ελληνικού κράτους συνέβαλαν και στην προώθηση της
εργατικής ιδεολογίας μετά την περίοδο 1912-1913;
α. η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης αποτέλεσε σημείο αναφοράς για το εργατικό
κίνημα
β. η Θεσσαλονίκη ήταν μια πόλη με σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και με
κοσμοπολίτικο χαρακτήρα
γ. η Φεντερασιόν, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές, αποτέλεσε το δίαυλο για τη διάδοση
της εργατικής ιδεολογίας στη χώρα
δ. μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, οι πιέσεις που δέχτηκε η ελληνική κοινωνία
και η εμπλοκή της στις διεθνείς υποθέσεις οδηγούν το σοσιαλιστικό κίνημα σε
ταχύτατη ωρίμανση

1. Η πολιτική και κοινωνική επιρροή των σοσιαλιστικών ομάδων και των εργατικών
Σ Λ
ομαδοποιήσεων στην Ελλάδα ήταν σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν
αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε βαλκανικές.
2. Μόνο στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου αυτής υπήρχε μόνιμο εργατικό δυναμικό
Σ Λ
και όχι πρόσκαιρης ή βραχύχρονης απασχόλησης.
3. Το πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, όπου και
Σ Λ
εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις.
295
4. Η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης, η Φεντερασιόν, με
πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης, Σ Λ
αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση της σοσιαλιστικής και εργατικής
5. Προς το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ιδρύθηκε η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών
Σ Λ
Ελλάδος (ΓΣΕΕ).
6. Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΕΚΕ)μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό
Σ Λ
Κόμμα Ελλάδος (Κ.Κ.Ε.) (Εσπερινά Λύκεια 2004)
7. Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας ευνόησε την ανάπτυξη και τη
Σ Λ
διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. (Επαναληπτικές Εξετάσεις
2010)
8. Η πολιτική και κοινωνική επιρροή των σοσιαλιστικών ομάδων και των εργατικών
ομαδοποιήσεων, στο τέλος του 19ου αιώνα, ήταν σαφώς μεγαλύτερη στην Ελλάδα από Σ Λ
εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε
βαλκανικές. (Εξετάσεις 2014)

1. Φεντερασιόν:
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________ 296
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________


1. Αφού μελετήσετε το παρακάτω κείμενο και με βάση της ιστορικές σας
γνώσεις, να απαντήσετε γιατί δεν αναπτύχθηκε το εργατικό κίνημα στην
Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα.
Η κυριαρχία της «Μεγάλης Ιδέας» και οι συνέπειες της στην εξέλιξη της
ελληνικής κοινωνίας
Το σημαντικότερο ιδεολογικό στοιχείο της πολιτικής ζωής, η Μεγάλη Ιδέα, δεν

ήταν βεβαίως και στοιχείο ιδεολογικής διάκρισης: όλα τα κόμματα συμφωνούσαν
γύρω από τα βασικά προβλήματα του ελληνικού αλυτρωτισμού. Η μόνη περιοχή 297
διαφωνιών ήταν η τακτική που θα έπρεπε να ακολουθήσει η εκάστοτε
κυβέρνηση. Η παθολογική διόγκωση του αλυτρωτισμού αποδεικνύει την
αποδέσμευση των κομμάτων από τις πραγματικότητες της οικονομικής
αθλιότητας και της κοινωνικής αδικίας – ενώ από την άλλη πλευρά επέτρεπε
και συντηρούσε αυτή την αποδέσμευση, αποσπώντας την προσοχή των
κατώτερων τάξεων από τα προβλήματά τους. Εννοείται ότι αυτό δεν σημαίνει
ότι ο ελληνικός αλυτρωτισμός δημιουργήθηκε σαν μια εσκεμμένη προσπάθεια να
μεταστρέψει την προσοχή του λαού από τις αδικίες του συστήματος. Ο Εθνικισμός
ήταν φαινόμενο γενικό στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, συνέπεια ενός εξαιρετικά
περίπλοκου πλέγματος διεθνών και εσωτερικών συνθηκών.
- Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός μετασχηματισμός και

στρατιωτική επέμβαση (1880 – 1909), σσ. 129-131
από ΠΗΓΗ 2 του βιβλίου του ΚΕΕ, σσ. 34
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
298
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Αφού μελετήσετε το κείμενο και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να

παρουσιάσετε την εξέλιξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα
Η εξέλιξη του εργατικού κινήματος
Η επιρροή των εργατών της Θεσσαλονίκης, οργανωμένων κιόλας καλά καλά με

τη σοσιαλιστική τους «Φεντερασιόν», παίζει επίσης σπουδαίο ρόλο. Το 1910
δημιουργούνται τα εργατικά κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά και τον ίδιο
χρόνο ψηφίζεται ο νόμος 281, που απαγορεύει τη συμμετοχή των εργοδοτών στις
εργατικές οργανώσεις, θέτοντας έτσι τις βάσεις του συνδικαλισμού στην Ελλάδα. Η
εξέλιξη αυτή διακόπηκε προς στιγμή. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και μετά ο Α’ 299
Παγκόσμιο πόλεμος στρέφουν την προσοχή της Ελλάδας προς το εθνικό ζήτημα.
Κατά τον πόλεμο του 1914 τα κοινωνικά προβλήματα θα ξανατεθούν με
μεγαλύτερη οξύτητα.
- ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας,

Θεμέλιο, η’ έκδοση, Αθήνα χ.χ., σ. 116
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 300
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

16. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ
1910-1922
Στο μάθημα αυτό θα επικεντρωθούμε στην οικονομική κατάσταση της χώρας κατά την
περίοδο 1910-1922. Συγκεκριμένα, θα μάθουμε τι ήταν ο λεγόμενος βενιζελισμός, ποιοι
παράγοντες βοήθησαν στο να επικρατήσει αυτή η αντίληψη και φυσικά ποια ήταν όλα τα
θετικά αποτελέσματα της εισόδου της Ελλάδας στους Βαλκανικούς Πολέμους.
301
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να έρθω σε μια πρώτη επαφή με τον βενιζελισμό.
2. Να κατανοήσω ποιες ομάδες στάθηκαν στο πλευρό του Βενιζέλου.
3. Να αντιληφθώ τα πρώτα θετικά αποτελέσματα αυτής της πολιτικής και φυσικά των
Βαλκανικών πολέμων, που ταυτίζονταν με τις επιδιώξεις του βενιζελισμού.
1910 – 1922 → Σε ποιον αιώνα βρισκόμαστε; …………………………

1910-1922
Στην περίοδο 1910-1922, κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεμική
ετοιμότητα, εμφανίστηκε μια νέα πολιτική αντίληψη, που εκφράστηκε με τον Ελευθέριο
Βενιζέλο και ονομάστηκε συνοπτικά «βενιζελισμός». Είναι δύσκολο να ορίσουμε με λίγα
λόγια τι ακριβώς ήταν αυτή η πολιτική, στον οικονομικό όμως τομέα φαίνεται ότι ο
βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του
ελληνισμού. Το ελληνικό κράτος δηλαδή έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός
302
των εθνικών συνόρων ελληνισμού και, με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση, να
διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο. Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό
εκσυγχρονισμό, που θα καθιστούσε το κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο, αλλά και
γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του
έθνους.
Ο Βενιζέλος δεν ήταν μόνος στη διαδικασία διαμόρφωσης και υλοποίησης των νέων
επιλογών. Συσπείρωσε γύρω του μια δραστήρια αστική τάξη που εξακολουθούσε να
πλουτίζει σε όλη τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου και που φιλοδοξούσε να
κυριαρχήσει και πολιτικά στο χώρο όπου άπλωνε τις οικονομικές της δραστηριότητες.
Κατά την περίοδο αυτή, υπήρχε ακόμα ισχυρή ελληνική οικονομική παρουσία στα λιμάνια
της Νότιας Ρωσίας, στη λεκάνη του Δούναβη και το εσωτερικό της Ρουμανίας, στον
Πόντο και τα μικρασιατικά παραλία, στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, τη
Θεσσαλονίκη, την Αίγυπτο, το Σουδάν και την Αλεξάνδρεια. Όλος αυτός ο πλούτος
μπορούσε να διασφαλιστεί μέσα από τη δημιουργία ενός ισχυρού εθνικού κέντρου, μιας
περιφερειακής δύναμης ικανής να παρεμβαίνει και να προστατεύει τα συμφέροντα των
πολιτών της. Επρόκειτο για ένα αίτημα αρκετά κρίσιμο, σε μια εποχή κατά την οποία πολλά
εθνικιστικά κινήματα έκαναν αισθητή την παρουσία τους. Για τους λόγους αυτούς η
Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της – ο εκσυγχρονισμός του κράτους – αποτέλεσαν
ισχυρά ιδεολογικά, πολιτικά και οικονομικά ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης
Ελλάδας με πιθανότητες επιτυχίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα χρόνια αυτά της μεγάλης
προσπάθειας οι προϋπολογισμοί του κράτους ήταν συνήθως πλεονασματικοί. Το 1911 τα
έσοδα του προϋπολογισμού ήταν 240.000.000 και τα έξοδα μόνο 181.000.000 δραχμές,
παρά τις αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες.
Το 1910 οι πρόοδοι της εθνικής οικονομίας ήταν εμφανείς. Η αγροτική κρίση
αντιμετωπίστηκε με την υπερπόντια μετανάστευση, η οποία, κατά την εποχή αυτή, πήρε
μεγάλες διαστάσεις. Η μετανάστευση στις ΗΠΑ όχι μόνο εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις
που δημιούργησε η σταφιδική κρίση αλλά πολύ γρήγορα ενίσχυσε την οικονομία της
υπαίθρου μέσω των πολύ σημαντικών εμβασμάτων των μεταναστών.

1910-1922
Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων ήταν σημαντικό, δεν κλόνισε όμως την εθνική
οικονομία, όπως συνέβαινε με τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις του 19 ου αι. Επιπλέον, στην
περίπτωση αυτή, η Ελλάδα βγήκε ιδιαίτερα κερδισμένη από τον πόλεμο. Ενσωμάτωσε
πλούσιες περιοχές (Ήπειρο, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Νησιά του Αιγαίου, Κρήτη)
και εκατομμύρια νέους κατοίκους. Τα εδάφη της αυξήθηκαν κατά 70% περίπου (από
65.000 σε 108.800 τετρ. χλμ.) και ο πληθυσμός της κατά 80% (από 2.700.000 σε 4.800.000
κατοίκους). Το κυριότερο όμως ήταν οι νέες οικονομικές προοπτικές. Τα νεοαποκτηθέντα
εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και αρδευόμενα, πράγμα που δημιουργούσε
άριστες προοπτικές για τη γεωργική παραγωγή. Το κύριο πρόβλημα ήταν η παρουσία 303
ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις περιοχές αυτές. Στη σχετικά ομοιογενή Ήπειρο, για
παράδειγμα, δίπλα στους 166.000 Έλληνες υπήρχαν, το 1914, 38.000 μουσουλμάνοι
(αλβανικής κυρίως καταγωγής) και μερικές χιλιάδες Εβραίοι. Οπωσδήποτε όμως, η Ελλάδα
έγινε υπολογίσιμη πλέον δύναμη και η εμπιστοσύνη που ενέπνεε στις αγορές χρήματος και
πιστώσεων αυξήθηκε σημαντικά. Η χώρα ήταν έτοιμη να αφιερωθεί στο δύσκολο έργο της
ενσωμάτωσης των νέων περιοχών, όταν ξέσπασε, το καλοκαίρι του 1914, ο Α’ Παγκόσμιος
πόλεμος.

1910-1922
1. Τι γνωρίζετε για τον βενιζελισμό;
α. Στην περίοδο 1910-1922, κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεμική
ετοιμότητα, εμφανίστηκε μια νέα πολιτική αντίληψη, που εκφράστηκε με τον Ελευθέριο
Βενιζέλο και ονομάστηκε συνοπτικά «βενιζελισμός».
β. Είναι δύσκολο να ορίσουμε με λίγα λόγια τι ακριβώς ήταν αυτή η πολιτική, στον
οικονομικό όμως τομέα φαίνεται ότι ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως
μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. 304
γ. Το ελληνικό κράτος δηλαδή έπρεπε
- να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού και, με
ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση,
- να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο.
δ. Αυτό προϋπέθετε
- όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό, που θα καθιστούσε το κράτος αποτελεσματικό και
αξιόπιστο, αλλά και
- γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του
έθνους.
2. Ποιοι ήταν οι παράγοντες που ευνόησαν την επικράτηση του βενιζελισμού;
α. Ο Βενιζέλος δεν ήταν μόνος στη διαδικασία διαμόρφωσης και υλοποίησης των νέων
επιλογών.
β. Συσπείρωσε γύρω του μια δραστήρια αστική τάξη που εξακολουθούσε να πλουτίζει σε
όλη τη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου και που φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει και
πολιτικά στο χώρο όπου άπλωνε τις οικονομικές της δραστηριότητες.
γ. Κατά την περίοδο αυτή, υπήρχε ακόμα ισχυρή ελληνική οικονομική παρουσία
- στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας,
- στη λεκάνη του Δούναβη και το εσωτερικό της Ρουμανίας,
- στον Πόντο και τα μικρασιατικά παραλία,
- στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη,
- τη Θεσσαλονίκη,
- την Αίγυπτο,
- το Σουδάν και
- την Αλεξάνδρεια.
δ. Όλος αυτός ο πλούτος μπορούσε να διασφαλιστεί μέσα από τη δημιουργία ενός

1910-1922
ισχυρού εθνικού κέντρου, μιας περιφερειακής δύναμης ικανής να παρεμβαίνει και να

προστατεύει τα συμφέροντα των πολιτών της.
ε. Επρόκειτο για ένα αίτημα αρκετά κρίσιμο, σε μια εποχή κατά την οποία πολλά
εθνικιστικά κινήματα έκαναν αισθητή την παρουσία τους.
στ. Για τους λόγους αυτούς η Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της – ο εκσυγχρονισμός
του κράτους – αποτέλεσαν ισχυρά
- ιδεολογικά,
- πολιτικά και
- οικονομικά ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας με πιθανότητες 305
επιτυχίας.
ζ. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα χρόνια αυτά της μεγάλης προσπάθειας οι προϋπολογισμοί
του κράτους ήταν συνήθως πλεονασματικοί. Το 1911
- τα έσοδα του προϋπολογισμού ήταν 240.000.000 και
- τα έξοδα μόνο 181.000.000 δραχμές, παρά τις αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες.
3. Ποια ήταν η οικονομική κατάσταση της χώρα κατά το 1910-1914;
α. Το 1910 οι πρόοδοι της εθνικής οικονομίας ήταν εμφανείς.

β. Η αγροτική κρίση αντιμετωπίστηκε με την υπερπόντια μετανάστευση, η οποία, κατά
την εποχή αυτή, πήρε μεγάλες διαστάσεις.
γ. Η μετανάστευση στις ΗΠΑ
- όχι μόνο εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις που δημιούργησε η σταφιδική κρίση
- αλλά πολύ γρήγορα ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου μέσω των πολύ σημαντικών
εμβασμάτων των μεταναστών.
4. Ποια ήταν τα αποτελέσματα των Βαλκανικών Πολέμων;
α. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων ήταν σημαντικό, δεν κλόνισε όμως την εθνική
οικονομία, όπως συνέβαινε με τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις του 19 ου αι. Επιπλέον,
στην περίπτωση αυτή, η Ελλάδα βγήκε ιδιαίτερα κερδισμένη από τον πόλεμο.
β. - Ενσωμάτωσε πλούσιες περιοχές (Ήπειρο, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Νησιά
του Αιγαίου, Κρήτη) και
- εκατομμύρια νέους κατοίκους.
Τα εδάφη της αυξήθηκαν κατά 70% περίπου (από 65.000 σε 108.800 τετρ. χλμ.) και ο
πληθυσμός της κατά 80% (από 2.700.000 σε 4.800.000 κατοίκους).
- Το κυριότερο όμως ήταν οι νέες οικονομικές προοπτικές. Τα νεοαποκτηθέντα

1910-1922
εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και αρδευόμενα, πράγμα που

δημιουργούσε άριστες προοπτικές για τη γεωργική παραγωγή.
γ. Το κύριο πρόβλημα ήταν η παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις περιοχές
αυτές. Στη σχετικά ομοιογενή Ήπειρο, για παράδειγμα, δίπλα στους 166.000 Έλληνες
υπήρχαν, το 1914,
- 38.000 μουσουλμάνοι (αλβανικής κυρίως καταγωγής) και
- μερικές χιλιάδες Εβραίοι.
δ. Οπωσδήποτε όμως, η Ελλάδα έγινε υπολογίσιμη πλέον δύναμη και η εμπιστοσύνη
που ενέπνεε στις αγορές χρήματος και πιστώσεων αυξήθηκε σημαντικά. Η χώρα 306
ήταν έτοιμη να αφιερωθεί στο δύσκολο έργο της ενσωμάτωσης των νέων περιοχών,
όταν ξέσπασε, το καλοκαίρι του 1914, ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος.

1910-1922
Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Βενιζελισμός: ήταν μια νέα πολιτική αντίληψη που εκφράστηκε από τον Ελευθέριο
Βενιζέλο και εμφανίστηκε κατά την περίοδο 1910-1922. Ο βενιζελισμός θεωρούσε το
ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Το ελληνικό
κράτος έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού και με
ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο
κόσμο. Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό, που θα καθιστούσε το
κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο, αλλά και γενικότερη προσήλωση την ιδέα της 307
ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Γι’ αυτό η Μεγάλη Ιδέα και οι
προϋποθέσεις της αποτέλεσαν τα ιδεολογικά, πολιτικά και οικονομικά ερείσματα για τη
διεκδίκηση της «Μεγάλης Ελλάδας».
2. Εθνικιστικά κινήματα: ήταν κινήματα που στρέφονταν ενάντια στους ξένους, άρα και
σε όσους Έλληνες ζούσαν σε ξένες χώρες. Τέτοιο ήταν το κίνημα των Νεοτούρκων για
παράδειγμα, ενώ και στα βαλκανικά κράτη υπήρχε έξαρση του εθνικισμού.
3. Αγροτική κρίση: ήταν η κατάρρευση του εμπορίου της σταφίδας, η οποία ξεκίνησε στα
τέλη του 19ου αιώνα και κορυφώθηκε γύρω στο 1910. Η σταφίδα υπήρξε το κύριο
αγροτικό προϊόν που παρήγαγε η χώρα μετά τη δεκαετία του 1860. Είναι δε
χαρακτηριστικό ότι είχε φράσει να αποτελεί το ½ των εξαγωγών της χώρας σε αξία.
Έτσι γίνεται εύκολο κατανοητό πόσο μεγάλες επιπτώσεις είχε η εκδήλωση της
σταφιδικής κρίσης σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο.
4. Σταφιδική κρίση: ήταν το οξύτατο πρόβλημα που αντιμετώπισαν οι
σταφιδοπαραγωγοί της ΒΔ Πελοποννήσου, όταν κατά τα τελευταία χρόνια του 19ου αι.,
και τα πρώτα του 20ου δεν μπορούσαν να πουλήσουν τη σταφίδα στην Ευρώπη.

1910-1922
1. Ποια πολιτική αντίληψη ονομαζόταν «βενιζελισμός» και τι πρέσβευε;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 308
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιους στόχους έθετε η πολιτική αντίληψη του βενιζελισμού;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

1910-1922
3. Κάτω από ποιες προϋποθέσεις μπορούσε να πραγματωθεί το όραμα της

Μεγάλης Ιδέας;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 309
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Ποιοι υπήρξαν οι μοχλοί που προώθησαν την πραγμάτωση του οράματος της
Μεγάλης Ιδέας;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

1910-1922
5. Ποιες υπήρξαν οι ιστορικές συγκυρίες κατά την εμφάνιση της ιδεολογίας

του «βενιζελισμού»;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 310
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Ποια υπήρξαν τα αποτελέσματα της ιδεολογίας της Μεγάλης Ιδέας σε

πολιτικό και οικονομικό επίπεδο;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

1910-1922
7. Ποια υπήρξε η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο 1910-
1922 και ποιοι παράγοντες την επηρέασαν;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 311
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
8. Με ποιον τρόπο η ελληνική κυβέρνηση αντιμετώπισε τις οξύτατες συνέπειες

της αγροτικής κρίσης του 1910;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

1910-1922
9. Ποια υπήρξε η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας κατά το 1910;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 312
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
10. Ποια υπήρξαν τα αποτελέσματα των Βαλκανικών Πολέμων;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

1910-1922
11. Ποιες υπήρξαν οι συνέπειες των Βαλκανικών Πολέμων για την εθνική
οικονομία; (Εξετάσεις 2003)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 313
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
12. Να αιτιολογήσετε γιατί: Ήταν θετική η συμβολή της υπερπόντιας

μετανάστευσης στην ελληνική οικονομία πριν από τους Βαλκανικούς
πολέμους. (Εξετάσεις 2008)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

1910-1922
13. Να αναφερθείτε στα οφέλη της Ελλάδας από τους Βαλκανικούς πολέμους,
καθώς και στα προβλήματα που προέκυψαν από την ενσωμάτωση των νέων
περιοχών στη χώρα. (Επαναληπτικές 2015)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 314
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

1910-1922
ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η νέα πολιτική αντίληψη του «βενιζελισμού» εμφανίστηκε κατά την
περίοδο:
α. 1910-1914
β. 1910-1920
γ. 1912-1922
δ. 1910-1922
315
2. Σε ποιο από τα ακόλουθα σημεία δεν αφορούσε η πολιτική του
«βενιζελισμού»:
α. στην επιδίωξη της ενσωμάτωσης του εκτός συνόρων Ελληνισμού

β. στη θεώρηση του ελληνικού κράτους ως μοχλού έκφρασης και ανάπτυξης του
Ελληνισμού
γ. στη διεκδίκηση με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση της θέσης του στον τότε
σύγχρονο κόσμο
δ. στον πολιτικό και οικονομικό εκσυγχρονισμό
3. Στη διαδικασία διαμόρφωσης των νέων επιλογών ο Βενιζέλος συσπείρωσε

γύρω του:
α. την ελληνική αστική τάξη

β. την αστική τάξη, που εξακολουθούσε να πλουτίζει στα κέντρα της ανατολικής
Μεσογείου
γ. την εργατική τάξη
δ. τη μεσαία τάξη
4. Κατά την περίοδο αυτή ισχυρή ελληνική παρουσία δεν υπήρχε:
α. στα λιμάνια της νότιας Ρωσίας

β. στη λεκάνη του Δούναβη
γ. στο εσωτερικό της Βουλγαρίας
δ. στον πόντο και τα μικρασιατικά παράλια
5. Δεν υπήρξε προϋπόθεση για την επιτυχία της Μεγάλης Ιδέας:

α. η προσπάθεια για την επίτευξη πλεονασματικών προϋπολογισμών
β. η πραγμάτωση μιας περιφερειακής δύναμης ικανής να προστατεύει τα συμφέροντα
των πολιτών της
γ. ο εκσυγχρονισμός του κράτους
δ. η δημιουργία ενός εθνικού κέντρου

1910-1922
6. Κατά το 1911 τα έσοδα του προϋπολογισμού ήταν:
α. 181.000.000 δραχμές
β. 240.000.000 δραχμές
γ. 310.000.000 δραχμές
δ. 440.000.000 δραχμές
7. Η αγροτική κρίση εκείνης της περιόδου αντιμετωπίστηκε:
α. με τις οικονομικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Βενιζέλου

β. με τη μετανάστευση στις περιοχές της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης και της 316
Αιγύπτου
γ. με εσωτερικό δανεισμό
δ. με την υπερπόντια μετανάστευση
8. Κατά την περίοδο αυτή ισχυρή ελληνική παρουσία δεν υπήρχε:
α. την εκτόνωση των κοινωνικών εντάσεων

β. τη δημιουργία θετικών οικονομικών προϋπολογισμών του ελληνικού κράτους
γ. την τόνωση της οικονομίας της υπαίθρου
δ. τη χρηματοδότηση της υπαίθρου με τα πολύ σημαντικά εμβάσματα μεταναστών
9. Ποια από τις ακόλουθες περιοχές δεν ενσωματώθηκε μετά το πέρας των
Βαλκανικών Πολέμων στο ελληνικό κράτος;
α. η Θεσσαλία
β. η Ήπειρος
γ. η δυτική και η κεντρική Μακεδονία
δ. η Κρήτη
10. Μετά τη λήξη των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων τα εδάφη του

ελληνικού κράτους αυξήθηκαν περίπου κατά:
α. 40%
β. 60%
γ. 70%
δ. 80%

1910-1922
11. Ποιος από τους ακόλουθους στόχους δεν επιτεύχθηκε με τους Βαλκανικούς
Πολέμους;
α. η ενσωμάτωση πλούσιων περιοχών

β. η αύξηση του πληθυσμού
γ. η ομοιογένεια του ελληνικού κράτους
δ. η διαμόρφωση νέων οικονομικών προοπτικών λόγω των δυνατοτήτων που παρείχε
στην αύξηση της γεωργικής παραγωγής
12. Το ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η πολιτική αντίληψη του
Βενιζέλου και των υποστηρικτών του είναι: 317
α. η Μεγάλη Ιδέα
β. η Μεγάλη Ελλάδα
13. Η αγροτική κρίση των ετών 1907-1910 αντιμετωπίστηκε:

α. με τον εκτοπισμό των αγροτών στις ΗΠΑ κυρίως
β. με την απέλαση των αγροτών στις ΗΠΑ κυρίως
γ. με τη μετανάστευση των αγροτών στις ΗΠΑ κυρίως
14. Το κύριο πρόβλημα που δημιουργήθηκε μετά τη λέξη των Βαλκανικών

πολέμων ήταν η παρουσία στις νεοαποκτηθείσες περιοχές:
α. ισχυρών θρησκευτικών μειονοτικών ομάδων
β. ισχυρών εθνικών μειονοτικών ομάδων
γ. ισχυρών θρησκευτικών και εθνικών μειονοτικών ομάδων

1910-1922
1. Στον οικονομικό τομέα η πολιτική αντίληψη του βενιζελισμού θεωρούσε το ελληνικό
Σ Λ
κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του Ελληνισμού.
2. Η διεκδίκηση της θέσης του ελληνικού κράτους στον τότε σύγχρονο κόσμο προϋπέθετε
Σ Λ
μόνο το θεσμικό εκσυγχρονισμό.
3. Όλος ο πλούτος των ελληνικών παροικιών μπορούσε να διασφαλιστεί με τη
δημιουργία ενός ισχυρού εθνικού κέντρου, μιας περιφερειακής δύναμης ικανής να Σ Λ
παρεμβαίνει και να προστατεύει τα συμφέροντα των πολιτών της.
318
4. Η προϋπόθεση για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, ο εκσυγχρονισμός του
Σ Λ
κράτους αποτέλεσε ισχυρό ιδεολογικό, πολιτικό και οικονομικό έρεισμα για τη
διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας με πιθανότητες επιτυχίας.
5. Το κόστος των Βαλκανικών Πολέμων κλόνισε την ελληνική οικονομίας. (Εξετάσεις 2007) Σ Λ
6. Μετά την ενσωμάτωση των νέων εδαφών ο πληθυσμός της Ελλάδας αυξήθηκε κατά
70% περίπου. Σ Λ
7. Το κύριο πρόβλημα με τις νέες περιοχές που ενσωματώθηκαν ήταν η παρουσία

Σ Λ
ισχυρών μειονοτικών πληθυσμών.
8. Η Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους έγινε υπολογίσιμη δύναμη, παρότι δεν
Σ Λ
ενέπνεε ακόμη ιδιαίτερη εμπιστοσύνη στις αγορές χρήματος και πιστώσεων.
9. Το κύριο πρόβλημα που δημιουργήθηκε μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων ήταν η
Σ Λ
παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις νεοαποκτηθείσες περιοχές.
(Επαναληπτικές Εξετάσεις 2007).
10. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, παρά το σημαντικό τους κόστος, δεν κλόνισαν την οικονομία
Σ Λ
της Ελλάδας (Επαναληπτικές Εσπερινών 2005)
11. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων κλόνισε την ελληνική οικονομία (Εξετάσεις 2007)
Σ Λ
12. Το κύριο πρόβλημα που δημιουργήθηκε μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων ήταν η
παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις νεοαποκτηθείσες περιοχές. Σ Λ
(Επαναληπτικές 2007)
13. Η μετανάστευση στις ΗΠΑ στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αι. εκτόνωσε τις
κοινωνικές εντάσεις που δημιούργησε στην Ελλάδα η σταφιδική κρίση. (Επαναληπτικές Σ Λ
2010)
14. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων κλόνισε την εθνική οικονομία. (Εξετάσεις 2016) Σ Λ

1910-1922
1. Βενιζελισμός:
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________ 319
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

1910-1922

1. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα
και τον πίνακα που ακολουθούν, να αναφερθείτε:
α. στις θετικές συνέπειες των Βαλκανικών πολέμων για την Ελλάδα
β. στο πρόβλημα που προέκυψε από την ενσωμάτωση των Νέων Χωρών,
σχετικά με την εθνολογική σύσταση του πληθυσμού της χώρας
γ. στη διευθέτηση αυτού του προβλήματος κατά την περίοδο 1920-1928
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν στο τέλος των Βαλκανικών πολέμων βαριά 320
χρεωμένη, η οικονομία της παρουσίασε κάποιο δυναμισμό που εξηγείται από την
εμπιστοσύνη και αισιοδοξία που δημιούργησαν οι στρατιωτικές επιτυχίες στους
Έλληνες για το μέλλον. Η εμπιστοσύνη αυτή φάνηκε επίσης στη σταθερότητα της
δραχμής, που διατήρησε την ονομαστική της αξία, με την αύξηση των
καταθέσεων στην Εθνική Τράπεζα και των αποθεμάτων χρυσού, τη διατήρηση
του ισοζυγίου πληρωμών στο εξωτερικό εμπόριο και τη σχετική σταθερότητα του
εισοδήματος που προερχόταν από αυτό.
- (Γ. Λεονταρίτης, «Οικονομία και κοινωνία από το 1914-1918»,

στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΕ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1978, σ. 84).
ΚΕΙΜΕΝΟ Β:
Ο Κωνσταντίνος Ρακτιβάν, τον Οκτώβριο του 1912, ορίζεται ως αντιπρόσωπος

της ελληνικής κυβέρνησης για τον συντονισμό της προσωρινής διοίκησης των
καταληφθεισών [Νέων] Χωρών, εγκαθίσταται στη Θεσσαλονίκη και δηλώνει:
«Να προσενεχθώ[2]* προς πάσας τας εθνικότητας εν ισότητι και δικαιοσύνη, να
σεβασθώ τα δικαιώματα των ατόμων και να εργασθώ διά την ευημερίαν όλων
των κατοίκων της χώρας ταύτης [Μακεδονίας] αδιακρίτως. Αύται εισίν άλλως τε
και αι γενικαί αρχαί, αίτινες κρατούσι και καθοδηγούσι την διοίκησιν εν Ελλάδι,
ώστε πάντα ταύτα δεν είναι δι’ εμέ νέα. […]. Καταλήγων δηλώ αύθις
κατηγορηματικώς ότι ειλικρινεστάτη επιθυμία μου είναι να ίδω
αποκαθισταμένους αδελφικούς δεσμούς μεταξύ των διαφόρων στοιχείων, άτινα
κατοικούσι την χώραν ταύτην [Μακεδονία], δεσμούς βασιζομένους τουλάχιστον
επί της κοινότητος των συμφερόντων και απολύτου ισότητος, μεθ’ ης θέλουσι
κυβερνάσθαι…».
- (Κ. Ρακτιβάν, Έγγραφα και σημειώσεις εκ της πρώτης

Ελληνικής Διοικήσεως της Μακεδονίας 1912-1913, επιμ. Κ. Θ. Δημαράς,
Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1951, σσ. 39-43, στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού
1770-2000, τ. 6, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σσ. 66-67).

1910-1922
ΠΙΝΑΚΑΣ
Οι δέκα δήμοι της χώρας με τη μεγαλύτερη αναλογία προσφύγων στο συνολικό

πληθυσμό τους (1928)
ΠΟΛΗ ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Δράμα 70.2%
Καβάλα 56.9%
321
Σέρρες 50.4%
Θεσσαλονίκη 47.8%
Μυτιλήνη 46.8%
Ξάνθη 41.4%
Πειραιάς 40%
Ηράκλειο 35.9%
Χίος 35.7%
Κομοτηνή 34.1%
- Βιβλίο μαθητή Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας,

Γ’ Τάξη Γενικού Λυκείου, Αθήνα,
ΙΤΥΕ «Διόφαντος», 2015, σ. 167.

1910-1922
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 322
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

1910-1922
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 323
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

1910-1922
2. Συνδυάζοντας τις ιστορικές γνώσεις σας και τις πληροφορίες των

παραθεμάτων που σας δίνονται, να αναφερθείτε στα οφέλη της Ελλάδας από
τους Βαλκανικούς πολέμους, αλλά και στα προβλήματα που προέκυψαν από
την ενσωμάτωση των νέων περιοχών στον εθνικό κορμό. (μον. 25)
ΚΕΙΜΕΝΟ Α:
Μολονότι η Ελλάδα βγήκε υπερχρεωμένη από τους Βαλκανικούς Πολέμους, η

ελληνική οικονομία έδινε κάποια σημεία ανόρθωσης, οφειλόμενα ίσως στην
αναθέρμανση της εμπιστοσύνης των πολιτών προς το κράτος μετά τη γενική
ευφορία που δημιούργησαν οι σαρωτικές στρατιωτικές επιτυχίες, επιτρέποντας 324
στον ελληνικό λαό να ατενίζει το μέλλον με πρωτόγνωρη αισιοδοξία. […]. Ό,τι
συνέβαλε τα μέγιστα στο κλίμα σιγουριάς και αισιοδοξίας ήταν ο ενθουσιασμός για
τις στρατιωτικές επιτυχίες. […] Η παραγωγική δυνατότητα όσων περιοχών
προσαρτήθηκαν και η παρεπόμενη επέκταση της εσωτερικής αγοράς ασφαλώς
προοιωνίζονταν λαμπρό μέλλον. […] Επιπλέον, οι στρατιωτικές επιτυχίες
υπαγόρευαν τη διαρκή πολεμική ετοιμότητα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων
για την προάσπιση των νέων εδαφών, αφού τόσο η Τουρκία όσο και η Βουλγαρία
δεν θα αποδέχονταν μάλλον τις εδαφικές τους απώλειες. Η επέκταση όμως της
αμυντικής θωράκισης της Ελλάδας αναπόφευκτα καταπονούσε την οικονομία της.
- (Γ. Β. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο

1917-1918, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, σ. 238-9)
ΚΕΙΜΕΝΟ Β:
[…] Το 1913 η ύπαιθρος της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης έμοιαζε
περισσότερο με την νοτιοελλαδική ύπαιθρο των αρχών του 19ου , παρά με
εκείνη των αρχών του 20ού αιώνα. Εκτεταμένα έλη κάλυπταν τις πεδινές
περιοχές, η ελονοσία ενδημούσε, η πληθυσμιακή πυκνότητα ήταν χαμηλή.
Κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας ήταν τα τσιφλίκια, που συνδυάζονταν με την
ημινομαδική κτηνοτροφία. Η οικονομία των νέων επαρχιών αντιμετώπιζε
πρόσθετα προβλήματα κι απ’ το γεγονός ότι έως τότε ήταν προσανατολισμένη
προς τα οικονομικά και πολιτικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από τα
οποία είχε αποκοπεί. Επιπλέον, στις νέες βόρειες επαρχίες κατοικούσε ένα
μωσαϊκό από διαφορετικές φυλετικές και θρησκευτικές ομάδες. […]
- Αλέξης Φραγκιάδης, Ελληνική Οικονομία 19ος – 20ός αιώνας,

Νεφέλη,Αθήνα 2007, σσ. 127-128.

1910-1922
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 325
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

1910-1922
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 326
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

17. Ο Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Η συγκεκριμένη ενότητα αναφέρεται πολύ συνοπτικά σε συγκεκριμένες οικονομικές
δραστηριότητες του ελληνικού κράτους που σχετίζονταν με τη συμμετοχή της χώρας στον
Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς και στη διχοτόμηση του χαρτονομίσματος, μιας τακτικής που
έφερε μεγάλα κέρδη στο κράτος.
327
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ για την γενική κατάσταση της χώρας κατά τα χρόνια πριν την είσοδό
της στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
2. Να γνωρίσω το ιδιόμορφο δάνειο που πήρε η χώρα από τις τρεις μεγάλες δυνάμεις της
Ευρώπης και γιατί χαρακτηρίζεται «ιδιόμορφος».
3. Να μάθω τα τραγικά αποτελέσματα που είχε λίγα χρόνια αργότερα αυτός ο
ιδιόμορφος δανεισμός για τη χώρα.
4. Να κατανοήσω πλήρως την διχοτόμηση του χαρτονομίσματος και πώς αυτός ο
οικονομικός ελιγμός βοήθησε σημαντικά το κράτος.
1910 περ. – 1922 → Σε ποιον αιώνες βρισκόμαστε; …………………………

Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο έγινε κάτω από δύσκολες και
περίπλοκες συνθήκες. Η σύγκρουση του παλατιού με τον Βενιζέλο, ο Διχασμός, όπως
ονομάστηκε, η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915, η δημιουργία της
κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη και η διάσπαση της χώρας σε δύο
ουσιαστικά κράτη, ο συμμαχικός αποκλεισμός κι οι συγκρούσεις, είχαν οπωσδήποτε
μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος κι υπονόμευσαν πολλά από τα κεκτημένα της
328
προηγούμενης περιόδου. Όταν, με την επέμβαση των Συμμάχων, ενοποιήθηκε το 1917 η
χώρα υπό τον Βενιζέλο, στάθηκε αδύνατο να αναλάβει, χωρίς εξωτερική αρωγή, το
κόστος της συμμετοχής στον πόλεμο. Οι Σύμμαχοι προχώρησαν τότε σ’ έναν ιδιόμορφο
δανεισμό της χώρας, που θα είχε οδυνηρές συνέπειες στο μέλλον.
Η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ ενέκριναν κατ’ αρχήν μεγάλα δάνεια προς την
Ελλάδα: 12.000.000 λίρες Αγγλίας, 300.000.000 γαλλικά φράγκα και 50.000.000 δολάρια
ΗΠΑ. Ο δανεισμός ήταν όμως θεωρητικός. Τα ποσά αυτά δεν εκταμιεύτηκαν ούτε
δόθηκαν στην Ελλάδα. Θεωρήθηκαν κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου
χαρτονομίσματος με το οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική
της προσπάθεια. Ένα είδος αποθέματος , δηλαδή, σε χρυσό και σε συνάλλαγμα, που δεν
βρισκόταν όμως υπό τον έλεγχο της χώρας. Η Ελλάδα, πάντως, χρηματοδότησε με τον
τρόπο αυτό την πολεμική συμμετοχή της στο μακεδονικό μέτωπο, την εκστρατεία στην
Ουκρανία και την Κριμαία, και την πρώτη φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μικρά
Ασία. Οι συνέπειες αυτής της ιδιόμορφης νομισματικής ισορροπίας δεν άργησαν να
φανούν.
Το Νοέμβριο του 1920 η φιλοσυμμαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές και
την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα που έσπευσαν να επαναφέρουν τον
ανεπιθύμητο στους Συμμάχους βασιλιά Κωνσταντίνο. Οι Σύμμαχοι, σε αντίποινα,
έσπευσαν να αποσύρουν την κάλυψη του χαρτονομίσματος και έτσι, ένα σημαντικό
τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας βρέθηκε χωρίς αντίκρισμα. Επιπλέον, από το 1918
και μετά, ο κρατικός ισολογισμός έκλεινε με παθητικό, ενώ ταυτόχρονα η παρουσία στη
Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο. Το Μάρτιο του 1922 τα
δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν
απρόσμενο τρόπο. Λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη
Μικρά Ασία, η Κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο με
διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί
στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του
Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία, το κράτος απέκτησε 1.200.000.000

δραχμές και το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926. Φυσικά ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν
στάθηκε ικανός να προλάβει τη Μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειές
της.
329

1. Κάτω από ποιες συνθήκες αποφασίστηκε η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’

Παγκόσμιο Πόλεμο;
α. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο έγινε κάτω από δύσκολες και
περίπλοκες συνθήκες.
β. - Η σύγκρουση του παλατιού με τον Βενιζέλο, ο Διχασμός, όπως ονομάστηκε,
- η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915,
- η δημιουργία της κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη και η διάσπαση
330
της χώρας σε δύο ουσιαστικά κράτη,
- ο συμμαχικός αποκλεισμός κι
- οι συγκρούσεις, είχαν οπωσδήποτε μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος κι
υπονόμευσαν πολλά από τα κεκτημένα της προηγούμενης περιόδου.
γ. Όταν, με την επέμβαση των Συμμάχων, ενοποιήθηκε το 1917 η χώρα υπό τον Βενιζέλο,
στάθηκε αδύνατο να αναλάβει, χωρίς εξωτερική αρωγή, το κόστος της συμμετοχής
στον πόλεμο.
δ. Οι Σύμμαχοι προχώρησαν τότε σ’ έναν ιδιόμορφο δανεισμό της χώρας, που θα είχε
οδυνηρές συνέπειες στο μέλλον.
2. Τι γνωρίζετε για το δανεισμό της χώρας κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο;
α. Η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ ενέκριναν κατ’ αρχήν μεγάλα δάνεια προς την
Ελλάδα:
- 12.000.000 λίρες Αγγλίας,
- 300.000.000 γαλλικά φράγκα και
- 50.000.000 δολάρια ΗΠΑ.
β. Ο δανεισμός ήταν όμως θεωρητικός. Τα ποσά αυτά δεν εκταμιεύτηκαν ούτε δόθηκαν
στην Ελλάδα.
γ. Θεωρήθηκαν κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος με το οποίο η
κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική της προσπάθεια. Ένα είδος
αποθέματος , δηλαδή, σε χρυσό και σε συνάλλαγμα, που δεν βρισκόταν όμως υπό τον
έλεγχο της χώρας.
δ. Η Ελλάδα, πάντως, χρηματοδότησε με τον τρόπο αυτό
- την πολεμική συμμετοχή της στο μακεδονικό μέτωπο,
- την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία,
- και την πρώτη φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία.
ε. Οι συνέπειες αυτής της ιδιόμορφης νομισματικής ισορροπίας δεν άργησαν να φανούν.

3. Τι γνωρίζετε για τον εσωτερικό δανεισμό που πραγματοποίησε το ελληνικό κράτος

το 1922;
α. Το Νοέμβριο του 1920 η φιλοσυμμαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές
και την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα που έσπευσαν να επαναφέρουν τον
ανεπιθύμητο στους Συμμάχους βασιλιά Κωνσταντίνο.
β. Οι Σύμμαχοι, σε αντίποινα, έσπευσαν να αποσύρουν την κάλυψη του χαρτονομίσματος
και έτσι, ένα σημαντικό τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας βρέθηκε χωρίς αντίκρισμα.
γ. Επιπλέον, από το 1918 και μετά, ο κρατικός ισολογισμός έκλεινε με παθητικό, ενώ
331
ταυτόχρονα η παρουσία στη Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο.
δ. Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο
αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο.
ε. Λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη Μικρά Ασία, η
Κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο με διχοτόμηση
του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της
αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου.
στ. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία, το κράτος απέκτησε 1.200.000.000 δραχμές και
το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926. Φυσικά ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε
ικανός να προλάβει τη Μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειές της.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Ιδιόμορφος δανεισμός: ήταν τα δάνεια που κατ’ αρχήν ενέκριναν οι Σύμμαχοι στην
Ελλάδα, προκειμένου να πάρει μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό τους. Ο
δανεισμός ήταν θεωρητικός, καθώς τα ποσά, 12.000.000 λίρες Αγγλίας, 300.000.000
γαλλικά φράγκα, 50.000.000 δολάρια ΗΠΑ, δεν εκταμιεύτηκαν ούτε δόθηκαν στην
Ελλάδα. Θεωρήθηκαν κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος, με το
οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική της προσπάθεια. Ένα
είδος αποθέματος δηλαδή σε χρυσό και συνάλλαγμα που όμως δεν βρισκόταν υπό τον
332
έλεγχο της χώρας.
2. Κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος: τα νέα χαρτονομίσματα που
εκδίδονται, για να έχουν αξία, θα πρέπει να υπάρχει στη χώρα απόθεμα σε χρυσό ή
συνάλλαγμα ίσης αξίας με αυτήν των χαρτονομισμάτων.
3. Κρατικός ισολογισμός: είναι η δραστηριότητα κατά την οποία η κυβέρνηση, στο τέλος
κάθε οικονομικού έτους, υπολογίζει τις δαπάνες που έγιναν και τα έσοδα που
εισπράχθηκαν και αποφαίνεται για το να καλύφθηκαν οι δαπάνες. Οι δαπάνες που δεν
έχουν καλυφθεί είναι το παθητικό, το οποίο μεταφέρεται στο επόμενο οικονομικό έτος,
για να καλυφθεί.
4. Διχοτόμηση του χαρτονομίσματος: ήταν ένας οικονομικός ελιγμός της κυβέρνησης
Γούναρη προκειμένου να αντιμετωπίσει το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο είχε φτάσει
η χώρα το Μάρτιο του 1922. Η κυβέρνηση προχώρησε σ’ έναν εσωτερικό αναγκαστικό
δανεισμό, κόβοντας το χαρτονόμισμα στη μέση. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να
κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας του, ενώ το δεξί ανταλλάχθηκε με
ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία και το πείραμα
επαναλήφθηκε το 1926. Ωστόσο ο οικονομικός αυτός ελιγμός δεν μπόρεσε να προλάβει
την Μικρασιατική Καταστροφή.
5. Εθνικός Διχασμός: ήταν η σύγκρουση του Βενιζέλου με το βασιλιά Κωνσταντίνο με
αφορμή τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
6. Επιστράτευση του 1915: ήταν η επιστράτευση που κήρυξε ο Βενιζέλος, με αφορμή την
επικείμενη επίθεση της Βουλγαρίας κατά της Σερβίας με την οποία η Ελλάδα είχε
υπογράψει αμυντική συμφωνία. Η επιστράτευση τελικά ματαιώθηκε μετά την άρνηση
του Κωνσταντίνου να υπογράψει το σχετικό διάταγμα.
7. Συμμαχικός αποκλεισμός: ήταν ο αποκλεισμός του Πειραιά, που αποφασίστηκε από τις
χώρες της Αντάντ, που ήθελαν τη συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο
και για το λόγο αυτό συγκρούστηκαν με την ελληνική κυβέρνηση. Το 1917 ο βασιλιάς
Κωνσταντίνος υπό την πίεση των Συμμάχων εγκατέλειψε το θρόνο και τη χώρα και
επέστρεψε στην εξουσία ο Βενιζέλος από τη Θεσσαλονίκη όπου είχε συγκροτήσει την
κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας.

8. Κάλυψη χαρτονομίσματος: τα χαρτονομίσματα πρέπει να έχουν κάλυμμα ή αλλιώς

αντίκρισμα, δηλαδή να αντιστοιχούν σε χρυσό ή πολύτιμα μέταλλα ίσης αξίας με την
αναγραφόμενη στο χαρτονόμισμα (στη σύγχρονη ωστόσο οικονομία δεν ισχύει
πάντοτε ο κανόνας, εφόσον έχουν εφευρεθεί τα χρήματα fiat, όπως το ευρώ ή το
δολάριο, που δεν αντιστοιχούν σε ανάλογο απόθεμα χρυσού ή αργύρου). Βάσει αυτής
της αρχής τα χρήματα του δανείου που η Ελλάδα σύνηψε το Φεβρουάριο του 1918
δεσμεύτηκαν από τις ξένες τράπεζες (δηλαδή δεν κυκλοφορούσαν στις δανείστριες
χώρες) και θεωρήθηκαν ως μια μορφή καλύμματος, προκειμένου η Ελλάδα να εκδώσει
δραχμές ίσης συνολικής αξίας με τα ξένα χρήματα. Η μορφή αυτή δανεισμού ήταν 333
ιδιόμορφη, διότι οι δανείστριες χώρες είχαν στην κατοχή τους το κάλυμμα του ποσού
του δανείου, ενώ η Ελλάδα είχε μόνο το χαρτονόμισμα. Έτσι τον έλεγχο τον είχαν οι
δανείστριες χώρες κι όχι η Ελλάδα, εφόσον μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να
αποσύρουν την κάλυψή του, κάτι που άλλωστε συνέβη.
9. Μακεδονικό μέτωπο: ήταν ένα από τα τέσσερα μέτωπα του Α’ Παγκοσμίου πολέμου,
στο οποίο η Ελλάδα απέστειλε τις στρατιωτικές δυνάμεις.
10. Εκστρατεία σε Ουκρανία και Κριμαία: ήταν μια εκστρατεία που οργανώθηκε από τους
Αγγλογάλλους και αποσκοπούσε στην κατάπνιξη της Ρωσικής Επανάστασης και στην
επαναφορά του τσαρικού καθεστώτος. Η Ελλάδα αναγκάστηκε να συμμετάσχει λόγω
των δεσμών της με την Αγγλία και τη Γαλλία, προκαλώντας έτσι απέναντί της την
έχθρα εκ μέρους της κομμουνιστικής πλέον Ρωσίας, κάτι το οποίο θα της στοιχίσει
αργότερα στον Μικρασιατικό Πόλεμο.

1. Κάτω από ποιες συνθήκες σε πολιτικό και οικονομικό πεδίο η Ελλάδα
αποφασίζει τη συμμετοχή της στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 334
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Τι γνωρίζετε για τα δάνεια των μεγάλων Δυνάμεων προς την Ελλάδα και
ποιες ανάγκες της ελληνικής κυβέρνησης καλύπτουν;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποια πολιτικά και οικονομικά γεγονότα οδηγούν στην κατάρρευση της

ελληνικής οικονομίας κατά το 1922;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 335
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Πώς αντιμετωπίστηκε η οικονομική κρίση του 1922;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Ποια είναι η ιδιομορφία των δανείων που ενέκριναν οι Σύμμαχοι για την
Ελλάδα και ποια η χρήση τους μέχρι το 1920; (Επαναληπτικές 2003)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 336
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε υπό δύσκολες και
περίπλοκες συνθήκες. ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δε συνάδει με την
προηγούμενη διαπίστωση:
α. η σύγκρουση του παλατιού με το Βενιζέλο
β. η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1912
γ. η δημιουργία της κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας
δ. ο συμμαχικός αποκλεισμός
337
2. Με την επέμβαση των Συμμάχων η χώρα ενοποιήθηκε υπό το Βενιζέλο το:
α. 1915
β. 1916
γ. 1917
δ. 1918
3. Ποια από τις ακόλουθες χώρες δεν ενέκρινε μεγάλο ποσό δανείου προς την
Ελλάδα;
α. η Ιταλία
β. η Γαλλία
γ. η Μεγάλη Βρετανία
δ. οι ΗΠΑ
4. Ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δεν υφίσταται αναφορικά με το δανεισμό

του ελληνικού κράτους από τις Μεγάλες Δυνάμεις;
α. ο δανεισμός ήταν θεωρητικός

β. θεωρήθηκε ως κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος
γ. αποτέλεσε ένα είδος αποθέματος σε ασήμι και χρυσάφι
δ. δε βρισκόταν υπό τον έλεγχο της χώρας
5. Ποια από τις ακόλουθες στρατιωτικές κινητοποιήσεις δε χρηματοδοτήθηκε

από τον ιδιότυπο δανεισμό του ελληνικού κράτους;
α. η συμμετοχή στο μακεδονικό μέτωπο
β. η εκστρατεία στην Ουκρανία
γ. η τελευταία φάση της στρατιωτικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία
δ. η πολεμική δραστηριότητα στην Κριμαία

6. Η φιλοσυμμαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές:
α. τον Οκτώβριο του 1920

β. το Νοέμβριο του 1920
γ. το Δεκέμβριο του 1920
δ. το Σεπτέμβριο του 1920
7. Το κράτος μέσω της διχοτόμησης του χαρτονομίσματος απέκτησε:
α. 1.100.000.000 δρχ.
β. 1.000.000.000 δρχ. 338
γ. 1.200.000.000 δρχ.
δ. 1.400.000.000 δρχ.
8. Το δάνειο που πήρε ο Βενιζέλος από τους Συμμάχους το 1917

χαρακτηρίζεται σαν ιδιότυπο, γιατί:
α. το ποσό του κεφαλαίου ήταν σε διαφορετικά νομίσματα

β. ήταν αποκλειστικά για στρατιωτικές δαπάνες
γ. το απόθεμα (σε χρυσό και σε συνάλλαγμα) για την κάλυψη της έκδοσης πρόσθετων
χαρτονομισμάτων δεν ελεγχόταν από την Ελλάδα.
9. Οι συνέπειες αυτού του ιδιότυπου δανείου ήταν κυρίως και πάνω απ’ όλα:
α. διπλωματικές (η εξάρτηση της εξωτερικής πολιτικής από τους ξένους)

β. πολιτικές (επέμβαση των ξένων στην πολιτική κατάσταση της Ελλάδας)
γ. οικονομικές (εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας)
10. Με τη «διχοτόμηση της δραχμής», το Μάρτιο του 1922, ωφελήθηκαν:
α. το κράτος κι οι πολίτες
β. οι πολίτες
γ. το κράτος
δ. οι ξένοι πιστωτές (δανειστές) του ελληνικού κράτους

1. Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε κάτω από δύσκολες και
Σ Λ
περίπλοκες συνθήκες.
2. Οι πολιτικές περιπέτειες, ο συμμαχικός αποκλεισμός και οι συγκρούσεις είχαν
οπωσδήποτε μεγάλο πολιτικό και κοινωνικό κόστος, ωστόσο δεν υπονόμευσαν πολλά Σ Λ
από τα κεκτημένα της προηγούμενης περιόδου.

3. Όταν με την επέμβαση των Συμμάχων ενοποιήθηκε το 1917 η χώρα υπό το Βενιζέλο,
φάνηκε αδύνατο να αναλάβει, χωρίς εξωτερική βοήθεια, το κόστος της συμμετοχής Σ Λ
339
στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
4. Τα ποσά τα οποία εγκρίθηκαν ως δάνειο για την Ελλάδα ήταν: 12.000.000 λίρες
Σ Λ
Αγγλίας, 300.000.000 γαλλικά φράγκα και 60.000.000 δολάρια ΗΠΑ.
5. Οι Σύμμαχοι σε αντίποινα για την επάνοδο του βασιλιά του Κωνσταντίνου στον
ελληνικό θρόνο απέσυραν την κάλυψη του χαρτονομίσματος και, έτσι, ένα σημαντικό Σ Λ
τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας βρέθηκε χωρίς αντίκρισμα.
6. Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά αδιέξοδα αντιμετωπίστηκαν με τη διχοτόμηση
Σ Λ
της δραχμής.
7. Ο νομισματικός ελιγμός του 1922, όπως και ο αντίστοιχος του 1926, δε στάθηκε ικανός
Σ Λ
να προλάβει τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειές της.
8. Με τη διχοτόμηση της δραχμής το 1922 το ελληνικό κράτος εξοικονόμησε
Σ Λ
1.200.000.000 δραχμές. (Επαναληπτικές Εξετάσεις 2004)
9. Το εγχείρημα της διχοτόμησης του χαρτονομίσματος τον Μάρτιο του 1922 απέφερε
Σ Λ
στην ελληνική οικονομία 1,2 δισεκατομμύρια δραχμές. (Επαναληπτικές 2010)

1. Ιδιόμορφος δανεισμός:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________ 340
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
2. Διχοτόμηση του χαρτονομίσματος:

_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Με βάση το παρακάτω κείμενο και τις ιστορικές σας γνώσεις, να εξηγήσετε
πως η νέα κυβέρνηση αντιμετώπισε το οικονομικό αδιέξοδο που
δημιουργήθηκε από την ανάκληση του ιδιόμορφου εξωτερικού δανείου που
είχε πάρει η χώρα από τους Συμμάχους;
Τελικά, το 1922 η κυβέρνηση επέβαλε έναν ιδιότυπο συνδυασμό υποτίμησης

και εσωτερικού δανείου. Όσοι κατείχαν τραπεζογραμμάτια (δηλαδή περίπου οι
πάντες, όλα τα φυσικά και νομικά πρόσωπα στην Ελλάδα) υποχρεώθηκαν να τα
διχοτομήσουν, να ανταλλάξουν το μισό τραπεζογραμμάτιο με κρατικά ομόλογα και
να κρατήσουν το άλλο μισό, το οποίο διατήρησε την ονομαστική αξία τού
341
ολοκλήρου. Αλλά και τα νέα χρηματικά μέσα που απέκτησε έτσι το Δημόσιο δεν
έσωσαν την κατάσταση: απορροφήθηκαν πολύ γρήγορα από τις συνεχώς
αυξανόμενες δημόσιες δαπάνες και τον πληθωρισμό.
- Γ.Β. Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920, τ. Β’
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 342
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. α. Ποια επίπτωση είχε για την ελληνική οικονομία η ήττα του Βενιζέλου στις
εκλογές του Νοεμβρίου του 1920;
β. Πώς η νέα κυβέρνηση αντιμετώπισε το οικονομικό αδιέξοδο, που
δημιουργήθηκε από την ανάκληση του ιδιόμορφου εξωτερικού δανείου, το
οποίο είχε εγκριθεί από τους Συμμάχους, για να χρηματοδοτηθεί η
συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο;
γ.Στην απάντησή σας να συνδυάσετε τις ιστορικές σας γνώσεις με τις
σχετικές πληροφορίες που παρέχει το ακόλουθο κείμενο.
Τελικά, το 1922 η κυβέρνηση επέβαλε έναν ιδιότυπο συνδυασμό υποτίμησης

και εσωτερικού δανείου. Όσοι κατείχαν τραπεζογραμμάτια (δηλαδή περίπου οι
πάντες, όλα τα φυσικά και νομικά πρόσωπα στην Ελλάδα) υποχρεώθηκαν να τα 343
διχοτομήσουν, να ανταλλάξουν το μισό τραπεζογραμμάτιο με κρατικά ομόλογα και
να κρατήσουν το άλλο μισό, το οποίο διατήρησε την ονομαστική αξία τού
ολοκλήρου. Αλλά και τα νέα χρηματικά μέσα που απέκτησε έτσι το Δημόσιο δεν
έσωσαν την κατάσταση: απορροφήθηκαν πολύ γρήγορα από τις συνεχώς
αυξανόμενες δημόσιες δαπάνες και τον πληθωρισμό.
- (Γ.Β. Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920, τ. Β)
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 344
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

18. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1922 - 1936
Στο μάθημα αυτό θα ενημερωθούμε για τις δύσκολες οικονομικές καταστάσεις που βίωσε
η χώρα μετά την αύξηση των προσφύγων το 1922 από τη Μικρά Ασία αλλά και την
επαρκή αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος από το ελληνικό κράτος.
345
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να ενημερωθώ συνοπτικά για τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα μετά
την άφιξη των προσφύγων.
2. Να μελετήσω επιγραμματικά το πώς αντιμετωπίστηκαν αυτά τα προβλήματα από την
ελληνική διοίκηση και να αποτιμήσω την κρατική αντίδραση.
1922 → Σε ποιον αιώνα βρισκόμαστε; …………………………

Η καταστροφή του 1922 μετέβαλε τα δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας. Η κεντρική

παράμετρος, στο τέλος των πολύχρονων αναμετρήσεων, ήταν η άφιξη και η
αποκατάσταση του πολύ σημαντικού ρεύματος προσφύγων. Υπολογίζεται ότι, μετά τη
Μικρασιατική καταστροφή, έφτασαν στο ελληνικό κράτος 1.230.000 Έλληνες χριστιανοί
και 45.000 Αρμένιοι πρόσφυγες. Στη θέση τους, 610.000 μουσουλμάνοι που κατοικούσαν
στην Ελλάδα έφυγαν για την Τουρκία. Είναι αυτονόητο ότι το ανθρώπινο αυτό κύμα
346
ανάτρεψε όλες τις ισορροπίες και τα δεδομένα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας.
Εκατό χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821, το ελληνικό κράτος υποχρεώθηκε σε μία νέα
αρχή.
Η άφιξη των προσφύγων, πέρα από το γεγονός ότι αποτέλεσε μια πρωτοφανή
ανθρώπινη τραγωδία, λειτούργησε ως καταλύτης στη δυναμική της ελληνικής κοινωνίας.
Οι χρόνιες ανεπάρκειες της ελληνικής διοίκησης έπρεπε, για παράδειγμα, να ξεπεραστούν
ταχύτατα, για να αποφευχθεί μια ολική καταστροφή. Ήδη, το 1923 και το 1924, οι θάνατοι
από τις αρρώστιες-μάστιγες της εποχής, τη φυματίωση και την ελονοσία,
πολλαπλασιάστηκαν, κάνοντας αναγκαίες και επείγουσες τις αποτελεσματικές παρεμβάσεις.
Η πολιτική αστάθεια, τα μίση του διχασμού, η ανακήρυξη της δημοκρατίας, οι
επεμβάσεις του στρατού και οι απόπειρες πραξικοπημάτων συσκοτίζουν το ζήτημα της
αποτελεσματικότητας του κράτους και της διοίκησης. Στην πραγματικότητα, η αντίδραση
του κράτους ήταν μάλλον επαρκής σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος. Αξιοποίησε
με τον καλύτερο τρόπο το μόνο κεφάλαιο που ουσιαστικά διέθετε, τις μουσουλμανικές
περιουσίες που υπολογίζονταν σε πέντε ως δέκα δισεκατομμύρια δραχμές. Ταυτόχρονα, η
εξωτερική βοήθεια λειτούργησε συμπληρωματικά με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο.

1. Ποια ήταν η αλλαγή των δεδομένων που επέφερε η μικρασιατική καταστροφή στο
ελληνικό κράτος;
α. Η καταστροφή του 1922 μετέβαλε τα δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας.

β. Η κεντρική παράμετρος, στο τέλος των πολύχρονων αναμετρήσεων, ήταν η άφιξη και η
αποκατάσταση του πολύ σημαντικού ρεύματος προσφύγων.
γ. Υπολογίζεται ότι, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, έφτασαν στο ελληνικό κράτος
- 1.230.000 Έλληνες χριστιανοί και
347
- 45.000 Αρμένιοι πρόσφυγες.
δ. Στη θέση τους, 610.000 μουσουλμάνοι που κατοικούσαν στην Ελλάδα έφυγαν για την
Τουρκία.
ε. Είναι αυτονόητο ότι το ανθρώπινο αυτό κύμα ανάτρεψε όλες τις ισορροπίες και τα
δεδομένα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Εκατό χρόνια μετά την Επανάσταση
του 1821, το ελληνικό κράτος υποχρεώθηκε σε μία νέα αρχή.
2. Πώς αντέδρασε το κράτος απέναντι στην τεράστια αυτή τραγωδία;
α. Η άφιξη των προσφύγων, πέρα από το γεγονός ότι αποτέλεσε μια πρωτοφανή
ανθρώπινη τραγωδία, λειτούργησε ως καταλύτης στη δυναμική της ελληνικής
κοινωνίας.
β. Οι χρόνιες ανεπάρκειες της ελληνικής διοίκησης έπρεπε, για παράδειγμα, να ξεπεραστούν
ταχύτατα, για να αποφευχθεί μια ολική καταστροφή.
γ. Ήδη, το 1923 και το 1924, οι θάνατοι από τις αρρώστιες-μάστιγες της εποχής, τη
φυματίωση και την ελονοσία, πολλαπλασιάστηκαν, κάνοντας αναγκαίες και επείγουσες
τις αποτελεσματικές παρεμβάσεις.
δ. - Η πολιτική αστάθεια,
- τα μίση του διχασμού,
- η ανακήρυξη της δημοκρατίας,
- οι επεμβάσεις του στρατού και οι απόπειρες πραξικοπημάτων συσκοτίζουν το ζήτημα
της αποτελεσματικότητας του κράτους και της διοίκησης.
ε. Στην πραγματικότητα, η αντίδραση του κράτους ήταν μάλλον επαρκής σε σχέση με το
μέγεθος του προβλήματος. Αξιοποίησε με τον καλύτερο τρόπο το μόνο κεφάλαιο που
ουσιαστικά διέθετε, τις μουσουλμανικές περιουσίες που υπολογίζονταν σε πέντε ως
δέκα δισεκατομμύρια δραχμές. Ταυτόχρονα, η εξωτερική βοήθεια λειτούργησε
συμπληρωματικά με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Άφιξη προσφύγων: ήταν ο ερχομός των προσφύγων στην Ελλάδα που ήρθαν πριν και
μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, τον Αύγουστο του 1922. Όσοι δεν
έφυγαν εκείνο το διάστημα αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους με την
ελληνοτουρκική Σύμβαση της Λοζάνης (Ιαν. 1923), που προέβλεπε την ανταλλαγή
πληθυσμών. Με βάση αυτήν αναχώρησαν και οι 610.000 μουσουλμάνοι από την
Ελλάδα.
2. Μουσουλμανικές περιουσίες: ήταν οι ακίνητες ιδιοκτησίες των μουσουλμάνων που
348
έφυγαν από την Ελλάδα. Οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού
κράτους.

1. Ποια δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας άλλαξε η άφιξη του ρεύματος των
προσφύγων στον ελληνικό χώρο μετά την καταστροφή του 1922;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 349
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιες δυσκολίες αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος στην προσπάθειά του να

αποκαταστήσει τους νεοαφιχθέντες προσφυγικούς πληθυσμούς;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποια υπήρξε η αντίδραση του ελληνικού κράτους στο προσφυγικό

πρόβλημα;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 350
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Υπολογίζεται ότι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή έφτασαν στην Ελλάδα:
α. 1.200.000 Έλληνες χριστιανοί
β. 1.230.000 Έλληνες χριστιανοί
γ. 1.300.000 Έλληνες χριστιανοί
δ. 1.330.000 Έλληνες χριστιανοί
2. Ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δεν αποδίδει την ιστορική αλήθεια 351
αναφορικά με τις προεκτάσεις της άφιξης του προσφυγικού πληθυσμού στο
ελληνικό κράτος;
α. αποτέλεσε μια πρωτοφανή ανθρώπινη τραγωδία

β. λειτούργησε ως καταλύτης στη δυναμική της ελληνικής κοινωνίας
γ. έκανε επείγουσες και αναγκαίες τις αποτελεσματικές παρεμβάσεις της διοίκησης
δ. δεν υπήρξε επαρκής η αντίδραση του κρατικού μηχανισμού σε σχέση με το μέγεθος
του προβλήματος
3. Η αξία των μουσουλμανικών περιουσιών που χρησιμοποιήθηκαν για την

επίλυση -σε ένα βαθμό- του προσφυγικού προβλήματος υπολογιζόταν σε:
α. 5 έως 8 δισεκατομμύρια δραχμές

β. 5 έως 10 δισεκατομμύρια δραχμές
γ. 8 έως 10 δισεκατομμύρια δραχμές
δ. 10 έως 20 δισεκατομμύρια δραχμές

1. Το ανθρώπινο κύμα των προσφύγων που κατέφυγε στο ελληνικό κράτος μετά τη
Σ Λ
Μικρασιατική Καταστροφή ανέτρεψε όλες τις ισορροπίες και τα δεδομένα της
ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας.
2. Η άφιξη των προσφύγων λειτούργησε ως καταλύτης στη δυναμική της ελληνικής
Σ Λ
κοινωνίας.
3. Το 1922 και το 1923 οι θάνατοι από τις αρρώστιες-μάστιγες της εποχής, τη φυματίωση
και την ελονοσία, πολλαπλασιάστηκαν, καθιστώντας αναγκαίες και επείγουσες τις Σ
352 Λ
αποτελεσματικές παρεμβάσεις.
4. Η αντίδραση του κρατικού μηχανισμού, παρά τις προσπάθειες της ελληνικής
Σ Λ
κυβέρνησης, ήταν μάλλον ανεπαρκής σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος.

-
353


1. Με βάση το παρακάτω παράθεμα και τις ιστορικές σας γνώσεις να
παρουσιάσετε τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας κατά το 1922.
Τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας κατά το 1922
Εκτός από τη στασιμότητα της αγροτικής και της βιομηχανικής παραγωγής στη
διάρκεια των εχθροπραξιών, το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου … ξαναπήρε
επάνω του … και ξεπέρασε, κατά τη διάρκεια του πολέμου και των χρόνων που
ακολούθησαν αμέσως, το μισό των εισαγωγών…
[…] Η εμπορική ναυτιλία, παρά τα μεγάλα κέρδη που είχε αποφέρει στη 354
διάρκεια του παγκοσμίου πολέμου σε ορισμένους εφοπλιστές (…) υφίσταται
βαρειές απώλειες… Το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών και τα έξοδα του
πολέμου και των συνεπειών του, που ανέρχονταν σε 163 εκατομμύρια λίρες,
συνέβαλαν στην υποτίμηση του ελληνικού νομίσματος … Άλλωστε, η άφιξη των
προσφύγων και η αδυναμία για μετανάστευση επέφεραν τη μείωση των
αγροτικών ημερομισθίων, ενώ η προοδευτική υποτίμηση του νομίσματος
κατέβαζε στο ελάχιστο την αγοραστική του δύναμη.
- ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας,

Θεμέλιο, η’ έκδοση, Αθήνα χ.χ. σσ. 125-126
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
355
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω απόσπασμα και συνδυάζοντας τις

ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε την οικονομική και πολιτική
κατάσταση της Ελλάδας την περίοδο που ήρθαν οι πρόσφυγες.
Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας όταν ήρθαν οι πρόσφυγες
Οι μεγάλες πολεμικές δαπάνες και κατ’ επέκταση ο μεγάλος κρατικός δανεισμός

είχαν εξαρθρώσει από το τέλος της δεκαετίας του 1910 το νομισματικό σύστημα.
Δίπλα στην εξάρθρωση του νομισματικού συστήματος, που χαρακτηριζόταν από
τη μεγάλη απαξίωση της εξωτερικής και εσωτερικής ισοτιμίας της δραχμής,
αποδιοργανώνεται και το δημοσιονομικό σύστημα κάτω από το βάρος του
356
μεγάλου δημοσίου ελλείμματος, ενώ ταυτόχρονα διευρύνεται το έλλειμμα του
ισοζυγίου πληρωμών.
Μπροστά στον κίνδυνο να προκληθεί μεγάλη κοινωνική αναταραχή,
παρεμβαίνει η Κοινωνία των Εθνών, παρέχοντας ένα δεύτερο προσφυγικό δάνειο.
- ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΑΦΑΤΗΣ, Επέκταση και όρια του εκσυγχρονισμού.

1920-1930: Τα μεγάλα στοιχήματα της ελληνικής οικονομίας,
στο Η Ελλάδα τον 20ο αιώνα, τόμος ΚΗ’, 1900-1930,
Επτά ημέρες, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, σ. 166
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 357
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

19. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ
ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ
Σε αυτή την ενότητα θα κατανοήσουμε με πολύ απλά λόγια την εξέλιξη του ελληνικού
κράτους στα χρόνια μετά την μικρασιατική καταστροφή, η οποία της έδωσε τη
δυνατότητα να ελπίζει σε ένα καλύτερο μέλλον (προτού φυσικά ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος
Πόλεμος).
358
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να αντιληφθώ όλα εκείνα τα στοιχεία και τα πλεονεκτήματα που είχε αποκτήσει η
χώρα μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου που επέτρεπαν τη θετική οικονομική
της πορεία κατά τα επόμενα χρόνια.

Η Ελλάδα του μεσοπολέμου (1919-1939), παρά το κόστος της μικρασιατικής συμφοράς,

είχε αποκτήσει μια σειρά από πλεονεκτήματα, που επέτρεπαν τη θετική οικονομική της
πορεία. Σε αντίθεση με πολλά γειτονικά της κράτη είχε ομογενοποιηθεί εθνικά, καθώς οι
μειονότητες αντιπροσώπευαν πλέον λιγότερο του 7% του συνολικού πληθυσμού. Είχε
ολοκληρώσει την αγροτική της μεταρρύθμιση και είχε προωθήσει την αστικοποίησή της:
το 1/3 του πληθυσμού ζούσε πλέον σε μεγάλα αστικά κέντρα. Ταυτόχρονα, κάτω από το
359
βάρος των πιέσεων είχε βελτιώσει τις υποδομές της και είχε υιοθετήσει αναπτυξιακές
πολιτικές. Με λίγα λόγια είχε λύσει πολλά από τα προβλήματα που εξακολουθούσαν για
καιρό να ταλανίζουν τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη. Τέλος, θα μπορούσαμε να
προσθέσουμε στα θετικά τη συγκέντρωση των Ελλήνων στο πλαίσιο του εθνικού τους
κράτους και την εξάλειψη του ελληνικού κοσμοπολιτισμού που συχνά υπήρξε αιτία για να
αντιμετωπίζεται η Ελλάδα ως δευτερεύον πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων.
Η ανάπτυξη της Ελλάδας ενδιέφερε πλέον όλους τους Έλληνες.
Επιπλέον οι πρόσφυγες είχαν φέρει μαζί τους τις γνώσεις, τον πολιτισμό τους και μια
ισχυρή διάθεση για εργασία. Πέρα από τις επιτυχείς ή ανεπιτυχείς προσπάθειες των
αρχών για αποκατάσταση των ξεριζωμένων, θεμέλιο της όλης προσπάθειας ήταν η
διάθεση των ανθρώπων να εργαστούν σκληρά για να ξαναδημιουργήσουν αυτά που
έχασαν μέσα στην καταστροφή.

1. Ποια ήταν η οικονομική κατάσταση της χώρας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου;
α. Η Ελλάδα του μεσοπολέμου (1919-1939), παρά το κόστος της μικρασιατικής συμφοράς,

είχε αποκτήσει μια σειρά από πλεονεκτήματα, που επέτρεπαν τη θετική οικονομική της
πορεία.
- Σε αντίθεση με πολλά γειτονικά της κράτη είχε ομογενοποιηθεί εθνικά, καθώς οι
μειονότητες αντιπροσώπευαν πλέον λιγότερο του 7% του συνολικού πληθυσμού.
- Είχε ολοκληρώσει την αγροτική της μεταρρύθμιση και
360
- είχε προωθήσει την αστικοποίησή της: το 1/3 του πληθυσμού ζούσε πλέον σε μεγάλα
αστικά κέντρα.
- Ταυτόχρονα, κάτω από το βάρος των πιέσεων είχε βελτιώσει τις υποδομές της
- και είχε υιοθετήσει αναπτυξιακές πολιτικές.
Με λίγα λόγια είχε λύσει πολλά από τα προβλήματα που εξακολουθούσαν για καιρό να
ταλανίζουν τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη.
- Τέλος, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στα θετικά τη συγκέντρωση των Ελλήνων
στο πλαίσιο του εθνικού τους κράτους και
- την εξάλειψη του ελληνικού κοσμοπολιτισμού που συχνά υπήρξε αιτία για να
αντιμετωπίζεται η Ελλάδα ως δευτερεύον πεδίο ανάπτυξης οικονομικών
δραστηριοτήτων. Η ανάπτυξη της Ελλάδας ενδιέφερε πλέον όλους τους Έλληνες.
- Επιπλέον οι πρόσφυγες είχαν φέρει μαζί τους τις γνώσεις, τον πολιτισμό τους και μια
ισχυρή διάθεση για εργασία. Πέρα από τις επιτυχείς ή ανεπιτυχείς προσπάθειες των
αρχών για αποκατάσταση των ξεριζωμένων, θεμέλιο της όλης προσπάθειας ήταν η
διάθεση των ανθρώπων να εργαστούν σκληρά για να ξαναδημιουργήσουν αυτά που
έχασαν μέσα στην καταστροφή.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Μεσοπόλεμος: είναι το χρονικό διάστημα μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων.
2. Αστικοποίηση: είναι η διαδικασία συγκέντρωσης του πληθυσμού σε πόλεις και η
διαμόρφωση ενός ανάλογου τρόπου ζωής.
3. Κοσμοπολιτισμός: είναι ο τρόπος που ζει, ενεργεί και σκέφτεται ένας κοσμοπολίτης,
δηλαδή κάποιος που αισθάνεται πρωτίστως πολίτης του κόσμου και δευτερευόντων
πολίτης ενός κράτους ή μέλος ενός έθνους.
361

1. Ποιοι παράγοντες συνετέλεσαν στη θετική πορεία της ελληνικής οικονομίας
κατά την περίοδο του μεσοπολέμου;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 362
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποια η συμβολή των προσφυγικών πληθυσμών στη θετική έκβαση της

ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο 1919-1939;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα που είχε αποκτήσει η Ελλάδα του

μεσοπολέμου, τα οποία επέτρεπαν τη θετική οικονομική της παρουσία;
(Εξετάσεις 2007)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 363
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Ποιο από τα ακόλουθα στοιχεία δεν τεκμηριώνει τη θετική πορεία της
ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο του μεσοπολέμου;
α. η ολοκλήρωση της αγροτικής της μεταρρύθμισης
β. η βελτίωση των υποδομών της και η υιοθέτηση αναπτυξιακών υποδομών
γ. η προώθηση της αστικοποίησής της
δ. ο περιορισμός των μειονοτήτων στο 17% και η επίτευξη της εθνικής της ομοιογένειας
364
2. Ποια από τις ακόλουθες προεκτάσεις δεν είχε η συγκέντρωση των Ελλήνων
στα πλαίσια του εθνικού τους κράτους;
α. τη διατήρηση του ενδιαφέροντος των Ελλήνων για την πραγμάτωση του οράματος
της Μεγάλης Ιδέας
β. τη βελτίωση των υποδομών της με την παράλληλη υιοθέτηση αναπτυξιακών
πολιτικών
γ. την υπέρβαση της αντίληψης για την αντιμετώπιση της Ελλάδας ως δευτερεύοντος
πεδίου ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων
δ. την επικέντρωση του ενδιαφέροντος όλων των Ελλήνων για την ανάπτυξη της χώρας

1. Με την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης προωθήθηκε και η αστικοποίηση
Σ Λ
του κράτους, με αποτέλεσμα να ζουν στα αστικά κέντρα τα 2/3 του πληθυσμού.
2. Θεμέλιο της όλης προσπάθειας των προσφύγων ήταν η διάθεσή τους να εργαστούν
Σ Λ
σκληρά για να ξαναδημιουργήσουν όσα έχασαν μέσα στην καταστροφή.
3. Η Ελλάδα του μεσοπολέμου (1919-1939) είχε ολοκληρώσει την αγροτική της
Σ Λ
μεταρρύθμιση και είχε προωθήσει την αστικοποίησή της. (Εξετάσεις Εσπερινών 2005)
365

-
366


1. Με βάση το παρακάτω απόσπασμα και σε συνδυασμό με τις ιστορικές σας
γνώσεις, να περιγράψετε τα οικονομικά χαρακτηριστικά της χώρας κατά
την περίοδο του Μεσοπολέμου.
Οικονομικά χαρακτηριστικά του Μεσοπολέμου
Η περίοδος 1920-1930 θεωρείται μία από τις βασικές περιόδους αναπτυξιακής

προσπάθειας στην οικονομική και κοινωνική ιστορία της νεότερης Ελλάδας…
Τη δεκαετία του 1920 χαρακτηρίζουν από την άποψη αυτή:
1. Η ενδυνάμωση και επέκταση του βιομηχανικού τομέα, κάτω από την 367
επίδραση ενός έντονου εξωτερικού δημογραφικού σοκ (πρόσφυγες), με
αποτέλεσμα την περαιτέρω ανοδική πορεία της ελληνική οικονομίας.
2. Η προσπάθεια οικονομικής και κοινωνικής αποκατάστασης των προσφύγων
από τη Μικρά Ασία.
3. Η δημιουργία νέων οικονομικών και κοινωνικών θεσμών αναγκαίων για
την ανασύνταξη της οικονομίας, η οποία πραγματοποιείται σε συνθήκες
κοινωνικής και νομισματικής αβεβαιότητας.
- ΘΑΝΑΣΗ ΚΑΛΑΦΑΤΗ, ο.π., σ. 164
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
368
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Αφορμώμενοι από το περιεχόμενο των παρακάτω πηγών και συνδυάζοντας

τις ιστορικές σας γνώσεις, να παρουσιάσετε τις παραμέτρους που
συνέβαλαν στη θετική πορεία του ελληνικού κράτους κατά την περίοδο του
μεσοπολέμου.
ΠΗΓΗ 1
Για τους μελετητές της ελληνικής ιστορίας ο μεσοπόλεμος θεωρείται η περίοδος

που σηματοδοτήθηκε από τις απαρχές της σύγχρονης οικονομικής ανάπτυξης. Μια
εποχή που επαναπροσδιόρισε τα εδαφικά και πληθυσμιακά μεγέθη της χώρας,
οπωσδήποτε επέδρασε πάνω στο οικονομικό δυναμικό της και στις λειτουργίες
369
του. […] Στα χαρακτηριστικά της νέας περιόδου πρέπει να προσμετρηθούν οι
γοργοί ρυθμοί εκβιομηχάνισης, η αριθμητική αύξηση του εργατικού δυναμικού
και η αναδιάταξη των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων. […] Οι επιδράσεις της
διεθνούς οικονομικής κρίσης αντιμετωπίστηκαν -όπως και αλλού- με διεύρυνση
και αύξηση των μορφών κρατικού παρεμβατισμού. Οι ποικίλες δέσμες των
μέτρων που υιοθετήθηκαν σταθεροποίησαν προοδευτικά την ελληνική οικονομία,
χωρίς όμως να μεταβάλουν τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της. Τόσο η αγροτική
παραγωγή όσο και η βιομηχανική ανάπτυξη γνώρισαν ρυθμούς ανόδου.
Ιστορία των Ελλήνων, τομ. 15,

«Νεώτερος ελληνισμός»,
εκδ. Δομή, σελ. 598-600
ΠΗΓΗ 2
Η αγροτική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα έγινε με αργούς ρυθμούς και με

αποφασιστηκότητα που δεν παρατηρήθηκε σε κανένα άλλο κράτος της Ευρώπης,
ούτε στους «συγγενικούς» χώρους της Μεσογείου ή των Βαλκανίων. Έως το
1938 απαλλοτριώθηκαν συνολικά 1.724 μεγάλα αγροκτήματα, έκτασης 12
εκατομμυρίων στρεμμάτων, τα οποία διανεμήθηκαν σε 130.000 οικογένειες
γηγενών καλλιεργητών. Στους πρόσφυγες παραχωρήθηκαν 8,3 εκατομμύρια
στρέμματα καλλιεργήσιμης γης, κυρίως σε περιοχές της βόρειας Ελλάδας. Τα
παραπάνω μεγέθη καθιστούν προφανές ότι η σημαντική αστική ανάπτυξη της
Ελλάδας στο διάστημα 1923-1940 συνδυάστηκε με τις μεταβολές στον αγροτικό
χώρο, καθώς η οικογενειακή εκμετάλλευση της γης, που προέκυψε, συνεπαγόταν
ενεργότερη ένταξη των αγροτών στην εμπορευματική και χρηματική οικονομία.
Ιστορία των Ελλήνων, τομ. 15,

«Νεώτερος Ελληνισμός»,
εκδ. Δομή, σελ. 608-609

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 370
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 371
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

20. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ
Στο συγκεκριμένο μικρό μάθημα θα γνωρίσουμε συνοπτικά μερικές επενδυτικές
δραστηριότητες του κράτους, οι οποίες αφορούσαν την υποδομή του.
372
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να μάθω τις βασικές επενδύσεις που έκανε το κράτος για να βελτιώσει τις υποδομές
του
1920 περ. – 1930 περ. – Σε ποιον αιώνα βρισκόμαστε; …………………………

Οι ραγδαίες αλλαγές, τις οποίες προκάλεσαν στη χώρα οι συνέπειες του Μικρασιατικού
πολέμου, ανέδειξαν την ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές της χώρας. Το
πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, για παράδειγμα, ξεπέρασε, με την έλευση των
προσφύγων, το 1.000.000 κατοίκους και, φυσικά, δεν μπορούσε πλέον να υδρεύεται με το
χρονολογούμενο από τους ρωμαϊκούς χρόνους Αδριάνειο Υδραγωγείο. Τη λύση του
ζητήματος ανέλαβε το 1925 η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ, με την κατασκευή του
373
φράγματος και της τεχνητής λίμνης στο Μαραθώνα. Την ίδια περίπου εποχή η βρετανική
εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος
στην πρωτεύουσα αλλά και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών,
βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία. Επενδύσεις έγιναν στο τηλεφωνικό
δίκτυο από γερμανικές εταιρείες, στους δρόμους και στη διευθέτηση των χειμάρρων, οι
οποίοι μέχρι τότε συχνά προκαλούσαν πλημμύρες και καταστροφές στο λεκανοπέδιο της
Αττικής.
Ανάλογες προσπάθειες έγιναν και στις υποδομές της υπόλοιπης χώρας, εγγειοβελτιωτικά
έργα, τα οποία είχαν ως συνέπεια την αύξηση των καλλιεργούμενων εδαφών.

1. Τι γνωρίζετε για τις μεγάλες επενδύσεις που έγιναν στη χώρα κατά την περίοδο του
Μεσοπολέμου;
α. Οι ραγδαίες αλλαγές, τις οποίες προκάλεσαν στη χώρα οι συνέπειες του Μικρασιατικού
πολέμου, ανέδειξαν την ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές της χώρας.
β. Το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, για παράδειγμα, ξεπέρασε, με την έλευση των
προσφύγων, το 1.000.000 κατοίκους και, φυσικά, δεν μπορούσε πλέον να υδρεύεται με
το χρονολογούμενο από τους ρωμαϊκούς χρόνους Αδριάνειο Υδραγωγείο.
374
γ. - Τη λύση του ζητήματος ανέλαβε το 1925 η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ, με την
κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης στο Μαραθώνα.
- Την ίδια περίπου εποχή η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε την εγκατάσταση
μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα αλλά και τη
δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών, βασισμένου σε
ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία.
- Επενδύσεις έγιναν στο τηλεφωνικό δίκτυο από γερμανικές εταιρείες,
- στους δρόμους και
- στη διευθέτηση των χειμάρρων, οι οποίοι μέχρι τότε συχνά προκαλούσαν πλημμύρες
και καταστροφές στο λεκανοπέδιο της Αττικής.
- Ανάλογες προσπάθειες έγιναν και στις υποδομές της υπόλοιπης χώρας,
εγγειοβελτιωτικά έργα, τα οποία είχαν ως συνέπεια την αύξηση των
καλλιεργούμενων εδαφών.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Εγγειοβελτιωτικά έργα: είναι τεχνικά έργα που αποσκοπούν στη δημιουργία
καλλιεργήσιμων εδαφών ή στη βελτίωση της απόδοσής τους (π.χ. αποξηράνσεις,
αρδευτικά έργα κ.ά.).
2. ΟΥΛΕΝ: αμερικανική εταιρεία, η οποία το 1925 κατασκεύασε φράγμα και τεχνητή λίμνη
στο Μαραθώνα της Αττικής για την ύδρευση του πολεοδομικού συγκροτήματος της
Αθήνας.
3. ΠΑΟΥΕΡ: βρετανική εταιρεία, η οποία ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής
375
ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα, καθώς και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου
αστικών συγκοινωνιών, βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία.

1. Ποιες συνθήκες του ελληνικού κράτους καθιστούν αναγκαίες τις μεγάλες
επενδύσεις στον ελληνικό χώρο;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 376
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιες επενδύσεις έγιναν στον ελληνικό χώρο και ποιες εταιρείες ανέλαβαν
την κατασκευή τους;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Ποιες μεγάλες επενδύσεις έγιναν στην Αθήνα στους τομείς της υδροδότησης
και της παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος κατά την περίοδο του
μεσοπολέμου; (Εξετάσεις 2007)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 377
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Την επίλυση του προβλήματος της υδροδότησης της Αθήνας ανέλαβε η
εταιρεία ΟΥΛΕΝ το:
α. 1925
β. 1926
γ. 1928
δ. 1930
378
2. Η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε:
α. τις επενδύσεις στο τηλεφωνικό δίκτυο

β. τις επενδύσεις στους δρόμους
γ. τα έργα διευθέτησης των χειμάρρων του λεκανοπεδίου της Αττικής
δ. την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα

1. Το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας ξεπέρασε με την έλευση των προσφύγων το
Σ Λ
1.500.000 κατοίκους και δεν ήταν σε θέση να υδρεύεται με το χρονολογούμενο από
τους ρωμαϊκούς χρόνους Αδριάνειο Υδραγωγείο.
2. Επενδύσεις έγιναν στο τηλεφωνικό δίκτυο από γερμανικές εταιρείες, στους δρόμους και Σ Λ
στη διευθέτηση των χειμάρρων.
3. Η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ το 1925 ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων
Σ Λ
παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην Αθήνα. (Επαναληπτικές 2010)
379
4. Η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής
Σ Λ
ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα αλλά και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου
αστικών συγκοινωνιών. (Επαναληπτικές Εξετάσεις 2005)

1. ΠΑΟΥΕΡ:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________ 380
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
2. ΟΥΛΕΝ:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Με βάση τα δύο κείμενα που ακολουθούν και τις γνώσεις που αποκομίσατε
από το κεφάλαιο αυτό
α. Να αναφέρετε και να αιτιολογήσετε το πρόβλημα ύδρευσης που
αντιμετώπιζε η πρωτεύουσα το 1924. Πώς αντιμετωπίστηκε αυτό;
β. Ποιες άλλες επενδύσεις γνωρίζετε που έγιναν το ίδιο περίπου χρονικό
διάστημα στην Ελλάδα.
ΚΕΙΜΕΝΟ 1Ο
«Την κατάστασιν της πρωτευούσης, από απόψεως υδρεύσεως, το 1924, 381

παρουσίαζον παραστατικώτατα τα αποφθευγματικά λόγια που είπεν ο
Αμερικανός πρεσβευτής εις τον Μιχαλακόπουλον, μόλις ούτος έγινε
πρωθυπουργός: ‘‘Καταλαβαίνετε, κύριε πρόεδρε, ότι δεν ημπορώ την ίδια μέρα
να κάμω το μπάνιο μου και να πιω και τσάι! Πρέπει μια μέρα το ένα και μια
μέρα το άλλο! ’’»
- Γρηγόρης Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940,

τόμος α’, εκδ. ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα 1997, σ. 269
ΚΕΙΜΕΝΟ 2Ο
Το 1926 κάνουν την εμφάνισή τους κάτι μαγικά κουτιά, που τα είπαν και
ασύρματα τηλέφωνα. Είναι τα πρώτα ραδιόφωνα – για λίγους και εκλεκτούς …
Όσοι μπορούν να τα αποκτήσουν, χαζεύουν τις διαφημίσεις του Μεγάλου Λαϊκού
Λαχείου.
- ΣΑΝΤΥ ΤΣΑΝΤΑΚΗ, ο.π. σ. 139
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 382
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των παρακάτω παραθεμάτων και

συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις, να απαντήσετε στα ακόλουθα
ερωτήματα:
ΠΗΓΗ 1
Διά την εκτέλεσιν των έργων προμηθείας ηλεκτρισμού και μεταφορών

συνήψε το ελληνικν κράτος εν έτει 1925 δύο συμβάσεις, μετά το «συνδικάτου
μελετών και επιχειρήσεων» και της αγγλικής εταιρείας «Power an traction
Finance F° C° Ltd». […] Η εταιρεία «Power an traction Finance F° C° Ltd»
αφ’ ετέρου υπήρξε η αγγλική επιχείρησις της οποίας εζήτησεν… τη συνεργασία το
συνδικάτον και εξ’ άλλων λόγων, ιδίως όμως διότι εξησφαλίζετο τη βοηθεία της η 383
οικονομική αρωγή της βρετανικής χρηματαγοράς, απαραίτητος διά τη συντέλεσιν
των έργων. Διά των συμβάσεων του 1925 παρεχωρήθηκαν εις τους αναδόχους
διά χρονικού διαστήματος 60 ετών α) το αποκλειστικόν δικαίωμα της
παραγωγής, μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικού ρεύματος εντός περιοχής 20
χλμ. από της πλατείας της Ομόνοιας της πόλεως Αθηνών, β) το αποκλειστικόν
δικαίωμα της εγκαταστάσεως και εκμεταλλεύσεως υπηρεσίας τροχιοδρόμων εντός
της αυτής περιοχής, ως και το της και εκμεταλλεύσεως του ηλεκτρικού
σιδηροδρόμου Πειραιώς-Αθηνών μετά προεκτάσεως μέχρι Κηφισσίας, και γ) το
κατά το μάλλον και ήττον αποκλειστικόν δικαίωμα εγκαταστάσεως και
εκμεταλλεύσεως υπηρεσίας λεωφορείων αυτοκινήτων εντός της αυτής περιοχής.
- Δ. Στεφανίδης, Η εισροή ξένων κεφαλαίων και

αι οικονομικαί και πολιτικαί της συνέπειαι,
Θεσσαλονίκη 1930, σελ. 280
ΠΗΓΗ 2
Για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα από τη συγκέντρωση μεγάλου αριθμού

εποίκων σε πολλές αγροτικές περιοχές και για να αυξηθούν οι αποδόσεις των
γεωργικών προϊόντων, και κυρίως των δημητριακών, χρειάστηκε η ανάληψη
από μέρους του κράτους της δαπάνης για την εκτέλεση εγγειοβελτιωτικών
έργων. Τα έργα αυτά αφορούσαν σε αποξηράνσεις στην πεδιάδα της Θεσσαλονίκης
και σ’ εκείνη των Σερρών-Δράμας. Με τα εγγειοβελτιωτικά έργα θα
αποτρέπονταν οι πλημμύρες και θα εξυγιαίνονταν οι ελώδεις περιοχές. Σύμφωνα
με τις εκτιμήσεις, θα απέδιδαν στην καλλιέργεια 3.673.000 στρέμματα. […] Τα
έργα συμπληρώθηκαν με την κατασκευή οδικών δικτύων και υποδομών και με
μέτρα για την καταπολέμηση της ελονοσίας…
- Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. 7,

«Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940, η αποκατάσταση»,
σελ. 111

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 384
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 385
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

21. Η ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Στην ενότητα αυτή θα μάθουμε βασικά ιστορικά στοιχεία σχετικά με την ίδρυση, τη
λειτουργία και τη δραστηριότητα της Τράπεζας της Ελλάδος.
Β. ΣΤΟΧΟΙ 386
1. Να κατανοήσω βασικά στοιχεία για την ίδρυση και τη λειτουργία της Τράπεζας της
Ελλάδος.

Το 1927, με αφορμή το αίτημα της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών για παροχή
πρόσθετου δανείου, τέθηκε το ζήτημα της δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής τράπεζας,
που θα αναλάμβανε τη διαχείριση των χρεών, την έκδοση χαρτονομίσματος και την
ενιαία εφαρμογής της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής. Παρά τις αντιδράσεις της
Εθνικής Τράπεζας και κάτω από την πίεση των ξένων συμβούλων, το Μάιο του 1927
ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία άρχισε τη λειτουργίας της ένα χρόνο
387
αργότερα. Πολύ γρήγορα πέτυχε σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με τα ξένα νομίσματα,
στηρίζοντας την έκδοση χαρτονομίσματος στα αποθέματά της σε χρυσό και
συνάλλαγμα και εξασφαλίζοντας τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό.
Η επιτυχία αυτή οδήγησε τα δημόσια οικονομικά σε περίοδο ευφορίας, βελτίωσε την
πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις
επενδύσεις και προκάλεσε μία ισχυρή δυναμική που επέτρεψε τις σημαντικές πολιτικές,
θεσμικές και οικονομικές πρωτοβουλίες της τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθερίου
Βενιζέλου (1928-1932). Η περίοδος αυτή κράτησε μέχρι τις αρχές του 1932, οπότε
εκδηλώθηκαν στη χώρα συνέπειες της μεγάλης οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε από τη
Νέα Υόρκη το 1929.

1. Τι γνωρίζετε για τη δημιουργία της Τράπεζας της Ελλάδος;
α. Το 1927, με αφορμή το αίτημα της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών για παροχή
πρόσθετου δανείου, τέθηκε το ζήτημα της δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής
τράπεζας,
- που θα αναλάμβανε τη διαχείριση των χρεών,
- την έκδοση χαρτονομίσματος και
- την ενιαία εφαρμογής της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής.
388
β. Παρά τις αντιδράσεις της Εθνικής Τράπεζας και κάτω από την πίεση των ξένων
συμβούλων, το Μάιο του 1927 ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία άρχισε τη
λειτουργίας της ένα χρόνο αργότερα.
γ. - Πολύ γρήγορα πέτυχε σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με τα ξένα νομίσματα,
- στηρίζοντας την έκδοση χαρτονομίσματος στα αποθέματά της σε χρυσό και
συνάλλαγμα και
- εξασφαλίζοντας τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό.
δ. - Η επιτυχία αυτή οδήγησε τα δημόσια οικονομικά σε περίοδο ευφορίας,
- βελτίωσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους,
- ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις επενδύσεις και
- προκάλεσε μία ισχυρή δυναμική που επέτρεψε τις σημαντικές πολιτικές, θεσμικές και
- οικονομικές πρωτοβουλίες της τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου
- (1928-1932).
ε. Η περίοδος αυτή κράτησε μέχρι τις αρχές του 1932, οπότε εκδηλώθηκαν στη χώρα
συνέπειες της μεγάλης οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη το 1929.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Κοινωνία των Εθνών: ήταν ένας υπερεθνικός οργανισμός που αποσκοπούσε στη
διασφάλιση της ειρήνης. Ιδρύθηκε το 1919 με πρωτοβουλία του τότε πρόεδρου των
Η.Π.Α. Ουίλσον και 32 χωρών από τις νικήτριες δυνάμεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Είχε ωστόσο αρκετές αδυναμίες και δεν κατάφερε να παίξει το ρόλο που επιθυμούσε
στη διεθνή κοινότητα, μιας και το 1935 αποχώρησαν από τις τάξεις της η Ιαπωνία και
η Γερμανία και δύο χρόνια αργότερα η Ιταλία. Αυτό ουσιαστικά σήμαινε και τη διάλυσή
της.
389
2. Τράπεζα της Ελλάδας: είναι η ελληνική κεντρική κρατική τράπεζα, που ιδρύθηκε το
Μάιο του 1927, κάτω από την πίεση ξένων συμβούλων με αφορμή το αίτημα της
Ελλάδας προς την Κοινωνία των Εθνών, το 1927, για την παροχή πρόσθετου δανείου.
Η τράπεζα ιδρύθηκε, για να αναλάβει αυτή τη διαχείριση των χρεών, την έκδοση
χαρτονομίσματος και την ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής πολιτικής. Η λειτουργία
της Τράπεζας της Ελλάδας άρχισε το 1928. Τα αποτελέσματα των εργασιών της
απέβησαν θετικά για την ελληνική οικονομία.
3. Ισοτιμία ενός νομίσματος: η σχέση ανάμεσα σε ένα νόμισμα και σε κάποιο άλλο. Π.χ. 1
ευρώ = 1,37 δολάρια ΗΠΑ (σ’ αυτό το παράδειγμα το ευρώ έχει μεγαλύτερη αξία από
το δολάριο). Η ισοτιμία μεταξύ των νομισμάτων επηρεάζει τις εμπορικές συναλλαγές,
καθώς επίσης και την αξία του συναλλάγματος που χρησιμοποιείται σαν κάλυψη για
την έκδοση χαρτονομίσματος.
4. Μετατρεψιμότητα ενός νομίσματος: η δυνατότητα της μετατροπής ενός νομίσματος
είτε σε ένα άλλο, ανάλογα με την ισοτιμία τους, είτε σε χρυσό, ανάλογα με την τιμή του
χρυσού.
5. Πιστοληπτική ικανότητα: είναι η δυνατότητα ενός κράτους (καθώς και όλων των
φυσικών και νομικών προσώπων) να συνάπτει πιστώσεις, δηλαδή δάνεια. Όσο
καλύτερη είναι η πιστοληπτική ικανότητα, τόσο καλύτεροι είναι και οι όροι σύναψης
ενός δανείου (π.χ. χαμηλότερα επιτόκια).
6. Κρίση στη Νέα Υόρκη: πρόκειται για το λεγόμενο κραχ, στο χρηματιστήριο της Νέας
Υόρκης τον Οκτώβρη του 1929 που προκάλεσε την παράλυση της αμερικανικής
οικονομίας με δυσμενείς συνέπειες και για την παγκόσμια οικονομία.

1. Ποια αιτία προώθησε τη δημιουργία της Τράπεζας της Ελλάδος;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 390
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιους στόχους εξυπηρέτησε η ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Έτος ίδρυσης και έτος λειτουργίας της Τράπεζας της Ελλάδος.

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 391
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Ποια υπήρξαν τα θετικά αποτελέσματα από την ίδρυση της Τράπεζας της
Ελλάδος;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Τι γνωρίζετε για την Τράπεζα της Ελλάδος;

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 392
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
6. Ποιοι ήταν οι λόγοι της ίδρυσης και ποια τα αποτελέσματα της

δραστηριότητας της Τραπέζης της Ελλάδος έως το 1932; (Εξετάσεις 2012)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

7. Ποιες ήταν οι διαδικασίες για την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας και ποια η
δραστηριότητά της στα πρώτα στάδια της λειτουργίας της; (Επαναληπτικές
2005)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 393
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε το:
α. 1926
β. 1927
γ. 1928
δ. 1930
2. Ποιον από τους ακόλουθους στόχους δε θα εξυπηρετούσε η ίδρυση της 394

Τράπεζας της Ελλάδος;
α. τη διαχείριση των χρεών

β. την έκδοση του χαρτονομίσματος
γ. την εισροή συναλλάγματος
δ. την ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής
3. Τι από τα ακόλουθα δεν πέτυχε με την ίδρυση της η Τράπεζα της Ελλάδος;
α. την εξασφάλιση σταθερών ισοτιμιών της δραχμής με τα ξένα νομίσματα

β. την έκδοση χαρτονομίσματος στηριζόμενη στα αποθέματά της σε χρυσό και σε
συνάλλαγμα
γ. τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό
δ. την αντιμετώπιση των αρνητικών επιρροών που ασκούσε το τοκογλυφικό σύστημα

1. Το 1928, με αφορμή το αίτημα της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών για την παροχή
Σ Λ
πρόσθετου δανείου, τέθηκε το ζήτημα της δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής
τράπεζας.
2. Πολύ γρήγορα η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος πέτυχε σταθερές ισοτιμίες της δραχμής
Σ Λ
με τα ξένα νομίσματα στηρίζοντας τα αποθέματά της σε χρυσό και συνάλλαγμα και
εξασφαλίζοντας τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό.
3. Η περίοδος της οικονομικής ευφορίας, που σε μεγάλο βαθμό διευκολύνθηκε και από Σ Λ
395
την ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος, κράτησε ως τα τέλη του 1932.
4. Η Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε το 1841. (Επαναληπτικές 2003) Σ Λ
5. Το Μάιο του 1927 ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία άρχισε τη λειτουργία της
Σ Λ
ένα χρόνο αργότερα. (Εξετάσεις 2014)

1. Τράπεζα της Ελλάδος:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________ 396
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Με βάση το παρακάτω απόσπασμα και τις ιστορικές σας γνώσεις, να
αναφερθείτε στην ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος και στις συνέπειές της
για την οικονομική ζωή της Ελλάδας.
Στο πλαίσιο των συμφωνιών για τη χορήγηση του δανείου της σταθεροποίησης,
η Κοινωνία των Εθνών έθεσε το συμβατικό όρο να αναδιοργανωθεί το ελληνικό
τραπεζικό σύστημα με την ίδρυση ανεξάρτητης και αμιγούς κεντρικής-εκδοτικής
τράπεζας. Η τράπεζα αυτή έπρεπε να έχει ως κύριες και αποκλειστικές
αρμοδιότητες αφ’ ενός τη διαχείριση του νομισματικού συστήματος και αφ’ ετέρου
την τραπεζική υποστήριξη του συνόλου των δημοσιονομιών συναλλαγών. Έτσι, 397
ιδρύθηκε το 1928 η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία από τότε αποτελεί το
κεντρικό-εκδοτικό τραπεζικό ίδρυμα της χώρας.
Η ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος συμφωνήθηκε μετά από σκληρές
διαπραγματεύσεις με την Εθνική Τράπεζα, η οποία αντιδρούσε σθεναρά, γιατί
έχανε τελείως το προνόμιο έκδοσης τραπεζογραμματίων. Το εκδοτικό προνόμιο σε
συνδυασμό με τις ιδιωτικές τραπεζικές εργασίες παρείχαν στην Εθνική Τράπεζα
τη δυνατότητα να ελέγχει πλήρως την ελληνική αγορά χρήματος και συνεπώς
προσπόριζαν σημαντικά οικονομικά κέρδη και πολιτική δύναμη στους μετόχους
της. Για το λόγο αυτόν, η ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος, εκτός από τις
οικονομικές, προκάλεσε και πολιτικές αναταράξεις, που κατέληξαν το 1927 στην
αποχώρηση του Λαϊκού Κόμματος από τον κυβερνητικό συνασπισμό.
Το Μάιο του 1928 η έναρξη των εργασιών της Τράπεζας της Ελλάδος
συνδυάστηκε με τη νομοθέτηση των ρυθμίσεων για τη σταθεροποίηση του
νομίσματος: η περιεκτικότητα της δραχμής ορίστηκε σε 0,019526 γραμμάρια
χρυσού και η ισοτιμία της με την αγγλική λίρα προσδιορίστηκε σε 375 δραχμές.
Σύμφωνα με τη σχετική τεχνική ορολογία, για τη νομισματική σταθεροποίηση
του 1928 εφαρμόστηκε ο κανόνας χρυσού-συναλλάγματος. Δηλαδή, η δραχμή
συνδέθηκε με σταθερή ισοτιμία προς την αγγλική λίρα- οποία την εποχή εκείνη
ήταν το πλήρως μετατρέψιμο νόμισμα σε χρυσό- και η Τράπεζα της Ελλάδος
ανέλαβε την υποχρέωση να αγοράζει και να πουλά συνάλλαγμα στους ιδιώτες και
στο κράτος σε αυτήν την σταθερή ισοτιμία.
Η μεταβίβαση του ελέγχου του νομισματικού συστήματος από την Εθνική
Τράπεζα πραγματοποιήθηκε με επιτυχία και στο τέλος του 1928 η Τράπεζα της
Ελλάδος διέθετε συναλλαγματικό απόθεμα 11.308.348 αγγλικών λιρών για την
κάλυψη της κυκλοφορίας του νομίσματος. Το απόθεμα αυτό υπερκάλυπτε κατά
πολύ τα όρια ασφαλείας για τη στήριξη του νομίσματος και οι προοπτικές
διαγράφονταν αισιόδοξες.
- Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. 7

«Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940,
η ελληνική οικονομία»,
σελ. 153-154

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 398
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 399
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το

παράθεμα που σας δίνεται, να αναφερθείτε στους σκοπούς, την οργάνωση
και στο έργο της Τράπεζας της Ελλάδος μέχρι τις αρχές του 1932.
Το καταστατικό της Τράπεζας της Ελλάδος κατοχύρωνε την ανεξαρτησία της

από την πολιτική εξουσία με διατάξεις που ήταν από τις προωθημένες της
εποχής. […] Η κύρια αποστολή που ανατέθηκε στη νέα τράπεζα ήταν να εγγυάται
τη μετατρεψιμότητα του νομίσματος. Για να την εκπληρώσει η τράπεζα διέθετε
το αποκλειστικό προνόμιο έκδοσης τραπεζογραμματίων και δικαιούνταν,
σύμφωνα με το καταστατικό της, να ελέγχει τη νομισματική κυκλοφορία και την 400
πίστη. Το καταστατικό προέβλεπε ότι το εκδοτικό προνόμιο μπορούσε να
ανακληθεί ανά πάσα στιγμή, αν η τράπεζα αποτύγχανε να εξασφαλίσει τη
σταθερότητα της αξίας των τραπεζογραμματίων της σε χρυσό. […] […] Το
καταστατικό όριζε το ελάχιστο του καλύμματος των κυκλοφορούντων
τραπεζογραμματίων στο 40%. Το κάλυμμα περιλάμβανε χρυσό και ξένο
συνάλλαγμα ελεύθερα μετατρέψιμο σε χρυσό. […] Η διοίκηση της τράπεζας
ανετίθετο στο διοικητικό συμβούλιο. Αυτό αποτελείτο από τον διοικητή, τον
υποδιοικητή και εννέα μέλη. Τουλάχιστον τρία από τα μέλη του εκπροσωπούσαν
τον εμπορικό και βιομηχανικό κόσμο και άλλα τρία τον αγροτικό κόσμο της
χώρας. […] Η κυβέρνηση διατηρούσε επίσης το δικαίωμα να διορίζει έναν
επίτροπο στην τράπεζα. Πρώτοι διοικητής και υποδιοικητής διορίσθηκαν οι
Αλέξανδρος Διομήδης και Εμμανουήλ Τσουδερός αντιστοίχως, οι οποίοι κατείχαν
ως τότε αυτές τις θέσεις στην Εθνική Τράπεζα. […] Το Πρωτόκολλο της Γενεύης
ρητώς προόριζε τη νέα τράπεζα να λειτουργήσει ως τραπεζίτης της κυβέρνησης.
Η κυβέρνηση ανέλαβε την υποχρέωση να συγκεντρώσει στην Τράπεζα της
Ελλάδος όλες τις εισπράξεις και τις πληρωμές του κράτος και των νομικών
προσώπων δημοσίου δικαίου.
- Χρ. Χατζηϊωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του

20ού αιώνα, Τόμος Β, Μέρος 1ο: Ο Μεσοπόλεμμος,
1922-1940, Αθήνα 2002, σσ. 262-3
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 401
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 402
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

22. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1932
Στο μάθημα αυτό θα ολοκληρώσουμε το α’ μέρος της ύλης μας μαθαίνοντας βασικά
στοιχεία για την παγκόσμια οικονομική κρίση που έφτασε στην Ελλάδα κατά το 1932. Θα
ενημερωθούμε για τους τρόπους με τους οποίους η χώρα προσπάθησε να αντιμετωπίσει
αυτή την κρίση αλλά και ποιες ήταν οι επιπτώσεις της στο πολιτικό πεδίο.
403
Β. ΣΤΟΧΟΙ
1. Να καταλάβω τι σήμαινε για την Ελλάδα «περίοδος ευημερίας».
2. Να παρακολουθήσω τις αλλαγές που συνέβησαν στο εσωτερικό της χώρας λόγω της
κρίσης.
3. Να γνωρίσω τη μέθοδο διακανονισμού «κλήριγκ».
4. Να αντιληφθώ τις βασικές επιπτώσεις της κρίσης στον τομέα της πολιτικής.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφθασε στην Ελλάδα σε μία εποχή «ευημερίας». Η

ευημερία σήμαινε ότι η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά μέλλον
είχε αποκατασταθεί, οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 έδειχναν να
απομακρύνονται, οι πληγές έκλειναν, η φτώχεια περιοριζόταν και το ελληνικό κράτος
έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία.
Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση εξάντλησαν τα
404
αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. Την άνοιξη του 1932, όμως, η κυβέρνηση
δεν μπόρεσε να αποφύγει την αναστολή της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος,
καθώς και την αναστολή εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων. Έτσι εγκαινιάστηκε μια
περίοδος ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά ζητήματα, ιδιαίτερα στις
εξωτερικές συναλλαγές, και μια πολιτική προστατευτισμού, με σκοπό την αυτάρκεια της
χώρας. Η Ελλάδα μπήκε με τη σειρά της στο χώρο της κλειστής οικονομίας, όπου οι
συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από
ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες.
Στο εξωτερικό εμπόριο κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος «κλήριγκ». Οι διεθνείς
συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση
διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και
φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών,
στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Για μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το
εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η διαδικασία αυτή, πέρα από τα αρνητικά, είχε και
θετικά στοιχεία.
Οι πιο σημαντικές επιπτώσεις, όμως, αυτών των εξελίξεων βρίσκονταν στο πολιτικό
πεδίο. Τα ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη που αναδείχθηκαν μέσα απ’ αυτές τις διαδικασίες,
προκαλούσαν την ανάδειξη και την κυριαρχία ολοκληρωτικών κινημάτων και
καθεστώτων σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Καθώς προχωρούσε η δεκαετία της κρίσης, η
δεκαετία του 1930, ολοένα και περισσότερα κράτη αποκτούσαν δικτατορικά ή φασιστικά
καθεστώτα. Η Ελλάδα δεν ξέφυγε από το γενικό κανόνα. Στις 4 Αυγούστου του 1936 ο
Ιωάννης Μεταξάς, με την ανοχή του παλατιού, προχώρησε στην κατάλυση του
κοινοβουλευτικού καθεστώτος και στην επιβολή δικτατορίας.

1. Γιατί η παγκόσμια οικονομική κρίση έπληξε την Ελλάδα;
α. Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφθασε στην Ελλάδα σε μία εποχή «ευημερίας».

β. Η ευημερία σήμαινε ότι
- η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά μέλλον είχε αποκατασταθεί,
- οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 έδειχναν να απομακρύνονται,
- οι πληγές έκλειναν,
- η φτώχεια περιοριζόταν και
405
- το ελληνικό κράτος έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και
αισιοδοξία.
2. Ποιες ήταν οι συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στην ελληνική

οικονομία;
α. Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση εξάντλησαν τα

αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα.
β. Την άνοιξη του 1932, όμως, η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αποφύγει
- την αναστολή της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος,
- καθώς και την αναστολή εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων.
γ. Έτσι εγκαινιάστηκε
- μια περίοδος ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά ζητήματα, ιδιαίτερα
στις εξωτερικές συναλλαγές, και
- μια πολιτική προστατευτισμού, με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας.
δ. Η Ελλάδα μπήκε με τη σειρά της στο χώρο της κλειστής οικονομίας, όπου οι
συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από
ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες.
3. Ποια μέθοδος κυριάρχησε στο εξωτερικό εμπόριο;
α. Στο εξωτερικό εμπόριο κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος «κλήριγκ». Οι διεθνείς

συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση
διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και
φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των
εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών.
β. Για μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα
ελλειμματικές, η διαδικασία αυτή,

- πέρα από τα αρνητικά,

- είχε και θετικά στοιχεία.
4. Ποιες ήταν οι συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στο πολιτικό πεδίο;
α. Οι πιο σημαντικές επιπτώσεις, όμως, αυτών των εξελίξεων βρίσκονταν στο πολιτικό
πεδίο.
β. Τα ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη που αναδείχθηκαν μέσα απ’ αυτές τις διαδικασίες,
προκαλούσαν την ανάδειξη και την κυριαρχία ολοκληρωτικών κινημάτων και 406
καθεστώτων σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη.
γ. Καθώς προχωρούσε η δεκαετία της κρίσης, η δεκαετία του 1930, ολοένα και
περισσότερα κράτη αποκτούσαν δικτατορικά ή φασιστικά καθεστώτα.
δ. Η Ελλάδα δεν ξέφυγε από το γενικό κανόνα. Στις 4 Αυγούστου του 1936 ο Ιωάννης
Μεταξάς, με την ανοχή του παλατιού, προχώρησε στην κατάλυση του κοινοβουλευτικού
καθεστώτος και στην επιβολή δικτατορίας.

Ε. ΟΡΙΣΜΟΙ
1. Περίοδος «ευημερίας» (1928-1932): σήμαινε ότι η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα
καλύτερο μέλλον είχε αποκατασταθεί, οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920
έδειχναν να απομακρύνονται, οι πληγές έκλειναν, η φτώχεια περιοριζόταν και το
ελληνικό κράτος έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση.
2. Οικονομική κρίση του 1932: ήταν η κατάσταση στην οποία περιήλθε η ελληνική
οικονομία, όταν, την άνοιξη του 1932, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι δεν μπορούσε
πλέον να αποφύγει την αναστολή της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος,
407
καθώς και την αναστολή εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων, επειδή είχαν
εξαντληθεί τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα από τις προηγούμενες
προσπάθειες της κυβέρνησης να αποφύγει η Ελλάδα τις συνέπειες της διεθνούς
οικονομικής κρίσης.
3. Κρατικός παρεμβατισμός: είναι η παρέμβαση του κράτους σε όλους τους τομείς της
οικονομίας, δηλ. στην παραγωγή, την επεξεργασία και εμπορία των προϊόντων
(πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής τομέας της οικονομίας, αντίστοιχα) και
ρύθμιση της λειτουργίας τους.
4. Προστατευτισμός: είναι πολιτική πρακτική κατά την οποία το κράτος, η κυβέρνηση,
παίρνει μέτρα για να προστατεύσει την εγχώρια οικονομία. Είναι αυτονόητο ότι με τον
τρόπο αυτό το κράτος παρεμβαίνει στην οικονομία.
5. Αυτάρκεια οικονομική: είναι η οικονομική κατάσταση ενός κράτους ή μιας κοινωνίας,
κατά την οποία το μεγαλύτερο μέρος των αναγκών καλύπτεται από την εγχώρια
παραγωγή.
6. Κλειστή οικονομία: η κατάσταση της οικονομίας (γενικά), κατά την οποία οι
συναλλαγές καθορίζονται περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από
ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες, εξαιτίας του ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού και
προστατευτισμού με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας.
7. Κλήριγκ: είναι μια μέθοδος διακανονισμού των συναλλαγών σχετικά με το εξωτερικό
εμπόριο. Σύμφωνα με το κλήριγκ οι συναλλαγές δεν γίνονται με βάση το μετατρέψιμο
συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς
ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίζουν την αξία των εισαγωγών με την
αντίστοιχη αξία των εξαγωγών στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Για μια χώρα όπως
η Ελλάδα, που οι συναλλαγές της με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η
μέθοδος αυτή είχε και θετικά και αρνητικά στοιχεία.

1. Η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο έναρξης της
μεγάλης κρίσης.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 408
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
2. Ποιες προσπάθειες κατέβαλε η ελληνική οικονομία για την αποτροπή της

κρίσης και ποια υπήρξαν τα αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Τι γνωρίζετε για τη μέθοδο διακανονισμού «κλήριγκ»;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 409
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
4. Ποιες υπήρξαν οι συνέπειες της μεγάλης οικονομικής κρίσης στο πολιτικό

πεδίο;
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Πώς εκδηλώθηκε στην Ελλάδα η «κρίση του 1932» και ποιες ήταν οι
επιπτώσεις της στο οικονομικό πεδίο; (Εξετάσεις 2006)
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________ 410
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________

6. Να παρουσιάσετε τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης του 1929-32 στο

εξωτερικό εμπόριο και στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, σε συνδυασμό με τις
γενικότερες διεθνείς εξελίξεις. (Επαναληπτικές 2012)
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________ 411
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

ΕΠΙΛΟΓΗΣ
1. Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφτασε στην Ελλάδα σε μια εποχή ευημερίας.
Ποια από τις ακόλουθες προτάσεις δεν αποδίδει το νόημα της παραπάνω
διαπίστωσης;
α. η επίτευξη μιας ισχυρής δυναμικής, που απέτρεψε τις σημαντικές πολιτικές, θεσμικές
και οικονομικές πρωτοβουλίες της τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου
β. η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά
μέλλον
γ. η απομάκρυνση των σκοτεινών εποχών της δεκαετίας του 1920 412
δ. το κλείσιμο των πληγών και ο περιορισμός της φτώχειας
2. Η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αποφύγει την αναστολή της

μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος και την αναστολή της
εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων:
α. την άνοιξη του 1932

β. το καλοκαίρι του 1932
γ. στα τέλη του 1932
δ. στις αρχές του 1933
3. Τι από τα ακόλουθα δε συνέβη στην ελληνική οικονομία μετά την κρίση του
1932;
α. η εγκαινίαση μιας περιόδου ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά

ζητήματα
β. οι ελλειμματικές εξωτερικές συναλλαγές της Ελλάδας με το εξωτερικό
γ. η τοποθέτηση της Ελλάδας στο χώρο της κλειστής οικονομίας
δ. ο καθορισμός των συναλλαγών περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά
από ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες
4. Ποιο από τα ακόλουθα δεν προσδιορίζει χαρακτηριστικά την μέθοδο

διακανονισμού «κλήριγκ»;
α. κυριάρχησε προοδευτικά ως μέθοδος στο εξωτερικό εμπόριο

β. οι διεθνείς συναλλαγές γίνονταν με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα
γ. οι διακρατικές συμφωνίες που λάμβαναν χώρα στα πλαίσια της μεθόδου κλήριγκ
κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίζουν την
αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών
δ. για την Ελλάδα η διαδικασία αυτή πέρα από τα αρνητικά είχε και θετικά στοιχεία

1. Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποστρέψει την κρίση του 1932
Σ Λ
εξάντλησε τα αποθέματά της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα.
2. Τα ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη που αναδείχτηκαν μέσα από τις νέες οικονομικές
Σ Λ
διαδικασίες προκαλούσαν την ανάδειξη και την κυριαρχία ολοκληρωτικών κινημάτων
και καθεστώτων σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη.
3. Την άνοιξη του 1932 η κυβέρνηση της Ελλάδας δεν μπόρεσε να αποφύγει την αναστολή
Σ Λ
της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος. (Επαναληπτικές 2011)
413
4. Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση του 1932
Σ Λ
εξάντλησαν τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. (Εξετάσεις 2016)

1. Κλήριγκ:
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________ 414
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________________


1. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις κι αντλώντας στοιχεία από το
παρακάτω παράθεμα:
α. να παρουσιάσετε τις προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να
αποτρέψει την οικονομική κρίση.
β. να αναλύσετε τη σχέση ανάμεσα στον κρατικό προστατευτισμό στο
οικονομικό επίπεδο και στον ολοκληρωτισμό στο πολιτικό επίπεδο.
Η προστασία της βιομηχανίας δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά μέσο για τη βελτίωση
των συνθηκών του δημοσίου ταμείου. Και όμως, αυτή η ταμιευτική και 415
συναλλαγματική επιδίωξη του κράτους επενεργούσε προστατευτικά πάνω στην
βιομηχανία. Παράλληλα, τα ταμιευτικά κίνητρα επέφεραν την όλο και
μεγαλύτερη παρέμβαση του κράτους στην οικονομία.
Τα μέτρα του 1931-1932 παρέδωσαν τα ηνία της εθνικής οικονομίας στα
χέρια του κράτους των οργάνων του. Η δραχμή υποτιμήθηκε, το συνάλλαγμα
δεσμεύθηκε, οι εισαγωγές περιορίσθηκαν ποσοτικά, οι δασμοί
πολλαπλασιάστηκαν. Ολόκληρο το πολύπλοκο αυτό σύστημα για την εξασφάλιση
της διεθνούς και εσωτερικής ισορροπίας και της αξιοπιστίας του ελληνικού
κράτους κατέληξε αφενός στο να ανεβάσει τη δασμολογική προστασία συνολικά
γύρω στο 50% - 100% της αξίας επί των εισαγόμενων και αφετέρου να
αποκλείσει ρητά την εισαγωγή ορισμένων ειδών ή πέρα από ορισμένες
ποσότητες. Η εξέλιξη αυτή μετά το 1932 επιβεβαίωσε ότι στην Ελλάδα ο
κεντρικός άξονας του σχηματισμού της εγχώριας αγοράς και παραγωγής ήταν το
κράτος. Οι κρατικές πρωτοβουλίες ήταν αυτές που άνοιξαν με συνέπεια, έστω
και έμμεσα, το δρόμο προς τη βιομηχανική ανάπτυξη. Μόνο που, εξαιτίας του
εξαρτημένου χαρακτήρα της ελληνικής κοινωνίας, η εκβιομηχάνιση παρέμεινε
οργανικά εξαρτημένη από το κράτος, δεν απομακρυνόταν από αυτό, αλλά
περιφερόταν μόνιμα γύρω του. Οι Έλληνες επιχειρηματίες δεν μπορούσαν να
αναπτυχθούν χωρίς την κρατική υποστήριξη και στη συνέχεια πάντως
παρέμειναν οργανικά εξαρτημένοι.
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,

το. ΙΕ’, σσ. 338-340
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 416
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

2. Με βάση το κείμενο που σας δίνεται και τις ιστορικές σας γνώσεις να
παρουσιάσετε τους λόγους για τους οποίους η περίοδος 1928-1932
χαρακτηρίζεται ως περίοδος ευημερίας.
Η κυβέρνηση Βενιζέλου, παρά την ιδιαίτεραν μέριμνα που επέδειξαν προς

ενίσχυσιν της γεωργικής παραγωγής, δεν παρέλειψε να προνοήση διά το
εμπόριον, την βιομηχανίαν και την ναυτιλίαν. Διά σειράς εμπορικών συμβάσεων,
τας οποίας υπέγραψε με όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, συμπεριλαμβανομένης και της
Σοβιετικής Ενώσεως, εφρόντισε να αυξήσει τας εισαγωγάς μας και να τονώση
την κίνησιν της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας, ώστε οι συναλλαγματικοί πόροι 417
από τας εξαγωγάς και την ναυτιλίαν να φθάνουν εις επίπεδα τοιαύτα που να
μειωθή σημαντικώς το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών. Μέτρα
προστατευτικά ελήφθησαν και διά την βιομηχανίαν, ώστε η εγχώριος
βιομηχανική παραγωγή να καταστή ικανή να ανταποκριθή εις τας ελληνικάς
ανάγκαςμ περιοριζομένου του όγκου των εισαγωγών.
- Γρηγόρης Δαφνής, Η Ελλάς

μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940,
τόμος δεύτερος, Κάκτος, Αθήνα 1997,
σ. 91
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________ 418
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________

ΒΟΗΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ&#39; ΛΥΚΕΙΟΥ (Α&#39; ΜΕΡΟΣ) - ΚΕΤΣΕΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

ΒΟΗΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ&#39; ΛΥΚΕΙΟΥ (Α&#39; ΜΕΡΟΣ) - ΚΕΤΣΕΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΣ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΒΟΗΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ&#39; ΛΥΚΕΙΟΥ (Α&#39; ΜΕΡΟΣ) - ΚΕΤΣΕΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

14. ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ 264

Αφιερώνω αυτό το βιβλίο σε σένα,

1830 – 1910 → Σε ποιους αιώνες βρισκόμαστε; …………………………

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

ii. ΜΑΘΑΙΝΩ ΑΠΑΝΤΗΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α) Η Ελλάδα δεν ήταν μόνο φτωχή, με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές. Ήταν

α) Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15(1828) σε 43(1911) κατοίκους στο

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

2. Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν μεταξύ:

α. 12 (1828) και 45 (1911) κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο

3. Ο ναυτικός αποκλεισμός από τους Αγγλογάλλους κατά τη διάρκεια του

α. κρίση στην εσωτερική πολιτική του νέου ελληνικού κράτους

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

4. Τα περιφραγμένα περιβόλια του ελληνικού χώρου βελτίωναν αισθητά την εικόνα

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Ι. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ

Οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

2. Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις σχετικές

Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην Ιστορία του

Διαδικασία Αστικής Συγκέντρωσης. Μετανάστευση

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

- Το αποδημητικό ρεύμα κατευθύνεται αρχικά προς την Κωνσταντινούπολη και

- Για τις Η.Π.Α. μεταναστεύουν 376.000 κάτοικοι, ενώ 390.000 προστίθενται

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

1830 – 1890 περ. → Σε ποιον αιώνα βρισκόμαστε; ……………

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Πολλές δεκαετίες, μετά την ανεξαρτησία της, η Ελλάδα εξακολουθούσε να μοιάζει

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

ii. ΜΑΘΑΙΝΩ ΑΠΑΝΤΗΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α. Πολλές δεκαετίες, μετά την ανεξαρτησία της, η Ελλάδα εξακολουθούσε να μοιάζει

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

3. Τι γνωρίζετε για την εμφάνιση της «Μεγάλης Ιδέας»;

4. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις από την εμφάνιση της «Μεγάλης Ιδέας»;

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

4. Τι γνωρίζετε για τη δημιουργία ισχυρών κέντρων ελληνισμού έξω από τα

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

α. θυμίζουν κατά πολύ τις αντίστοιχες της Δύσης

2. Οι δρόμοι της μετανάστευσης στην Αμερική άνοιξαν:

α. στα μέσα του 19ου αιώνα

α. πρόσφερε οικονομικές προοπτικές ιδιαίτερα θετικές για το ελληνικό κράτος

4. Η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων Ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό

α. ενίσχυε την πεποίθηση ότι το υπάρχον κράτος χρειάζεται περαιτέρω οικονομική

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Επιμέλεια: Κετσετζόγλου Νίκος -Φοιτητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας- Τηλ.: 6971851164

Ι. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ

«Η απόσταση ανάμεσα στις χώρες της ταχείας εκβιομηχάνισης και την

ΒΟΗΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ (Α' ΜΕΡΟΣ) - ΚΕΤΣΕΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΣ

ΒΟΗΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ (Α' ΜΕΡΟΣ) - ΚΕΤΣΕΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΣ

ΒΟΗΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ (Α' ΜΕΡΟΣ) - ΚΕΤΣΕΤΖΟΓΛΟΥ ΝΙΚΟΣ