KASAYSAYAN_NG_DULA Kahulugan ng dula
Bago natin talakayin ang kasaysayan ng dulang
Pilipino, makabubuti sigurong alamin muna natin ang
kahulugan ng dula o drama. Ito ay nag- ugat sa salitang
Griyego na ayon sa diksyonaryo, ang ibig sabihin ay
pampanitikang komposition na nagkukuwento sa
pamamagitan ng wika at galaw ng mga aktor. Ayon sa
mga mananalaysay, ang dula o drama ay maaaring
ipaliwanag sa dalawang paraan.
Sa isang dako, ang tunay na drama ayon kay
Sebastian ay nagsimula noong mga unang taon ng
pangungupkop ng mga Amerikano. Idinagdag pa ni
Tiongson na ang drama ay binubuo ng tanghalan, ibat-
ibang kasuotan, skripto, "characterisation", at "internal
conflict." Ito ang pangunahing sangkap ng tunay na
drama ayon sa banyagang kahulugan. Sa kabilang dako,
ayon sa mga librong kinunsulta ko, ang drama ay drama
kahit wala ang mga sangkap na nabanggit. Ito ang
dramang Pilipino. Ayon pa rin kay Tiongson, memises
ang pangunahing sangkap ng dulang Pilipino. Memises
ay ang pagbibigay buhay ng aktor sa mga pangaraw-
araw na pangyayari sa buhay ng mga Pilipino. Ito rin ang
malaking pagkakaiba ng banyaga sa Pilipinong dula.
Inilalarawan sa tunay na Pilipinong dula, ang mga
pangarap ng bansa. Dito ipinapakita ang mga
katutubong kultura, paniniwala, at tradisyon.
Ikinukuwento rin ang paghihirap at pagpupunyagi sa
buhay ng mga katutubong Pilipino. Dito rin mamamalas
ang ibat-ibang anyo ng kanilang pamahalaan at uri ng
lipunan. Samakatuwid, ang tunay na dulang Pilipino ay
nagbibigay ng mas malawak na pang-unawa sa
kulturang Pilipino at nagbibigay ng kasagutan sa mga
pangangailangan ng mga Pilipino. Higit sa lahat, ito'y
nagsisilbing gabay para sa kabutihan ng mga
mamamayang Pilipino.
Ang kasaysayan ng dulang Pilipino ay isinilang sa
lipunan ng mga katutubong Pilipino bago pa dumating
ang mga dayuhang mananakop. Ayon kay Casanova, ang
mga katutubo'y likas na mahiligin sa mga awit, sayaw at
tula na siyang pinag-ugatan ng mga unang anyo ng dula.
Ang mga unang awitin ay nasa anyo ng tula. Ang mga
katututbo rin ay mayaman sa epikong bayan na
kalimita'y isinasalaysay sa pamamagitan ng pag-awit.
Ang mga awit, sayaw, at ritwal ay karaniwang ginaganap
para sa pagdiriwang ng kaarawan, binyag, pagtutuli,
ligawan, kasalan, kamatayan, atbp. Bago dumating ang
mga dayuhang mamnanakop, ay mayroon ng ilang anyo
ng dula ang mga katutubong pilipino.
1. Dula
Ito ay hango sa salitang Griyego na “drama”
na nangangahulugang gawin o ikilos.
Ang layunin ng dula ay makapag bigay aliw sa
mga manonood.
Sinasabi ring ang dula ay isang uri ng sining na
may layuning magbigay ng makabuluhang
mensahe sa manonood
Ang Dula – ito ay isang paglalarawan ng buhay na
ginaganap sa isang tanghalan
Ang Dula ay isang uri ng panitikang ang pinakalayunin ay
itanghal sa tanghalan. Mauunawaanat matutuhan ng
isang manunuri ng panitikan ang ukol sa isang dula sa
pamamagitan ng panonood. Gaya ng ibang panitikan,
ang karamihan sa mga dulang itinatanghal ay hango sa
totoong buhaymaliban na lamang sa iilang dulang likha
ng malikhain at malayang kaisipan. Lahat ng itinatanghal
na dula ay naaayon sa isang nakasulat na dula na
tinatawag na iskrip.
Panahon ng Katutubo
Karamihan sa mga panitikan nila’y yaong
mga pasalin-dila gaya ng mga bulong, tugmang-
bayan, bugtong, epiko, salawikain at awiting-
bayan na anyong patula; mga kwentong-bayan,
alamat at mito na anyong tuluyan at ang mga
katutubong sayaw at ritwal ng babaylan bilang
pinakaunang anyo ng dula sa bansa.
Mga Katutubong Dula
Bikal at Balak Karilyo Bayok at Embayoka
Kasayatan Dallot Pamanhikan Dung-aw
Hugas Kalawang Dalling-Daling
Panahon ng Kastila
Dumating ang mga Kastila sa bansa taglay
ang tatlong 3Gs. Dumating sila na ang
pangunahing layunin ay ihasik ang
Kristiyanismo, maghanap ng ginto at upang
lalong mapabantog sa pamamagitan ng
pagdaragdag ng kanilang nasasakop. Halimbawa
sa mga ito ay ang mga uri ng dulang senakulo,
santa cruzan at tibag; tulang gaya ng mga
pasyong inaawit. Sila rin ang nagpakilala ng
konseptong maharlika o dugong bughaw sa mga
Pilipino na mababatid sa mga akdang awit na
ang mga pangunahing tauhan ay mga hari,
reyna, prinsipe at prinsesa – isang patunay ang
awit na Florante at Laura ni Balagtas at mga
dulang duplo at karagatan.
•Moro-Moro •Senakulo •Karagatan •Duplo
•Salubong •Paglakad ng Estrella at ng Birhen
•Pinetencia •Carillo •Puteje •Juego de Prenda
•Bulaklakan •Pananapatan •Moriones •Dalit
Alay (Flores de Mayo) •Pangangaluluwa
•Panunuluyan •Tibag •Santakrusan
•Papuri/Putong
Panahon ng Amerikano
Patuloy na pumailanlang ang mga tema ng
nasyonalismo at pagmamahal sa bayan sa lahat
ng anyo ng literatura sa panahon ng pagdating
ng mga Amerikano. Sa panahon ring ito ay
sumiklab ang mga pelikula.
Mga Dula Sa Panahon ng Amerikano
•Sarsuwela •Dula sa Makabagong Panahon
•Dulang Pantanghalan na may iba’t ibang tema
•Dulang Musikal
Panahon ng Hapon
Sa panahong ito, bumagsak ang dulang seryoso
at tinangkilik ang mga pelikula ng Amerikano na
katatawanan, awit at sayaw.
Mga dula sa Panahon ng Hapon
•Legitimate- ay binibuo ng mga dulang
sumusunod sa kumbensyon ng pagsusulat at
pagtatanghal
•Illegitimate- ay mas kialla sa tawag na
stageshows
Kasalukuyang Panahon
Sa kasalukuyang panahon, mas umunlad,
maraming nagbago at marami na tayong iba't-
ibang dula gaya ng panradyo,pantelebisyon at
pampelikula. Sa panahong ito, ang mga dula ay
itinatanghal sa mas malalaking entablado at
aktwal nang napapanood ng mga tao.
Bahagi ng Dula
1. Yugto – ito ang bahaging pinanghahati sa
dula. Inilalahad and tabing bawat yugto upang
makapagpahinga ang mga natatanghal gayon
din ang mga nanonood.
2. Tanghal – kung kinakailangang magbago and
ayos ng tanghalan, ito ang ipinanghahati sa
yugto
3. Tagpo – ito ang paglabas masok ng mga
tauhang gumaganap sa tanghalan
Mga Uri ng Dula:
1. Trahedya- nagwawakas sa pagkasawi o
pagkamatay ng mga pangunahing tauhan
2. Komedya - ang wakas ay kasiya-siya sa mga
manood dahil nagtatapos na masaya sapagkat
ang mga tauhan ay magkakasundo
3. Melodrama – kasiya-siya din ang wakas nito
bagamat ang uring ito’y may malulungkot na
bahagi
4. Parsa – ang layunin nito’y magpatawa at ito’y
sa pamamagitan ng mga pananalitang
katawatawa
5. Saynete – mga karaniwang ugali ang pinaksa
ditto
1. Parsa Katangian:
a. Nagdudulot ng katatwanan sa mga
tagapanood
b. Gumagamit ng eksaheradong pantomina,
pagbobobo(clowning), mga nakakatawa,
nakatutuwa, komikong pagsasalita na
karaniwang isinasagawa sa mabilisan at di
akmang layunin at si pagkakaunawaan.
c. Ang mga sitwasyon ay di makabuluhan.
d. Nagbibigay o nagpapakita sa ugali ng tao na
walang kontrol.
2. Komedya Katangian:
a. Naglalahad ng isang banghay sa sitwasyong
nakahihigit kaysa parsa, higit na seryoso at
kapani-paniwala, ngunit hindi naman sobra.
b. Ang mga tauhan ay makikita sa lipunan ng
mga indibidwal; maaaring sila’y pagtawanan o
makitawa sa kanila na may pansin sa kanilang
kalagayan o suliranin.
 c. Isang dramatikong epekto na humihikayat sa
pagbabago ng lipunan, sapagkat ito ay tunay na
salaming sosoyal.
3. Melodrama Katangian:
a. Tumutukoy hindi lamang sa kawili-wiling
misteryo, ngunit maging sa mga dulang may
mapuwersang emosyon o damdamin na puno
ng mga simpatetikong mga tauhan.
b. Karaniwang gumagamit ng poetikong
katarungan at humihikayat ng pagkaawa para sa
mga propagandista at pagkamuhi para sa mga
antagonista.
c. Ito’y umaabot at sumasaklaw sa seryosong
drama o dula na tinatawag na “drama” sa Ingles
at sa tinatawag na dulang suliranin (problem
play) na patungo sa trahedya.
4. Trahedya Katangian:
a. Kumakatawan sa mga tauhan na ang lakas n
isip ay nakatuon sa kanilang kalikasan ng sariling
moralidad at sila’y nagagapi sa mga puwersa o
laban sa kanila.
b. Ayon kay Aristotle, ang ganap na trahedya ay
dapat gumagad sa mga kilos na nagkakaroon ng
awa at takot.
c. Ang pagkagapi ng trahikong protagonista ay
di maiiwasan, di matatanggap, at nagkakabunga
ng masakit na pagtanggi sa moral na
imperpeksyon o kaya sa poetikong kawalang
katarungan sa daidig.
5. Saynete Katangian:
a. Ang layunin ay magpatawa ngunit ang mga
pangyayari ay karaniwan lamang.
b. Ang mga gumaganap ay tau-tauhan at nasa
likod ng telon ang mga taong nagsasalita.
c. Ito’y mayroon ding awitin .
Mga Elemento ng Dula:
A. Banghay – binubuo ng paglalahad kaguluhan
at kakalasan ang banghay ng isang dula
1. Paglalahad – ay isng tuwiran o pakahiwatig
na panimula. Sa bahaging, ito ipinapakilala ang
mga tauhang lugar, panahon, tunggalian at ang
maaring maganap sa kabuuang aksyon
2. Ang Kaguluhan – sa bahaging ito lumilinaw at
nababago ang pagkatao ng pangunahing tauhan
gaya rin ng kanyang pakikipagtunggali sa
anumang balakid ng kanyang kinakaharap
3. Ang kakalasan – sa bahaging ito nagluluwag
ang dating masikip, at matinding pagtatagisan
ng tauhan o ng mga pangayayari
B. Tauhan – kung babatayan ang
pangkalahatang paghahati ng tauhan binubuo
lamang ito ng dalawa: ang tauhang nagbabago
habang umuunlad ang aksyon sa dula; at ang
tauhang walang pagbabago mula sa simula ng
dula hanggang sa matapos ito.
C. Diyalogo – ito ay may dalawang katangian:
una, ito ay gunagamit upang maipaalam sa
manonood o mambabasa ang mga nangyayari
na ang mangyayari pa at ang kasalukuyang
nagaganap sa isip at damdamin ng tauhan,
ikalawa, ang pagbibitiw ng diyalogo ay
kinakailangan malakas kaysa normal na
pagsasalita
Sangkap ng dula
• Tagpuan – panahon at pook kung saan
naganap ang mga pangyayaring isinaad sa dula
• Tauhan – ang mga kumikilos at nagbibigay-
buhay sa dula; sa tauhan umiikot ang mga
pangyayari; ang mga tauhan ang bumibigkas ng
dayalogo at nagpapadama sa dula
• Sulyap sa suliranin – bawat dula ay may
suliranin, walang dulang walang suliranin;
mawawalan ng saysay ang dula kung wala itong
suliranin; maaaring mabatid ito sa simula o
kalagitnaan ng dula na nagsasadya sa mga
pangyayari; maaaring magkaroon ng higit na
isang suliranin ang isang dula
• Saglit na kasiglahan – saglit na paglayo o
pagtakas ng mga tauhan sa suliraning
nararanasan
• Tunggalian – ang tunggalian ay maaaring sa
pagitan ng mga tauhan, tauhan laban sa
kanyang paligid, at tauhan laban sa kanyang
sarili; maaaring magkaroon ng higit sa isa o
patung- patong na tunggalian ang isang dula
• Kasukdulan – climax sa Ingles; dito nasusubok
ang katatagan ng tauhan; sa sangkap na ito ng
dula tunay na pinakamatindi o pinakamabugso
ang damdamin o kaya’y sa pinakakasukdulan
ang tunggalian
• Kakalasan – ang unti-unting pagtukoy sa
kalutasan sa mga suliranin at pag-ayos sa mga
tunggalian
• Kalutasan – sa sangkap na ito nalulutas,
nawawaksi at natatapos ang mga suliranin at
tunggalian sa dula; ngunit maaari ring
magpakilala ng panibagong mga suliranin at
tunggalian sa panig ng mga manonoodElemento
ng Dula
• Iskrip o nakasulat na dula – ito ang
pinakakaluluwa ng isang dula; lahat ng bagay na
isinasaalang-alang sa dula ay naaayon sa isang
iskrip; walang dula kapag walang iskrip
• Gumaganap o aktor – ang mga aktor o
gumaganap ang nagsasabuhay sa mga tauhan
sa iskrip; sila ang nagbibigkas ng dayalogo; sila
ang nagpapakita ng iba’t ibang damdamin; sila
ang pinanonood na tauhan sa dula
• Tanghalan – anumang pook na
pinagpasyahang pagtanghalan ng isang dula ay
tinatawag na tanghalan; tanghalan ang tawag sa
kalsadang pinagtanghalan ng isang dula,
tanghalan ang silid na pinagtanghalan ng mga
mag-aaral sa kanilang klase
•Tagadirehe o direktor – ang direktor ang
nagpapakahulugan sa isang iskrip; siya ang nag-
i- interpret sa iskrip mula sa pagpasya sa itsura
ng tagpuan, ng damit ng mga tauhan hanggang
sa paraan ng pagganap at pagbigkas ng mga
tauhan ay dumidipende sa interpretasyon ng
direktor sa iskrip
• Manonood – hindi maituturing na dula ang
isang binansagang pagtanghal kung hindi ito
napanood ng ibang tao; hindi ito maituturing na
dula sapagkat ang layunin ng dula’y maitanghal;
at kapag sinasabing maitanghal dapat mayroong
makasaksi o makanood Eksena at tagpo - Ang
eksena ay ang paglabas-masok sa tanghalan ng
mga tauhan samantalang angtagpo nama’y ang
pagpapalit o ang iba’t ibang tagpuan na
pinangyarihan ng mga pangyayari sa dula.
URI NG DULANG PANTANGHALAN
Narito ang mgaDulangPantanghalanna naging
bahagi ng Kulturang Pilipino
1. Ti b a g
pagsasadula ngpaghahanap ng Krus
napinagpakuan kay Kristonina Reyna Elena
atPrinsipe Constantino.Ginaganap tuwing
Mayosa mga lalawigan ngBulacan, NuevaEcija,
Bataan, Rizal.
Isang dulang naglalarawan ngbuong buhay
hanggang samuling pagkabuhay ng
atingPanginoong Hesukristo. Angusapan ay
patula.
2. PANUNULUYAN
Prusisyong ginaganap tuwing bisperasng Pasko.
Ito ay paghahanap ng bahayna matutuluyan ng
Mahal na Birhen sapagsilang kay Hesukristo
3. Mo r o -m o r o /K o m e d y a
paglalaban ng mgaMuslim at mga Pilipinong
Kristiyano. Maymagaganda atmakukulay na
kasuotan.Ang usapan dito aypatula at
karaniwan aytotoong mataas ang tonong
mganagsasalita, laging maytaga-dikta sa mga
nag-uusap sapagkat hindi totoong naisasaulo ng
mga gumaganap
4. SARSWELA
•Dulang musikal o isang melodramang may
3yugto na ang mga paksa ay tungkol sa pag-ibig,
panibugho, paghihiganti, pagkasuklam atiba’t
iba pang masidhing damdamin.
Halimbawa ng dula trahedya
Hiblang Abo
ni Rene O. Villanueva
Pagkilala sa may-akda
 Si Rene O. Villanueva ay kasalukuyang Creative MICHAEL DE LOYOLA-Doktor
director ngPhilippine Children’s Television
Ang mga tauhan sa dulang ito ay likha ng
Foundation Inc. at ManagingDirector ng Filmag
lipunang ginagalawan sapagkat ito ay
 Napabilang sa Carlos Palanca Memorial Awards
tumutukoy sa kung papaano natiis ni Huse ang
Hall of Fame noong 1995
magtagal ng nag-iisa sa silid na iyon.
 Nanalo ng mga pambansang patimpalak
panliteratura, gaya ng Cultural Center of the
Tagpuan o Panahon
Philippines Playwriting Contest, CCPLiterary
Ang tagpuan ay sa isang silid sa institusyon ng
Grants at Palihang Aurelio Tolentino
abandonadongmatatand; isang abuhing silid.
DramaCompetition
Inaamag ang mga sementongdingding.
Nagsisimula ng mabakbak ang pintura ng silid.
Ang Dulang TRAHEDYA ay isang uri ng dula na
Nilalaman o Balangkas ng mga Pangyayari
kung saan ang simula ng kuwento hanggang sa
wakas nito ay humantong sapagkasupil ng
Istilo ng Pagkakasulat ng Akda
pangunahing tauhan o bayani sa kwento.
Sa istilo ng pagkakasulat, ang may-akda ay
gumamit lamang ng mabababaw na salita.
Bukod doon ay gumamit din ang may-akdang
Layunin ng may-akda
“Flash back”. Ginamit niya ito upang
maunawaan at malaman ng mga mambabasa
Layunin ng may-akda na ipabatid sa
kung paano naging mapoot ang pagtira ni Huse
mambabasa na ang matatanda ay dapat nating
sa silid sa institusyon ng abandonadong
alagaan dahil sila ang nagkalinga saatin noong
matatanda.
tayo ay bata pa.
Buod
Nais ding ipabatid sa atin ng may-akda na ang
Lugmok na nakaupo si HUSE 70, sa silya. Nag-
buhay ay mayhangganan kaya hangga’t maaga
iisa. Nakapako angtingin sa sahig. Binabaybay
ay dapat nating gawin kung anoman ang ating
ng lipaking palad ang hilatsa ng puluhan
dapat gawin at hangga’t maaga pa ay itama
nglumang tungkod.Naglalakbay ang tingin sa
natinan gating pagkakamaling nagawa.
mga bakanteng kama. Babalong samata ang
luhang hindi malaglag-laglag. Mapupuna mo sa
Tema o Paksa ng Akda
mga kilos niHuse na naaalala niya ang mga
kasama niya sa silid na iyon atmahahalata mo
Kung ako ang tatanungin sa aking palagay ang
din na siya ay nalulungkot dahil sa mga
dulang ito ayisang dulang makatotohanan
nangyayarinoon. Naalala niya ng una niyang
sapagkat ang ilan sa mgapangyayari o eksena
makaharap si MISIS SALVACION sa opisina nito.
dito ay nagaganap ngayon sa atin.
Paulit-ulit siyang tinanong nito tungkol sa
kanyang pagkatao. Nang umupo si Huse sa silya
Mga Tauhan/Karakter sa Akda
na nakaharap sa mesa ay biglaniyang naalala
ang tatlong matanda na kanyang kasama.
Ang mga tauhan dito at ang mga nagsiganap ay
sina:
Sa dilim,muling mabubuhay ang ala-ala. Isa-
VENCHITO GALVEZ-Huse (mananalaysay, 70)
isang papasok sina, BLAS, 70;SOTERO, 75; at
BRUNO PUNZALAN-Blas (dating manggagawa,
PEDRO, 72. Aayusin ng tatlo ang kanilang
70)
higaan.Makikita dito na si Sotero ay
JOE GRUTA-Sotero (dating magsasaka, 75)
nangungulila sa kanyang bunsong anak nasi
PEANUTS RIGONAN-Pedro (dating magsasaka,
VICTORIA. Gabi-gabi ay napapanaginipan ni
72)
Sotero si Victoria. Ang kanyang na si Victoria ay
GINNIE SOBRINO-Misis Salvacion hindi na niya nakita simula ng siya
makulong.Ang apat na matanda ay laging
nagtatalo. Ito ay dahil kay Sotero. Hindi pa rin
matanggap ni Sotero na ang kanyang ay patay
na. Si Blas ay ang laging nakakasagutan ni
Sotero. Tuwing gabi na lamang kasi ay
hindimaayos ang tulog nila dahil kay
Sotero.Madaling araw ng magising si Blas.
Madilim na madilim satanghalan. Pagkaraan ng
ilang saglit habang unti-unting lumiliwanag ang
ilaw ng silid ay bumangon na si Blas upang
gisingin si Huse, Pedro,at Sotero. Habang
ginigising ni Blas si Sotero ay bumalik na naman
angkanyang pagka-ulila sa kanyang anak. Kung
anu-ano na naman angkanyang pinagsasabi.
Nang suwayin siya ni Blas na tigilan na niya
angkanyang ginagawa ay tumayo si Sotero at
sinugod si Blas gamit angkanyang natitirang
lakas. Sinakal niya si Blas, ngunit nanlaban din
naman si Blas. Inawat ni Huse ang dalawa
ngunit tinulak siya ni Blas.Mangigisay si Sotero.
Nang marinig ni Blas ang malakas na nguyngoy
ni Pedro ay doon pa lamang siya tumigil.
Lumabas si Blas upang pumuntasa misa na
ginaganap sa ibaba. Naiwan namang umiiyakl si
Pedro sasulok at lalapitan naman ni Huse ang
hindi na gumagalaw na katawanni Sotero. Nang
oras ding iyon ay namatay na si Sotero. Dinala
na siyasa ospital.
Tanggap ni Blas ang nagawa niyang kasalanan
kaya namanmaluwag sa kanyang kalooban na
hinintay ang mga pulis. Habang naghihintay sa
pulis ay nagkwentuhan muna si Huse at Blas.
Ilangsandali pa ay dumating si Misis Salvacion at
ang pulis sa kanilang silid upang dakpin si Blas.
Una ng nawala sa silid na iyon si Sotero at
sumunod si Blas. Naisip naman ni Pedro na
maglinis na lamang sila niHuse sa silid nila.
Pinapulot ni Huse kay Pedro ang mga palaspas
nanagkalat sa sahig at pinatapon ito sa labas.
Nang akmang lalabas na sapinto si Pedro ay
sinabi niya kay Huse na “Huse........paalam na”
Walang kakibo-kibo si Huse dahil ang akala niya
ay nagbibiro lamang si Pedro.Ngunit ilang saglit
pa ay dumating si Misis Salvacion sa kanilang
silid upang kamustahin siya. At ng sabihin na ni
Misis salvacion kay Huse napatay na si Pedro ay
nagulat ito at walang kaimik-imik. Pag kalabas
niMisis salvacion ay lumugmok si Huse sa mesa
at tahimik na umiyak.Wala ng nagawa si Huse
kung hindi tumingin sa tatlong higaang tiklop
ang gapok na kutson at umiyak ng umiyak.
~W A K A S~
Halimbawa ng Dulang Komedya
(Dobu Kacchiri)
Mga Tauhan:
KOTO
KIKUICHI
ISANG NAGDARAAN
KOTO : Isa akong Koto na nakatira sa pook na
ito. Ngayon tatawagin ko si Kikuichi para
konsultahin siya. Nariyan ba si Kikuichi?
KIKUICHI : Nariyan na!
KOTO : Nasaan ka?
KIKUICHI : Heto na ‘ko.
KOTO : May mahalaga akong kailangan sa iyo.
Dahil matagal na rin naman akong hindi
nakalalabas ng bahay, ang daming oras na
nakabitin sa kamay ko. Gusto kong magbiyahe
at nang makapagmasid naman ng mga tanawin.
Ano sa tingin mo?
KIKUICHI : Sa totoo lang, imumungkahi ko nga
sana sa iyo, Ekselenteng ideya.
KOTO : Ano pang hinihintay natin kung ganoon.
Maghanda ka ng sake.
KIKUICHI : Ngayon din. Nakahanda na ang bote
ng sake.
KOTO : Umalis na tayo agad. Halika na!
KIKUICHI : Nakahanda na ako.
KOTO : Ano sa palagay mo? Nagtatawanan na
siguro ang mga taong makita ang dalawang
paris natin na namamasyal at nagmamasid sa
mga tanawin. Pero ang pagbibiyahe sa bagong
lugar ang nakapagpapagaan ng pakiramdam
bukod pa sa kasayahang nalalasap mo.
KIKUICHI : Wala naman sa palagay kong mag-
iisip na para tayong gago. Kaya, kapag
nararamdamang mong gusto mong magbiyahe,
dapat lang na ilang ulit tayong magbiyahe.
Nakabubuti iyon sa inyo, Amo.
KOTO : Nasa labas na tayo ng nayon. Marahil
nasa gitna tayo ng bukirin. Ang lungkot dito.
KIKUICHI : Nasa gitna nga tayo ng bukirin.
KOTO : Kapag nasa kapatagan ako, parang
lumalawak ang aking puso at gumagaan ang
pakiramdam ko.
KIKUICHI : Gaya ng sabi mo, kasiya-siya ang
magbiyahe.
KOTO : Makinig ka! Noon ko pa gustong sabihin
sa iyo na hindi sa habambuhay ka na lamang
umaawit ng mga maiikling awit o bumibigkas ng
mga kuwento. Bakit di mo ensayuhin
ang Labanan sa Heike, ang pamosong epiko?
KIKUICHI : Gusto ko nga sanang hingin ang
tulong mo tungkol diyan. Masuwerte na lang at
ikaw mismo ang nagbukas tungkol diyan. Kung
maituturo mo sa akin ‘yan, tatanawin kong
malaking utang-na-loob.
KOTO : Ituturo ko kung ganoon. Wala rin lang
tao sa paligid, bibigkasin ko sa iyo ang isang
berso.
KIKUICHI : Sadyang kay buti mo. Sige, makikinig
ako.
KOTO : “Umabot sa krisis ang labanan sa Ichi no
Tani, at nauwi sa isang malaking giyera. Natalo
ang mga dakilang Hieke, at nagsisugod ang mga
mandirigma ng Genji—silang sabik sa
kabantugan. Parang mga trigong nagbagsakan
sa harap ng mga armas-pandigma. Kalunus-
lunos na pagdanak ng dug! Walang katapusang
kaguluhan! Putol ang baba ng ilan, at ang iba
nama’y talampakan. Sa gitna ng nakakukuliling
mga daing at pananangis, pilit pinaglalapat ang
kanilang mga sugatang talampakan sa duguang
baba,ang sugatang baba sa
duguang talampakan. Ay, kahabag-habag na
tanawin! Tatlo o apat na raang mga mandirigma
ang nagkalat sa kapatagan!…”
KIKUICHI : Kagila-gilalas palang talaga ang
epikong ‘yan. Nagagalak akong marinig.
KOTO : Halika’t pumunta tayo doon sa malayu-
layo pa. Sumunod ka sa ‘kin!
KIKUICHI : Sige lang, sumusunod ako.
KOTO : Maraming bumibigkas ng Heike, pero
wala akong alam na nakabibigkas ito nang
mainam. Kaya kailangang pag-aralan mo itong
mabuti.
KIKUICHI : Iinsayuhin kong mabuti, at inaasahan
kong tuturuan mo akong muli.
KOTO Sakali’t maitalaga ako sa posisyon ng
“Kengyo,” gagawin kitang isang “Koto”.
KIKUICHI : Napakabuti mo ngang talaga.
KOTO : Ano ‘yon? Nakakarinig ako ng alon ng
tubig. Siguro’y malapit tayo sa dagat.
KIKUICHI : Oo nga, pakiramdam ko;y dagat nga
‘yon.
KOTO : Kailangan nating tawirin ito. Anong
dapat nating gawin?
KIKUICHI : Ano nga bang dapat nating gawin?
NAGDARAAN: (Sa mga manonood) Dito lang
ako nakatira. Dahil may lalakarin ako sa kabila
ng bundok, kailangan kong magmadali. Ano
itong nakikita ko? Dalawang bulag ang
nagbabalak lumusong sa dagat. Paano kaya nila
magagawa ‘yon? TitigiI muna ako rito at
panoorin sila pansumandali.
KOTO : Halika! Maghagis ka ng bato para
matantiya natin ang lalim ng dagat.
KIKUICHI : Sige. Ayan, naghagis na ako. PLOP!
KOTO : Malalim doon.
KIKUICHI : Malalim na malalim doon.
KOTO : Subukan mo sa ibang direksiyon.
KIKUICHI : Sige. Ayan, naghagis ulit ako. CLICK!
KOTO : Mababaw doon.
KIKUICHI : Mukha ngang mababaw doon.
KOTO : Kung gayon, lumakad na tayo nang
painut-inot. Halika na!
KIKUICHI : Pero amo, teka muna sandali.
KOTO : Bakit?
KIKUICHI : Bubuhatin ko na kayo sa likod ko.
KOTO : Naku, hindi na kailangan. Basta
sumunod ka sa akin.
KIKUICHI : Pero kaya nga ako naririto para
pagsilbihan kayo. Para na rin sa kabutihan ng
aking kaluluwa. Hayaan niyo ng buhatin ko
kayo.
KOTO : Hindi, huwag na. Dahil hindi ka rin
nakakakita, baka maaksidente pa tayo.
Maghawakan na lang tayo sa isa’t isa saka
lumakad nang painut-inot.
KIKUICHI : Pero ito ang pagkakataon ko para
makatulong sa inyo. Kailangang mabuhat ko
kayo sa aking likuran.
KOTO : O sige, sige. Dahil mapilit ka, papayag
akong buhatin mo ako. Pero kailangang
maghanda na muna tayo. Ihanda mo na rin ang
sarili mo.
KIKUICHI : Salamat, nakahanda na ako.
NAGDARAAN: Mautak ang mga bulag na ‘yon.
Sinusubukan nila ang lalim ng dagat sa
pamamagitan ng paghahagis ng bato.
Masuwerte talaga akong aso. Ako ang
magpapabuhat patawid sa dagat. (Papatong
siya sa likod ni KIKUICHI).
KIKUICHI : Humawak kayong mabuti. Ngayon
sisimulan ko nang magpainut-inot sa dagat.
Sana naman hindi masyadong malalim. Ayan
nakarating na ako sa kabila. Nagawa ko ito nang
walang kahirap-hirap, at natutuwa ako’t wala
ring disgrasya.
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Hindi ko
inaasahan ang suwerteng ito. Tuwang-tuwa
ako.
KOTO : Ano Kikuichi? Nakahanda ka na ba?
Walang sumasagot? Hindi ko ito maintindihan.
Ki-ku-i-chi! Na-sa-an ka?
KIKUICHI : Na-ri-to a-ko!
KOTO : Bakit di mo pa ako buhatin patawid?
KIKUICHI : Pero kabubuhat ko lang sa inyo.
KOTO : Kabubuhat lang sa akin? Pero
naghahanda pa lang ako. Hindi mo pa ako
nabubuhat. Ang hayop na ‘yon mag-isa palang
tumawid.
KIKUICHI : (Magmamadaling tumawid sa
pinaggalingan) Kailan kayo tumawidna muli rito
Amo?
KOTO : Kailan? Aba’t walanghiya ‘tong taong
ito. Umaayaw na yata. Madali ka’t buhatin mo
na ako agad.
KIKUICHI : Hindi ko maintindihan ito. Di bale,
tatawid na lang uli ako. Kumapit na kayo sa
likod ko.
KOTO : Huwag kang magalaw.
KIKUICHI : Lalakad na ako nang painut-inot.
Mukhang napakalalim dito.
KOTO : Basta mag-iingat ka at huwag kang
masyadong magalaw.
KIKUICHI : Opo, opo. Ang lalim naman nito!
Naku, tulungan ninyo ako, saklolo!
NAGDARAAN: Nakakaaliw pagmasdan ang
kawawang mga bulag!
KOTO : Nakakapanggalit itong nangyayari sa
atin. Basang-basa na ako. Kaya nga ba tumanggi
na akong pabuhat sa iyo noong una pa.
KIKUICHI : Ipagpaumanhin ninyo. Patutuyin ko
kayo. Talaga namang nag-iingat ako, pero
natalisod ako. Patawarin ninyo ako.
KOTO : Nauunawaan kong aksidente ang
nangyari, at wala tayong magagawa roon. May
nangyari ba sa sake?
KIKUICHI : Anong sabi n’yo? Ah, ang bote ng
sake. Heto, hindi nadisgrasya.
KOTO : Giniginaw na ‘ko. Tagayan mo ako.
KIKUICHI : Sige po.
NAGDARAAN: Aba’t may isa pa pala akong
suwerte. Akong iinom noon.
KIKUICHI : Nagtatagay na po ako. Glug, glug!
KOTO : Tama na ‘yan. Mawawala rin ang ginaw
ko pag nainom ko na ito.
KIKUICHI : Sigurado, Amo.
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Ang sarap
nito!
KOTO : Ano na, Kikuichi? Bakit di mo ako
tinatagayan?
KIKUICHI : Pero katatagay ko lang po’t binigay
ko sa inyo.
KOTO : Iyon din ang akala ko, pero wala ni isang
patak ang baso ko.
KIKUICHI : Talagang hindi ko maintindihan ito.
Magtatagay uli ako Heto, pupunuin ko na ang
baso.
KOTO : Sige, bilisan mo.
KIKUICHI : Eto na. Glug, glug!
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Aba’t may
kasunod pa! Walang kasinsarap ang sakeng ito!
KOTO : Tama na ‘yan. Uminom ka rin nang
kaunti.
KIKUICHI : Puwede po ba? Salamat sa kabaitan
ninyo. Napakasarap ng sake, di po ba?
KOTO : O, bakit hindi mo pa ako tinatagayan?
KIKUICHI : Pero katatagay ko lamang po ng isang
punung baso para sa inyo.
KOTO : Akala ko nga, pero ni isang patak, wala
pa rin ang baso ko. Kamuhi-muhi kang
tarantado ka. Ni isang patak di mo man lang ako
pinatikim, kasi sinosolo mo’ng pag-inom.
KIKUICHI : Naku, hindi ganyang magsalita ang
amo ko. Bakit ko naman sosolohin ito nang
hindi inuuna ang amo ko? Mali ang akusasyon
ninyo sa akin. Nakadalawa na po kayong tagay.
KOTO : Aba’t talaga bang ginagalit mo ‘ko?
Hindi ka lang gago, dinadaya mo ‘ko at
pinalalabas na iniinom ko’ng tinatagay mo nang
di mo alam. Tagayan mo ako ulit.
KIKUICHI : Gusto ko po sana. Pero,
ipagpaumanhin ninyo! Wala na pong natira.
KOTO : Ano? Ni isang patak wala nang natira?
NAGDARAAN: (Sa mga manonood). Talagang
nakakaaliw ito. Pag-aawayin ko sila. Bang!
Bangg!
KOTO : Aray,aray ko! Aba’t sobra na ito.
Matapos mo akong agawan ng inumin, ngayon
naman may gana ka pang bugbugin ako.
KIKUICHI : Ano’ng sabi ninyo? Bugbugin?
KOTO : Sinaktan mo na ako, ulol!
KIKUICHI : Itinatabi ko lang po ang bote ng sake.
Ni hindi nakaturo sa direksiyon ninyo ang mga
kamay ko.
KOTO : A, hindi pala? At sino pang mananakit sa
akin, aber? Sino, sabi?
KIKUICHI : Aray, aray ko po! Inaakusahan n’yo
na nga ako ng kung anu-anong hindi ko naman
ginagawa, ngayon naman sinasaktan n’yo pa
ako. Bakit binubugbog ninyo ang isang walang
kasalanang katulad ko?
KOTO : Aba’t ni hindi nga nakatutok sa iyo ang
mga kamay ko.
KIKUICHI : Hindi nakatutok? Sinong nanakit sa
akin? Magsalita kayo,sino pa?
KOTO : Aray, aray ko! Kikuichi, ano ba? Bakit mo
ba ako sinasaktan?
KIKUICHI : Nasa binti ko ang mga kamay ko.
KOTO : Nasa binti mo? Kaninong mga kamay
ang sumuntok sa akin?
KIKUICHI : Aray, tama na! Huwag ninyong
abusuhin ang inosenteng tulad ko. Amo.
KOTO : Ano? Abusuhin?
KIKUICHI : Ano pa nga bang ginagawa ninyo?
KOTO : Ni hindi nga dumadapo ang mga kamay
ko sa iyo.
KIKUICHI : Di dumadapo? Kung gayo’y sinong
nanununtok sa akin?
KOTO : Aray, ano ka ba?
KIKUICHI : Aray ko po, tama na!
NAGDARAAN: Nakakatuwa talaga ito. Paiikutin
ko sila sa iba’t ibang pakana. Pero, teka! Aba’t
tinutuluyan na nilang magsuntukan.Delikado pa
ang manatili pa rito. Kailangang makaalis na ako
habang may araw pa.
KOTO : Nauubos nang pasensiya ko. Hindi kita
patatakasin lintik ka!
KIKUICHI : Bakit ako sinasaktan?
SILANG DALAWA: A-a-ray….
KIKUICHI : Ikinahihiya ko kayo Amo. Hawak ko
na kayo ngayon. Nagpapanggap lang pala
kayong mabait. Santo-santito!
KOTO : Huwag, sandali lang! Matapos mo akong
bugbugin, tatakbuhan mo ako. Wala bang ibang
tao rito? Hulihin n’yo siya, hulihin n’yo! Huwag
n’yo siyang patatakasin!
Halimbawa ng Dulang Trahedya
MOSES, MOSES
(Ni Rogelio R. Sikat)
Mga Tauhan:
Regina Calderon, 48, balo, isang maestra
Tony, panganay niyang anak, estudyante
Aida, 18, anak niyang babae, estudyante
Ben, 16, bunso, estudyante
Ana, 46, matandang dalaga, kapatid ni Regina
Ang Alkalde
Ang Konsehal
Mga Pulis
Panahon: Kasalukuyan
Tagpo:
“Apartment” sa lungsod sa Rizal, sa isang
komunidad na masasabing “middle class”.
Maraming bagong bahay dito, nakatayo sa mga
loteng nabili sa murang presyo noong unang
bahagi ng 1950 at ngayo’y nagkakahalaga na
nang malaki sa pamilihan ng lupa. Tahimik dito,
malayo sa daanan na pampasaherong sasakyan,
mapuno at mahalamang hindi katulad ng ibang
subdibisyon. Aspaltado ang malilinis na kalsada
at may ilaw na mercury ang mga poste.
Karaniwan nang ang naninirahan dito ay mga
empleado ng gobyerno.
Sa sala at sa komedor ng apartment na ari ni
Mrs. Calderon mangyayari ang dula. Isa sa apat
na pinto, malaki-laki rin ang apartment na ito,
putiang pinta, yari sa mahuhusay na materyales,
at sa unang malas pa lamang ay mahihinuha
nang inilalaan sa mga makapagbabayad ng
mataas. May pinto sa may sala, kanan, kaharap
ng gate, at sa kaliwa, sa may kusina. Luma na
ngunit maayos pa ang mga kasangkapan parang
inilipat mula sa isang lumang bahay. Sa sala ay
may isang set ng upuan na nakatuntong sa isang
alpombrang bumabagay sa pulang sahig; sa
likod nito, kabinet ng mga libro na
kinapapatungan ng isang flower vase, isang
nakakwadrong retrato ng isang nakangiting
dalaga na napaliligiran ng maliit at animo’y
naglalarong mga piguring duwende at isang
lampshade. May telebisyon sa sulok, malapit sa
nakukurtinahang bintanang salamin.
Sa dingding na binarnidang plywood, nakasabit
ang isang pares ng nairolyong pinturang
Hapones: mga lumilipad na tagak sa ibabaw ng
maiitim at payat na tangkay at mga dahon ng
kawayan. Sa gitna, likuran, may hagdanang
paakyat sa mga silid-tulugan, puti ang mga
barandilya nito at sa itaas palapag, sa ding-ding,
ay nakasabit ang isang pandekorasyong
seramiko na kinatitikan, na mga letrang
Gotiko, ng mga salitang GOD BLESS OUR HOME.
Sa silid-tulugan, kaliwa ay may isang mesang
paayon ang ayos at napapaligiran ng anim na
silyang may matataas na sandalan. May kabinet
sa likod ng mesa-lalagyan ng mga plato,
kubyertos, mga itinatanging kasangkapan na
ang paggamit ay karaniwan nang inilalaan ng
mga may-bahay sa mga espesyal na okasyon…
Nandito rin ang ilang de-latang pagkain at mga
boteng gamot. Nakapatong sa kabinet ang isang
bentilador. Di kalayuan sa mesa, malapit sa
lababo, ay may isang repriheradora. Sa
kabuuan, maayos at masinop ang apartment.
May mga alas-otso na ng gabi. Bukas ang ilaw sa
sala. Nakaupo si Ben sa sopa, taas ang
pinagsaklit na paa at tila yogang nagbabasa ng
isang magasin. Nakakorto siya at iskiper na puti.
Mahahaba ang kanyang biyas at sa katabaa’y
may pagkabalingkinitan pa. Mahaba ang
kanyang buhok, tulad ng uso sa mga tin-edyer
ngayon, at may kakisigan siya.
Bukas din ang daylight sa silid-tulugan. Nakaupo
si Regina sa kabisera ng mesa at umiinom ng
kape. Sa kabilang dulo, nagpupunas ng kutsara
ang kapatid niyang si Ana. Magkahawig sila,
bagama’t maraming salit na puting buhok si
Regina. Nakaputi siyang damit-pambahay, tila
isang roba na itinali sa harap, hanggang siko ang
maluwang na manggas at hanggang sakong ang
laylayan. Nakapusod siya, laylay ang ilalim ng
mga mata, larawan ng isang babaing pinatigas
ng mga hirap na pinagdaanan. Nakabulaklaking
pambahay si Ana, may pagkamasayahin ang
mukha, nguni’t ngayo’y tila nag-aalala.
ANA : (habang nagpupunas) Kumusta ang
hiningi mong bakasyon, Regina?
REGINA: (ibig magmalaki, nguni’t walang sigla)
Binigyan ako, puwede ba nila akong hindi
bigyan.
ANA : Dapat naman. Sa buong pagtuturo mo’y
ngayon ka pa lang magbabakasyon, ano?
REGINA: Ikalawa na ito. Noong mamatay ang
ama nina Aida, saka ngayon. Pupuwede akong
hindi pumasok kahit ilang buwan pa suguro,
kahit isang taon. Marami akong naiipong
bakasyon.
ANA : Biro mo namang mahigit na
dalawampung taon ka na yatang nagtuturo.
Noong dalaga ka pa, hindi ba? Pwede ka nang
magretiro.
REGINA: (sasandal) Sayang naman kung hindi ko
matatapos ang aking serbisyo. Pero hindi ako
papasok hangga’t hindi gumagaling si Aida.
ANA : Kung sabagay, kaya ko naman siyang
alagaan. (Aayusin ang salansan ng kutsara). Ano
nga pala ang sabi-sabihan sa eskwela? Siguro’y
alam nila ang nangyayari?
REGINA: (pauyam) Alam. Pero ano ba ang
maaasahan mo sa mga walang prinsipyong tao?
ANA : Sinabi mong tuloy rin ang demanda?
REGINA: (tatayo, lalakad sa repriheradora
upang kumuha ng inumin) Oo. Bakit hindi ko
itutuloy? Kahit ano pa nga ang kanilang sabihin.
Dapat nga raw magdemanda, sobra naman daw
talaga ang ginawa kay Aida, pero…
ANA : Nakapag-aral si Aida doon. Kilala siguro
nila.
REGINA: (habang pabalik sa kabisera, dala ang
baso ng inumin) ang dipirensiya nga lang daw,
“mayor” itong kalaban ko. Ano sa akin kung
“mayor”? ngayon ba’t “mayor” siya’y libre na
ang kanyang anak? Wala raw mangyayari. Iba
raw ang malakas ang nasa poder. Baka raw lalo
pa tayong perwisyuhin.kababata pa’y wala nang
prinsipyo! Mga bagong tapos pa ng
kolehiyo, mabuti pa iyong “ assistant principal”
namin, matapang. Ang sabi’y “Ituloy mo, Mrs.
Calderon, ‘you should really teach those people
a lesson.”
ANA : (galit) Ituloy mo nga. Regina, nang
madala. Sobra nang talaga ang anak ng “mayor”
na iyan! Ang kailangan talaga riyan ay
bitay.(Tatayo, ililigpit sa isang lalagyan ang mga
kutsara, pahablot na dadampot ng isang
basahan.) Tutal, bitay din siguro ang ibibigay sa
lalaking iyan. (Tatayo si Regina, tila nag-iisip na
maglalakad-lakad sa sala. Mapapansin niya si
Ben na ngayo’y nakadapa at nagkukuyakoy ang
paa sa hanging nagbabasa).
REGINA: Napakain mo na’ng aso, Ben?
BEN : (pagak ang boses, di iaalis ang tingin sa
binabasa) Opo.
REGINA: (susulyap sa itaas ng hagdan,
pagkuwa’y babalik sa komedor.) Bakit ba
naghahanap ng kordon si Tony, ha, Ana?
ANA : (nagpupunas-punas sa may
lababo): Maikli ang kordon ng ilaw niyang
inililipat sa kuwarto namin.
REGINA: Pabibilhin ko na lang siya ng isa pa
bukas. Kailangan niya iyon sa pag-aaral, malabo
ang kanyang mata.
ANA : Ibang-iba iyang si Tony kesa do’n sa
isa. (Ngunguso sa sala.) Tingnan mo, prenteng-
prenteng nagbabasa. Hindi man lang tulungan
iyong kapatid.
REGINA: Bata pa lang kasi si Ben.
ANA “Spoiled”. Si Tony, noong ganyang edad,
kumikita na, nagtitinda na ng diyaryo.
REGINA: Hindi si Ben ang “spoiled” Ana. Baka
‘ka mo si Aida. (Magbababa ng tingin na parang
mali ang nasabi.)
ANA : Kung sabagay. (Ipapatong ang kanang
kamay na may hawak na basahan sa sandalan
ng isang silya.) Si Tony, pati nanliligaw kay Aida,
kinikilatis na mabuti. Hindi na nagbalik iyong
preskong kaklase yata ni Aida, ano? Iyong de-
kotse? “Ano ba sa akin kung de-kotse siya,” sabi
sa akin ni Tony. Sino nga ba iyon?
REGINA: (parang hindi siya
pinapansin) Mababait silang lahat.
ANA : Si Tony, minumutyang talaga si Aida.
REGINA: Mapagbigay pa ‘ka mo sa mga
kapatid. Hindi na baleng siya ang wala mayroon
lang si Aida at Ben. Ang maipipintas mo nga kay
Tony ay walang kibo.
ANA : Seryoso. Palaisip. Kaparehung-kapareho
ng ama.
REGINA: May pagkaseryoso rin itong si Ben,
pero hindi kamukha ng kuya niya. Si Aida- si
Aida ang (parang mawawala sa sinasabi,
mababasag ang boses)-pinakamasaya.
ANA : (mapapansin ang pagbabago ng mukha ni
Regina, nguni’t itutuloy pa rin)Masasabi mong
isip-bata si Aida. Inosente. Pero maganda.
Maganda. Akalain ko bang gaganda ng ganyan
ang anak mo, Regina. Natatandaan mo pa,
noong sumakay siya sa karosa ng “lantern
parade” sa UP, noong nakaraang Pasko? Noong
dalhin tayo ni Tony? Hindi ako makapaniwalang
anak mo iyon at pamangkin ko iyon. Bakit nga’y
di- “jeans-jeans” at “pony-tail pony-tail” lang
dito. Ang sarap ‘ka mo, namatay ang
“generator” ng karosa! Di pinasinagan siya ng
“flashlight”. Nakatingin kay Aida ang lahat, at
siya’y ngumingiti, at nangyayabang, at nang-
iinggit naman ang kanyang mga kaklase. Sa
tingin ko ba noo’y para siyang nakaangat sa
karosa-(Makikitang ibig maiyak si Regina) Sino
nga ba naman ang makapag-aakalang-
REGINA: (tutuwid ng upo, sa dingding
nakatingin) Nangyari na iyan Ana.
ANA : (Pagkaraan ng ilang saglit, malungkot)
Disiotso na siya sa Setyembreng ito, Regina.
REGINA: Limang taon na tayo rito. Natatandaan
mo? Dito nag-“birthday” si Aida nang lumipat
tayo.
ANA : At napapanaginip ko pa noon ang
kanyang “debut”. At naisip ko na ang gagawin
kong tahi sa damit niya.
REGINA: Ang buhay nga naman.
ANA : (nagpapahid ng matang isasauli ang
basahan sa lababo.) Mabuti pa sigurong hindi
tayo umalis sa Gagalangin, Regina. Siguro, kung
hindi tayo lumipat dito-
REGINA: Sino ang makaaalam na dito siya
magkakaganyan?
ANA : Bakante ngayon ang itaas ng bahay doon.
REGINA: (nagpapaliwanag): Hindi ba dahil sa
mga bata kung kaya tayo umalis sa Gagalangin?
Gusto mo rin namang tayo’y umalis doon nang
lumalaki na ang mga bata,di ba? At nang
malapit pati sila ‘ka mo ng eskuwela. Naisip
kong umutang nga tayo at ipatayo natin ang
“apartment” na ito- unang-una’y dahil diyan
ang malayo nga sila doon. Pinaupahan na lang
natin ang bahay doon. Hindi ba’t mas
nagustuhan naman dito ng mga bata? Mas
tahimik dito, hindi siksikan, mas-
ANA : Oo nga, Regina. Pero –
REGINA: Dahil sa pagtanda nati’y wala naman
tayong makakasama- patay na rin lang ang ating
mga magulang- naisip kong maaari na tayo dito.
May apat na pinto tayo dito, tamang-tama, ‘ka
ko. Magkaasawa man ang mga bata, magkaanak
man sila, hindi rin tayo magkakalayu-layo. Tig-I-
tig-isa ‘ka ko sila ng pinto- isa kay Aida, isa kay
Ben, isa sa ating dalawa. Hindi tayo
magkakawalay-walay. Ganyan ang naisip ko
noon, Ana.
ANA : Aywan ko, Regina, pero kung minsan
nga’y naiisip kong kahit yata saan tayo
pumunta, sinusundan tayo ng trahedya.
REGINA: Hindi naman sa tayo’y sinusundan,
Ana. (kukunot ang noo). Mabuti pang sabihin
mong dahil sa mga pagkakataon, o dahil sa mga
kondisyon ngayon. Ibang-iba na talaga ngayon.
Aywan ko rin, Ana. Aywan ko.
ANA : (Pagkaraan ng ilang saglit, malumanay na)
Naubos na nga pala ang gamot ni Aida, Regina.
Iyong “ tranquilizer”.
REGINA: Magpabili tayo. Sino ba’ng ating
pagbibilhin? Si Tony?
ANA : Pabilhin mo na’t gabi na. Malapit na
sigurong mag-alas- nuwebe.
REGINA: Gabi na pala.
ANA : Akala ko ba’y napapagod ka ?
REGINA: (tatawag) Tony!
TONY : (sa itaas): Sandali po! Ikinakabit ko lang
itong “daylight”.
ANA : (nakaupo sa kabilang dulo ng mesa, may
binibilut-bilot na sinulid ng basahan ang daliri):
Ano ba ang napapansin mo kay Aida?
REGINA: Ano’ng napapansin?
ANA : May pagbabago ka bang nakikita ? Hindi
ba parang lumalala?
REGINA: (bubuntung-hininga) Ang sabi naman
ng doktor ay may “shock” pa siya hanggang
ngayon. Totoo raw nasindak si Aida.
ANA : Kung sabagay. Medyo nawawala na ang
mga marka ng dagok sa kanyang mga pigi.
Talaga sigurong hindi ka makakabangon kapag
dinagukan ka roon. Iyon namang sugat at galus-
galos, magaling na. Ang ikinatatakot ko’y ang
kanyang nerbiyos. Lalo siyang nagiging
nerbiyusin yata. Lagi kaya niyang naaalala ang
nangyari sa kanya? Ganoon ba iyon? Hindi ba-
may naloloka sa ganyan?
REGINA: Hindi naman siguro, Ana. Mahusay ang
gamot na ibinibigay sa kanya ng doktor. At sabi
sa ospital, magaling daw ang “psychiatrist” na
tumitingin sa kanya. Talaga raw isa
sa pinakamahusay dito sa Pilipinas, sabi sabi rin
Tony.
ANA : Naaalala ko kasi iyong kapitbahay natin sa
Gagalangin. Iyon bang anak ng kapitan na
dinadala sa V.Luna at ipina-e-“electric shock”.
Namumuti raw talaga at umiikot ang tau-tauhan
ng mata. Bumubula ang bibig. Pero iba
naman siguro iyon.
REGINA: Tiyaga, tiyaga ang kailangan natin, Ana.
Kaya hahabaan ko ang aking bakasyon.
ANA : (Maliwa-liwanag ang mukha): Mahusay
siguro iyong likidong “tranquilizer” na inihahalo
ko sa pagkain niya. Biro mo, iyong tira niyang
pagkain, sinubok kong ipakain kay Sultan noong
isang araw. Nakatulog ang pobreng aso.
REGINA: Iyon naman daw ang kailangan, sabi ng
doctor- ang humupa ang kanyang nerbiyos.
ANA : Ibinigay ni Tony kay Aida nag maliit
niyang ponograpo.
REGINA: Sa Linggo ang punta dito uli ng doktor.
Malalaman natin sa kanya kung kailangan pang
ipasok sa ospital si Aida o hindi. (Maalala) Si
Tony nga pala, iyong gamot. (tatawag) Tony! Di
ibinigay ba ang kanyang “turntable”?
(mananaog si Tony, payat, di-nasusuklay ang
buhok, lampas sa karaniwan ang taas, habaan
ang mukha, nakasalamin at mukhang matanda
kaysa tunay gulang. Lumang pantalon at
maluwang ang manggas na polo sert ang suot.
May dalang plais at “tape” sa kordon.)
REGINA: Bumili ka ng gamot, Tony. Nasa
tokador iyong pera.
TONY : Opo. ( Ililigpit sa may ilalim ng hagdan
ang plais at pandikit, pupunta sa repriheradora
at kukuha ng inumin. Tiyak at tila laging pinag-
iisipang lagi ang kilos.) Nauuhaw si Aida.
ANA : (pagkapanhik ni Tony, naghihinala): Ilang
beses ko nang napapansing lumalabas ng gabi
ang Toning iyan. Di mo ba napapansin?
REGINA: Hindi.
ANA : Iyong lagay na iyon siguro’y palakad na.
REGINA: Ugali lang talaga niyan ang maglakad.
Di nga ba sabi mo kangina’y palaisip?
ANA : Oo nga. Pero gabing-gabi na kung umuwi
kung minsan. Susi ang ginagamit.
REGINA: Baka naman nagpupunta lang sa
kaklase niya riyan sa kabilang kanto?
ANA : (kukumpas): Aywan ko. Si Ben ang
tanungin mo. Sila’ng magkakuwarto. Kaya lang,
nag-aalala ako. Alam mo na ngayon, baka
makatuwaan iyan. (Isang sasakyan ang hihinto
sa tapat ng “apartment”. Maririnig ang
pagkalapak na pagsasara ng pinto nito, ang
pagkahol ng aso).
REGINA: (kay Ana): Sa atin ba iyon? (May
babatinting sa pintuang bakal).
ANA : Tingnan mo nga Benjamin.(Lalabas si Ben.
Sa may “gate” maririnig ang boses-matandang
tanong na “ Nariyan ba si Mrs. Calderon?” at
ang mababa at pagak na “Opo, sino po sila?” ni
Ben. Nakatayo sina Regina at Ana sa tabi ng
mesa, nakatingin sa labas).
ANA : (Makikilala ang dumating) Si “mayor”,
Regina! May kasama.
REGINA: (magugulat) Ano kayang kailangan?
ANA : (kinakabahan) Baka-aayusin ka.
BEN : (papasok) Gusto raw kayong makausap,
Inay.
ANA : Bakit daw?
BEN : Aywan ko po.
REGINA : (pagkaraan ng pagbabantulot)
Papasukin mo. (Lalabas si Ben).
ANA : (Kay Ana) Anong ayos-ayos. (Papasok ang
alkalde, maitim, katamtaman ang taas, may
katabaan, hagod sa batok ang tintina at walang
partidang buhok,may mahigit nang 50 taon,
naka-polosert na guhitang pula, bukas ang
butones sa itaas. Kasama niyang papasok ang
isang naka-“polo-barong” na lalaki, may
kaputian maliit, mataas ang gupit, naka salamin,
parang nakaismid, at ang mata’y nag-uusisa
agad sa pinasok na “apartment”).
ALKALDE: (itataas ang kaliwang kamay,
bahagyang yuyukod) “Good Evening”.
REGINA: Magandang gabi ho naman.
ALKALDE: Napasyal kami, Misis.
REGINA: (bantulot na ituturo ang upuan)
Maupo kayo.
ALKALDE: (bago maupo) Misis, ang kasama ko
nga ho pala’y si Konsehal Collas, Atty. Collas.
(Bahagyang tatango ang konsehal. Mauupo sila.
Mananatiling nakatayo si Regina. Nasa silid-
kainan si Ana, nakahilig sa barandilya ng hagdan
si Ben).
ALKALDE: (nakatingin kay Ben): Anak ho ninyo?
REGINA: Oho.
ALKALDE: (humahangang nakatingin kay Ben)
Guwapo. At listo. Listong bata. Hindi basta
nagpapasol. (Mahihiyang pupunta si Ben sa
silid-kainan at doon mauupo, kasama si Ana.
Mapapansin ng Alkalde na nakatayo si Regina).
Maupo naman kayo, Misis. Kami ho naman ni
Konsehal ay ngayon lamang napadalaw dito sa
inyo.
KONSEHAL: Siyanga naman, Misis. (Mauupo si
Regina).
ALKALDE: (lilinga-linga) Magandang
“apartment” ito, a. Tingnan mo ang “Japanese
Painting” nila, konsehal. Di ba ganyan ang
nakuhamo sa Tokyo?
KONSEHAL: Masinop ang “ apartment” nila,
“Mayor”.
ALKALDE: Ito ang sasabihin ng “comadre” mo na
“Cozy”. (Kay Regina) Malaki siguro ang upa
ninyo, Misis sa “apartment” na ito.
REGINA: Sa amin ho ito, inaakupa lang namin
ang unang pinto.
ALKALDE: (tatawa) Dispensa, Misis! Dispensa.
“An honest mistake”. Tingnan mo nga naman,
konsehal, sa kanila pala ito.
KONSEHAL: “Must have gotten a loan from the
GSIS”. (Mananaog si Tony, magugulat pagkakita
sa Alkalde, pagkaraa’y parang walang nakitang
tutungo sa komedor upang kunin ang sapatos,
mananatili siya sa komedor. Samantalang
nakatingin sina Ana at Ben sa nag-uusap,
ipapatong niya ang mga kamay sa mesa,
nakakunot-noong kakatuk-katukin ang daliri ang
salamin niyon. Manaka-naka lamang siyang
lilingon sa sala).
ALKALDE: (nakatingin kay Tony) Anak din ninyo,
Misis?
REGINA: Siya ho ang panganay.
ALKALDE: Marunong na tipo. “Scholarly type,”
wika nga. “Law” siguro ang kinukuha, Misis?
REGINA: (kangina pa nagtitimpi) A.B. ho, sa UP.
ALKALDE: (magugulat) UP! Taga-UP rin pala
konsehal. Pareho kayo. Ako ho, Misis- bakit ho
ba nasasabi ito’y hindi naman naitatanong?- ay
sa Francisco Law College lamang ang
gradwado.(Tatapikin sa balikat ang konsehal)
Walang kuwentang eskwelahan. Kung sabagay,
doon nagtapos si Carlos P.Garcia, ha, konsehal?
(Magtatawanan sila). Buweno, buweno, ang ibig
kong sabihi’y isa sa mga hindi natupad na
ambisyon ko iyang makapag-aral sa UP.
Marunong ang anak ni Misis, konsehal.
KONSEHAL: Maestra kayo, Misis,a – “Calderon”?
REGINA: Oho.
ALKALDE: Saan naman kayo nagtuturo?
REGINA: Sa Torres High School, sa Maynila.
ALKALDE: (magugulat) Paano ho naman ang
nangyari’t dito kayo-
REGINA: Narito ang aming “apartment”. May
bahay kami sa Gagalangin pero pinauupahan
namin. “Grocery” ang silong.
KONSEHAL:Mukhang “familiar” sa akin ang
“Calderon”. Saan kayong probinsiya, Misis?
REGINA: Lehitimo ho akong taga-Maynila. Ang
Mister ko ho’y taga- Nueva Ecija.
KONSEHAL: “ You are now a - - widow?”
(tatango si Regina).
ALKALDE: Buweno, kami ho’y medyo ginabi,
Misis, dahi sa nanggaling pa kami sa “squatter
area” diyan sa may “highway”. (Nakatawang
iiling) “Wise” din naman ang mga lider niyon
ngayo’t alam na eleksiyon sa Nobyembre ay
saka magrerepresentasyon sa akin, huwag ko
raw silang ipatapon. May nakikiusap na riyan ,
may umiiyak na diyan, at ako naman
(kukumpas) mahabagin nga siguro ako ay wala
nang magawa. Paano ka pa makakatanggi
niyon?
REGINA: Marami ring botante roon, “Mayor”?
ALKALDE: Ha-ha-ha! Hindi naman, Misis, hindi
naman! Ang lagay naparaan nga kami
roon, kaya ginabi kami sa pagsasadya sa inyo.
REGINA: (titingnan siya ng tuwid): Para ipaurong
sa akin ang demanda, “Mayor?”
ALKALDE: (magkikibit-balikat): Para - - para
tayo’y magkausap.
KONSEHAL: (magsisindi ng sigarilyo): Ang totoo
niyan, Misis, si “Judge” Joaquin ang
nagmungkahing magkausap kayo, na kung ako
ang tatanungin, ay siyang pinakamabuti ninyong
gawin. Iyan naman ang sinabi ng inyong
“compadre”, di ba, “Mayor”?
REGINA: Mahusay pala kayong magpalaman sa
mga salita, konsehal.
ALKALDE: (maagap): Misis, kami’y naparito,
unang-ana’y para magdiskargo. Alam kong
mabigat itong aming inilalapit sa inyo, kaya
naman ako’y makumbabang naparito sa inyo
upang- upang wika nga’y ihingi ng tawad ang
ginawa ng aking anak.
REGINA: (susukatin siya ng tingin): Akala ba
ninyo’y makukuha sa paghingi-hingi ng tawad
ang ginawa ng inyong anak?
ALKALDE: (iiling, nakangiti): Alam ko, alam ko,
Misis.
REGINA: Ganoon pala’y bakit hindi natin
ipaubaya sa husgado?
ALKALDE: Si Misis- -
REGINA: Kayo ba’y may anak na babae,
“Mayor?”
ALKALDE: (nakangiti pa rin) Alam ko ang
itatanong ninyo. Mayroon. Tatlo. Paano kung
isa sa kanila ginawa iyon? ( Nakangiting, maiiling
ang konsehal).
REGINA: Paano kung ang pinakamamahal ninyo
sa tatlong anak na iyan ay ginahasa ng aking
anak?
ALKALDE: Natural namang mararamdaman ko
ang katulad ng nararamdaman ninyo ngayo,
Misis.
REGINA: Hindi ko itinatanong kung ano ang
mararamdaman ninyo. (Malakas) Ano ang
gagawin ninyo? (Kukumpas sa kawalang-
maisagot ang alkalde. Sa itaas, tatawag si Aida,
“Inay, Inay!)” Tatahimik ba kayo?
Magdedemanda ba kayo? Ano ang gagawin
ninyo? Kung sabagay, sino nga ba naman ang
matapang na mangangahas na – “mayor” kayo.
Pero halimbawang kayo ang nasa katayuan ko?
KONSEHAL: (sasaluhin ang alkalde) Sa ganitong
anggulo natin tingnan, Misis, umabot na rin lang
sa ganito. Malinaw kong nakikita ang inyong
punto. Ngayo,y kauumpisa pa lamang nang
kaso. Di ba ninyo inaalala ang inyong anak?
Kung itutuloy ninyong talaga ang demanda, ang
kauna-unahang gagawin para mapatunayang
ginahasa siya ay ang ipaeksamen siya. Hindi mo
maiaalis sa abugado ng kabila na hingin iyan,
ipaeksamen siya.
ALKALDE: (sasang-ayon) Kawawa rin ang inyong
anak. Ang ibig kong sabihi’y—
REGINA: (sa konsehal): Para patunayan kung
siya’y ginahasa o hindi?
KONSEHAL: (iduduldol sa “ash tray” ang
sigarilyo) Para patunayan kung siya’y ginahasa o
hindi.
REGINA: Kung hindi kayo kumbinsidong
ginahasa nga ang aking anak ay bakit narito
kayo?
ALKALDE: Para - - para huwag na ngang umabot
diyan,Misis.
REGINA: Legalismo ninyong mga abugado!
KONSEHAL: Wala tayong magagawa,
Misis. (Bahagyang tatawa) Ganyang talaga.
REGINA: Tusuhan, patalinuhan,
pasinungalingan, diyan, diyan, kayo magaling!
KONSEHAL: Sa ilalim ng batas, walang kasalanan
ang isang tao hangga’t hindi siya
napapatunayang nagkasala.
REGINA: Magandang dahilan ninyong mga
abugado!
KONSEHAL: Hindi ba kayo naaawa sa
kanya? Hindi ba ninyo inaalala ang kanyang
kinabukasan? Sa kasalukuya’y hindi pa
masyadong bulgar ang nangyari per---
REGINA: Mababando rin na ang anak ng
“mayor” ang gumahasa sa kanya!
KONSEHAL: (ngingiti-ngiti): Hindi kayo praktikal,
Misis.
REGINA: Anong hindi praktikal?
KONSEHAL: Halimbawa nang napatunayang
nagkasala ang anak ni “Mayor”-halimbawa
lamang iyan- halimbawa nang napatunayang
nagkasala siya, na aywan ko kung kailan,
siguro’y tayo na rin mismo ang maiinip – ano
naman ang inyong makukuha?
REGINA: Hustisya.
KONSEHAL: Hustisya. (Iiling) Ang tingnan
ninyo’y ang panig ng inyong anak. Iyan ang
isipin ninyo.
REGINA: (nagpupuyos): Halos labingwalong
taon mong pinalaki, inalagaan, kung maaari’y
ipakatagu-tago mo, pinakaingat-ingatan mo, at
pagkatapos, pagkatapos, nag-aabang lamang ng
bus na pauwi galing sa eskwelahan ay bigla na
lamang aagawin ng anak ninyo, dadalhin sa
motel, sasaktan doon, paglalaruan, pag-
aaliwan! Isasakay sa taksi, pauuwiin, halos hindi
makagulapay. At pagkaraan niyan, pagkaraan
niyan paparito kayo sa aki’t sasabihin ninyong
ako’y maging praktikal!
KONSEHAL: (namamayapa) Nariyan na tayo,
Misis, nariyan na tayo.
REGINA: Hindi babaing damputin ang anak ko.
Makakaalis na kayo. Hindi ko iuurong
ang demanda. Kung sa inyo ang sinasabi
ninyong huwes, sasabihin ko sa aming
abugadong hilinging malipat sa ibang huwes.
KONSEHAL: (banayad) Hindi rin ganyan lamang
iyan, Misis. Saan at kanino ililipat? Dito rin.
Ngayon, sino sa mga huwes dito ang kaalyado ni
“Mayor”? Kung nakapagme-“mayor” siya ng
labingdalawang taon, malamang pang maging
labing-anim ---
REGINA: (napapaiyak) Kayo nga ang hari dito.
KONSEHAL: Hindi siya ganoong napakahina para
hindi maalis ang sinumang kalaban niyang
huwes. Ayaw ko sanang sabihin ito pero alam
ninyong pulitiko rin ang nakapaglalagay sa
huwes? Sino ngayon ang nakapaghuhuwes nang
hindi lumalapit sa pulitiko? Nasaan naman ang
mga naging huwes dito na hindi naging
kaalyado ni “Mayor”? Iyong isa, nasa Palawan,
iyong isa, nasa Mindoro. Dudulog kayo sa itaas?
Sino ang nasa itaas? Pulitiko? Ilang boto ang
maaring ibigay – sa kanya ni “Mayor”?
Makikisama rin sila!
REGINA: Kayong masasamang pulitiko!
KONSEHAL: (nakatawa) Masasamang pulitiko.
Ganyan ang buhay ngayon, Misis. May nakita na
ba kayong anak ng kongresista na kanilang
nagalaw? Anak ng Senador? Anak ng
Gobernador? Anak ng- “mayor”?
REGINA: (nagpupuyos) Tama, pumatay man
kayo’y hindi kayo nagagalaw!
KONSEHAL: Ay, Misis. “Be practical.”
ALKALDE: (dudukot sa bulsa ng polosert at may
ilalabas na sobre) Alam kong malaking perwisyo
ang nagawa ng aking anak sa inyo – ibig kong
( ilalagay sa mesita ang sobre) tanggapin ninyo
ang kahit kaunting tulong na ito –
KONSEHAL: “ That check is for ten thousand.
Pay to cash. Be practical.”
REGINA: (sasampalin ang alkalde) Akala ba
ninyo’y mabibili ninyo’y mabibili ninyo ako?
Layas! Layas! ( Nababaghang tatayo ang alkalde
at konsehal. Dadamputin ng konsehal ang
sobre. Lalapit sina Tony).
ALKALDE: (hindi makapaniwala, nakangiti ngunit
ngani-nganing sampalin si Regina) Sa buong
buhay ko, Konsehal, ngayon pa lang ako
nasampal. Pero hindi bale. (kay Regina)
Dinadaan ko kayo sa pakiusapan pero gusto
ninyong magkademonyuhan. Pasensiyahan
tayo. Ituloy ninyo! (Lalabas ang dalawa, ang
alkalde’y nagmumura. Sa labas, maririnig ang
pagsibad ng kanilang sasakyan. Mapapaupo si
Regina. Nakatayo sa harap niya si Tony,
nakaupo at nakamasid si Ben).
REGINA: (humihingal) Akala ng mga taong iya’y
sila ang batas.
TONY: (galit ngunit matimpi) Sa kasalukuya’y
sila nga, Inay.
REGINA: (nanginginig) Lalabas din ang
katotohanan at mananaig ang katarungan!
TONY: Iyan ang itinuturo ninyo sa
“Government”.
REGINA: Mananaig din ang katarungan.
TONY: Kay gandang sabihin! “Justicia” o justicia
poetica”? Hustisyang talaga o hustisyang Diyos-
ko-bahala ka na?
REGINA: Kailangang maputol ang ganito!
TONY: (malakas) Paano?
REGINA: (parang giniginaw) Nanginginig ako. (Sa
itaas, maririnig ang mga pagtawag ni Aida at
ang pag-aalo ni Ana. Papanhik si Ben).
REGINA: Hindi ako titigil hangga’t hindi siya
nabibilanggo!
TONY: (kinukuyom ang palad) Tatlo lamang ang
nagkakaroon ng hustisya dito sa atin. Iyong
malalakas, iyong makapangyarihan, iyong
mayayaman. Kung simple kang tao, mahina ka.
Kung mahirap ka, lolokohin ka, tatakutin ka,
pasensiya ka, magtiis ka.
Kadalasang nagkakasama-sama pa iyan: lakas,
kapangyarihan, yaman.
REGINA: (tutop ang mukha) Walang kuwenta sa
akin magkaubus-ubos man ang ating
kabuhayan!
TONY: (patuya) Sasayangin ninyo ang minana
ninyo’t pinaghirap-hirapang ipundar. Sa
paningin ng ating batas, hindi magkakapantay
ang lahat! Ang demanda ninyo, sapagka’t ang
idinemanda ninyo’y malakas, ay mananatiling
demanda lamang.
REGINA: Susulat ako sa magasin, susulat ako sa
lahat ng diyaryo. Isusulat ko ang lahat at
natitiyak kong tulungan nila ako, pakikinggan
nila ako!
TONY: (parang hindi siya pinapakinggan) Ang
demanda ninyo’y kamukha lamang ng kung
kayo’y nasusukol sa binggit ng bangin at malaki
pa ang agwat ng kabilang pampang na kailangan
ninyong talunin. Alam ninyong sa pagtalon ay
hindi ninyo maaabot ang kabilang pampang,
pero pipiliti’t pipilitin din ninyong tumalon.
Tatalon kahit alam na alam ninyong kayo’y
mahuhulog. Bakit pa kayo magdedemanda?
REGINA: Sasabihin ko sa kanila ang lahat.
Pakikinggan nila ako, Tony. Kapag nalaman nila
ang lahat- Tony, ito na ang pagkakataon natin sa
hustisya!
TONY: Hustisya!
REGINA: (nabuhayan ng loob) Tingnan mo,
Tony. Palagay ko nga’y ako at si Aida ay sadyang
pinili ng Diyos para rito. Makinig ka: kung sa
anak ng mahirap na iskwater niya ginawa iyon,
tatahimik na lamang sila. Lulunukin na nila ang
kanilang dignidad at siguro'y kanila pang
tatanggapin ang pera. Ngayon, kung sa anak-
mayaman naman niya ginawa iyon,
magdadalawang-isip ang magulang, mahihiya
silang mabulgar ang nangyari. Hindi nila iibiging
masira ang kanilang reputasyon! Tatahimik din
sila.Nagkamali sila, Tony, nagkamali sila.
Lalaban ako, lalaban ako!
TONY: Ang ipanlaban ninyo sa napakalaking
bato’y ang inyong mga kuko!
REGINA: Kay laki ng ipinagbago mo, Tony.
Paano ang ibig mong mangyari? Huwag nang
lumaban, iurong na ang demanda?
TONY: Mula nang mapatay ang si Itay-sinasabi
nating nabaril, para siguro mabawas-bawasan
ang lagim, pero ang totoo’y pinatay siya-
sinimulan ko nang isipin kung ano ang batas na
nararapat dito sa atin,, kung sino ang dapat
magpatupad niyon kung ano ang hakbang na
nararapat nating gawin. At sa lahat ng libro’y sa
Bibliya ko pa nakita ang sagot. Naglalakad ako
minsan –pagkaraan ng nangyari kay Aida- nang
maalala ko ang sinabi ng ama ni Itay, noong
araw na iyon ng libing. “ Kapag buhay ang
inutang, buhay din ang magiging kabayaran, na
para bangmay sisingil para sa kanya.- o para sa
atin- ang inutang na buhay ni Itay. Naisip ko,
ito’y hindi isang pamahiin, hindi isang
kasabihan- ito’y isang simpleng batas, isang
kautusan o kahatulang inihabilin ng Diyos kay
Moses sa itaas ng bundok sa gitna ng kulog, ng
kidlat, ng usok at ingay ng pakakak. Sapagka’t
hindi ba sinabi sa Exodus na “buhay sa buhay”.
Ito bang nangyari kay Aida’y masahol pa ang
pagkamatay?Ngayon, ito ang mga kahatulang
nararapat nating sundin: “mata sa mata, ngipin
sa ngipin… apoy sa apoy , sugat sa sugat, latay
sa latay”. Ito ang aking gagawin: gaganti ako:
ako ang gaganti sa kanya.
REGINA: Gaganting paano?
TONY: Papatayin ko siya.
REGINA: (manghihilakbot) Tony!
TONY: May isa pa kayong hindi nalalaman,
Inay. Diyan sa abangan ng sasakyan minsan,
nang ako’y papuntang eskwela, isinakay ako sa
“jeep” ng dalawang bataan ni “Mayor”. “Jeep”
iyon ng mga pulis, at ang nagsakay sa akin ay
parehong pulis. Nagpaikut-ikot kami, nasa gitna
nila ako.Sabi nila’y itigil daw ninyo ang kaso, o --
- ang mga nagsigamit niyon. Nadiyaryo tayo,
REGINA: Mga banta! banta!
TONY: Isa iyan sa pinakakaraniwan nilang
ginagawa- hindi lamang sila ang gumagawa
niyan. Pero ang kinatatakutan ko’y ang
kalalabasan ng inyong demanda – ng inyong
paniniwala sa hustisya.
Regina: Kung hindi pa ako maniniwala’y ano pa
ang aking mahihintay?
TONY: May kuwento tungkol kay San Agustin
tungkol sa paniniwala.Naglalakad daw si San
Agustin sa tabing-dagat at tinutuklas ang
misteryo ng Divina Trinidad. Habang nag-iisip at
naglalakad, mayroon daw narinig si San Agustin
na parang hanging nagbulong sa
kanya: “Agustin, ang ginagawa mong pagtuklas
sa misteryong iyan ay kasing-hirap ng pagsalok
mo ng tubig sa buong dagat sa iyong palad.
Pananalig, paniniwala, iyan ang kailangan
mo”. Ang hustisya ba rito sa ati’y isang
misteryo? Alam nating lahat na ito’y hindi
hustisya, at alam natin kung bakit ito hindi
ganito. Wala naman tayong misteryong dapat
tuklasi’y kung bakit nananalig at naniniwala pa
tayo!
REGINA: Lawakan mo ang iyong pagtingin,
Tony. Ang ikinagagalit mo’y dahil lamang sa mga
personal na karaingan.
TONY: Lawakan! Ang kay Itay ay isa lamang sa
matagal at laganap nang kawalang- katarungan!
REGINA: Darating ang hustisya, Tony.
TONY: Kailan? Gaano katagal? Sa anong paraan?
Ang paghihintay nati’y makakatulad lamang ng
ginawa nating paghihintay sa kaso ni Itay. Ano
ang nangyari sa kaso niya? (Mapapayuko si
Regina).Natatandaan ko pa, disisais anyos ako,
nasa Gagalangin tayo.Naghahapunan tayo. May
tumawag kay Itay. Alam natin na mula nang
madiskubre niya ang di paglilista ng trak-trak na
tabakong inilalabas sa bodega ay pinagbantaan
na siya, daang libong piso ang halaga ng mga
ipinupuslit. Pero matapang si Itay, hindi siya
napatakot. At nang gabi, ngang iyo’y lumabas
siya kumpiyansa, matapang –ni hindi isinukbit
ang saliri niyang baril. Nag-usap sila sa labas at
nang nagkakainitan na’y napalabas tayo. At
narinig natin ang mga putok, bagsak si Itay,
takbo sa nakaparada nilang “jeep”ang tatlo.
Nakuha ko ang numero ng “jeep” at natunton
kung ilang araw tayong nasa peryodiko.Umasa
tayong mahuhuli at makukulong ang mga
nagsibaril kay Itay - hanggang sa pumasok ang
isang pulitiko. Ano paang nangyari pagkaraan
niyon? Unti-unti na silang nawalan ng interes sa
kaso, hindi ba naging pursigido ang
nagiimbestigang pulis. “Third year high school”
ako noon, at sa kauna-unahang pagkakataon,
naisip kong ang hustisya pala’y ganito.
Hanggang ngayo,y nasa akin pa ang “clippings”
ng mga diyaryo noon, itinatago ko. Duguan
ang retratong kuha ni Itay.
REGINA: Nakaraan na iyon, Tony.
TONY: Hindi pa ba kayo nadadala? Hanggang
ngayon ba’y naniniwala pa kayo?
REGINA: Ano ang silbi ng aking itinuturo kung
hindi ako maniniwala? Kaya kong magretiro
anumang araw ngayon pero nagtuturo pa rin
ako – siguro’y sa nais kong makatulong sa
paglikha ng mabubuting mamamayan. Ituturo
mo sa kanila ang katarungan ngunit ikaw na
mismo ang hindi naniniwala rito. Bubuo ka ng
mahuhusay na mamamayan nguni’t ikaw
mismo ay hindi modelong
mamamayan. Naniniwala ako, Tony. At
maghihintay ako.
TONY: Mahuhulog kayo sa pampang! (Mula sa
itaas, bababa si Ana. Nasa mukha niya ang
kawalang malamang gawin).
ANA: (sa hagdan pa lamang): Ninenerbiyos na
naman si Aida, Regina.Nanlalamig mula pa
kanina. Parang takot na takot. Nakabili na ba ng
gamot?
REGINA: (maaalala): Ang gamot nga pala. Sino
ang bibili?
ANA: Akala ko ba’y si Tony?
(Iiling-iling na papanhik si Tony).
REGINA: Hindi ba puwedeng ipagpabukas na
ang pagbili? Ano’ng oras na ba?
ANA: Mag-aalas-onse na siguro. Mayroon
namang botika riyang hindi nagsasara.
Kailangan ni Aida, Regina. Hindi siya
mapapahinga kapag hindi nakainom. Maaring
makasama pa sa kanya. Sa linggo kamo’y
pupunta rito ang doktor.
REGINA: Gabi na, Ana.
ANA: (nagpapaubaya): Nasa iyo iyan, Regina.
Pero si Aida- (Mananaog si Tony). Eto na si
Tony.
TONY: (patungo sa pinto) Lalakad na ako.
ANA: Alam mo ang pupuntahan mong botika?
REGINA: Magtaksi ka na.
ANA: Umuwi ka kaagad. Kailangan ni Aida iyan.
REGINA: (pagkalabas ni Tony, parang gaping-
gapi) Kinakabahan ako, Ana.
ANA: Sa pagkakapunta rito ni
“Mayor”? intindihin mo iyon?
REGINA: Kay Tony, Ana. Ibang-iba na siya
ngayon. Ang mga pinagsasabi niya!
(Mapapakumpas lamang si Ana. Mananaog si
Ben).
BEN: Umalis na ang kuya?
REGINA: Oo. Bakit?
BEN: (parang takot) May dala siyang baril.
REGINA: Baril?
BEN: Huwag ko raw sasabihin sa inyo. Sa
malaking kahon sa ilalim ng kama niya kinuha.
REGINA: (hindi makapaniwala) Saan kukuha ng
baril iyon?
BEN: Baril, Inay? Kitang-kita ko.
REGINA: (sasapuhin ang mukha) Diyos ko, ano
kaya ang kanyang gagawin?
(Tatayo nguni’t tutop ang ulong mapapaupo).
Sundan mo kaya,Ben. Sundan mo kaya, Ana.
(Lalabas si Ben).
ANA: Siguro naglalalabas ng gabi iyan.
REGINA: Anong ginagawa?
BEN: Hinahanap ang anak ng”mayor”. Hindi ko
na siya nakikitang nag-aaral kung gabi. Baka
hindi na siya maging “scholar” sa susunod na
semestre.
REGINA: (galit) Nalalaman mo pala’y hindi mo
sinasabi?
BEN: Kung isasama ako ng kuya’y sasama ako.
ReGINA: Ang aking mga anak! Ang aking mga
anak! (Sandaling mananatili si Ben sa harap ng
Ina, naaawang nakatingin dito, tila nagsisisi sa
sinabi. Pagkaraa’y malungkot siyang papanhik.
Papatayin ni Ana ang ilaw sa komedor).
ANA: (papalapit kay Regina) Hindi mo sila
masisisi, Regina, lalo pa nga’t pagkaraang
marinig ang pinagsanib ng alkalde at ng
konsehal. Ang hustisya’y hustisya lamang, kung
madali itong naibibigay at naibibigay nang
pantay-pantay. Papanhik na ako. (Sa hagdan)
Pumanhik ka na rin. Iwan mo nang bukas iyang
ilaw. (Aakyat ng ilang baitang) Halina, Regina.
Matulog ka na, ikaw nga ang pagod. (Tutuloy
nang umakyat si Ana. Sa itaas, maririnig ang
bilin niya, “Ben, abangan mong pagdating ng
kuya mo”).
(Mananatiling nakaupo sa sala si Regina,
nababaghan, hindi makapaniwala. Pagkuwa’y
kikilos siya, tatayo, maglakad-lakad, nakayuko
at magkadaop ang palad. Mauupo siyang muli
pagkaraan. Sa kanyang harap, pagkaraan ng
ilang saglit makikita niya si Tony).
TINIG NI TONY: Walang mangyayari sa demanda
niyo, Inay.
(Mag-aangat ng mukha si Regina).
Alam ko na ang aking gagawin. Gaganti ako.
Papatayin ko siya.
REGINA: (Nagugulumihan) Tony!
TABING
(Sa pagbubukas ng tabing, makikitang nakaupo
si Regina, nakapikit, naiidlip, ang isang kamay ay
nasa katangan ng upuan at nakasapo sa noo,
ang isa’y nasa kanyang kandungan. Sa labas,
maririnig ang manaka-nakang pagdaraan ng
taksi. Sa labas din, maririnig ang pahagok na
ingay ng trak na nangongolekta ng basura at
ang pagkala-kalantog ng mga inihahagis na
lalagyan ng sukal).
(Mula sa itaas ay bababa si Aida, nakaputing
damit-pantulog, nakalugay ang buhok at
nakatapak. Nakikita niya ng naiidlip na Ina
nguni’t hindi ito gigisingin. Tutuloy siya sa
komedor, bubuksan ang ilaw at may hahanapin
sa kabinet. Matatabing niya ang isang bote ng
gamot at ito’y mababasag. Magigising si
Regina).
REGINA: (parang naalimpungatan): Sino iyan?
(Lalabas, makikita si Aida na nakadukdok sa
mesa)
Aida!
AIDA: (mahina) Ang gamot, Inay?
REGINA: (maaalala) Si Tony? Wala pa?
AIDA: Bakit pa?
REGINA: Bumili ng gamot. Anong oras na ba?
AIDA: Pasado alas-dos na po siguro.
REGINA: (kinabahan) Umaga na. Saan kaya
nagsuot ang Antoniong ito? (Mauupo, gulo ang
mukha) Sinabi namang agahan at kailangan –
AIDA: May nabasag po akong bote.
(Walang kibong kukunin ni Regina ang walis na
tambo at “dustpan” at dadakutin ang basag na
bote. Patingkayad siyang mauupo at pupulutin
ang ilang bubog).
AIDA: Hindi ako makatulog, Inay.
REGINA: (inililigpit ang dinampot) Gusto mo ng -
-- gatas?
AIDA: (tatango, nanlalambot na nakatingin sa
lumapit na ina) May dugo kayo, Inay.
REGINA: (pagulat) Saan?
AIDA: Hayan.
REGINA: (titingnan ang damit, ang mga
kamay) Saan?
AIDA: O, akala ko’y may dugo sa inyong palad.
REGINA: (ikakaskas ang kanang palad sa
damit) Wala.
AIDA: Akala ko’y mayroon.
REGINA: (naguguluhan) Ano ba ang gagawin ko?
A, gatas. Gatas nga pala.
(Pupunta sa may kabinet, kukuha ng termos, sa
reprihedora, kukuha ng gatas).
AIDA: (nakadukdok pa rin sa mesa, nakatingin
sa dingding) Lagi kong naiisip ang luma nating
bahay, Inay.
REGINA: (dala ang gatas) Ano ‘ka mo?
AIDA: Ang ating lumang bahay, lagi kong naiisip
‘ka ko.
REGINA: Bakit?
AIDA: (nakasandal na ngayon, bahagyang
tatango) Aywan. Basta lagi ko lang
naiisip. Parang gusto ko pang naroon tayo.
Parang natatakot ako dito.
REGINA: (nakatingin sa palad) Bakit ka naman
matatakot dito?
AIDA: Sabi niya’y huwag raw tayong
magsusumbong. Hindi ako natatakot kung ako.
Pero baka kayo o si Ben- o si Kuya. Buti pa ako.
Kung anu-ano ang naiisip ko, Inay. At kasa-
kasama ng aking napapanaginip. Naparito raw
siya at ang kanyang mga kasama. Marami silang
mga dalang baril. Nasa eskuwela kayo, may
pinuntahan si Tiya Ana at pumasok si Ben. Kami
lang dalawa ni Kuya ang naiwan. Nakakatakot,
Inay. Pinaupo nila sa mesa si Kuya, nakapaligid
sila at siya’y may inaabot na bote ng lason kay
Kuya. Inumin mo sabi sabi niya kay Kuya. Inumin
mo! At binunot niya ang baril at itinutok kay
Kuya. Sinabi ko na sa iyong huwag
magsusumbong, nagsumbong ka pa rin, sabi
niya niya kay Kuya. Kaya inumin mo ito-
iniaandot niya ang bote ng lason- inumin mo!
At-atnagmamakaawa ako sa kanya. Pasensiya
na kayo, sabi ko, pasensiya na kayo sa kapaatid
ko. Anong pase-pasensiya, sabi niya,
nagsumbong siya. Inumin mo! At ininom ni Kuya
ang lason. Inay.
REGINA: (aaluin ang anak) Iyang gatas, Aida.
Huwag mong isipin iyan.
AIDA: (ibaba ang baso) Kay bait pa naman ni
Kuya kung sa kanya gagawin iyon.
REGINA: Hindi nila gagawin iyon. Hindi nila
aanuhin ang kuya mo.
AIDA: Huwag naman sana nilang sasaktan, ano,
Inay?
REGINA: Oo, hindi nila sasaktan.
AIDA: (nagpapahid ng labi) Ang bait-bait pa
naman ni Kuya.
REGINA: Mahal na mahal ka nga niya.
AIDA: (malumanay na): Noon, noon naisip ko,
kung - kung pipili ako ng mapapangasawa, ang
pipiliin ko’y kamukha niya. Mabait siya at
mapag-alala. Aywan ko, pagkaraan si Itay siya
na ang para kong naging ama. Hindi ba’t parang
siya naman talaga, ha Inay?
REGINA: (balisa) Oo. (Mapapatingin sa may
pinto, mahina) Saan kaya nagputa itong Toning
ito?
AIDA: Anong sinasabi ni Kuya tungkol sa
nangyari?
REGINA: (parang mabibigla) Wala, wala namang
sinasabi.
AIDA: (mangingiti) Kung pumapasok siya sa
kuwarto at kinakausap ako, nahuhuli kong
tinitingnan niya akong mabuti. Medyo
nalalaglag pa ang salamin sa kanyang ilong. Ang
lalim niyang tumingin! Sabi lang ni Tiya Ana’y
pangit ang nakakunot-noo, pero sa tingin ko,
bagay pa nga kay Kuya. (Uubusin ang laman ng
baso).
REGINA: Siya, siya panhik ka na.
AIDA: (kikilos) Kayo?
REGINA: Hihintayin ko siya. Ano na kayang oras?
AIDA: Umaga na.
REGINA: Umaga na?
(Papanhik si Aida. Maiiwan sa komedor si
Regina, may nakalaylay ngayong mga hibla ng
buhok sa noo. Nakatayo siya, wala na ang
antok, parang namamalik-matang nakatingin sa
pinto.
(Isang taksi ang pasagadsad na hihinto sa
kanilang tapat. Mapapasugod si Regina sa pinto.
Kakalapag ang pinto ng taksi. Iingit ang pintong
bakal. Lalabas si Regina.)
REGINA: (sa labas) Tony! Ano’ng nangyari sa
iyo?
(papasok sila, halos yakap ni Regina si Tony na
sapo ang duguang kaliwang balikat. Mapapaupo
si Tony sa sala, hawak ni Regina).
AIDA: (Makakaramdam sa itaas): Kuya?
REGINA: Ano’ng nangyari sa iyo?
(Sesenyasan siya ni Tony na huwag maging
maingay).
TONY: Aalis tayo rito, Inay. Dali! Gigisingin ninyo
sina Ben.
AIDA: (sa itaas, pakalabog na babangon at
manggigising) Tiya Ana! Ben! Ben!
TONY: Sa Nueva’y ‘cija, sa mga kamag-anak na
magsasaka ni Itay. Sa Tarlac, sa Pampanga, sa
bundok.
REGINA: (matatag) Hindi, Tony. Hindi tayo
aalis. Susuko ka.
TONY: Inay!
REGINA: (kakapkapin kay Tony ang baril) Bigay
mo sa akin ang baril.
TONY: (pipigilin ang kamay ng ina) Kailangan ko
ito, Inay. Tiyak nila akong papatayin. Madali
silang makagagawa ng dahilan.
REGINA: (aagawin ang baril at ipapaloob ang
baywang ng damit niyang pambahay) Susuko
ka, Tony.
TONY: (tumututol) Inay, Inay---
REGINA: Ibang krimen kaysa nangyari kay Aida.
TONY: (magugulat) At ako’y kriminal?
REGINA: Pinatay mo siya.
TONY: “Huwag ninyong sasaktan ang sinumang
balo o ulila sa amang bata,”habilin ng Diyos kay
Moses. “ Kapag sila’y inyong sinaktan sa
anupamang paraan at silang lahat ay tumawag
sa akin, ang panawagan nila’y tiyak kong
diringgin. At ang poot ko’ymaglalatang, at
kayo’y papatayin ko sa tabak.” Naglalatang ang
poot ng Diyos sa masasamang kamay na
umagaw at humahawak ngayon ng kanyang
tabak! Sasabihin ninyong ako’y kriminal? Saan
paano kanino ako hihingi, hahanap at
makapagtatamo ng katarungan? Sino ang
magbibigay? Inay, ang kidlat ng Diyos ay
ihahagis ng kamay ng naaapi at ang tabak ng
hustisya ay itataga sa lipunan ng mga
pinagkakaitan ng katarungan.
(Maliban sa panginginig at abut-abot na
paghingal ni Aida ay matahimik silang lahat. Sa
labas, maririnig na ang mga sirenang papalapit).
TONY: Nariyan na sila!( Tatayo, magpapalinga-
linga).
REGINA: (nakasunod) Susuko ka, Tony.
(May sisigaw sa labas ng “Calderon,
napapaligiran ka na namin. Sumuko ka”.)
REGINA: (kay Ben) Buksan mo ang pinto, Ben.
(Bubuksan ni Ben ang pinto) Maayos siyang
susuko. Halikayo, narito siya.
(Bunot ang mga baril, papasok ang mga pulis,
karamiha’y nakauniporme, ang ila’y
nakasibilyan at may mga taling panyo sa ulo).
Hayan siya. (ituturo si Tony na nakatayo sa may
komedor).
(Papasok ang alkalde, bunot ang baril. Itututok
nito ang baril kay Tony nguni’t matatabig ni
Regina. Sa dingding tatama ang bala).
REGINA: Maayos siyang susuko,”Mayor”.
Hayan, nariyan ang aking anak, arestuhin ninyo.
(Pagtutulung-tulongan ng mga pulis si Tony.
Malakas na mapapatili si Aida.Pagkabaliti kay
Tony, may kakadyot dito, may sisipa, may
papalo, may dadagok. Mapapaluhod si Tony, at
makalawang makapagpapaputok si Regina bago
maagaw ng isang pulis ang kanyang baril.
Babagsak si Tony).
ALKALDE: Bakit mo binaril?
REGINA: (hawak nang dalawang pulis): Kapag
sinaktan ng ibang bata ang ating anak, at tayo’y
walang magawa sa nanakit sa kanya, di ba
ibinubuhos natin ang parusa sa ating anak? Ang
sabi ninyo’y aarestuhin ninyo ang aking anak
ano ang inyong ginagawa?
PULIS1: Inaaresto!
REGINA: Inaaresto!
PULIS II: Dadalhin namin sa presinto!
REGINA: Dito pa lamang ay pinapatay na ninyo!
PULIS III: Kalokohan!
PULIS I: Paano’y nanlalaban!
REGINA: Nanlalaban!
PULIS II: “Resisting arrest!” Ha-ha-ha!
PULIS: Nagtatangkang tumakas!
REGINA: O! O!
ALKALDE: Pinatay niya ang aking anak!
REGINA: Kayo ang batas kapag inyong anak!
PULIS I: Dadalhin namin sa husgado!
REGINA: Husgado, anong husgado?
PULIS II: Bakit ba marunong ka pa sa husgado?
PULIS III: Sa hustisya!
REGINA: Hustisya! Hustisya! Alam ba ninyo ang
kahulugan ng hustisya? Kayo, “Mayor” alam ba
ninyo ang kahulugan niyan?
(Ubus-lakas siyang sasampalin ng alkalde at
siya’y babagsak. Mapapayakap sa kanya si Ben).
PULIS I: Posasan iyan.
PULIS II: Masyadong makatuwiran!
REGINA: (umiiling) Hindi ninyo nalalaman,
“Mayor”, ang kahulugan niyan. Hindi ninyo
nalalaman. (Malakas) Kayo, lahat kayo, hindi
ninyo nalalaman ang kahulugan niyan!
PULIS III: Binaril mo ang sarili mong anak!
PULIS I: “Parricide!”
ALKALDE: Pananagutan mo ito.
REGINA: Pananagutan mo ito.
PULIS II: (hihiklatin si Ben kay Regina): Halina!
Halina!
Sa presinto!
PULIS III: Sa presinto!
PULIS I: Doon ka makipagdebate.
ALKALDE: Dalhin ninyo!
REGINA: (napoposasang ilalabas): O, dalhin
ninyo ako kahit saan. Sa presinto, sa korte, sa
husgado, kahit saan! Dalhin ninyo ako kahit
saan. Pananagutan ko ang pagkamatay ng aking
anak. Ako ang pumatay sa aking anak!
(Papalakas) Pinatay ko ang aking anak!
Sasabihin ko sa lahat na pinatay ko ang sarili
kong anak. Pinatay ko ang aking anak!
(Lalabas sila. Maiiwan sina Ana, Ben, at Aida.
Kapuwa nakatingin sa bukas na pinto sina Ben
at Ana, sinusundan ng tingin ang mga
nagsilabas. Nakalupasay sa isang tabi si Aida at
umiiyak. Nasa kanyang kinabagsakan si Tony)
Noche Buena
Ni Galeny G. Topacio- Manalaysay
MGA TAUHAN:
 Aling Tayang - isang biyuda, ina nina Tomas, Ben
at Manding
 Sepa - utusan sa bahay ni Aling Tayang
 Tomas - anak ni Aling Tayang, isang
mangangalakal
 Ben - anak ni Aling Tayang,isang
inhinyero
 Manding - anak ni Aling Tayang, isang
kargador
 Letty - manugang ni aling Tayang,
maybahay ni Tomas
 Erlinda - manugang ni aling Tayang, maybahay
ni Ben
 Nita - manugang ni aling Tayang,
maybahay ni Manding
TANAWIN:
Gabi. Maaliwalas na bulwagan ng isang
maayos na tahanan. Sa isang tabi ay may isang
bilog na hapag na may mantel at isang
“florerang” nakapatong. Isang estante ng mga
aklat ang nasa isang sulok at may ilang
kwadrong nakapalamuti sa mga palarindigan.
Sa isang tabi ay may isa naming hapag na
kinapapatungan ng isang radio. May pintuan sa
dakong kaliwa ng bulwagan na may kurtina.
Maliwanag ang ilaw.
PAGSISIMULA:
Sa pagbukas ng tabing ay makikitang si
Aling Tayang ay tila nagsisiyasat sa bulwagan.
Sa isang tumba-tumbang naroon ay mauupo
siya pagkatapos. Titindig uli. Magpapahalatang
may hinihintay na kinaiinipan. Uupo na naman
sa silya. Pagagalawin ang silya. Sa radyo’y
maririnig ang awit na “Silent Night, Holy
Night!”. Papasok si Sepa mula sa pintuang may
kurtina.
 kukunin ni Erlinda kay Ben ang bata at isusuot
kay Aling Tayang at tutulong din si Ben)
TAYANG: Ang mga anak naito, oo!
SEPA: Nana Tayang, talaga bang darating sila.
ERLINDA: Tingnan ninyo, Nanay, at bagay na
Gabing-gabi na’y wala pa sila e!
bagay sa inyo! Tingnan ninyo!
TAYANG: Ha? Ano ‘ka mo?
BEN: Para palang dalaga ang Nanay kapag may
SEPA: Kung darating hong talga ang inyong mga
bata! Talagang maganda ka pa Nanay!
anak.
ERLINDA: Di kasi,naman ui!
TAYANG: Sarhan mo nga muna ang radio at
nang maintindihan kita. (Isasara ni Sepa ang
(Darating sina Tomas at Letty.Magagara rin ang
radyo) Ano ba ang sinasabi mo,ha, Sepa?
damit ng mag-asawa at kung anu-ano ang
SEPA: Kung darating po ang mga anak ninyong
dalang aginaldo)
pinaghahandaan natin ng mapagsalu-saluhan!
TAYANG: Aba, oo… Darating sila, pagkat aking
LETTY: (Hahalik ng kamay kay Aling Tayang)
ipinagbilin. Tuwing pasko’y talagang nagsasalu-
Mano po Nanay! (Ilalapag sa mesa ni Tomas
salo kami..
ang kanyang dala, gayundin si Letty, pagkahalik
SEPA: Malayo ho ba ang kani-kanilang bahay?
ng kamay kay Aling Tayang)
TAYANG: hindi naman siguro. Naririto rin silang
TAYANG:Mga anak ko, naiinip na ako sa inyo!
lahat sa Maynila, magkakaiba nga lamang ng
(Hahalik sakanyang kamay si Tomas) Kaawaan
lugar.
kayo ng Diyos, mga bunso… e, bakit ba naman
SEPA: Kasi’y hindi ho natin napag-uusapan sila.
ginabi kayo ng totoo?
Aa’pat na araw lamang ako palibhasa sa inyo
LETTY: Kasi’y itong si Tommy, Nanay. Nagpagabi
rito.
ng uwi, e! (Dudukot sa bulsa ng kanyang
TAYANG: Este, Sepa, areglado nab a ang handa
Amerikana si Tomas at ilalabas ang isang
natin?
kahita. Lalapit kay Aling Tayang)
SEPA: Oho…Ginayat ko na ang tinapay, hinango
TOMAS: (Bubuksan ang kahita) … Nanay narito
ko na rin ang minudo at sopas, saka
ang aginaldo sa inyo ni Letty.
nakapagprito na rin ako ng hamon. Nakasalang
ERLINDA: Isukat nga ninyo, Nanay!
napo ang tsokolate at bubuksan na lamng ang
TAYANG: Mga anak, baka naman ako
keso.
pagkamalang nanalo sa sweepstakes!
TAYANG: Mabuti na ang pagsalu-saluhan nating
LETTY: Teka nga’t ako na ang magsusuot sa
iyan. Masisiyahan na sila niyan…
kanya. (Isusuot ni Letty sa daliring
SEPA: Oho… (Pagulat) Teka nga pala muna
palasingsingan ni Aling Tayang ang singsing) O,
Nanang… ‘Titingnan ko ang mga iniwan ko sa
hayan… tingnan ninyo (Ilalantad ang kamay
labas at baka pinakikialaman ng mga pusa!
nailing Tayang) Bagay na bagay sa Nanay!
(Tuluy-tuloy na aalis si Sepa. Darating sina Ben
TAYANG: Mga anak, ako’y totoong
at Erlinda. Pusturang-pustura ang mag-asawa
naliligayahan sa ginagawa ninyo sa akin.
at kapwa may bitbit na mga pang-aginaldong
Napaka-ligaya ko. Mapalad ako sa maraming
nasa nababalutang mga kahong karton at
ina! (Magpapahid ito ng luha).
balutan.Kapwa silang hahalik sa kamay kay
BEN: Bakit ka naman umiiyak yata, ha,Nanay?
Aling Tayang na mauuna si Ben)
ERLINDA: Ku, e, bakit nga ba Nanay?
ERLINDA: Mano po, Nanay!
TAYANG: (Magpapahid uli ng luha) Wala mga
TAYANG: Naku, ang mga anak ko! Kaawaan
bunso ko… Labis na labis lamang ang kasiyahan
kayo ng diyos! (Babasbasan niya ang dalawa.
ko! Nagugunita ko lamang na kung buhay pa
Sabay na ibababa ni Ben at Erlinda ang kanilang
ang inyong ama, sa ganitong araw ay labis din
mga dala sa mesa, ngunit ititira ni Ben ang
siyang magagalak sa nakikitang giliw sa inyo!
isang kahon at lalapit kay Aling Tayang)
(Darating sina Manding at Nita. Walang ano
BEN: Nanay narito ang tangi naming aginaldo sa
mang bitbit ang dalawa. Nakapolo-shirt na may
inyo. Ito’y inorder ko pa sa Amerika. (Aalisanng
kulay si Manding at ang pantaloon ay maong. Si
balot ni Ben ang kahon, bubuksan niya ito at
nita naman walang kagayak-gayak)
ilalabas nang nakaladlad ang isang bata) Isukat
MANDING: Nanay! NITA (Lalapit agad kay Aling
mo nga, Nanay!
Tayang at hhalik ng kamay) Mano po, Nanay!
TAYANG: Mahal yatang totoo iyan, nak… Bakit
TAYANG: Kaawaan kayo ng Diyos, Anak!
ba iyan pa ang binili niyo,e , hindi ko naman
(Hahagkan din ni Manding ang kanyang kamay)
kailangan ang bata… Naiinitan pa nga ako kung
Pagpalain ka ng Diyos, Anak ko! E, bakit ba
gabi, e!
ngayonlamang kayo dumting?
ERLINDA: Mabuti iyan sa inyo, Nanay, lalo na
NITA: Mangyari po’y itong si Manding…
kung kayo’y namamahinga. Sige nga, isuot nga
Nayakag po yata ng mga kaibigan ay kung saan
natin sa kanya, Ben!
nagsuot…
TAYANG: Puro pagmamalabis ang itinuturo
MANDING: Hindi, ako’y sumama lamang sa mga
ninyo sa akin. Ano ba ako, isang donya Sabel?
kaibigan.Nagbabasakali ako sa piyer, pagkat
ERLINDA: Bakit kayo’y maraming sinasabi ay
nabalitaan kong may dumating na bapor at
hindi naman maaaring tumutol sa amin. Dale
magdidiskarga ra, pagkat aalis din bukas. Baka
nga’t ako ang magsusukat sa inyo! (Paagaw na
‘ka ko makadilihensiya tayo, e!
NITA: Alam po ninyo, Nanay, si Manding ay
tatlong buwan nang nagabbawas sa kanyang
trabaho at siya’y nagkakargador sa piyer!
BEN: Nagkakargador?
TOMAS: Ibig sabihi’y nagpapaupa kang
maghakot?
MANDING: Oo! Iyan ngayon ang hanapbuhay
ko, sapagkat wala akong mapasukan! Paano…
lawang-lawa tayo, e!
TAYANG: Naku, ang anak ko! Di ang hirap-irap
ng hanapbuhay mo? Susmariosep! Bakit hindi
ka na lamang nagpasabi?
MANDING: E, kumikita naman ako kahit
paano,e! Aba, sa panahong ito’y Lalapit ka sa
mga opisina, e, patay ka na muna bago ka
matanggap at hindi mo naman malaman kung
matatanggap ka nga o hindi!
TAYANG: Ang anak na ito… ikaw ba’y talagang
nagsasarili na? Bakit hindi ka lumapit sa Kuya
Ben mo o sa Kuya Tomas mo? (Titingnan ni
Manding) Kaya pala maitim ngayon ang anak ko
at magaspang ang kamay! (magpapahid ng
luha)
MANDING: Nanay, awa naman ng Diyos ay
nakakakita ako kahit papa;no. E… huwag ka
namang umiyak! Paskung-pasko pa
naman(Masaya). Aba, siyanga pala… hindi ko
man lamang nabababti kayong lahat ng
Maligayang Pasko! (Unang lalapitan si Erlinda at
kakamayan) Maligayang pasko Ate Erlinda!
(Kakamayan din ang nakangiting si Letty)
Maligayang Pasko, Ate Letty.
LETTY: Maligayang Pasko naman sa iyo,
Manding. (Lalapit naman it okay Nita at
yayakapin. Lalapit din si Erlinda kay Nita)
ERLINDA: Siyanga naman, Nita. Ano ba nama’t
hindi na kami nakabalita sa inyo ni Manding
may anim na na buwan na?
NITA: E, kasi’y tumatanggap ako ng tahiin, Ate!
LETTY: Ha? Nananahi ka? Sus, ang hirap niyan!
TAYANG: Ang mga bata namang iyan… hindi na
nga nagpapapsabi man lamang(Lalapitan si Nita
at hahawakan sa kamay) Kaya pala namamayat
ka ngayon! Kawawang mga bata ito! (Ang
magkatabi sa pagkakatindig na sina Ben at
Thomas ay magbubulungan,habang titingin-
tingin kay Manding na bahagyang nakatalikod
sa kanila. Dududkot si Thomas ng isang
magandang cigarette case,magsususbo ng
isang sigarilyo; aalukin si Ben at ang dalawa’y
kapwa maninigarilyo)
NITA: Kaya po,Nanay, ito ay tapatan! Talagang
ang punta naming ito sa inyo ay upang magkita
nga lamang! Wala kaming dala sa inyo ni
Manding.
MANDING: Taong ito, Oo! Anong wala tayong
dala na sinasabi mo?
NITA: (Haharapin ang asawa) Ikaw ang taong
puro biro ang katawan…
MANDING: Aba, Mayroon nga tayong pang
aginaldo sa Nanay, Nita! Mayroon…
NITA: Siya nga? Bakit hindi mo ipinakita sa
akin?
MANDING: (Sisigla) Buweno… umayos kayong
lahat (Iisaisahing aayusin sa pagkakatindig ang
mga kaharap ng dalawang hipag,si Nita at ang
kanyang ina). Ngayon… Makinig kayo. Sapagkat
ang pasko’y mabiyayayang araw, inaakala kong
isang tula ay isang damdaming katulad nang sa
akin ay isang biyaya rin…At, iyan ngayon ang
inihandog ko sa nanay… Ang tangi kong alala
ngayon ay ibibigay sa kanya, Nanay making ka….
Pasko, Pasko ngayon….sa
Kabila-kabila’y
Masaya ang lahat,
Laganap ang tuwa, sigla’ nakasabog,
Daigdig…may galak:
Kaluwalhatiang pahatid ng Diyos,
Ating nilalasap.
Kaya bawat tao, ang bawat kinapal,
Maligayang ganap!
Ako, kung bigo man, ang kabiguan ko’y
Aking tinatanggap,
At dito sa puso…pag-ibig sa Diyos!
Lalong tumitimyas;
Ngayong pusong ito, ang kayamanan
kong
Matibay, matatag
Tanggapin mo ina. Hindi maluluma,
Hindi malalansag!
(Pagkatapos na maka rula si Manding, makikita
niya ang kanyang dawlang hipag na sina Erlinda
at Letty na kapwa nakatungo, Samantalang si
Nita ay magpapahid ng luha. Ang huling
titingnan niya ay ang kanyang ina. Magbabatis
ang luha ni aling Tayang. Luluha rin si Manding)
TAYANG: Anak ko!
MANDING: Nanay, nalalaman kong
katungkulan ng isang anak ang mag-alala sa
kanyang magulang. Batid ko ang kanyang
tungkuling iyan ay makatao at maka Diyos, Isa
ring kagandahan ng lipunan at isang kaugalian
sinusunod sa buong daigdig, Pangarap ko,
Nanay, na madulutan kita ng kahit bahagya man
lamang na kasiyahan, ng munting bahagi ng
ligaya… Ikaw na pinagkakautangan ko ng buhay,
ng kabuuan ko, ng aking lakas ngunit nanay,
isang bigo ang anak mo sapagkat kawal ng
karalitaan
TAYANG: (Lalapit kay Manding at yayakapin
ito) Anak ko, bakit ka ba nagsasalita ng ganyan,
Ang anak na ito…Sa akin, ang kaligayahan ko ay
kayo, kayong lahat ng mga anak ko. Oo’t
nalulugod ako sa bawat iaalay niyo sa akin, sa
matatamis niyong handog ngunit kung wala
naman ay hindi mangangahulugang kayo ay
nagkukulang. Sapat na sa akin ang makita kayo.
Kayong lahat na bahagi ng dugo ko’t buhay!
NITA: Mangyayari ho, Nanay bawat anak na
Makita nammin ngayon ay may alaala na sa
magulang… E, kami lamang ang wala. (Lalapit
kay aling Tayang at yayapusin naman siya nito
ng isang kamay. Mapapagitna sa mga mag-
asawang Manding at Nita si aling Tayang)
Nanay, ang pamasko naming sa inyo ay
binibigkas na lamang ng aming mga puso!
TAYANG: Husto na nga! Huwag na nating pag
usapan ang bagay na iyan ako’y galak na galak,
sapagkat kapiling ko kayong lahat ngayon sa
araw na ito ng pasko.(Haharapin si Tomas at si
Ben. Titingnan din si Manding) Buweno, mga
anak, magusap-usap na muna kayo at may
ipapakita lamang ako kay Nita sa
loob.(Babalingan si Letty at si Erlinda) Kayo ring
dalawa… Halina, kayo (Payakap naaakayin ni
Aling Tayang si Nita at susunod naman sina
Erlinda at Letty)
(Si Ben at si Tomas ay tatalim ang tingin kay
Manding at eto naman ay mapapatingin sa
dalawa)
BEN: Artista pala ang kapatid nating ito, Tomas.
Akalain mong madrama pa s aharap ni nanay!
TOMAS: Oo nga…gulat ako...e!
MANDING: (haharapan sa dalawa) kuya Tomas.
Bakit ganyan ang inyong pagsasalita? Alalahanin
ninyong sa aking kahirapan ay ibig ko lamang
maipagtapat ang katotohanan sa ating ina
BEN: Sus bakit ka naman hindi maghihirap, e,
tamad na tamad ka!
TOMAS: Ang sabihin mo’y walang dilihensya at
abilidad! Tapos na ng ”High School”
Nagkargardor lamang eh!
MANDING: Hindi lamang ninyo ako
nauunawaan…nagkakargador ako,bilang
pansamantalang hanapbuhay ko. Ngunit
mayroon naman akong hinihintay na trabahong
inaasahan kong bukas makalawa’y
pakikinabangan!
BEN: Ang sabihin mo’y talagang mahilig ka sa
pagbubulakbol! Hanggang ngayo’y alisaga pa
ang sarili sa paglilimayon!
TOMAS: Tingnan mo yan… Sukat bang
magkakargador ka. Nakakahiyang hanapbuhay.
Masahol ka pa sa pulubing tangway! Hayan ang
labas mo… Tatanda ka’y paurong at walang
asenso kalianman!
BEN: Mangyari’y nag-asawa agad! Akala mo’y
mauubusan ng babae! Kung nagpatuloy ka
naman ng pag-aaral hindi ka sisispain sa opisina.
Alam mo ba kaya ka napa aalis sa dating
pinagtatrabahuhan mo? Hoy! Dahila’y wala
kang titulo, wala kang natapos na karunungan!
MANDING: Mga kapatid ko kaya ba ninyo ako
sinisisi ay dahil sa abang kapalaran ko? Hindi ko
gusto ang magkaganito.
BEN: Ku…talagang pinipilit mong mapaibabaw
ang katuwiran mong pilipit!
MANDING: Ikinahihiya ba ninyo ang aking
hamak na kapalaran? Tandaan ninyong hindi ko
maitatatwa na kayo’y karugtong ng aking
bituka. Subalit kung itinatakwil ninyo ako…Kayo
ang bahala! (Lalabas si Aling Tayang at
mapapaharap sa kanya ang tatlong
magkakapatid)
TAYANG: Ano ba’t nagkakagalit yata kayo mga
anak! Bakit ba?
BEN: Hindi nanay! Pinangangaralan lamang
naming ang taong ito! (Pagigitna si Aling
Tayang sa tatlong anak)
TAYANG: Mga anak ko, kayong lahat ay mahal
sa akin. Kayo ang sanlasa sa akin ng inyong
yumaong ama. Kayo, sapagkat nagmula sa aking
puso ay hinubog ko sa katuwiran at kabaitan…
Itinanim ko sa inyong damdamin ang
pagmamahalan sa isa’t-isa . Huwag ninyong
taniman ng panimdin ang aking kalooban.
Alalahanin natin ang daigdig na ito ay nilikha ng
Diyos sa pag-ibig kaya’t mag ibigan sana kayo…
Magmahalan. Ang dakilang Hesus na ngayo’y
hinihintay ng sangkatauhan ay sugo ng pagibig…
Isinilang siya sa isang palalong walang
nakikilalang matuwid, namatay sa krus; ngunit
ang kasalanan ng sangkatauhan ang kanyang
iniligtas, tayong mga taong sa kampay ng buhay
ay nagkakamali at nakakasala! (Biglang
maririnig ng mga nasa bulwagan ang sunod-
sunod na tunog mula sa batingaw mula sa
simbahang malapit lamang. Lalabas sina
Erlinda, Letty at Nita)
ERLINDA: Aba nanay! (Titingnan sina Ben,
Tomas at Manding) Hoy, Kayo… pasko na!
Isinilang na si Hesus. Mag galak kayo! (Ang
tatlong manugang ni Aling Tayng ay
mapapaharap sa kanya)
LETTY: Ano ba ang sinasabi ng nanay?
TAYANG: Mga anak ko, kayong lahat… Makinig
kayo. Ang diwa ng pasko ay makulay at
mahalaga. Ang mga magkakahinlog na
nagkakalayo ay naglalapit… Nagsasalo-salo.
Nagbabatian ang mga nagkakaaalit. Nagyayakap
ang kanilang mga diwa at damdamin. Salamat
mga anak at minsan pa nating tinamasa ang
ganitong biyaya. Salubungin natin ang paskong
ito ng isang mataimtim na pagbati!
(Si Manding ay hahawakan sa dalwang kamay
sina Ben at Tomas. Masasaya sila. Hahalikan
naman ang kanyang tatlong manugang. Si aling
Tayang)
NITA: Nanay, ang saya ng paksong ito, pagkat
kami’y nasa inyong piling!
TAYANG: Mga anak ko, tayo na sa labas at
magsalu-salo! (Lalalbas si Sepa)
SEPA: Nana Tayang, handa na ho ang hapag
natin!
TAYANG: Mga anak, tayo na kayo…
(Ang lahat ay lalabas. Mauuna si aling Tayang
na akay nina Erlinda at Letty. Kasunod sina
Tomas at Ben. Maiiwan ang dalawa, si Manding
at Nita. Lalapit ang dalwa sa radio at bubuksan
ni Manding. Maririnig ang awit na”Joy to the
world!” Mag ngingitian ang mag-asawa.
Magkaakbay na susunod sa mga lumabas)