Φυλλαδια σημειώσεων στη θεωρία της Σύνταξης

Βασίλειος Σπυρόπουλος

Φραστική Δομή

1. Φραστικός δείκτης

 Η έννοια του συστατικού (constituent): Οι μονάδες της σύνταξης αποτελούν συστατικά. Μια πρόταση
δομείται από συστατικά και αντίστροφα, οι λέξεις δομούνται σε φράσεις και προτάσεις. Δηλ. συστατικά
της πρότασης αποτελούν τόσο οι λέξεις από τις οποίες αποτελείται όσο και οι φράσεις τις οποίες
σχηματίζουν αυτές οι λέξεις στη σύναψή τους. Μία φράση (= ένα σύνολο από λέξεις) αποτελεί
συστατικό με την έννοια ότι συμπεριφέρεται συντακτικά ως μία μονάδα.
 Η έννοια της κατηγορίας (category): Εναλλακτικός όρος, πιο τεχνικός για την απόδοση του συστατικού.
Δηλ. ένα συστατικό αποτελεί μια κατηγορία. Υπάρχουν δύο βασικά είδη κατηγορίας: (α) λεξικές και (β)
φραστικές. Οι λεξικές κατηγορίες είναι τα λεξικά συστατικά (= λέξεις), ενώ οι φραστικές κατηγορίες
είναι τα φραστικά συστατικά (= φράσεις). Πιο τεχνικά, χρησιμοποιούμε τον όρο μέγιστη προβολή
(maximum projection) για να αποδώσουμε μια φραστική κατηγορία και τον όρο κεφαλή (head) για να
αποδώσουμε τη λεξική κατηγορία που αποτελεί τον πυρήνα της και ορίζει τα χαρακτηριστικά της. Με
άλλα λόγια κάθε φράση έχει μια κεφαλή και κάθε κεφαλή δημιουργεί μια φράση (Αρχή της
Ενδοκεντρικότητας), δηλ. ένα ρήμα δημιουργεί μια ρηματική φράση (ΡΦ), και ένα επίθετο που
προσδιορίζει ένα ουσιαστικό αποτελεί μια επιθετική φράση (ΕΦ) εγκιβωτισμένη στην ονοματική φράση
(ΟΦ) του ουσιαστικού. Σύμφωνα με αυτή την ορολογία ο όρος κατηγορία αναφέρεται στο είδος της
λεξικής κατηγορίας της κεφαλής και κατά συνέπεια της φράσης, δηλ. ρήμα, ουσιαστικό, κλπ.
 Φραστική δομή ή φραστικός δείκτης: Η τυπική απεικόνιση των συστατικών μιας πρότασης:
 κανόνες φραστικής δομής (phrase structure rules)
 δενδροδιάγραμμα (tree-diagram)
 δομή με αγκύλες (bracket structure)

Παραδείγματα από την Ελληνική

(1) το βιβλίο της Μαρίας

α. ΟΦ  Α + Ο + (ΟΦ[γεν])

β. ΟΦ

Α Ο ΟΦ

Α Ο

το βιβλίο της Μαρίας

γ. [ΟΦ [Α το] [Ο βιβλίο] [ΟΦ [Α της] [Ο Μαρίας]]]

(2) από το σπίτι
α. ΠΦ  Π + ΟΦ
ΟΦ  Α + Ο

β. ΠΦ

Π ΟΦ

Α Ο

από το σπίτι

γ. [ΠΦ [Π από] [ΟΦ [Α το ] [Ο σπίτι]]]

(3) περήφανος για τον πατέρα του

α. ΕΦ  Ε + ΠΦ
ΠΦ  Π + ΟΦ
ΟΦ  Α + Ο + ΟΦ[γεν]1

β. ΕΦ

Ε ΠΦ

Π ΟΦ

Α Ο ΟΦ[γεν]

περήφανος για τον πατέρα του

γ. [ΕΦ [Ε περήφανος] [ΠΦ [Π για] [ΟΦ [Α τον] [Ο πατέρα] [ΟΦ του]]]]

(4) ο καλός άνθρωπος

α. ΟΦ  Α + ΕΦ + Ο
ΕΦ  Ε

β. ΟΦ

Α ΕΦ Ο

ο καλός άνθρωπος

γ. [ΟΦ [Α ο] [ΕΦ [Ε καλός]] [Ο άνθρωπος]]

1
Η αντωνυμία θεωρείται από μόνη της ως μια φραστική κατηγορία καθώς μπορεί να αντικαθιστά μια ολόκληρη ΟΦ.
(5) Ο Νίκος λέρωσε το βιβλίο
α. Πρ  ΟΦ + ΡΦ
ΟΦ  Α + Ο
ΡΦ  Ρ + ΟΦ

β. Πρ

ΟΦ ΡΦ

Α Ο Ρ ΟΦ

Α Ο

ο Νίκος λέρωσε το βιβλίο

γ. [Πρ [ΟΦ ο Νίκος] [ΡΦ λέρωσε [ΟΦ το βιβλίο]]]2

(6) Ο Γιάννης ήρθε χτες

α. Πρ  ΟΦ + ΡΦ + ΕπΦ
ΟΦ  Α + Ο
ΡΦ  Ρ
ΕπΦ  Επ
β. Πρ

ΟΦ ΡΦ ΕπΦ

Α Ο Ρ Επ

Ο Γιάννης ήρθε χτες

γ. [Πρ [ΟΦ ο Γιάννης] [ΡΦ ήρθε] [ΕπΦ χτες]]]

α΄. Πρ  ΟΦ + ΡΦ
ΟΦ  Α + Ο
ΡΦ  Ρ + ΕπΦ
ΕπΦ  Επ

β΄. Πρ

ΟΦ ΡΦ

Α Ο Ρ ΕπΦ

Επ

Ο Γιάννης ήρθε χτες

γ΄. [Πρ [ΟΦ ο Γιάννης] [ΡΦ ήρθε [ΕπΦ χτες]]

2
Από δω και στο εξής θα χρησιμοποιώ μια απλοποιημένη μορφή αναπαράστασης χωρίς να δηλώνονται οι λεξικές κατηγορίες.
(7) Ο Νίκος είπε ότι η Μαρία είναι όμορφη
α. Πρmax  ΣΔ + Πρ
Πρ  ΟΦ + ΡΦ
ΟΦ  Α + Ο
ΡΦ  Ρ + ΕΦ
ΕΦ  Ε

β. Πρ

ΟΦ ΡΦ

Α Ο Ρ Πρmax

ΣΔ Πρ

ΟΦ ΡΦ

Α Ο Ρ ΕΦ

Ο Νίκος είπε ότι η Μαρία είναι όμορφη

γ. [Πρ [ΟΦ Ο Νίκος] [ΡΦ είπε [Πρmax [ΟΦ η Μαρία] [ΡΦ είναι [ΕΦ όμορφη]]]]]

2. Κριτήρια συστατικών δομής

Η δομή μιας πρότασης ή μιας φράσης αποκαλύπτεται με την εφαρμογή μιας σειράς κριτηρίων τα οποία
φανερώνουν την κατανομή σειρών λεξικών τεμαχίων με βάση τη συντακτική ταυτότητά τους ως συστατικά.
Μια σειρά λέξεων αποτελεί συστατικό όταν συμπεριφέρεται στο συντακτικό τομέα ως μια μονάδα:

 Σύνδεση κατά παράταξη: Όταν μια σειρά από στοιχεία συνδέεται παρατακτικά με ένα συστατικό, τότε
αυτή η σειρά από στοιχεία αποτελεί συστατικό και μάλιστα της ίδιας κατηγοριακής ταυτότητας με το
συστατικό με το οποίο συνδέεται παρατακτικά.

(8) Ο Νίκος έφερε μαζί του το βιβλίο και το κίτρινο τετράδιο

 Αντικατάσταση: Όταν μια σειρά από στοιχεία μπορεί να αντικατασταθεί από ένα τύπο, τότε αυτή η
σειρά από στοιχεία αποτελεί συστατικό.

(9) Α: Ο Νίκος έφερε μαζί του το βιβλίο

Β: Τι είπες ότι έφερε μαζί του ο Νίκος;

 Μετακίνηση: Όταν μια σειρά από στοιχεία μπορεί να μετακινηθεί ως σύνολο σε κάποια άλλη θέση της
πρότασης, τότε αυτή η σειρά από στοιχεία αποτελεί συστατικό.

(10) α. Ο Γιάννης αγαπά τη Μαρία

β. ΤΗ ΜΑΡΙΑ αγαπά ο Γιάννης (Τα μικρά κεφαλαία δηλώνουν την Εστία, δηλ. την εμφατική ή
αντιθετική δήλωση στην περίπτωσή αυτής της πρότασης)
 Έλλειψη: Όταν μια σειρά από στοιχεία μπορεί να παραλειφθεί, τότε αυτή η σειρά από στοιχεία
αποτελεί συστατικό.

(11) Α: Τι έπαθε το μαύρο γατάκι;

Β: __ Αρώστησε

 Σύνδεση κατά παράταξη με κοινό συστατικό: Όταν μια σειρά από στοιχεία αποτελεί το κοινό στοιχείο
σε μία δομή σύνδεσης κατά παράταξη, τότε αυτή η σειρά από στοιχεία αποτελεί συστατικό.

(12) Στην Αγγλία βρέχει πολύ και έχει συννεφιά

 Απόσπασμα: Όταν μια σειρά από στοιχεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως απόσπασμα μιας δομής
(κυρίως πρότασης), τότε αυτή σειρά από στοιχεία αποτελεί συστατικό.

(13) Α: Ποιος έφαγε το κέικ;

Β: Ο Νίκος

3. Η δομή της πρότασης

Μια πρόταση περιλαμβάνει δύο επίπεδα: Το κεντρικό κομμάτι της (Πρ) αποτελείται από την ΟΦ-
υποκείμενο και τη ΡΦ. Πολλές φορές όμως το συστατικό αυτό μπορεί να εισάγεται από μια κατηγορία την
οποία ονομάζουμε συμπληρωματικό δείκτη (complementizer) ή απλά ΣΔ. Στην περίπτωση αυτή η πρόταση
είναι ένα σύνθετο συστατικό Πρmax το οποίο αποτελείται από το ΣΔ και την Πρ. Ο ΣΔ κωδικοποιεί τη
γραμματική πληροφορία του προτασιακού τύπου και είναι περισσότερο εμφανής στην περίπτωση των
εξαρτημένων προτάσεων. Η κατηγορία του ΣΔ είναι μία δομική θέση η οποία μπορεί να καταλαμβάνεται
είτε από κάποιο μόριο (εδώ εντάσσονται οι σύνδεσμοι και τα διάφορα άλλα συνδετικά στοιχεία) είτε από
κάποιο ερωτηματικό στοιχείο/φράση:

(14) Πρmax

ΣΔ Πρ

ΟΦ ΡΦ

α. ότι ο Γιάννης ήρθε

β. επειδή ο Γιάννης ήρθε
γ. τι  έκανες;

Επιστρέφοντας στο επίπεδο της Π, το πιο σημαντικό συστατικό της είναι μια κατηγορία την οποία
ονομάζουμε Κλίση (ΚΛ) (Inflection) και φέρει εκείνα τα γραμματικά χαρακτηριστικά του Χρόνου (Χρ)
(Tense) και της Συμφωνίας Υποκειμένου (ΣυμφΥ) (Subject Agreement). Τα γραμματικά χαρακτηριστικά
αυτά πραγματώνονται κατά κύριο λόγο μορφολογικά στο ρηματικό τύπο και για το λόγο αυτό η συντακτική
ταυτότητα και η θέση της κατηγορίας αυτής δεν είναι εμφανή. Ωστόσο η ταυτότητα και η θέση της ΚΛ
αποκαλύπτεται σε δομές όπου η κατηγορία αυτή μπορεί να πραγματώνεται από ένα βοηθητικό ρήμα, ενώ
το κύριο ρήμα παραμένει σε τύπο ο όποιος δε δηλώνει ούτε Συμφωνία Υποκειμένου ούτε Χρόνο.
(15) Ελληνική
Πρ

ΟΦ ΚΛ ΡΦ

Χρ
ΣυμφΥ

O Γιάννης έχει/είχε φτάσει

Τα παιδιά έχουν/είχαν φτάσει
Εγώ έχω/είχα φτάσει

(16) Αγγλική
Πρ

ΟΦ ΚΛ ΡΦ

Χρ
ΣυμφΥ

α. Mary has/had arrived

β. The window is/was broken
γ. John can/could come
δ. John will/would come
ε. John may/might come

Η ΚΛ μπορεί να χαρακτηρίζεται ως παρεμφατική (finite) ή μη-παρεμφατική (non-finite). Στην πρώτη

περίπτωση τα χαρακτηριστικά του Χρ και της ΣυμφΥ είναι πλήρως καθορισμένα, ενώ στη δεύτερη
περίπτωση αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ανενεργά ή μη καθορισμένα. Μη παρεμφατικές είναι οι προτάσεις
οι οποίες εκφέρονται με τους λεγόμενους μη-παρεμφατικούς τύπους, όπως είναι το απαρέμφατο (infinitive),
η μετοχή (participle), το γερούνδιο (gerund), κλπ.

4. Εφαρμογή: Η δομής της πρότασης στην Ελληνική

Kριτήριο αντικατάστασης: Στην Ελληνική η ΡΦ υποκαθίσταται από την φράση κάνω το ίδιο.

(17) Η Μαρία έφυγε νωρίς. Το ίδιο έκανε κι ο Γιώργος

[έφυγε νωρίς] = ΡΦ

Το ρηματικό σύνολο της Ελληνικής αποτελείται από το ρήμα το οποίο μπορεί να προσδιορίζεται από
κάποια μόρια: τα αρνητικά δεν και μην, το μόριο της υποτακτικής να, και το μόριο του μέλλοντα ή
καλύτερα της επιστημικής τροπικότητας (ΕΤ) θα:

(18) Η διάταξη του ρηματικού συνόλου της Ελληνικής

(δε) (θα) γράφω

να/ας (μην) γράφω

Ερώτημα 1: Η θέση του μορίου θα στη φραστική δομή

Χαρακτηριστικά:
 Προσδιορίζει γραμματικά το ρήμα
 Τίποτα δεν μπορεί να παρεμβληθεί ανάμεσα σε αυτό και το ρηματικό τύπο
 Συνδυάζεται με όλους τους δυνατούς ρηματικούς τύπους που κωδικοποιούν τα γραμματικά
χαρακτηριστικά του Χρ και της ΣυμφΥ.

 Το μόριο θα δεν μπορεί να αποτελεί πραγμάτωση της ΚΛ, γιατί είναι ανεξάρτητο από τα γραμματικά
χαρακτηριστικά του Χρόνου και της Συμφωνίας

Υπόθεση Α: Αποτελεί μέρος του ρήματος οπότε θα έχουμε ένα σύνθετο ρήμα

(19) Η Μαρία θα καλέσει το Νίκο

Πρ

ΟΦ ΡΦ

Ρ ΟΦ

ΜΕΛ Ρ

Η Μαρία θα καλέσει το Νίκο

Εφαρμογή του κριτηρίου της αντικατάστασης:

(20) Η Μαρία θα πάει για διακοπές στη Ρόδο και το ίδιο θα κάνει κι ο Νίκος
[κάνει το ίδιο] = [πάει για διακοπές] = ΡΦ

 Το μόριο θα δεν αποτελεί μέρος της ΡΦ γιατί επαναλαμβάνεται πριν από τη φράση κάνει το ίδιο. Άρα η
συγκεκριμένη υπόθεση δεν αποδεικνύεται εμπειρικά

Υπόθεση Β: Εξαρτάται από ξεχωριστό κόμβο απευθείας από την Π.

(21) Πρ

ΟΦ ΑΡΝ ΕΤ ΚΛ ΡΦ

Χρ Ρ ΟΦ
ΣυμφΥ

Η Μαρία δε θα καλέσει το Νίκο

Ερώτημα 2: Η συντακτική ταυτότητα και θέση του να

Χαρακτηριστικά:
 Τίποτα δεν μπορεί να παρεμβληθεί ανάμεσα σε αυτό και το ρηματικό τύπο
 Συνδυάζεται με όλους τους δυνατούς ρηματικούς τύπους που κωδικοποιούν τα γραμματικά
χαρακτηριστικά του Χρ και της ΣυμφΥ.
 Κατά συνέπεια δεν αποτελεί μέρος της ΡΦ ούτε του ρήματος, γεγονός που αποδεικνύεται και από το
κριτήριο της αντικατάστασης (όπως στην περίπτωση του θα)

(22) Ο Γιάννης να φωνάξει τη Μαρία. Το ίδιο να κάνει και ο Γιώργος

[κάνει το ίδιο] = [φωνάξει τη Μαρία] = ΡΦ
 Συμπληρωματική κατανομή με ΣΔ ότι

(23) Η Μαρία θέλει (*ότι) να φύγει

Υπόθεση Α: Το να καταλαμβάνει θέση ΣΔ

(24) Πρ

ΟΦ ΡΦ

Ρ Πρmax

ΣΔ Π

ΟΦ ΡΦ

Η Μαρία θέλει να pro φύγει

Προβλήματα:

 To να μπορεί να ακολουθεί άλλους ΣΔ

(25) α. Έφυγε προτού να έρθει η Μαρία

β. Δεν ξέρει πώς να αντιδράσει

 αντίθετα με το ότι και τις προβλέψεις της δομής (24) μια ΟΦ δεν μπορεί να παρεμβληθεί ανάμεσα στο
να και το ρηματικό τύπο.

(26) α. Η Μαρία εγγυήθηκε ότι ο Γιάννης θα τα καταφέρει

β. (Ο Γιάννης) να (*ο Γιάννης) καλέσει τη Μαρία (Ο Γιάννης)

 Η υπόθεση Α δεν αποδεικνύεται εμπειρικά

Υπόθεση Β: Το να είναι σε κόμβο κάτω από την Πρ. Σε αυτή την περίπτωση ο ΣΔ είναι κενός.

(27) Πρ

ΟΦ ΚΛ ΡΦ

Χρ
ΣυμφΥ Ρ Πρmax

ΣΔ Πρ

ΟΦ ΥΠ ΚΛ ΡΦ

Χρ
ΣυμφΥ Ρ

Η Μαρία θέλει  pro να φύγει

Η υπόθεση αυτή μπορεί να προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα, αν θεωρήσουμε ότι ο κόμβος τον οποίο
πραγματώνει το να είναι ο κόμβος της έγκλισης (Εγκλ), ο οποίος όταν χαρακτηρίζεται ως υποτακτική
καταλαμβάνεται από τα μόρια να/ας και επιλέγει άρνηση μην, ενώ όταν είναι οριστική καταλαμβάνεται από
ένα κενό μόρφημα  και επιλέγει άρνηση δεν και τη δυνατότητα της ύπαρξης του κόμβου της Επιστημικής
Τροπικότητας. Έτσι η δομή της πρότασης της Ελληνικής διαμορφώνεται ως εξής:

(28) Η δομή της πρότασης στην Ελληνική

Πρmax

ΣΔ Πρ

ΟΦ Εγκλ Αρν ΕΤ ΚΛ ΡΦ

Χρ
ΣυμφΥ
Ορ:  δεν θα Ρ
Υπ: να/ας μην

Βιβλιογραφία

Θεοφανοπούλου-Κοντού, Δήμητρα. 1989. Μετασχηματιστική Σύνταξη: Από τη Θεωρία στην Πράξη. Αθήνα:
Καρδαμίτσα
Φιλιππάκη-Warburton, Ειρήνη. 1992. Εισαγωγή στη Θεωρητική Γλωσσολογία. Αθήνα: Νεφέλη.
Fromkin, Victoria, Robert Rodman & Nina Hyams. 2008. Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας. Μετάφραση
και προσαρμογή στην Ελληνική του βιβλίου Fromkin, Victoria, Robert Rodman & Nina Hyams. 2003.
An Introduction to Language. 7th Edition. Boston: Thomson/Wadsworth. Αθήνα: Πατάκης.