Ιστορία και Θεωρία του Τοπίου:

Η σχηματοποίηση κατά την τοπιακή ερμηνεία

Επαναπροσδιορίζοντας το τοπίο μέσω της τεχνολογίας:

Από τα ψίχουλα στα Smart Dust

Διατμηματικό Πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών:

Σχεδιασμός / Χώρος / Πολιτισμός

Σεπτέμβριος 2010

καθηγητής: Κώστας Μωραΐτης

σπουδαστής: Θάνος Σταθόπουλος
Βιβλιογραφία
J. M. Kahn, R. H. Katz, K. S. J. Pister, “Next Century Challenges: Mobile Networking
for Smart Dust”, University of California, Berkeley.
Καλαφάτη Ελένη – Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, “Τάκης Χ. Ζενέτος - Ψηφιακά
Οράματα και Αρχιτεκτονική”, εκδ. Libro, Αθήνα 2006.
Augé Marc, “Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity”.
Manuel Castells, “The rise of the network society”.
Χριστοφιλοπούλου Σταυρούλα, “Η κτιριακή Αρχιτεκτονική ως σχηματισμός Τοπίου,
Landscape Formation One”, Αθήνα, Οκτώβρης 2003.
Mitchell, William, MIT Press, “Me++ the cyborg self and the networked city”, 2003
Massachusetts Institute of Technology.
Wellman Barry, “Designing the Internet for a Networked Society, Communications
of the ACM 45”, no. 5, May 2002.
Georg Simmel, Joachim Witter, Ernst H. Gombrich, “Το Τοπίο”, εκδ. Πατομός
Pablo Daniel Wenceslao, “Kinetic Index: An Exploration of Site and Program Flux”,
Massachusetts Institute of Technology, February 2006
Κώστας Μωραίτης, “Το Τοπίο, Πολιτιστικός Προσδιορισμός του Τόπου”, Ε.Μ.Π,
Αθήνα 2005
Με τη διάδοση της ψηφιακής πληροφορίας, την αναπτυσσόμενη ασύρματη
τεχνολογία και την επεκτεινόμενη δικτυακή υποδομή, τα δεδομένα
αλλάζουν. Οι σχέσεις των ατόμων με το δομημένο περιβάλλον, αλλά
και οι μεταξύ τους σχέσεις, επαναπροσδιορίζονται. Οι τεχνολογίες της
πληροφορίας κυριαρχούν πλέον στη κοινωνία, διαμορφώνοντας έτσι ένα
νέο τοπίο στις κοινωνικές αλλά και στις χωρικές σχέσεις. Περάσαμε από τον
Λειτουργικό Άνθρωπο και τον Πολιτιστικό/Σχεσιακό Άνθρωπο στη Κοινωνία
της Κατανάλωσης, ενώ πλέον έχουμε να κάνουμε με τον Διαδραστικό
Άνθρωπο της Κοινωνίας της Πληροφορίας1. Βασικά χαρακτηριστικά αυτής
της εποχής αποτελούν η δικτύωση και η συνδεσιμότητα.
Στη βάση του αιώνα της πληροφορίας εμφανίζεται και εξαπλώνεται σε
όλο τον πλανήτη η διαδικτυακή κοινωνία ως η κυρίαρχη μορφή κοινωνικής
οργάνωσης της εποχής μας. Η διαδικτυακή κοινωνία είναι μια κοινωνική δομή
αποτελούμενη από πληροφοριακά δίκτυα βασισμένα στις πληροφοριακές
τεχνολογίες, χαρακτηριστικό του αιώνα της πληροφορίας2.
Μια αρκετά πρωτόγονη μορφή δικτυακής υποδομής, ήταν οι πρώτοι δρόμοι
που χαραχτήκαν και έπειτα ξεκίνησε σιγά-σιγά η ανάπτυξη και εξέλιξη των
δικτύων σε διάφορα επίπεδα. Σήμερα, είναι σαφές ότι είμαστε εξαρτημένοι
όλο και περισσότερο από τα διάφορα δίκτυα, κάποια υλικά και κάποια άϋλα
[π.χ. ασύρματα], είτε αυτά είναι του νερού, των μεταφορών, της ενέργειας,
της αποχέτευσης, του αέρα. Ωστόσο, το απίστευτα δαιδαλώδες διάγραμμα
της διαδικτυακής συνδεσιμότητας αποτελεί τη πιο ζωντανή εικόνα της
παγκοσμιοποίησης και είναι το πιο ζωντανό χαρακτηριστικό της αστικής μας
κατάστασης τον 21ο αιώνα. Μιας αστικής κατάστασης που προσπαθούμε
να επεκτείνουμε και έξω από τα σαφή όρια των αστικών μας κέντρων. Η
ανάγκη του ανθρώπου για επιβολή ελέγχου και εξουσίας δεν περιορίζεται
στις πόλεις που οργανώνει, περνά και στο φυσικό περιβάλλον, όπως μπορεί
αυτό να οριστεί και να γίνει αντιληπτό. Η τάση αυτή δεν είναι καινούρια,
η άσκηση ελέγχου στο φυσικό περιβάλλον είναι αυτή που πολλές φορές
μεταλλάσσει τον όρο αυτό σε “έδαφος” αποδίδοντάς του την έννοια του
αστικού υλικού, του αστικού υποβάθρου που περιμένει την προσθήκη
κτιρίων για να μετατραπεί από φυσικό σε αστικό περιβάλλον.
1. Καλαφάτη, Ελένη – Παπαλεξόπουλος, Δημήτρης, Αθήνα 2006, Τάκης Χ. Ζενέτος-
Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, Libro, σελ.25
Η ουσιαστική διαφορά της επιβολής ελέγχου στο φυσικό περιβάλλον στις
μέρες μας σε σχέση με το παρελθόν εντοπίζεται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος
πλέον αδιαφορεί να επιδείξει την επιβολή που ασκεί. Η επικράτηση των
δικτυακών δομών,έχει ως αποτέλεσμα ακόμα και το τοπίο να αναγνώζεται
ως ένα μεταβλητό δίκτυο, με αποτέλεσμα η επιβολή ελέγχου σε αυτό
να απαιτεί την ανάπτυξη μιας αντίστοιχης δικτυακής λογικής. Το τοπίο
μεταφράζεται ως δίκτυο πληροφοριών. Γνωρίζοντας πλέον την υπεραξία της
πληροφορίας έναντι οποιασδήποτε άλλης υπηρεσίας, ο άνθρωπος καλείται
να μετατρέψει το φυσικό περιβάλλον σε ένα πεδίο παροχής και μετάδοσης
πληροφοριών. Αυτό αξίζει να το ερευνήσουμε μέσω του παραδέιγματος του
Smart Dust.
Τα smart dust δεν είναι τίποτε άλλο από ακόμα ένα δίκτυο. Ένα δίκτυο
μεγάλης κλίμακας, αποτελούμενο από αμέτρητους αισθητήρες, ασύρματα
συνδεδεμένους μεταξύ τους. Οι εξελίξεις στους τομείς της μηχανικής και της
hardware τεχνολογίας έχουν οδηγήσει σε δραματικές μειώσεις των μεγεθών,
κατανάλωσης ενέργειας και κόστους σε ηλετρονικά κυκλώματα, ασύρματες
επικοινωνίες και μικροηλεκτρονικά συστήματα [mems]3. Αυτό είχε ως
αποτέλεσμα την ανάπτυξη μικρών, συγκεντρωμένων, αυτόνομων στοιχείων
/ κόμβων δικτύου, με την δυνατότητα το καθένα από αυτά να περιέχει έναν ή
περισσότερους αισθητήρες με υπολογιστικές και επικοινωνιακές ικανότητες
και λειτουργίες.
Ο έλεγχος έγκειται στη παροχή πληροφοριών, όπως άλλωστε προστάζει και
οι αρχές οργάνωσης της κοινωνίας της πληροφορίας. Πλέον μοιάζει πως το
ενδεχόμενο διασποράς των smart dust σε τμήματα φυσικού περιβάλλοντος
θα είχε ως αποτέλεσμα την άυλη σύνδεση φυσικού περιβάλλοντος με το
αστικό. Η πόλη έρχεται να διεισδύσει στο τοπίο με την απουσία της. Η κοινωνία
της πληροφορίας επεκτείνεται δημιουργώντας ένα ομογενοποιημένο
αστικό περιβάλλον. Αν θεωρήσουμε ότι το φυσικό περιβάλλον παύει να
είναι φυσικό ακόμα και αν το προσδιορίζουμε αντιληπτικά, με τη δικτυακή
του μετατροπή επιτυγχάνεται το ίδιο διατηρώντας όμως τη ψευδαίσθηση
του φυσικού. Ο έλεγχος επιβάλλεται εκ των έσω γι’ αυτό και δεν χρειάζεται
η προβολή του. Το τοπίο έγινε πληροφορία. Μέχρι το επόμενο τεχνολογικό
πρότυπο να θέσει τις απαιτήσεις του. Η πολλαπλότητα του τοπίου είναι
αυτή που δεν χάνεται. Έτσι το μόνο που έχει να κάνει είναι να περιμένει
μέχρι να αποκαλυφθεί ο επόμενος ρόλος του.

Τα smart dust, αποτέλεσμα ερευνών των καθηγητών Pister και Kahn του
πανεπιστημίου Berkeley, προσπαθούν να μελετήσουν τα ελάχιστα όρια
του μεγέθους και της κατανάλωσης ενέργειας αυτόνομων αισθητήρων.
Αποτέλεσμα των ερευνών αυτών είναι η δημιουργία των επιθυμητών αυτών
στοιχείων μεγέθους 3 κυβικών χιλιοστών, με σκοπό στο άμεσο μέλλον η
διάστασή τους να μειωθεί στο 1 κυβικό χιλιοστό. Η μέγιστη χρησιμότητα
των αισθητήρων αυτών παρατηρείται όταν λειτουργούν σε μεγάλα σύνολα.
Με τη δυνατότητα το καθένα από αυτά να λειτουργεί σαν αισθητήρας
διαφορετικού είδους, μπορούν να βρίσκονται πολλά μαζί στον ίδιο χώρο και
να εκτελούν συγχρόνως πολλές λειτουργίες.

2. Manuel Castells, The rise of the network society

3. Next Century Challenges: Mobile Networking for “Smart Dust”, J. M. Kahn, R. H.
Katz, K. S. J. Pister, University of California, Berkeley
Η μεταβλητότητα των σχέσεων αυτών είναι που καθορίζει το τοπίο. Το τοπίο
αναπροσδιορίζεται ως περιοχή συνεχούς ροής και μεταμόρφωσης από
σχήμα σε έδαφος. Οποιαδήποτε αλλαγή της τοπογραφίας αντιμετωπίζεται
ως χειρισμός επιφάνειας ενός πολύπλοκου πεδίου μεταβαλλόμενου από
εξωτερικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες.

Η τοπολογική επιφάνεια εσωκλείει τη διαδραστικότητα. Από τη μία

υάρχει αυτό το πλέγμα σχέσεων που προκύπτει από τη δικτυακή δομή
των αισθητήρων και από την άλλη έχουμε τα δεδομένα. Ερεθίσματα που
έρχονται να ενεργοποιήσουν κάθε φορά τα στοιχεία που απαρτίζουν τα
smart dust. “Inputs” που επαναπροσδιορίζουν τις εσωτερικές σχέσεις της
νέας αυτής επιφάνειας.

Η διαδραστικότητα εφαρμόζεται με τη συμβολή δύο ή και παραπάνω

συστημάτων. Στην περίπτωσή μας έχουμε τα smart dust και τα ερεθίσματα
που δέχονται. Ενώ το ίδιο το τοπίο αποκτά το ρόλο του μέσου διεπαφής
των δύο αυτών περιβαλλόντων. Μέσω της ευμεταβλητότηταςκαι της
ευελιξίας του, αποτελεί το συνδετικό κρίκο για να ισχύει η συνθήκη της
διαδραστικότητας.

Το τοπίο παύει να αποτελεί ένα μοναδικό σύστημα αναφοράς και

μετατρέπεται σε ένα πολλαπλό σύστημα. Από πεδίο πληροφόρησης ως
διαδραστική επιφάνεια, αποκτά νέα νοήματα και καλείται να συμμετέχει
στην επικράτηση της λογικής των δικτυακών δομών. Η ανθρώπινη επιθυμία
για ανάπτυξη άυλων δικτύων εξαπλώνεται και πέρα του αστικού χώρου, με
τη χρήση πληροφοριακών συστημάτων να καταφέρνει τη μετάλλαξη ακόμα
και του φυσικού περιβάλλοντος σε ένα απόλυτα ελέγξιμο πεδίο. Εντέλει
η υποβολή ελέγχου από τον άνθρωπο στη φύση επιτυγχάνεται για ακόμα
μια φορά. Αυτή τη φορά με σχεδόν αδιόρατα μέσα, αλλά με τον πιο ισχυρό
ελεγκτικό μηχανισμό. Η ανθρώπινη επέμβαση μοιάζει ανύπαρκτη ή έστω
ήπια, με το έγιστο δυνατό αποτέλεσμα επιβολής ελέγχου.

Smart Dust Node

δικτυακή δομή
Στην ουσία “ο χώρος τον ροών” αποτελεί μια συνθήκη που μορφοποιεί τη ροή
του χρόνου παρά τις ρήξεις και ασυνέχειες του χώρου και έρχεται να στηρίξει
την αξία της μετακίνησης. Παρόλο που ο ίδιος δε μπορεί να ταυτοποιήσει ή
να συνδέσει τα άτομα που κινούνται σε αυτόν, μπορεί να σημασιοδοτήσει
το χρόνο του περάσματος από αυτόν. Μπορεί να μετουσιώσει την αξία της
μετακίνησης σε αυτή της μετάδοσης πληροφορίας. Η πληροφορία ανάγεται
ως το ύψιστο αγαθό ικανό να καθορίσει την ιδιότητα ενός χώρου, κλειστού
ή ανοιχτού, τεχνητού ή φυσικού, αρχιτεκτονικής ή τοπίου.
Τα smart dust αλοιώνουν το φυσικό τοπίο. Επεμβαίνουν σε αυτό ακόμα και
αν δεν γίνονται αντιληπτά από το ανθρώπινο μάτι. Η αλλοίωση προέρχεται
πέρα από την προσπάθεια ελέγχου και από την προβολή του στοιχείου
του χρόνου ως το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του τοπίου. Ο χρόνος είναι
αυτός που το καθορίζει πλέον, με την πληροφορία να αποτελεί τη μονάδα
μέτρησής του. Ο τοπιακός χώρος με άλλα λόγια αποκτά την ιδιότητα του
τεχνηματικού χώρου.Αυτό που μελετάται πλέον δεν είναι η ταυτότητα
μιας περιοχής με όρους εικόνας, ούτε η δυνατότητα αντίληψης αυτής της
ταυτότητας μέσω της θέασης αλλά εκείνες οι μεταβαλλόμενες σχέσεις στο
χώρο, οι οποίες εμφανίζονται στη σύγχρονη ερμηνεία του κόσμου, ο τρόπος
που η κίνηση και η ταχύτητα παραμορφώνει το χώρο. Η έννοια του τοπίου
συγχέεται συχνά άλλοτε με το έδαφος, ως αφετηριακό υλικό προπλάσματος
που πρέπει να υποστεί τον κατάλληλο χειρισμό και άλλοτε ταυτίζεται με το
πεδίο και την ίδια την ιδέα του σχηματισμού του χώρου.
Στην περίπτωση των smart dust το τοπίο ταυτίζεται μεταξύ άλλων και
με έναν νέου είδους χώρο. Έναν χώρο μη ευκλείδιας γεωμετρίας. Μια
τοπολογική επιφάνεια. Οι κόκκοι της σκόνης διασπείρονται στο τοπίο
και το επαναπροσδιορίζουν. Το τοπίο χάνει την ολότητά του, παύει να
αποτελεί έναν τόπο τριών διαστάσεων. Εισάγεται η έννοια του χρόνου ως
η τέταρτη διάσταση. Η αντίληψη και η οπτική δεν αρκούν πλέον για να τον
περιγράψουν. Η οντότητα ενός βράχου επισκιάζεται από την ολότητα της
νέας αυτής επιφάνειας. Οι ρίζες των δέντρων δεν υπάρχουν πια. Το τοπίο
αναγνώζεται ως μια επιφάνεια σχέσεων. Σχέσεων μεταξύ των control points
ή αλλιώς των εκάστοτε στοιχείων που απορτίζουν την “έξυπνη σκόνη”.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την παροχή πληροφοριών πολλαπλών επιπέδων,
αφού αν διασπείρουμε αρκετά σε έναν τόπο το καθένα μπορεί να μας
πληροφορεί για κάτι διαφορετικό. Η ιδιότητά τους αυτή έχει ως αποτέλεσμα
ενός συνεκτικού δικτύου στοιχείων, τα οποία συνεργαζομενα μεταξύ
τους και ανταλλάσοντας πληροφορίες μπορούν να συγκεντρώνουν και να
αποστέλλουν στο κέντρο ελέγχου πέρα από μεγάλο όγκο και ποικίλων ειδών
πληροφορίες. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της δικτυακής λειτουργίας τους
αποτελεί το γεγονός ότι όταν κάποιο από αυτά εντοπίσει ένα ερέθισμα σχετικό
με το είδος πληροφοριών που καλείται να συγκεντρώσει, τότε ενημερώνει
και τα διπλανά του να πράξουν το ίδιο. Με αυτόν τον τρόπο συμπαρασύρει
και τα γειτονικά του στοιχεία να ενεργοποιηθούν στη συλλογή πληροφοριών
την κατάλληλη πάντα στιγμή. Τέλος η δικτυακή τους οργάνωση τους
επιτρέπει να παρακάμπτουν ορισμένα στοιχεία στη διαδικασία μετάδοσης
πληροφοριών όταν αυτά είναι αποκλεισμένα από τα γειτονικά τους.
Βρίσκουν έτσι νέα μονοπάτια σύνδεσης, επαναπροσδιόριζοντας κάθε φορά
τους κόμβους του δικτύου. Για να γίνουν καλύτερα αντιληπτά όλα αυτά θα
έπρεπε κανείς να εξετάσει τον όρο δίκτυο και τις βασικές αρχές λειτουργίας
του.
Με τον όρο δίκτυο κάνουμε λόγο για μια σειρά διασυνδεόμενων κόμβων.
Κόμβος είναι το σημείο όπου μια καμπύλη τέμνει τον εαυτό της. Τα κοινωνικά
δίκτυα είναι τόσο παλιά όσο και ο ίδιος ο άνθρωπος. Έχουν όμως αποκτήσει
νέο νόημα στο πλαίσιο του αιώνα της πληροφορίας λόγω του ότι οι νέες
τεχνολογίες προάγουν τη χαρακτηριστική ευελιξία των δικτύων επιλύοντας
τα προβλήματα συντονισμού και κατεύθυνσης που ενυπήρχαν σε αυτά, σε
όλη την ιστορία τους, όσον αφορά τον ανταγωνισμό τους με την ιεραρχική
οργάνωση. Τα δίκτυα διαδίδουν τις επιδόσεις και τη λήψη των αποφάσεων
στους κόμβους του δικτύου σε ένα πλαίσιο αλληλεπίδρασης4. . Εξ’ ορισμού,
ένα δίκτυο δεν έχει κέντρο παρά μόνο κόμβους. Αν και οι κόμβοι μπορεί
να έχουν διαφορετικές διαστάσεις, και συνεπώς διαφορετικές λειτουργίες,
όλοι είναι απαραίτητοι στο δίκτυο.
4. Manuel Castells, The rise of the network society
Όταν ο αριθμός των κόμβων γίνεται εξαιρετικά μεγάλος, τα δίκτυα τείνουν
να ανασχηματιστούν, διαγράφοντας κόμβους και προσθέτοντας άλλους
πιο αποδοτικούς. Οι κόμβοι αυξάνουν τη σημασία που έχουν στα δίκτυα με
την απορρόφηση περισσότερων πληροφοριών και την πιο αποτελεσματική
επεξεργασία τους. Η σχετική σημασία ενός κόμβου δεν προκύπτει από τα
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, αλλά από την ικανότητα του να συμβάλλει
σημαντικά στις πληροφορίες του δικτύου. Υπό αυτήν την έννοια, οι κύριοι
κόμβοι δεν είναι κέντρα αλλά διακόπτες και πρωτόκολλα πληροφοριών, που
ακολουθούν κατά τη λειτουργία τους, μια δικτυακή λογική και όχι μια λογική
εντολών.
“Οι άνθρωποι στις διαδικτυωμένες κοινωνίες ζούνε και εργάζονται σε
πολλαπλά σύνολα και σχέσεις, ‘αγγίζοντας’ διάφορα δίκτυα. Ο κάθε
άνθρωπος και το κοινωνικό δίκτυο με το οποίο συναναστρέφεται, είναι
διασκορπισμένοι και δεν γνωρίζουν ο ένας τον άλλο5.”
Barry Wellman6
Ωστόσο, όσο σημαντικό ρόλο παίζει η σύνδεση, άλλο τόσο παίζει και
το όριο. Όπως ο Georg Simmel έχει παρατηρήσει “είμαστε ταυτόχρονα
συνδεδεμένα και διαχωρισμένα όντα και δεν μπορούμε να συνδεθούμε
δίχως να χωριστούμε”. Όλοι έχουμε παρατηρήσει ότι μια κυκλοφοριακή
συμφόρηση, μια ουρά ελέγχου για επιβίβαση ή μια διακοπή ρεύματος
μπορεί να αποτελέσει ένα τόσο σαφές όριο όσο μια κλειδωμένη πόρτα. “Όσο
εξαρτιόμαστε από τα δίκτυα, τόσο πιο στενά και δυναμικά αναμιγνύεται το
πεπρωμένο μας”.
5. Wellman, Barry, Designing the Internet for a Networked Society, Communications
of the ACM 45, no. 5 [May 2002], σελ. 91.
6. Η ερευνά του σχετίζεται με τη κοινωνιολογία, το Διαδίκτυο, την αλληλεπίδραση
του ανθρώπου με τον υπολογιστή και τη κοινωνική δομή. Διδάσκει στο
University of Toronto.
7. Mitchell, William, MIT Press, Me++ the cyborg self and the networked city, 2003
Massachusetts Institute of Technology, σελ. 9.
Ο χώρος των ροών παρότι τείνει να μετατραπεί σε απόλυτη και κυρίαρχη
χωρική λογική, καλείται προς το παρόν να συνεργαστεί πολιτιστικά, πολιτικά
και φυσικά με ένα άλλο είδος χώρου, που σχετίζεται με την ιστορία και
την κουλτούρα, όπως αυτές εκφράζονται μέσα από το ήδη κτισμένο και
οικειοποιημένο περιβάλλον της πόλης. Ο χώρος αυτός είναι ιστορικά
προσδιορισμένος, κατοικείται, φέρει αναμνήσεις, κώδικες κοινωνικά
διαμορφωμένους, φέρει εν γένει μια ταυτότητα ορισμένη από κοινωνικούς
παράγοντες που έχουν επιδράσει σε αυτόν σε βάθος χρόνου.
Χωρίς λοιπόν η νέα αυτή χωρική αντίληψη να κυριαρχεί στην πόλη, το
δομημένο και μη περιβάλλον έχει υποστεί εμφανείς αλλαγές προς αυτή
την κατεύθυνση, γεγονός που αποδεικνύει την πάλη για τη σύμπτωση δυο
μορφών χώρου, παρά την ασυμβατότητα τους στο ευρύτερο κοινωνικό
πεδίο.
Μέσα από αυτόν τον κατακερματισμό της πόλης, η έννοια του τόπου,
όπου μπορούν να εντοπιστούν ιστορικές σχέσεις, ταυτότητες και σχέσεις
υποκειμένων, σταδιακά υποχωρεί. Η παγκόσμια πόλη για την οποία
μιλάμε, ξεφεύγει και αυτή από την έννοια του τόπου. Πρόκειται τελικά
για μια διαδικασία, μέσω της οποίας κέντρα παραγωγής και κατανάλωσης
“υψηλών” υπηρεσιών, και οι τοπικές κοινωνίες που τους αντιστοιχούν,
συνδέονται σε ένα παγκόσμιο δίκτυο.
Στο επίπεδο των χωρικών οργανώσεων, το δίκτυο έχει ανάγκη από το
σχεδιασμό χώρων που θα ενοποιήσουν αυτό το περιβάλλον παγκόσμιας
εμβέλειας. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από μια κουλτούρα που δε
σχετίζεται με κάποια συγκεκριμένη κοινωνία και υπερβαίνει την ιστορικότητα
του κάθε τόπου.
Μιλώντας για τον χώρο των ροών, βρισκόμαστε μπροστά σε έναν
μη συμβολισμένο χώρο, έναν “μη τόπο” [non-lieu]. Αν ένας “τόπος”
[συμβολισμένος χώρος] μπορεί να οριστεί ως ταυτοποιητικός, συνδετικός
[δημιουργώντας σχέσεις- επαφές] και ιστορικός, ένας χώρος ο οποίος δε
μπορεί να οριστεί ούτε ως ταυτοποιητικός, ούτε ως συνδετικός, ούτε ως
ιστορικός, θα οριζόταν ως “μη τόπος”13.
13. Augé Marc, Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity.
Ο αιώνας της πληροφορίας δημιουργήθηκε εν μέρει και διαμορφώθηκε
οριστικά από μια νέα νοοτροπία που είχε μεγάλη σημασία για την ανάπτυξη
του δικτύου των υπολογιστών, της ικανότητας κατανομής επεξεργασίας και
την αύξηση των δυνατοτήτων καινοτομιών μέσω της συνεργασίας και της
κατανομής. Η θεωρητική κατανόηση αυτής της νοοτροπίας και του ρόλου
της ως πηγή των καινοτομιών και της δημιουργικότητας στο πλαίσιο του
αιώνα της πληροφορίας είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για την κατανόηση της
προέλευσης της διαδικτυακής κοινωνίας.
Σύμφωνα με τον Castells η λογική των δικτυακών δομών μορφοποιείται
με την παραγωγή ενός “χώρου των ροών” [πληροφοριών, αγαθών και
ανθρώπων] και διακρίνεται από κάποια βασικά χαρακτηριστικά:
> Το σύνολο των τεχνολογιών αιχμής, η μικροηλεκτρονική, οι υψηλών
ταχυτήτων συγκοινωνίες κλπ. είναι τα στοιχεία που μορφοποιούν σήμερα
τον χώρο. Οι υποδομές αυτές δηλαδή αποτελούν για την κοινωνία της
πληροφορίας ό,τι οι σιδηρόδρομοι για την βιομηχανική.
> Ο χώρος των ροών δεν είναι α-τοπικός, παρότι η δομική του λογική είναι.
Βασίζεται σε ηλεκτρονικά δίκτυα τα οποία όμως συνδέουν συγκεκριμένους
τόπους με προσδιορισμένα κοινωνικά, φυσικά και πολιτιστικά
χαρακτηριστικά. Έτσι, η λογική και η σημασία των τόπων αυτών γίνονται
κατανοητές με δικτυακούς όρους πλέον, αλλά αυτό δεν αναιρεί το γεγονός
ότι είναι τόποι με ορισμένη ταυτότητα.
> Ο χώρος των ροών δεν αποτελεί την μόνη χωρική λογική στην κοινωνία,
αλλά την κυρίαρχη, αυτή των κυρίαρχων λειτουργιών και συμφερόντων.
Έτσι, μπορεί να θεωρηθεί ως το πεδίο έκφρασης των αξιών της κυρίαρχης,
πληροφοριακής ελίτ12.
12. Manuel Castells, The rise of the network society
Ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να καλύπτει την ανάγκη του για συνεχή
πρόσβαση στη πληροφορία, ανά πάσα στιγμή όπου και αν βρίσκεται. Κατά
αυτό το τρόπο τα ψηφιακά μέσα και οι διάφορες συσκευές έρχονται όλο και
πιο κοντά στο σώμα, επεκτείνοντας έτσι τις δυνάμεις και ικανότητες του,
δημιουργώντας τελικά ένα υβρίδιο φυσικών και τεχνητών μερών. Σύμφωνα
με τον William Mitchell : “Πολλοί διαφορετικοί τύποι μηχανών που ήταν
μέρος της αρχιτεκτονικής, έγιναν μέρος του σώματος μας8.”
Ο Μanuel Castells, σύγχρονος κοινωνιολόγος, ασπάζεται την άποψη ότι “η
τεχνολογία είναι κοινωνία και η κοινωνία δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή
χωρίς τα τεχνολογικά της εργαλεία”.
Η τεχνολογία αποτελεί μία θεμελιώδη διάσταση κοινωνικής αλλαγής.
Οι κοινωνίες εξελίσσονται και διαμορφώνονται μέσω μιας πολύπλοκης
διάδρασης πολιτισμικών, οικονομικών, πολιτικών, και τεχνολογικών
παραγόντων. Ως εκ τούτου, η τεχνολογία πρέπει να νοείται μέσα στο
πολυδιάστατο πλαίσιό της. Ωστόσο, η τεχνολογία έχει τη δική της δυναμική.
Το είδος της τεχνολογίας που αναπτύσσεται και διαδίδεται σε μια δεδομένη
κοινωνία διαμορφώνει και την υλική δομή της. Τα τεχνολογικά συστήματα
εξελίσσονται σταδιακά μέχρις ότου επέλθει μια ποιοτική αλλαγή: μια
τεχνολογική επανάσταση, η οποία προαναγγέλλει ένα τεχνολογικό πρότυπο9.
Ένα τεχνολογικό πρότυπο οργανώνει το διαθέσιμο εύρος τεχνολογιών γύρω
από ένα πυρήνα, ο οποίος προωθεί την απόδοση καθεμιάς εξ’ αυτών. Με
τον όρο τεχνολογία νοείται η χρήση της επιστημονικής γνώσης για τον
καθορισμό διαδικασιών απόδοσης με δυνατότητα αναπαραγωγής.
8. Mitchell, William, MIT Press, Me++ the cyborg self and the networked city, 2003
Massachusetts Institute of Technology, σελ. 64.
9. “Η έννοια του προτύπου προτάθηκε από τον επιστήμονα ιστορικό, Thomas
Kuhl, για να εξηγήσει το μετασχηματισμό της γνώσης μέσα από τις επιστημονικές
επαναστάσεις. Το πρότυπο είναι ένα εννοιολογικό πλαίσιο που θέτει τα πρότυπα
απόδοσης. Ενσωματώνει τις ανακαλύψεις σε ένα συνεκτικό σύστημα σχέσεων
που χαρακτηρίζεται από τη συνεργία”. Manuel Castells.
Ο αιώνας της πληροφορίας είναι ένα τεχνολογικό πρότυπο. Αφορά την
τεχνολογία και όχι την κοινωνική οργάνωση και τους θεσμούς. Ο αιώνας
της πληροφορίας παρέχει τη βάση για ένα ορισμένο τύπο κοινωνίας, τη
διαδικτυακή κοινωνία. Χωρίς τον αιώνα της πληροφορίας δεν γίνεται να
υπάρξει η διαδικτυακή κοινωνία, αν και αυτή η νέα κοινωνική δομή δεν
παράγεται από τον αιώνα της πληροφορίας, αλλά από ένα πιο ευρύ πλαίσιο
κοινωνικής εξέλιξης.
Πέρα από τη βαθιά σχέση κοινωνίας και τεχνολογίας, θα μπορούσε κανείς
να μιλήσει και για τη σχέση τεχνολογίας και τοπίου. Το τοπίο ιστορικά
συνάγεται από το μέρος του περιβάλλοντος κόσμου που γίνεται αντιληπτό
κυρίως με της όραση, στην έκταση και με την ακρίβεια που επιτρέπουν τα
μέσα καταγραφής του, επομένως και η τεχνολογική και πολιτισμική του
εξέλιξη.
Έτσι το τοπίο ως έννοια μεταβάλλεται αντίστοιχα μαζί με την αντιληπτική
ικανότητα του κοινωνικού παράγοντα να οικειοποιηθεί και να ελέγξει έναν
ευρύτερο χώρο, πράγμα που επηρεάζεται και από τους τρόπους διάδοσης
και αναπαραγωγής της εικονογραφικής πληροφορίας. Το τοπίο επομένως
δεν είναι σταθερό και αμετάβλητο υπόβαθρο με αντικειμενική παρουσία,
είναι κάτι διαφορετικό από την υποθετικά αντικειμενική αναπαραστάση
του τοπογραφικού μιας περιοχής. Το τοπίο γίνεται αποδεκτό ως πολιτιστική
και θεωρητική κατασκευή, δεν υπάρχει ως φυσικό δεδομένο, αλλά γίνεται
αντιληπτό μέσω των εκφράσεων της σχέσης του με τομείς όπως η τεχνολογία,
η αρχιτεκτονική ακόμα και η ανθρώπινη οπτική αντίληψη.
Αποτελεί μια θεωρητική κατασκευή αλληλοσυμπλεκόμενη με την
αρχιτεκτονική κατασκευή, επομένως μεταβαλλόμενη ως παράμετρος σε
μια πολιτισμική συνάρτηση. Θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως η ιδιότητα της
συνέχειας του χώρου, ένα ανοιχτό δίκτυο διελεύσεων10. Ο όρος τοπίο σε
αντίθεση με τον τόπο, δεν φέρει σταθερή δήλωση ιδιοτήτων.
10. Η κτιριακή Αρχιτεκτονική ως σχηματισμός Τοπίου, Landscape Formation One,
Χριστοφιλοπούλου Σταυρούλα, Αθήνα, Οκτώβρης 2003
Το τοπίο, ως πολιτιστικά επεξεργασμένη εικόνα του τόπου, διαφεύγει
συνεχώς από τους ορισμούς του και επαναπροσδιορίζεται μέσω της
ερμηνείας που του αποδίδεται από τις επιμέρους εκφραστικές περιοχές σε
συγκεκριμένες χρονικές περιόδους.
Τα Smart Dust, ως μια ακόμα εκφραστική περιοχή, επανοηματοδοτούν το
τοπίο, εστιάζοντας στο μεταβλητό χαρακτήρα του. Ερμηνεύουν το τοπίο ως
ένα δυνητικό πεδίο δυνάμεων και ροών. Η διασπορά τους σε ένα κομμάτι γης
αρκεί για να το μετατρέψει σε μια πληροφοριακή πλατφόρμα μεταβλητού
χαρακτήρα. Εκμεταλλευόμενα τις δυνάμεις αλλά και τις φυσικές ροές που
μπορούν να διατρέχουν ένα τοπίο, επανασυντάσσουν τη δικτυακή τους δομή
όπως οι ροές και οι δυνάμεις μπορεί να μεταβάλλουν και το ίδιο το τοπίο.
Στηριζόμενα στα τεχνολογικά πρότυπα που αντιπροσωπεύουν, διατηρούν
την ικανότητά τους για συλλογή και μεταφορά πληροφοριών, παρόλες τις
πιθανές τοπιακές αλλαγές.
Οι νέες πληροφοριακές τεχνολογίες, κατά τον Castells, εγκαινίασαν ένα νέο
τεχνολογικό πρότυπο που βασίζεται σε τρία ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:
> την ικανότητα τους να αυτοδιευρύνονται ως προς τον όγκο, την
πολυπλοκότητα και την ταχύτητα,
> την ικανότητα ανασχηματισμού και
> την ευελιξία διάδοσής τους11.
Οι νέες τεχνολογίες αιχμής τείνουν να συγχωνευτούν σε ένα ομοιογενές,
αλληλεξαρτώμενο και αλληλεπιδρών σύστημα, όπου το κάθε στοιχείο
του έχει μια εξειδικευμένη λειτουργία και ταυτόχρονα εξαρτάται απόλυτα
από τα άλλα. Με αυτά τα δεδομένα, η δικτυακή λογική κερδίζει έδαφος
λόγω των πλεονεκτημάτων της έναντι άλλων. Αυτό συμβαίνει επειδή η
δικτυακή μορφολογία, πιο ευέλικτη και σύνθετη από άλλες, προσαρμόζεται
εύκολα στην αυξανόμενη πολυπλοκότητα, την ανάγκη της αλληλεπίδρασης
που προκύπτει από τις νέες τεχνολογικές δομές και την πρόκληση μη
προβλέψιμων καταστάσεων, από τη δημιουργική δυναμική της. Αυτό
ακριβώς το δικτυακό σύστημα, οργανώνει τον νέο, μετά-βιομηχανικό χώρο
γύρω από ροές πληροφοριών, προϊόντων και ανθρώπων.
11. Manuel Castells, The rise of the network society