Fahreddîn er-Râzî

Allah'ın
c s â s u ' l - t a k d î s fî i l m i ' l - k c l â m

S
FAHREDDİN er-RAZI

Allah'ın
Aşkınlığı
esâsu't-takdîs fî ilmi'l-kelam

Çeviren:
Doç. Dr. İbrahim Coşkun
 içindekiler

ÇEVRENİN ÖNSÖZÜ 9
Allah'ın Sıfatlarıyla İlgili Faklı Görüşlerin
G enel Bir Çerçevesi (Çeviren) 12
YAZARlN ÖNSÖZÜ 23

BİRİNCİ BÖLÜM
Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Yere Yerleşmekten
Münezzeh Olduğunu Gösteren D eliller

Delillerden Önce Bilinmesi gereken Üç Mukaddime 27

1. Mukaddime: "Mevcud"un (Allah) Varlığı ve İspatı 27
2. Mukaddime: Mevcud Olan Her Şey İçin
Misil ve Benzerin Gerekmediği . 37
3. Mukaddime: Allah Teâlâ'run Cisim Olduğunu
Söyleyenierin Görüşleri 38
Allah Teâlâ'nın Cismaniyetten, Mekân ve Cihetten
Münezzeh Olduğunu Gösteren Sem'î Deliller 40
Allah Teâlâ'nın Bir Mekânda Olmadığını Gösteren Aklî Deliller 57
Allah Teâlâ'nın Bir Mekân ve Bir Yönde Olmadığını
İspat Eden Deliller ...., _____________ 68
Allah Teâlâ'nın Bir Mekân ve Cihette Bulunduğunu
İddia Edenlerin Akla Dayalı Şüpheleri _____ 83
Kerrâmiye'nin Allah Teâlâ İçin "Cisim" Kelimesini Kullanması 97
 İKİNCİ BÖLÜM
Kur'an-ı Kerim ve Hadis-i Şeriflerde Allah Teâlâ İçin Kullanılan
Bazı Kelimelerin Tevilleri

M ukad d im e .... .. ... . ..... ................................ ........ İDİ

"Sûret" Kelimesi -.................. ........... ........., - - _______ „..._.......... 106
"Şahıs" K elim esi ____ 113
"Nefs" K elim esi ______________ ____ _________ ___________114
"Samed" K elim esi..................................... ....„.... ............... 117
"Likâ" (Karşılaşma/Kavuşma) Kelimesi ___ 118
"Nur" K elim esi............................................ 120
"Hicab" (Örtü) Kelimesi ................... , ................. 122
"Kurb" (Yakınlık) Kelimesi _..........................-................... 124
"Gelmek" ve "Nüzûl" (İnmek) Kelimeleri ........... .._____________125
"Huruc"(Çıkma), "Buruz"(Görünme) "Tecelli"(Belirme) ve
"Zuhur"(Örtaya Çıkma) Kelimeleri __ __ _...__— 136
'Tecezzi (Bölünme) ve "Teba'ud" (Kısımlara ayrılma)
Kelimelerinin Zâhirı A nlam ları .. 138
.

Müşebbihenin İstidlâline Allah'ın Sözüyle Cevap ............. 139

"Vech" (Yüz) Kelimesi ..... ................... .........._....... 140
"Göz" Kelimesi __________________ __ _________ _____ __ 146
"Nefes" Kelimesi _______________________ ________ __ - - 148
"Yed"(el) Kelimesi _ ................................. -_ 149
"Kabza" Kelimesi ......................... ............................................ ............_... 156
"İk iE l" K elim esi........................................... ,..............................................
"Sağ El" Kelimesi ......... ....................... 159
"Avuç" Kelimesi _..................^ ......................... —...... 161
"Kol" K elim esi ........................ 162
"Parmak" Kelimesi ........... -................... ................... ..... ...-..... 162
"Yan" Kelimesi _______________ *__ 166
"Baldır" Kelimesi ..... -................. ........ 167
"Bacak" ve "Ayak" Kelimeleri „................................. 168
"Gülmek" K elim esi ..... 169
"Sevinmek" Kelimesi ..... 171
"Hayâ" (utanma) Kelimesi ......... ».....».s...— ........ 172
Müşebbihe'nin Allah Teâlâ'ya Cihet İsnadı Konusunda
İleri Sürdüğü Deliller .. ......................- __ 175
Ahad Hadisler Meselesi İle ilgili Genel Görüşler ......... 194
Aklı Burhanlar, Nassların Zâhiri Manalarıyla Çeliştiğinde
Nasıl Bir Metot İzlenmelidir? .......... ,........ _.............. 198
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Selef'in Metodu

Kur'an-ı Kerim'de Anlamı olmayan Ayetlerin

Bulunması Anlamlı m ıd ır? ......... 203
Kur'an'ın Muhkem ve Müteşabih İle Nitelendirilmesi ............. 208
Bir Ayetin Muhkem veya Muteşabih Olduğunu
Belirleme Yöntemi 211
Selefin Metodunun Belirlenmesi __________ 213
Selefin Ayrıntılı Ölarak İlgilendiği Dört Konu .......................................217

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
M üteşabihler Konusunda Sona Bırakılan Konular

Müteşabihlerin Hükmü
Mücessimenin Müşebbihe Ölup Olmadığı Meselesi 226
Allah'ın, Cisim, Mekan Sahibi ve Muayyen Bir Cihete
Mahsus Olduğunu İddia Edenin H ükm ü ........ 232

İN D E K S ........... 233
 • • s^\ •• ••
Çevirenin Onsozu

a h re d d in e r-R â z î, Is lâ m D ü şü n ce T a rih in in ö n em li ş a h ­
s iy e tle rin d e n b irid ir . K e la m ilm in d e k i g e n iş b ilg is iy le
ü n e k a v u şm u ş o lm a k la b irlik te O , a y n ı z a m a n d a b ü ­
y ü k b ir m ü fe s s ir v e ö n e m li b ir filo z o ftu r. R â z î, ç e v ir is in i s u n ­
d u ğ u m u z " E sasu 't-T akd îs" a d lı b u k ita p ta , A lla h 'ın c is m e
b e n z e m e k te n m ü n e z z e h o ld u ğ u n u b e lirttik te n s o n ra M ü şe b -
b ih e fırk asın ın , h a b e ri s ıfa tla r ı b ild ir e n a y e t v e h a d is le ri la fız -
c ı / l it e r a l o k u m a b iç im i ile a çık la y a ra k A lla h T e â lâ 'y ı in sa n a
b e n z e tm e le rin i e le ş tir m e k te , so n ra d a h ab eri sıfa tla rla ilg ili
a y e tle rin K u r'a n 'ın b ü tü n lü ğ ü iç e risin d e n a sıl a n la ş ılm a s ı g e ­
re k tiğ in i iz a h e tm ek te d ir.

A lla h in a n c ın ın fıtrî o lm a sı h a se b iy le in sa n la rın m u tla k

a n la m d a a te ist o la m a y a c a ğ ın a in a n a n R â z î, A lla h in a n c ın ın
tev h id ak aid in e g ö r e o lu ştu ru lm a sın ı, en ö n em li m ü k e lle fiy e t
sa h a sı o la ra k g ö rm e k te d ir. O n a g ö r e bu im tih a n ın m u h a ta p ­
ları sa d e c e M ü şe b b ih e v e y a M ü c e ssim e fırk a la rıy la sın ırlı d e ­
ğ ild ir. K u r'a n -ı K e rim 'i o k u m a /a n la m a k o n u su n d a y e te rli
b ilg i d ü ze y in e sa h ip o lm a y a n la r, h er z a m a n b u h a ta y a d ü şe -
b ilm e k te d irler.

R â z î, bu b a ğ la m d a y a b a n cı k ü ltü r ve to p lu m la rla k a rşıla ş­

m a m ış, bu y ö n ü y le d e u lû h iy y et ile ilgili k o n u la rd a b elli b ir
b ilg i d ü ze y in i y eterli g ö re n S e le f'in ve İlk D ön em S e le fiy y e 'n in
m eto d olo jisin i g en elle ştirm ey e ça lışa n H aşv îy y e v e So n rak i
10 Allah'm Aşkınltğı

D önem S e le fiy y e 'y i de eleştirm ek ted ir. O , u lû h iy y et k o n u su n ­

d a b a h l d ü şü n ce v e in a n ç la n sa v u n an ların , e n ço k m ü teşab ih
ay etlere v e h ab er-i v ah id e sa n ld ık la rın ın fark ın d a d ır; b u n d a n
d o lay ı da m ü teşa b ih a y etlerin var o lu ş h ik m etin i v e o n la rın
K u r'a n 'ın b ü tü n lü ğ ü içerisin d e n a sıl a n la şılm a sı g erek tiğ in i
b e y a n ettik ten so n ra, ak âid k o n u ların d a h aber-i v ah id in n için
d elil o la m a y a ca ğ ın ı d etay lı b ir şek ild e a çık la m a k ta d ır.

R â z î h ak k ın d a y ab an cı d illerd e b irta k ım ö n em li a ra ştırm a ­

lar y a p ılm ış o lm ak la b irlik te, T ü rk ç e y a y ın la r v e ara ştırm a la r
o ld u k ça yetersizd ir. B u nu nla b irlik te Prof. D r. Su at Y ıld ırım
b a şk a n lığ ın d a b ir h ey etin R â z î'n in "M efatihu 'l-Ğ ayb" ad lı te fsi­
rin i, b u ese rin b ir d iğ er ism i o la n "T efsir-i KebiP' a d ıy la T ü rk ­
ç e 'y e ç e v irm iş o lm aları, P ro f D r. H ü sey in A ta y 'ın K elâm ile il­
g ili "M u hassal" ad lı eserini "Ke/arna'a G iriş" a d ıy la te rcü m e et­
m esi, P ro f D r. N ad im M a c it'in y in e K e lâ m 'a d air "M eâlîm u
U su li'd-D in " a d lı eseri "İslam İn a n cın ın A n a K onuları" a d ıy la
T ü rk ç e 'y e k a z a n d ırm ış o lm ası, P ro f D r. S ü le y m a n U lu d a ğ 'ın
"F ahreddin R â z f ad ıy la R â z l'n in h a y a tın ı ve m e şg u l o ld u ğ u
ilim lerle ilgili d eğ işik g ö rü şlerin i a çık la y a n b ir eser telif etm iş
o lm a sı, ay rıca so n y ılla rd a R â z î h a k k ın d a y a p ıla n a k ad em ik
ça lışm a la rın iv m e k azan m ası o ld u k ça sev in d iricid ir.

R âzî, "E sa su 't-T a k d îs", d iğ er a d ıy la "T e'sisu 't-T akdfs" a d lı

b u eseri E y y û b ı h ü k ü m d a n S e y fu d d în (ö .6 1 0 /1 2 1 3 ) 'e tak d im
etm iştir. Ib n T e y m iy y e, R â z î'n in b u ese rd ek i tev illeri, M u 'te -
z île alim i B işr el M ü rs î'd e n a ld ığ ın ı id d ia e d e rek "er-R ed 'ala
T e'sisi't-T aktis" a d ıy la b ilin e n b ir re d d iy e y a z m ıştır.

Ç e v irid e , "M ü essetu 'l-K iitü bi's-S akafiy y e" ta ra fın d a n 1 4 1 5 /

1 9 95 d e b a sım ı g e rç e k le ş tir ile n k ita b ı d ik k a te a ld ık v e m e tn e
b a ğ lı k a lm a y a ö z e n g ö sterd ik . A n la şılm a sın d a g ü ç lü k b u lu ­
n a n k ısım la r iç in p a ra n te z iç e risin d e ek a ç ık la m a la r y a p tık .
K itap ta z ik re d ile n h a d isle rin k a y n a k la rın a u la şm a y a ça lış tık ;
a n c a k y e d i h a d isin k a y n a ğ ın a u la şa m a d ık . B a z ı k o n u la rd a k i
k a n a a tle rim iz i d ip n o t şek lin d e a çık la d ık . E k le d iğ im iz b u n o t­
la rın d iğ e rle riy le k a rıştırılm a m sı için so n u n a çe v iren in n otu
(ç.n .) ila v e sin i y a p tık .
 Ç efiren in Önsözü 11

B u e s e rin k ü ltü r h a y a tım ız a k a z a n d ırılm a s ın d a d e ğ e r li

k a tk ıla r ı o la n A b d u lla h A rc a 'y a , A b d ü lh a lık D u ra m 'a v e
D o ç .D r. K a d ri Y ıld ır ım 'a ş ü k ra n d u y g u la rım ı a rz e d iy o ru m .

D o ç . D r. İ b r a h im C o ş k u n
D iy a rb a k ır 2 0 0 4
 Allah'ın Sıfatlarıyla ilgili
Farklı Görüşlerin
Genel Bir Çerçevesi

S
ıfat, A lla h 'ın z a tın a n isb e t e d ile n b ir k a v ra m d ır. N a sla r-
d a y er a la n b u k a v ra m la r k e lim e tü rü a ç ıs ın d a n is im , fi­
il, m a sta r v e y a z a rf şe k lin d e o lu ğ u g ib i A ra p ç a 'd a k i sı­
fat k a lıp la rın d a n b iriy le d e k u lla n ılm ıştır. K u r 'a n -ı K e rim 'd e
sıfat k e lim e si g e ç m e m e k te d ir. A n c a k te v h id e a y k ırı in a n ç la rı
te n z ih e tm e b a ğ la m ın d a A lla h 'ı çe şitli sıfa tla rla n ite le m e a n ­
la m ın d a v a s f k e lim e si m u zari k alıb ın d a k u lla n ılm a k ta d ır.
Ö b ü r ta ra fta n K u r'a n -ı K e rim 'd e isim o la ra k A lla h 'a n isb et
e d ile n p ek ç o k k e lim e y e r a lm a k ta d ır.1

A lla h 'a n isb et e d ile n is im le r v e sıfa tla r, şü p h e y o k ki a şk ın

Y a ra tıc ı'y ı n ite le n d ire n v e o n u in sa n a n la y ışın a y a k la ştıra n
k a v ra m la rd ır.2 N a sla rd a y e r ala n bu k a v ra m la rı te re d d ü tsü z
k a b u l e d e n K e la m A lim le ri n asla sab it o lm a y a n b ir k a v ra m ı
A lla h 'a iz a fe e tm e n in m e şru iy e tin i ta rtışm ışla rd ır. N a sla rın
n ite le n d ird iğ i g e n e l u lû h iy y e t a n la y ışın a te rs d ü şm e m e k şa r­
tıy la , b u n u m e şru g ö re n le r o ld u ğ u g ib i, d o ğ ru b u lm a y a n la r
d a o lm u ştu r. G a z a li ile R â z î ta ra fın d a n b e n im s e n e n te rcih e
g ö re b u n o k ta d a is im ile v a sıf b irb irin d e n a y rı d ü ş ü n ü lm e ­

1 Muhammed Fuad Abdulbaki, Mtı'cemn Elfazi'l-Ku'ran, Mektebetu'l-lslâmiyye

îst., 1984, "ism" ve "vasf" maddeleri.
2 Seyyid Şerif el-Cürcani, Kitabu't-TarifSt, Daru'l-Fikr, 1998, s. 95-96.
 Allah'ın Sıfatlarıyla İlg ili Farklı Görüşlerin Gene Bir Çerçevesi 13

m e lid ir. N a sla rla sa b it o lm a y a n b ir ism i A lla h 'a n isb e t e tm e k

m e ş ru d e ğ ild ir. B u n u n la b ir lik te u lû h iy y e te te rs d ü şm e y e n
b ir k a v ra m la o n u n n ite le n d ir m e k m ü m k ü n d ü r.3

H e r in sa n , k e n d i v a rlığ ı ile b irlik te a ş k ın b ir Y a r a tıc ın ın

v a r lığ ın ı d a b e n liğ in in d e r in lik le r in d e h iss e d e r. F iz y o lo jik v e
p s ik o lo jik y a p ıs ı itib a r iy le iç iç e b ir ç o k s is te m d e n o lu ş tu ğ u ­
n u , iç in d e y a ş a d ığ ı ta b ia tm d a o la ğ a n ü s tü b ir a h e n k v e d ü ­
z en ta ş ıd ığ ın ı fa rk e d e n in sa n , Y a ra tıc ın ın b u e s e rle ri k a rş ı­
sın d a o n a in a n m a k ta n u z a k d u ra m a z . F a k a t h e r in sa n , d u y ­
g u la rıy la d o ğ ru d a n id ra k e d e m e d iğ i Y a ra tıc ın ın sıfa tla rın ı
ö ğ r e n m e y i a rz u e d e r.4 A c a b a Islâ m D ü şü n c e T a rih in d e b u
m e se le n a s ıl a n la şılm ış, b u k o n u d a h a n g i e k o lle r h a n g i d ü ­
şü n c e le ri ö n p la n a ç ık a r m ış la r d ır ? B u so ru ç e r ç e v e s in d e ta r i­
h i a rk a p lâ n ın ö n c e lik le g ö z d e n g e ç ir ilm e s in in y a ra rlı o la c a ğ ı
k a n a a tin d e y iz .

Z a tı-sıfa t ilişk isi k o n u su n d a o rta y a ç ık a n ih tila fla r, ilk d efa

M ü slü m a n la r a rasın d a ç ık m ış d e ğ ild ir. Y ah u d i K e lâ m 'ın d a in ­
sa n ile A lla h arasın d a b en z e rliğ in v a rlığ ın ı k a b u l e d e n ek o lle r
h iç b ir z a m a n e k sik o lm a m ış tır . Ş e h r is t â n î( 4 6 9 -5 4 8 /1 0 7 6 -
1 1 5 3 )'y e g ö r e teşbih, Y a h u d ilerd e ta b ia t h âlin d ed ir.5 O n la r, A l­
la h 'ın tıp k ı in sa n g ib i ıs tiv â e ttiğ in e , in sa n ı d o n a ta n o rg a n la rın
b en z e ri, eli v e y ü z ü n ü n b u lu n d u ğ u n a in an ırla rd ı.

Y a h u d iler b u k o n u d a ü ç a şa m a d a n g e çm işlerd ir. Işin b a ­

şın d a o n la r fiz ik î b ir ilâ h ta s a v v u ru n d a n u z a k k a la m a d ıla r.
A şa ğ ıd a k i a y et o n la rın b u k o n u d a k i tu tu m la rın ı o rta y a k o y ­
m a k ta d ır. "Biz A llahı'ı a ç ık ça g ö r m ed ik çe sa n a in a n m a y ız .”6 S o n ­

3 Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed el-Gazâlî, Kitaba el-Maksadıı'1-Esnâ Şer-

hıı Esmai'l-Hiisnâ, II.Baskı Matbaatu Saade, Mısır ts., s. 84-85; Fahreddın er-
Râzî, el-Metâlibıı'l-Âliye mine'l-llınil'l-llâhî, Daru'l-Kütübi'l-Arabî, I.Baskı,
Beyrut, 1987, Ill/239-244.
4 Bekir Topaloglu, "Allah “ T.D.V.t.A, İstanbul, 1989, Il/481.
5 Fahreddın er-Râzı, Esasıı't-Taktis fi İlmi'l-Kelfim, Müessesetu'l-Kütübi's-Sakâfiy-
ye, Beyrut, 1995, s. 86; Ahmed Şelbî, Mıtkîrenelıt'l-Edyân el-Yehltdiyye, BBeşinci
Baskı, Mektebetu'n-Nehda el-Mısriyye, 1978, s. 275; Muhaıruned el-Behiy, 1s-
lâm Düşüncesinin İlâhi Yönii, Çev. Sabri Hizmetli, Fecr Yayınları, Ank. 1992, s.
73-76.
6 Bakara, 2/55.
14 Alialı'ın Aşkmlıgı

ra o n la rın a k lı se v iy e le ri b e lli b ir d ü z e y e u la ştı; Y a ra tıc ı'y ı e k ­

s ik s ıfa tla r d a n ten zih e ttile r. F a k a t b u d u ru m u z u n sü rm ed i,
o n la r ilâ h la rın ı m illile ştire re k A lla h 'ın sa d e c e İsra il o ğ u lla rı­
n ın llâ h 'ı o ld u ğ u n a in a n d ıla r. B u y a k la ş ım b e ra b e rin d e ilâ h 'ı
p e k ç o k m u h d e s sıfa tla rla sıfa tla n d ırm a y ı g etird i. M esela
T e v r a t'ta k i şu a y e tle r o n la rın T a n rı te la k k ile rin i a ç ık ç a o rta y a
k o y m a k ta d ır: "...ve Y akn b y a ln ız b aşın a k a ld ı; v e se h er çö k ü n cey e
ka d a r bir ad a m on u n la g ü reşti v e on u y en em ed iğ in i g ö r ü n ce u y lu ­
ğ u n u n b aşın a d oku n d u v e on u n la g ü reşirk en Y aku b'u n u y lu k b a şı
in cid i. V e d ed i k i: B ıra k g id ey im çü n k ü s e h e r v a k t i olu y o r. V e d ed i:
B en i m ü b a rek kılm a d ıkça sen i b ıra km a m . V e on a d ed i: A dın n edir?
V e o d ed i: Y a ku p . V e d ed i: A rtık san a Y a k u b d eğ il a n c a k İ s r a il d e ­
n ilecek ; çü n k ü A llah ile v e in san la rla u ğ raşıp (gü reşip ) y en d in " 7

H ıristiy a n lık ta ise In c il'd e k i in a n ç e sa sla rın ın k en d i b ü ­

tü n s e lliğ i iç e risin d e d e ğ il d e fe lse fi a k ım la rın k a lıp la rın a g ö ­
re y o ru m la n m a sı, d iğ er ta ra fta n ru h b a n lığ ın a n la m a v e y o ­
ru m k u ru m u n a d ö n ü şm e si, ç o k b e lirg in b ir ş e k ild e T a n rı'y ı
in sa n a b e n z e tm e d ü şü n ce sin in y o lla rın ı a ç a ra k O 'n u n in sa n
g ib i a lg ıla n m a sın a y o l a çm ıştır. U lû h iy y e t ile ilg ili ta rtışm a la r
v e b u k o n u d a y a p ıla n y o ru m la r, fa z la z a m a n g e çm e d e n H ı­
ristiy a n a k a id in e ü çlü b ir u lû h iy y e t in a n c ın ı d o ğ u rm u ştu r.
N e stu rile r ü ç u k n u m u T a n rın ın z a tıy la ilg ili n ite le m e le r o la ­
ra k k a b u l ettik le ri h â ld e Y a k u b île r a y rı a y rı b ire r g e rç e k lik o l­
d u ğ u n a in a n m ışla rd ır.8

A slî su ç k a v ra m ın ın o rtay a a tılm a sı v e b u n d a n k u rtu lm a k

iç in ta n n -in s a n d ü şü n ce sin in g e liştirilm e si8 so n u cu n d a H ıris­
tiy a n la rın u lû h iy y et a n la y ışla rı, g ö k le re y a n sıtıla n in sa n ı
k u d re tin y ery ü z ü n e d ö n m e si şe k lin d e fo rm ü le ed ilm iş, a rtık
T a n rı'y a b e n z e y e n in sa n d eğ il d e ta n rıla ş a n in sa n a n la y ışı h a ­
k im o lm a y a b aşlam ıştır. Y a k ın d ö n e m le rd e d e b u in sa n ın a k ­
li v e r ile ri te m e l k riter alın ıp , İlâ h î v e k u tsa l o la n ın re fe ra n s o l­
m a k ta n çık a rılm a y a ça lışıld ığ ı g ö rü lm e k te d ir.9

7 Kitab-ı Mukaddes, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul, 1997, Tekvin, 32/24-28

8 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, 9.Basun, İstanbul, 1998, s. 133
9 A. Lalende, L.n laıson d fes ııorın es, Hachette, Paris, 1933, s. 16-17,187,228; H.Zi­
 Allah'ın Sıfatlarıyla îlg ili Farklı Görüşlerin Gene Bir Çerçevesi 15

Z a t-s ıfa t ilişk isi k o n u s u n d a a ş ır ılık la r d a n b iri d e a n tro p o -

m o rfis t g ö r ü ş le r in a k s in e a ş ırı te n z ih d ü şü n c e s id ir.T a rih b o ­
y u n ca T a n r ı'n ın a n ca k o lu m su z n ite le m e le rle a n la tıla b ile c e ­
ğ in i s a v u n u n in s a n la r d a o lm u ştu r. B u d ü ş ü n c e n in k ö k e n le ­
rin i m ila t y ılla rın d a y a şa m ış o la n Y a h u d i filo z o f P h ilo n
(m .ö .25-m .s.5O )'a k a d a r g e riy e g ö tü rm e k m ü m k ü n d ü r .10

Islâ m D ü ş ü n c e T a rih in e g e lin ce ; A lla h 'ın b ir o ld u ğ u ve

o n u n la y a ra tılm ış la r arasın d a z a t v e s ıfa tla r a ç ıs ın d a n h e r
h a n g i b ir b e n z e r liğ in b u lu n m a d ığ ı, M ü s lü m a n la r ın h em
a lim le r i h em d e b ü y ü k h a lk k itle le ri ta r a fın d a n İslâ m T a rih i
b o y u n ca b e n im se n m iş g e n e l b ir a k id e d ir. A n c a k d u y u la rla
id ra k e d ilm e y e n Y ü ce Z a t'ın , b ir ta ra fta n b ilin ip ta n ın m a sı ve
ev ren in y a ra tıc ısı o larak k a b u l e d ilm e si, d iğ er ta r a fta n tek ve
b e n z e rsiz o lu ş u n u n k a v ra n ılm a sı g e rç e ğ i k a rş ıs ın d a İslâ m
D ü şü ce T a r ih in d e fa k lı g ö rü şle rin o rta y a ç ık m a s ı k a çın ılm a z
o lm u ştu r. B u n la rı ü ç g u ru p ta to p la m a k m ü m k ü n d ü r. B irin ci­
si: A lla h 'ı in sa n a v e y a cism e b e n z e te n M ü ş e b b ih e v e M ü ces-
sim e fırk a sıd ır. İk in cisi: A lla h 'ın te k v e b e n z e rsiz o ld u ğ u
in a n c ın ı z e d e le m e m e k iç in o n u n z a tın a h e r h a n g i b ir k a v ra m
n isb e t e tm em e k v e z a tı sa d e c e o lu m su z k a v ra m la rd a n ten z ih
e tm e k g ib i d ü ş ü n c e le ri sa v u n a n M u 'te z île ek o lü n ü n v e İslâm
F ilo z o fla rın ın g ö rü şü d ü r. Ü çü n cü sü : Y ü ce Y a r a tıc ı'n ın fiilen
v a r o ld u ğ u n u , in s a n v e k a in a tla m ü n a se b e t h â lin d e b u lu n d u ­
ğ u n u k a v ra y a b ilm e k iç in o n u in sa n a n la y ışın ın a la n ın a g ire n
b a z ı sıfa tla rla n ite le n d irm e n in g e re ğ in e in a n a n ; b u n u n y a n ı
sıra u lfıh iy y e tle b a ğ d a şm a y a n b a z ı k a v ra m la rı (te n z ih i s ıfa t­
ları) o n u n z a tın d a n u z a k la ştırm a n ın z o ru n lu o ld u ğ u n u sa v u ­
n a n Ehl-i S ü n n e t e k o lü d ü r.11

H z. P e y g a m b e r'in A sh abı, K u r'a n ve sü n n e tte z a t ve sıfat­

larla ilgili o lan hu su slara şaibesiz b ir im an la in an d ıla r, z a t ve sı­

ya Ülken, Varlık ve Oluş A.Ü.Yayınları, Ankara, 1968, s. 119-120; Gökberk,

a.g.e., s. 116; Nadim Macit, Kur'an'ın İnsan Biçimci Dili, Beyan Yayanları, İs­
tanbul, 1996, s.102
10 Muhammed el-Behiy, age., s. 429-430.
11 Geniş bilgi için bkz. Abdulkahir el-Bagdadı, d-Fark Beyne'l-Fırak, Daru'l-Ma-
rife, İkinci Baskı, Beyrut, 1997, s. 211-276; Şerafeddin Gölcük-Süleyman Top-
ı6 Allah'm Aşkmlığı

fa tla r m e se le sin d e ih tila f etm ed iler. N itek im S a h a b e b u h u su s­

la ilgili her h an g i b ir k on u yu Hz. P ey g am b erd en so rm a m ış ve
bu m esele o n ların d ev rin d e b ir p ro blem h âlin e g elm em iştir. Bu
m eselen in b ir p ro b lem şekline bü rü n m esi daha so n raki d ev ir­
le rd e o lm u ştu r.12 O h âld e bu m esele ne zam an o rtay a çık m ış v e
k im ler b u k o n u etrafın d a şü p h eler u yan d ırm ışla rd ır?

S ıfa tla r h a k k ın d a k i a şırı g ö rü şlerin ilk d efa H ü le fa -i R aşi-

d in in so n z a m a n la r ın d a A b d u llah b. S e b e (ö. 4 0 / 4 6 0 ) v e ta ra f­
tarların ca o rtay a ç ık a r ıld ığ ı b ilin m e k te d ir. Islâ m d ü ş ü n c e ta­
rih in d e M ü şe b b ih e v e M ü cessim e o larak b ilin e n fırk a la rın
d o ğ m asın a o n la r n e d e n o lm u şla rd ır. O n la r A lla h 'ın z a tın ı y a ­
ra tık la rın za tla rın a b e n z e tip O 'n a cisim lere ö z g ü sıfatlar ya-
k ış tırm ışla rd ır. T e ş b ih v e te csim i sa v u n a n S e b e iy y e , Şia
İm a m la rı h ak k ın d a o d e re ce ileri g itm işle rd ir k i, o n la rı y a ra ­
tık o lm a h u d u d u n d a n çık a rm ışla r, h a k ların d a İlâ h î h ü k ü m ­
le rle h ü k ü m v e r m iş le rd ir.13

T e şb ih v e te scim i sa v u n a n b ir b a şk a fırk a B e y a n b.
S e m 'a n 'a n is b e t e d ile n B e y a n iy y e 'd ir . B e y a n , e z e li v e eb e d i
o lm a k la b ir lik te in a n d ığ ı Ilâ h 'ın , in sa n s u re tin d e a z a la rı
o la n b ir n u r o ld u ğ u n u id d ia e tm iş tir .u M u ğ ire b . S a id 'in
M u ğ iriy y e a d lı fır k a s ı d a A lla h 'ı, b a şın d a ta cı o la n n u rd a n
b ir a d a m şe k lin d e ta s v ir e tm iştir. O n la rın id d ia sın a g ö re
m a b u d u n u z u v la rı v e h ik m e t d o lu b ir k a rn ı v ard ır.15 D ah a
s o n ra k i a ş ın Ş ii fırk a la rd a d a b u g ö rü ş, v a rlığ ın ı sü rd ü rm ü ş ­
tü r. M e se la b u n la rd a n b iri, H işa m b. H a k e m 'in (ö . 1 9 5 /8 1 0 )
fırk a sı, A lla h 'ı b a z e n b illü ra , b a z e n b ir k ü lç e y e b e n z e tirk e n
b a z e n d e o n u n ş e k ils iz o ld u ğ u n u ile ri s ü rm ü ş , b ir k e re d e
o n u n b iz z a t y e d i k a rış lık b ir b o y u tta o ld u ğ u n u s a ç m a la m ış ,
e n so n u n d a b ü tü n b u g ö rü ş le rin d e n d ö n e re k A lla h 'ın b ili­

rak, Ke/iim, Tekin Dağıtım, 4.Baskı, Konya, 1998, s. 195 vd; Metm Yurdagür,
Ayet ve Hadislerde Esma-i Hiisna Allah'ın isimleri, Marifet Yayınları, İstanbul,
1996, s. 34-38
12 Bkz. Muhammed b. Abdulkerim eş-Şehristânî, el-Milel ve'n-Nihal, Müessesetu
Kütibi's-Sakafiyye, I.Baskı, Beyrut, 1994, 1/17, 25.
13 Bağdadî, age., s 213-215.
14 Bağdadî, ae., 216-217.
15 Bağdadî, ae., s. 218-220.
 Allah'ın Sıfatlarıyla İlg ili Farklı Görüşlerin Gene Bir Çerçevesi 17

n e n c is im le r g ib i b i r c is im o ld u ğ u n u id d ia e t m iş t ir .!6 R a fiz î
M ü ş e b b ih e fır k a la r ın d a n b ir is i d e H iş a m b. S a lim 'in f ır k a s ı­
d ır. B u n la r, R a b le r in in in s a n s u r e tin d e o ld u ğ u n u id d ia e t tik ­
le ri h â ld e ; o n u n e tte n v e k a n d a n o lu ş m a y ıp , y a y g ın , b e m b e ­
y a z p a rıld a y a n b ir n u r o ld u ğ u n u s ö y le m iş le r d ir . in s a n g ib i
b e ş d u y u s u , e li, a y a ğ ı, b u rn u , k u la ğ ı, g ö z ü , a ğ z ın ın o ld u ğ u ­
n u id d ia e t m iş le r d ir .17 Ş ia 'n ın d ışın d a te ş b ih i, h a r a r e tle s a ­
v u n a n la r d a n b iri d e M u h a m m e d b. K e r r a m e s -S ic is ta n i (ö.
2 5 6 / 8 6 9 ) 'd i r . M u h a m m e d b . K e rr a m 'a g ö r e " A lla h 'ın z a tı
b ir , c e v h e ri te k tir. O a rşa ü s t ta r a fın d a n te m a s e d e r. B ir y e r ­
d e n b ir y e r e in tik a l e d e r, in e r v e ç ı k a r ." !8 ib n K e r r a m 'ın b a ş ­
la n g ıç ta s ıfa tiy y e d e n o lu p , d a h a so n ra A lla h 'ın s ıfa tla r ın ı is­
p a t h u s u s u n d a a ş ırı g id e r e k te ş b ih v e te c s im e d a h a so n ra da
H iş a m b . H a k im 'le b ir lik te p a n te is t d ü ş ü n c e d e k a ra r k ıld ığ ı
d a s ö y le n m e k te d ir .i9Y u k a r ıd a k i g ö r ü ş le r in s e r t e le ş tir iy e
u ğ r a m a s ı s o n u c u , so n ra g e le n K e r r a m î e k o lu n ö n c ü le ri,
ö z e llik le d e M u h a m m e d b . H e y s e m , K e r r a m iy y e 'n in b u s ö z ­
le r d e n b a z ıla rın ı d e ğ iş ik ş e k ild e y o r u m la m a y a ç a lış m ış tır.

E rn e v ile rin so n z a m a n la r ın d a M ü c e s s im e v e M ü ş e b b i-
h e n in ta m a k s in e A lla h 'ın s ıfa tla r ın ı n e fy e d e n b ir g r u p o r ­
ta y a ç ık m ış tır. B u d ü ş ü n c e n in ilk d e fa C e h m b. S a fv a n
( ö .1 2 8 /7 4 5 ) ta r a fın d a n o rta y a a tıld ığ ı s ö y le n m e k te d ir . B a z ı
k a y n a k la r d a is e b u g ö r ü ş ü n ilk s a h ib i C a 'd b . D ir h e m
(ö .1 1 8 / 7 3 6 )'d ir.2 ° C e h m b. S a fv a n , A lla h 'ın , in s a n la r ı v a s ıf­
la n d ığ ı s ıfa tla rla n ite le n m e s in in c a iz o lm a y a c a ğ ın ı id d ia
e d iy o rd u . Ç ü n k ü b u d ü ş ü n c e , o n a g ö r e te ş b ih i g e r e k tir ir d i.
O h â ld e , A lla h 'ın h a y a t s a h ib i v e a lim o lm a s ın ı n e fy ; k a d ir,
fa il v e h a lık o lm a s ın ı is b a t e tm e k g e r e k ir , g ö r ü ş ü n ü s a v u ­
n u y o rd u k

16 Şehristânî, Milel., II/13-22.

17 Ebu'I-Hasen el-Eş'arî, Mskalatu’l-İslâmiyyin, Kahire, 1950, 1/31.
18 Bağdadî, age., s. 197-206.
19 A.Sami en-Neşşâr, Neş'etu'l-Fikri'l-Felsefi fi'l İs/âm, Daru'l-Mearif, Kahire,
1981, 1/298-305.
20 Şehristânî, Milel., 1/61-64.
21 Bağdadî, a g.e., s. 194-195.
ı8 Allah'ın Aşkmlığı

Ö b ü r ta ra fta n M ü şe b b ih e v e M ü c e ssim e y e k a rşı m ü ca d e le

v e re n M u 'te z île d e z a m a n la s ıfa tıa n n n efy i n o k ta sın a y a k la ş ­
m ıştır. M u 'te z île d e n so n ra g ü ç lü b ir felsefi d isip lin o lu ş tu ra n
M ü slü m a n filo z o fla rd a n b a z ıla rı, H e le n istik fe lse fe n in d eğ işik
a k ım la rın d a n e tk ile n e re k A lla h 'ın , z a tıy la v a c ib u 'l-v ü c ü d v e
h er y ö n d e n b ir te k o ld u ğ u g ö rü şü n ü sa v u n u rk en , A lla h 'ın sı­
fa tla rın ı n e fy etm e d e a şırılık la ra sa p la n m ışla rd ır. M u 'te z île n in
k u ru cu su sa y ıla n V asıl b. A ta (8 0 -1 3 1 /6 9 8 -7 4 8 )'d a n so n ra g e­
le n M u 'te z ilile r d e b u fe lse fi d ü şü n ce le rd e n fa z la sıy la e tk ile n ­
m işle r v e sıfatların in k arı k o n u su n d a a k li b u rh a n la rla g ö rü ş­
le rin i tey id e tm e g a y re tin e g irm işlerd ir. N eticed e bu k o n u d a
o n la rd a n b a z ıla rı da filo zo fların g ö rü şü n ü ay n e n b e n im se m iş­
ler, sıfa tla rı zatın ay n ı o la ra k k ab u l etm işler, b u n d a n d o la y ı da
m u a ttıla o la ra k isim le n d irilm işle rd ir.22 A slın d a A rn id î'n in d e
ifa d e e ttiğ i g ibi M u 'te z lle 'y i m u a ttıla o la ra k k a b u l e tm e k d o ğ ­
ru d eğ ild ir. O n lar, M ü şe b b ih e v e M ü c e ssim e 'n in y a y d ığ ı ş ü p ­
h e le re ta b ii b ir te p k i o la ra k o rta y a çık m ıştır. Ç ü n k ü V a sıl v e
a rk a d a şla rın ın g a y e si, Islâm a k id e sin i s a v u n m a k v e o n a a n z
o la n te h lik e le rd en k o ru m a k tır. A n ca k b u g a y e n in ta h a k k u ­
k u n d a b a z ı m eto d ik h a ta la r y a p tık la rı iç in , o n la rd a n k im i
a lim le r, sıfa tla rın n efy i n e tic e sin e v a rm ışla rd ır.2’

M u 'te z île n in sıfatlar k o n u su n d a k i y aklaşım ı, d ah a so n rak i

d ö n em lerd e ö zellik le Ş ia 'n ın e n b ü y ü k g u ru b u n u o lu ştu ra n Is-
n a A şeriy y e fırk asın d a kabu l g ö rm ü ştü r. Fakat Şii fırk alar içe­
risin d e sıfatların n efy i m eselesin d e en aşırı g id en ler, İsm aililer
olm u ştu r. O nlara göre sıfatları k ab u l etm ek , A llah ile m ah lu k at
arasın d a o rtak lığı gerektirir. Bu seb ep le, A llah m ev cu ttu r veya
d eğ ild ir, kadirdir, aciz d eğ ild ir, gibi şeyler s ö y le n m e z 24

S e le fte n M ü ş e b b ih e y e k a y a n k e s im in d ış ın d a , s ıfâ tiy y e

o la r a k d a b ilin e n b ü y ü k b ir to p lu lu k , A lla h iç in ; ilim , k u d ­
re t, h a y a t, ira d e , iş itm e , g ö r m e , k e lâ m , c e lâ l, ik ra m , in 'a m ,
iz z e t v e a z a m e t g ib i e z e li s ıfa tla rı k a b u l e d iy o rd u . O n la r,

22 Şehristânî, Milel., T/35-36.

23 Amidî, Ğaytîtu'i-Meram, s. 38.
24 Şehristânî, Milel., l/142.
 Allah'ın Sıfatlarıyla ilg ili Farklı Görüşlerin Geıme B ir Çerçevesi 19

A lla h 'ın zati: s ıfa t la r ı ile fiil s ıfa tla r ı a r a s ın d a fa r k g ö z e tm i­

y o r la r d ı. O n la r " R a h m a n a r ş ı ıs tiv â e tti."2 5 " Y e d im le (e lim ­
le ) y a r a tt ım " 2 6 " R a b b in g e ld i" 27 g ib i a y e tle r h a k k ın d a , y in e
K u r 'a n 'ın A lla h 'ın h iç b ir ş e y e b e n z e m e d iğ in i ifa d e e d e n
a y e tle r i d e lil g ö s te r e r e k , h iç b ir ş e y in A lla h g ib i o lm a d ığ ın ı,
y a r a tıla n la r d a n h iç b ir ş e y in o n a b e n z e m e d iğ in i ifa d e e d i­
y o r la r ; b u a y e tle r d e k i la fız la r ın m a n a s ın ı b ilm e d ik le r in i v e
b u a y e tle r i v e te v ille rin i b ilm e k le y ü k ü m lü o lm a d ık la r ın ı
s ö y lü y o r la r d ı. T e v ile y a k la ş m a y a n v e te şb ih i h e d e f a lm a ­
y a n S e le f'in b u tu tu m u n u M a lik b . E n e s (Ö .1 7 9 /7 9 5 ) 'in şu
sö z ü , a d e ta ö z e tle m e k te d ir: "Is tiv â (y e r le ş m e k , o tu rm a k )
m a lu m d u r , n ic e liğ i m e ç h u ld u r , o n a in a n m a k v a c ip tir, o n ­
d a n s u a l is e b id 'a ttır."2 8

E b u 'l-H a s e n e l-E ş 'a r î, h o c a s ı A li e l-C u b b a ı ( ö .3 0 3 /9 1 5 )ile

fik ir a y rılığ ın a d ü ştü k te n so n ra s e le f to p lu lu ğ u n u n y a n ın d a
y e r a lm a sı v e o n la rın g ö rü şle rin i kelfım i y ö n te m le rle te y id et­
m e siy le S ıfa tiy y e ism i selefte n E ş 'a r îliğ e in tik a l etti. E ş 'a rîli-
ğ in z a t v e sıfa tla r k o n u su n d a k i tu tu m u , ik i ta r a f o la n M u 'te -
z île ile M ü şe b b ih e a ra sın d a o rta b ir tu tu m d u r. Y in e a y n ı d ö ­
n e m d e ts lâ m c o ğ ra fy a s ın ın b ir b a şk a y ö re si o la n M a v e ra ü n -
n e h ir'd e im a m M a tü rid i ( ö .3 3 3 /9 4 4 ) d e s ıfa tla r k o n u s u n d a
E ş 'a r îy e y e b e n z e r fik irle r o rta y a k o y m u ş tu r 29

E b u 'l-H ü s e y in M u h a m m e d b. A h m e d M a la tı (ö .3 7 7 /9 8 7 )
te şb ih v e te csim i sa v u n a n G u la t-ı Ş ia 'y ı şid d e tli b ir şek ild e
e le ş tirirk e n o n la rın in a n ç la r ile H ıristiy a n v e Y a h u d ile rin
in a n ç la rı a ra sın d a b ir p a ra le llik , b a z ı k o n u la rd a b e n z e rlik v e
o r ta k n o k ta la rın o ld u ğ u n u ö rn e k le rle isp a tla m a y a ç a lış m ış ­
tır.30 B a ğ d a d î ( ö .4 2 9 /1 0 3 8 ) ise İb n K e rra m 'in g ö rü ş le ri ile H ı­

25 Taha, 20/5
26 Sâd, 38/75.
27 Fecr, 89/22.
28 Ebu Said ed-Dârimî, Kitaba'r-Red ale'l Cehmiyye ( "Akaidu's-Selef" içerisinde),
Naşir, Menşeetu'l-Maarif, Iskenderiyye, s 280-281.
29 Ebu MaıısurMuhammed b. Muhammed b. Mahmud ei-Maturidî, Kitabu't-Tw-
hid, Tahk. Fethullah Huleyf, Mektebetu'l-Islâmiyye, İstanbul, 1979, s. 44-49.
30 Ebu'l Hüseyin Muhammed b. Ahmed Malatî, et-Tenbih ve'r Red ala Ehlil Heva
ve'i Bid'a, İstanbul, 1936, s. 19
20 Allah' m Aşkmliğt

r is tiy a n la rın A lla h 'a ce v h e r d e m e le ri a ra sın d a b ir b e n z e rlik

k u ra rk e n ,31 ç a ğ d a ş d ü şü n ü rle rd e n A li S a m i e n -N e şşa r, K er-
ra m iy e 'n in b a z ı a ç ıla r d a n v a h d e t-i v u c û d v e E fla tu n cu fe ls e ­
fen in izlerin i ta ş ıd ığ ın ı s ö y le m e k te d ir .^

İn a n c ın a k lı e s a s la rın ı b u lm a , y a d a in a n ıla n ı b ilg i d ü z le ­

m in d e a n la tm a v e b ilin m e y e n i k o la y k o la y k a b u l e tm e m e
g ib i in s a n ta b ia tın ın ö z e llik le r in i d ik k a tte a ld ığ ım ız d a , b ir
to p lu lu ğ u n y u k a r ıd a z ik r e d ile n ih t ila fla r d a n ta m a m e n
u z a k k a lm a s ı m ü m k ü n g ö z ü k m e m e k te d ir . B u a ç ıd a n k o n u ­
y u d e ğ e r le n d ir d iğ im iz d e k o la y c ı v e in d ir g e m e c i b ir y a k la ­
ş ım la b u p r o b le m in ç ık ış n e d e n le r in i ta m a m e n d ış e tk e n le ­
re b a ğ la m a k d o ğ r u d e ğ ild ir. B ö y le o lu n c a , P e y g a m b e r
( s .a .v )'in A lla h 'ta n g e le n b ilg ile ri te b liğ e ttik le r in e m u tla k
a n la m d a in a n m a e v r e s in d e n , ih tila fla r ın b a ş g ö s te r ilm e s iy ­
le b irlik te , in a n ıla n e s a s la rın a k lî ilk e le rin i b e lir le m e e v r e s i­
n e g e ç iş o la n , e rk e n d ö n e m d e n g ü n ü m ü z e k a d a r, M ü s lü ­
m a n e n te le k tü e l ç e v r e le r d e ta r tış ıla n p r o b le m le r d e n b ir ta ­
n e s i d e A lla h 'ın sıfa tla rı v e b u k o n u n u n k a p s a m ın a g ire n
d iğ e r h u s u s la r o lm u ş tu r.

M ü ş e b b ih e d in i m e tin le rin lafzın a ta b i o lm u ş tu r.33 D o ğ ru ­

su in sa n ı n itelik le ri ifa d e ed e n b ir te ş b ih î d il k u lla n m a k sız ın
A lla h h a k k ın d a k o n u şm a k m ü m k ü n d eğ ild ir. F a k a t k a tı b ir
a n tr o p o m o rfiz m e sap la n ıld ığ ın d a d a cid d i p ro b le m le rle k a r­
şıla şıla c a ğ ı a şik ard ır. G ü n lü k d ild e n a ld ığ ım ız te rim leri sö z ­
lü k a n la m la rıy la h a rfi h a rfin e A lla h 'a a tfe tm e n in sa v u n u la ­
ca k h iç b ir y a n ı y o k tu r. B ö y le b ir d il ile o lu ş tu ru la c a k A llah
te la k k isi, a n c a k p a g a n ist to p lu m la rın T an rı te la k k ile ri ile ilg i­
li olabilir.34 Ö b ü r ta ra fta n d ilin y e rle şik d ü z e n in d e v a ro la n
a n la m a la n la rın d a k i k u llan ım im k a n la r ı ile K u r'a n 'ı a n la m ­
la n d ırm a k , K u r'a n -ı K e rim 'in b ü tü n b eşeri d il d ü z lem in i a ştı­
ğ ın ı k a b u l etm em e k tir. H a lb u k i K u r'a n , b e ş e ri b ir d il k u lla n ­

31 Bağdadî, age., s. 197.

32 Neşşar, age., 1/299-306.
33 Ebu'l-Muîn Nesefi, Tabsırntu'l-Edille, Tahkik ve talik, Hüseyin Atay, Ankara,
1993, I/160.
34 Macit, N., age., s. 114-126.
 Allah'ın Sıfatlarıyla ilg ili Farklı Görüşlerin Gene Bir Çerçı'lesi 21

m a k la b irlik te h e m la fız h e m d e a n la m o la r a k o la ğ a n ü s tü ­
d ü r.35 B ö y le b ir d ili v e o lu ş tu ru la n a n la m b ü tü n lü ğ ü n ü d ilin
y e rle ş ik d ü z e n in d e v a ro la n a n la m a la n la rı ile s ın ırla n d ırm a k ,
b ir s ıra d a n o k u y u ş şe k lid ir.

V a h y i g ö n d e re n ile a lıc ı a ra sın d a k i o n to lo jik fa r k , a lıc ın ın

g ö rü n m e y e n , m ü ş a h a d e sın ırla rın a g irm e y e n b ir a la n a im a n
e tm e y e d a v e t e d ilm e si, k u lla n ıla n d ilin g ö r ü n e n d e n g ö rü n ­
m e y e n e d o ğ ru b ir a n la m g ö n d e rm e s i g ib i h u s u s la r d ik k a te
a lın m a d ığ ı z a m a n , la fız c ılık te h lik e s in e d ü ş ü le c e ğ i a şik a rd ır.
M ü şe b b ih e s ıfa t v e is im le ri b iz z a t la fz ı a n la m la rıy la d e ğ e r ­
le n d irm e s i s e b e b iy le , n e s n e l b ir A lla h a n la y ış ı b e n im s e m e k
z o ru n d a k a lm ıştır.36 id e o lo jik k a y g ıla rı v e K u r 'a n 'ın d ilin i a n ­
la m a d a k i is tid a ts ız lığ ın d a n d o la y ı M ü ş e b b ih e b u k o n u n u n
a y rın tıla rın a g irm e d e n y u k a rıd a k i sığ tu tu m u y la k o n u y u a y ­
d ın la ttığ ın ı z a n n e tm iştir.

Ö b ü r ta ra fta n A lla h h a k k ın d a o n u n s a d e c e n e o lm a d ığ ı­
nı s ö y le y e r e k b e lli b ir a n la y ış a u la ş ıla c a ğ ı id d ia s ı d a b u
p ro b le m e tr a fın d a k i ta r tış m a la r ın ö b ü r ü ç n o k ta s ın ı o lu ş tu r ­
m a k ta d ır . H a lb u k i, b ir ş e y in n e o lm a d ığ ın ı s ö y le m e k o şe y in
g e r ç e k te n n e o ld u ğ u k o n u su n d a a ç ık h iç b ir b ild ir im d e b u ­
lu n m a m a k d e m e k tir . D o la y ıs ıy la A lla h 'ın s a lt n e o lm a d ığ ı­
n ı s ö y le y e r e k O 'n u a n la y a c a ğ ım ız v e h a k k ın d a b e lir li b ir ta ­
s a v v u ra u la ş a c a ğ ım ız id d ia sı, id d ia o lm a k ta n b a ş k a b ir şe y
o lm a y a c a k tır .37 K a ld ı k i A lla h 'ın s a d e c e n e o lm a d ığ ın ın b ili­
n e b ile c e ğ in i s a v u n a r a k k a v ra m lm a z lığ a fa z la a ğ ır lık v e r­
m e k , s o n u ç o la ra k b iz i a g n o s tis iz m d e n ö te y e g ö tü r m e z .H a t-
ta b u m e to tla a te iz m e k a p ı a ra la n m ış o lu r. Ç ü n k ü h e r tü rlü
n ite le n d ir m e n in ü s tü n d e o la n s a lt " b i r " y a d a “m u tla k " , d i­
n in ö n g ö rd ü ğ ü v e te lk in e ttiğ i T a n r ı o lm a d ığ ı g ib i, b ö y le b ir
u lû h iy y e t a n la y ış ın ın in s a n h a y a tı ü z e r in d e e tk ili o lm a s ı
m ü m k ü n d e ğ ild ir.38

215 Kadı Ebu Bekr Muhammed b Tayyib el-Bakillani, Vcazu'l-Kur'an, Daru İhyai
Ulum, lll. Baskı, Beyrut, 1994, s. 23-24, 46,50.
216 Bkz. Macit, N., age., s. 125.
. "'17Turan Koç, Dîn Dili, !z Yayıncılık, ikinci baskı, İstanbul, 1998, s. 65-66.
38 Koç, ae., s. 67.
22 Allah'ın Aşkmtığı

Z a t-s ıfa t ilişk is i ile ilg ili p ro b le m in ta rtışıld ığ ı ta rih se l s ü ­

re ç te M ü şe b b ih e v e M u a ttıla , A lla h 'ı k en d i m u tla k lığ ı, in s a n ı
d a k en d i ta b ia tı iç e risin d e d e ğ e rle n d ire m e d iğ i, K u r 'a n 'ın
m u tla k a le m le ilg ili v e rd iğ i b ilg i v e k u lla n d ığ ı d ili, in s a n ın
b ilg i y etile ri v e b ilm e s ın ırın ı iy i b e lirle m e d e n , A lla h -in s a n
iliş k is in i a ç ık la m a y a y e lte n m e si so n u c u n d a , ik i u ç a la n a te ş­
b ih v e ta 'til d ü şü n ce sin e s a p la n m a k z o ru n d a k a lm ışla rd ır. Is­
lâ m D ü şü n ce T a rih in d e o rta y a ç ık a n M ü şe b b ih e v e M u a ttı-
la y ı te m sil ed e n m e z h e p le rin , E h l-i S ü n n e t e k o lü n ü n k a rşı­
sın d a v a rlığ ın ı s ü rd ü re m e m iş o lm a la rı, o n la rın T a n rı te la k k i­
le ri k o n u su n d a k i ç e liş k ile rd e n k a y n a k la n m a k ta d ır 39 .

B a k illâ n î ( ö .4 0 3 /1 0 1 3 )'d e n so n ra E ş 'a r î K e lâ m c ıla rın ın te ­

v ile y ö n e ld ik le ri b ir g e rç e k tir. H a tta o n la r p e k ç o k k o n u d a
a ç ık ç a M u 'te z île y e a d ım a d ım y a k la şm ışla rd ır. B u h u s u sta
C ü v e y n î ( 4 1 9 -4 7 8 /1 0 2 8 -1 0 8 5 )'n in a ç ık o la ra k ro lü o lm u ş, b u
a n la y ış, taleb esi G a z â lî ta ra fın d a n sü rd ü rü lm ü ş, F a h re d d în
R â z î'd e ise z irv e y e u la şm ıştır. B u ara d a E ş 'a n le r ile M u 'te z î­
le n in so n te m silcile ri a ra sın d a k i m e sa fe d e b ü y ü k ö lç ü d e d a ­
ra lm ıştır.

B u d u ru m , g en e ld e E h l-i S ü n n e tin ö zeld e d e E ş 'a rîle rin

in a n ç e sa s la rın ı y o ru m la rk e n b ir ta k ım m e to t h a ta la rın ın y a ­
p ıld ığ ın ın b ir k a n ıtı o ld u ğ u g ib i, M u 'te z île n in d e to p ta n c ı b ir
y a k la şım la b a tıl b ir m e z h e p ila n e d ile re k b ü tü n fik irle rin in
g ö z a rd ı e d ilm e sin in d o ğ ru o lm a d ığ ın ı g ö sterm ek ted ir.

Ç e v ire n

39 Koç, a.e., s. 49-51

 "Bil ki, Allah'tan başka îlâh yoktur." 1

Yazarın Önsözü
Bism illâhirrahm ânirrahîm

H
a m d v e ö v g ü A lla h iç in d ir. O 'n u n v a rlık v e k a lıc ılı­
ğ ı v a cip tir; d e ğ işm e si v e y o k o lm a sı m u h a ld ir; k a d ri
y ü c e v e k u d reti b ü y ü k tü r; n im e tle ri v e iy ilik le ri h e r­
k esi v e h e r şey i k a p sa y a c a k şe k ild e y a y g ın d ır ; y e r v e g ö k b ir­
liğ in in d elille rid ir; sıfat v e isim leri te şb ih 2 v e ta 'tiP şa ib e le rin ­
d e n u z a k tır; O 'n u n çık m a sı, h er şey i z a p t v e istila a ltın a a l­
m a sıd ır; in m e si, iy ilik y a p m a sı v e n im e t v e rm e sid ir; g elm esi,
h ü k m e tm e s i v e in fa z y a p m a sıd ır; y ü z ü , v a rlığ ı v e y a c ö m e rt­
liğ i v e ih sa n ıd ır; g ö zü , k o ru m a sı, y a rd ım etm e si v e k o lla m a ­
sıd ır; g ü lm e si, a ffe tm e si, iz in v e rm e si v e razı o lm a sıd ır; eli,
in 'a m v e ik ra m d a b u lu n m a sı v e seçm esid ir. ik i a le m d e d e s a ­
d e c e O 'n u n ira d e ed ip is te d iğ i fiiller g e ç e rlid ir. B ü y ü k lü k ,
O 'n u n iç en ta risi, y ü c e lik O 'n u n d ış a b a sıd ır.

Ç o k ça o la n n im e tle ri v e g ü z e l o la n ik ra m la rı ü z e rin e O 'n a

h a m d ed e rim . Şe h ad e t e d e rim ki, O 'n d a n b a şk a ila h y o k tu r;
O b ird ir v e o rta k sız d ır; M u h a m m e d (s.a.v.) d e O 'n u n k u lu ve

1 Muhammed, 47/19
2 Teşbih, Allah Teâlâ'nın sıfatlarını mahlukların sıfatiarına benzetmektir. (ç.n)
3 Ta'til, yok saymak veya yok olmalarını sonuç verecek şekilde Allah'ın sıfatla­
rım tevil etmektir. (ç.n)
24 Allah'ın Aşkmlığı

P ey g a m b e rid ir; b u P e y g a m b e ri m ü şrik le r h o ş la n m a s a la r da

b ü tü n d in le rin ü stü n e çık a rm ış, h id â y e t v e h a k d in le g ö n d e r­
m iştir. A llah , O 'n a , A lin e v e A sh â b ın a m e rh a m e t e ts in ve
ço k sa se lâ m e t v e rsin .

B en , en u z a k d o ğ u ille rin d e ik a m e t e m e k le b irlik te , d o ğ u ­

d a ve b a tıd a k ile rin h e p sin in b ü y ü k , â d il, m ü c â h id , d in ve
d ü n y a n ın k ılıcı, Islâ m v e M ü slü m a n la rın su ltam , h a k v e y a-
k în i h im a y e e d e n h ü k ü m d a rla rın en fa z ile tlisi o la n E b u b e k ir
Ib n E y y u b 'u n fa z ile tin şe re fli h a sle tle rin d e , d o ğ ru lu ğ u n a çık
m e z iy e tle rin d e , sa ğ la m d in i k u v v e tle n d irm e v e is tik a m e t y o ­
lu n u k o ru m a h u s u sla rın d a m e lik le rin en ü stü n ü v e s u lta n la ­
rın en m ü k e m m e li o ld u ğ u n d a m ü tte fik o ld u k la rın ı d u y d u m .
H a k k ın v e d o ğ ru o la n m e z h e b in 4 ta k v iy e si iç in a ç ıla n b a y ­
ra k la rı, g ö k ta v a n ın a k a d a r y ü k se k o lm a k ta d e v a m e ts in ve
o n u n k u d ret v e h ü k m ü n ü n ışık la rı v e izleri, g ü n d ü z g ece y i
ta k ip e ttiğ i s ü re c e d e v a m etsin!

Bu d u y u şu m ü z erin e, m e k ân u z a k lığ ın a v e ü lk e fa rk lılığ ın a

ra ğ m en , k e n d isin e d eğ erli b ir a rm a ğ a n ve b eğ en ile n b ir h e d i­
y e o lm a sı d ileğ iy le " E sâs'ü t-T alais" ism in i v e rd iğ im b u k ita b ı
ith af ettim . K erem sa h ib i o la n A lla h 'ta n d ile rim ki, fazl v e k e­
rem iy le o n u d ü n y a ve â h irette b u k ita p ta n fay d alan d ırsın .

Bu k itab ı d ö rt b ö lü m h â lin d e d ü zen led im .

4 Ehl-i Sünnet mezhebi kastedilmektedir. (ç.n.)

 B tR İN C t BÖ L ÜM

Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve

Bir Mekana Yerleşmekten
Münezzeh Olduğunu Gösteren
Delilleri İçeren Birkaç Başlıktan
Oluşmaktadır
 BlRlN Cl KISIM
DELİ LL ERE G EÇ M ED EN Ö N CE. SÖ YLEN M ESİ GEREKEN
U Ç M UKA D D İM EYİ İÇ E R İR

B ir in c i M u k a d d im e

B ir "M e v c u d " u n A lla h 'ın V a r l ı ğ ı m İ d d iâ ve

is p a t E tm ek H a k k ın d a d ır

B iz b u ra d a v e y a şu ra d a o ld u ğ u n a p a rm a k la iş a re t e d ile ­
m e y e n b ir "M ev cu d "u n v ü c u d u n u (v a rlığ ın ı) id d iâ ed iy o ru z .
D iğ e r b ir d e y im le , b iz , m e k â n v e c ih e tle rd e n h iç b iris iy le b a ğ ­
lılığ ı b u lu n m a y a n b ir "M ev cu d "u n v ü cu d u n u id d iâ ed iy o ru z .
D a h a d e ğ işik b ir ifa d e ile , b iz, n e â le m in iç in d e , n e d e o n u n
a ltı c ih e tin d e n b irin e te k a b ü l e d e ce k şe k ild e , o n u n d ışın d a
o la n b ir "M ev cu d "u n v a rlığ ın ı id d iâ e d iy o ru z . B u ifa d e le r, la ­
fız o la ra k b irb irin d e n fa rk lı isele r d e, h e p sin d e n k a s te d ile n
m a n a a y n ıd ır. B u id d iâ y a m u h â le fe t e d e n le rd e n b a z ıla rı,
o n u n z o ru n lu o la ra k fasit o ld u ğ u n u n b ilin d iğ in i ileri s ü rm ü ş­
le r v e şu n u sö y le m işle rd ir: Z a ru rî b ir ilim le b ilin ir k i, iki
" m e v c u t"ta n b irisi ister istem e z y a d iğ e rin in iç in d e o lu r, y a
d a k e n d isin i çe v re le y e n a ltı cih ette n b ir in d e o lm a k ü z e re
28 Allah'ın Aşkınlığı

o n u n d ışın d a o lu r. B u se b ep le, ik i m e v cu d u n b u y e d i ih tim a ­

lin h ila fın a o la n b ir p o z is y o n d a o lm a la rın ı k a b u l e tm e k a k lın
b e d a h e tiy le b â tıld ır.

Bu k im se le rin s ö y le d ik le r i g e rç e k te n b e d ih î v e z a r u r î o l­
sa y d ı, o z a m a n s ır a la y a c a ğ ım ız d e lille ri z ik re tm e y e ç a lış ­
m a k c â iz o lm a z d ı. Ç ü n k ü , g e r ç e ğ in o n la rın s ö y le d ik le r i g ib i
o lm a sı d u r u m u n d a , A lla h T e â lâ 'm n â le m in iç in d e v e y a
o n u n d ışın d a k i b ir c ih e tte o lm a d ığ ın ı is p a tla m a y a ç a lış m a k ,
z a ru rî b ilg ile r i ip ta l e tm e y e k a lk ış m a k o lu rd u . N a z a rî d e lil­
le rle z a r u r î b ilg ile ri ip ta l e tm e y e k a lk ış m a k ise, a s l'ı f e r ile
ç ü rü tm e y e k a lk ışm a k tır. Bu ise, h e m a slın , h e m d e fe r'in b ir ­
lik te e le ş tiri k o n u su o lm a la rı s o n u c u n u d o ğ u ru r. B u s o n u ç
is e b â tıld ır. B ö y le b â tıl b ir s o n u c u n o rta y a ç ık m a m a s ı v e s ö ­
z ü n ü e ttiğ im iz d e lille ri z ik re tm e n in a n la m s ız o lm a d ığ ın ın
s â b it o lm a sı iç in , s ö y le d ik le r i şe y in z a ru rî v e b e d ih î o lm a d ı­
ğ ın ı a ç ık la m a m ız lâ z ım d ır. O n u n iç in , d iy o ru z k i a ş a ğ ıd a k i
h u s u s la r, o n la rın s ö y le d ik le r in in z a ru rî v e b e d ih î o lm a d ığ ı­
n ı g ö sterir.

1- D e ğ e r v e r ile n a k ıl s a h ip le rin in ç o ğ u n lu ğ u , A lla h T e ­

â lâ 'n ın b ir y e re y e r le ş m e d iğ i, a ltı c ih e tte n b ir in e b a ğ lı o lm a ­
d ığ ı, â le m in iç in d e o lm a d ığ ı v e o n u n c ih e tle rin d e n b ir in d e
o la c a k ş e k ild e d ış ın d a o lm a d ığ ı h u s u sla rın d a ittifa k e tm iş ­
le rd ir. H a lb u k i, b u h u s u s la r ın fâ s it o ld u ğ u z a r u r î o la ra k b i-
lin s e y d i, o z a m a n a k ıl s a h ip le r in in b u n la r ü z e r in d e ittifa k
e tm e le ri m ü m te n i' o lu rd u . Ç ü n k ü b ö y le b ü y ü k b ir to p lu lu ­
ğ u n z a r u r î o la n g e rç e k le r i in k â r e tm e k te b irle ş m e le ri a k le n
câ iz d eğ ild ir. K ald ı k i F ilo z o fla r, b ir y e re y e rle ş m e y e n v e b ir
y ere y e rle şe n le re h u lû l e d ip g irm e y e n b ir ta k ım m e v c u tla r ın
v a r lığ ın ı k a b u l e tm işle rd ir. A k ılla r, n e fis le r v e h e y u lâ b u
m e v c u tla rd a n d ır. H a tta F ilo z o fla r, h e r in sa n ın , 'B en m ev c u ­
du m .' s ö z ü y le işa re t ettiğ i v a rlığ ın n e cisim , n e d e cism e b a ğ ­
lı b ir şey o ld u ğ u n u s ö y le m iş le rd ir. V e h iç k im se , b u n la rın
b u id d ia la rıy la b e d ih iy y â t'ı (a çık g e rç e k le ri) in k â r e ttik le ri­
n i ile ri sü rm e m iştir. A k sin e , M u 'te z lle 'd e n M a m e r İbn A b -
b â d e s-S ü le m î, R â fız ile r d e n M u h a m m e d İb n N u rn a n v e b i­
 Allah Teriiâ'mn Cisim Olmaktan ve B ir Mekâna Yerleşmekten M ünazrlı Olması 29

z im A s h â b ım ız d a n E b ü 'l- K a s ım e r -R â g ıb ve E b u H â m id el-
G a z â lî g ib i M ü s lü m a n b ilg in le r d e n o lu ş a n b ü y ü k b ir to p lu ­
lu k , F ilo z o fla r ın b u g ö r ü ş ü n ü d o ğ ru b u lm u ş la rd ır. H â l b ö y ­
le o lu n c a , A lla h T e â lâ 'n ın b ir m e k â n d a o lm a d ığ ın ı v e b ir
m e k â n d a o la n a y e r le ş m e d iğ in i s ö y le m e n in a k ılla rın b e d â -
h e tiy le re d d e d ile n b ir şe y o ld u ğ u n u s ö y le m e k n a sıl m ü m ­
k ü n o la b ilir?

2 - A k la şu ü ç ö n e rm e y i a rz e d e lim : "A le m e d a h il o lm ay a n v e
o n u n cih etlerin d en b irin d e o la c a k şe k ild e h a ricin d e d e b u lu n m ay a n
b ir v a r lık m ev cu ttu r." , ''Bir sa y ısı, ik i sa y ısın ın y a rısıd ır." , " N efiy
v e ispat (o lu m lu lu k v e o lu m s u z lu k ) b irleşm ezler."

B u ö n e rm e le ri a k la a rz e ttiğ im iz d e g ö rü rü z ki, a k ıl, b irin ­

c i ö n e rm e d e h ü k ü m sü z k a lır; ik in c i v e ü çü n c ü ö n e rm e le rd e
ise k e sin h ü k ü m v e rir. B u n la r z a ru rî o la ra k b ilin ir. B u d u ­
ru m , a k lın b irin c i ö n e rm e d e n e k a b u l, n e d e ret ş e k lin d e bir
ta v ır k o y m a k ta k a t'î v e k esin o ld u ğ u n u g ö sterir. Işte b iz b u ­
n a d a y a n a ra k d iy o ru z ki, a k ıl b u ö n erm e d e d iğ er ö n e rm e le r­
d e k i g ib i k e sin h ü k ü m k o y m a d ığ ın a g ö re a n lıy o ru z ki, o
(ak ıl), â le m d e n b a şk a sın ın , â le m in iç in d e o lm a sın ı v ey a â le ­
m in c ih e tle rin d e n b irin d e b u lu n m a sın ı g e re k tirm e z ; o b u n la ­
rın a k sin i d e câiz g örü r. B u g e rç e k sâ b it o lu n ca d iy o ru z ki,
m u h â lifle rin z a n n e ttiğ i şey , a k lın z o ru n lu g ö rd ü ğ ü b ir h ü ­
k ü m d e ğ il, v eh im v e h a y â lin b ir y a n ılg ısıd ır. V eh im v e h ayâl,
y a ln ız ca h isse d ile n (m a d d î o la n ) şe y le rd e ta s a rru f ettik leri
iç in , h er şeye b u h isse d ile n şe y le re m a h su s o la n h ü k ü m le ri
ta tb ik ed erler.

3- " M ev cu t (v a r o lan b ir şey ), y a b ir y erin için d ed ir, y a b ir y e­

rin için d e olan ın için d ed ir, y a da ne öyle, n e d e böy led ir." d e d iğ i­
m iz z a m a n , a k lın k esin o la ra k b u ta k sim i sa h ih b u ld u ğ u n u
g ö rü rü z . H a lb u k i, " m ev cu t, y a b ir y erin için d ed ir, y a d a b ir yerin
içinde olan ın içindedir" d e m e k le y e tin d iğ im iz z a m a n , z a ru rî
o la ra k a n la rız ki, b u tak sim tâ m v e k a p sa y ıcı d eğ ild ir v e a n ­
ca k ü çü n c ü b ir k ısm ın e k le n m e siy le ta m a m la n ır. B u ü çü n c ü
k ısım d a, m e v cu d u n n e bir y erin iç in d e , ne d e b ir y e rin iç in ­
d e o la n ın için d e b u lu n m a sıd ır. D u ru m b u o lu n c a , z a ru re tle
30 Allalı'ın Aşkmlığı

biliriz ki, b u ç e ş it v a rlığ ın m e v cu d iy e ti ç e k işm e s iz v e ta rtış­

m a sız o la ra k ak la u y g u n d u r. O n u n fiile n m e v c u t o lu p o lm a ­
d ığ ı is e , a n ca k a y rın tılı d e lille rle h ü k m e b a ğ la n a b ilir.

4 - Z a r u r î o la ra k b ilir iz ki, in sa n f e r tle r i in s a n lık k a v ra ­

m ın d a b ir b ir iy le o rtak , h u s u s iy e t v e ö z e llik le r d e is e b ir b ir in ­
d e n a y r ıd ır la r v e o rta k lığ ı o lu ştu ra n y ö n le ri, a y rılığ ı o lu ş tu ­
ra n y ö n le rin d e n fa rk lıd ır. B u g e rç e k , in s a n lığ ın k a v ra m o la ­
ra k b e lir le n m iş b ir şe k le sa h ip o lm a d ığ ın ı s ö y le m e y i g e re k ­
tirir. B u d e m e k tir k i, in sa n lık , k a v ra m o la r a k so y u t v e a k li
b ir n e s n e d ir. in c e le m e v e a ra ştırm a , s o y u t v e a k lî o la n n e s­
n eleri m a h s u s o la n (b e ş d u y u ile a lg ıla n a n ) d a n a y ırd ığ ın a
g ö r e , a rtık m a h s u s o la n ş e y le r in y a ra tıc ısın ın h is v e h a y â lin
h ü k ü m le r in d e n m ü n e z z e h o lm a sı, a k ıl ta r a fın d a n u z a k g ö ­
rü le b ilir m i?

5- H e rh a n g i b ir m a h iy e ti, ta rif v e h a k ik a tiy le e l e a ld ığ ı­

m ız z a m a n , k o n u m v e y e rle şim o la y ın ı h iç a k la g e tirm e d e n
d e o n u d ü ş ü n e b iliriz . Ö rn e ğ in , in sa n , ilm in ta r ifin i v e ta b i­
atın m a h iy e tin i ö ğ r e n m e k için cid d î b ir a k lî ça b a s a r f e ttiğ i
z a m a n , b u n la rın b ir m e k â n v ey a c ih e te b a ğ lı o ld u k la rın a
h ü k m e tm e k ş ö y le d u rsu n , b u h u s u sla rd a n ta m a m e n g â fil
b ir d u r u m d a b u lu n u r. B u d a g ö s te riy o r ki, y e r, ş e k il v e m e ­
k â n ı d ü ş ü n m e d iğ im iz z a m a n da m a h iy e tle ri d ü ş ü n m e m iz
m ü m k ü n d ü r.

6- H e r h a n g i b ir im iz , b ü tü n a k ıl v e fik r iy le b ir m e se le y i
a n la m a y a ç a lış tığ ı zam an , so n u n d a k en d i iç in d e , 'Ben bu m e­
seley i şö y le a n la d ım v e y a bu kon u d a şu n a h ü k m ettim ' d iy eb ilir.
O , b u n u sö y le d iğ i z am an , k e n d i n e fsin in (z a tın ın -v a rlığ ın ın )
d a fa rk ın d a o lu r. Ç ü n k ü , k e n d i k e n d is in in fa rk ın d a o lm a d ı­
ğı ta k d ird e , 'Ben a n la d ım ; ben h ü k m ettim ' d e m e s i m ü m te n i'
o lu r. iş te , o b u d u ru m d a ik e n , k e n d i z a tın ın b ir m e k â n d a o l­
d u ğ u n u v e y a o n u n b ir ş e k il v e m ik ta rla v a s ıflı b u lu n d u ğ u ­
n u b ilm e k ş ö y le d u rsu n , m e k â n v e c ih e t k a v ra m la rın d a n da
h a b e r s iz d ir . B u d a k e s in o la ra k o rta y a k o y u y o r k i, k o n u m
v e c ih e tte n m ü c e r re t v e so y u t o la n b ir ş e y in v a rlığ ı a k la u y ­
g u n d u r.
 Allah 7'edlâ'ımı Cisim Olmaktan w Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olınası 31

7- B iz eşy a y ı g ö rü rü z ; fa k a t g ö re n g ö z ü m ü z k en d i k e n d i­
sini g ö rm e z . H a y a l g ü c ü d e e ş y a y ı ta h a y y ü l e d e r, fa k a t b u
k u v v e t d e k e n d i k e n d is in i ta h a y y ü l e tm e im k a n ın a s a h ip d e ­
ğ ild ir. Işte , g ö r m e v e h a y a l e tm e k u v v e tle rin in b u h a li, h e r şe ­
y in g ö rü lm e si v ey a h a y a l e d ilm e s in in v a cip o lm a d ığ ın a d e la ­
let e d iy o r. B u g e r ç e k d e z ik re ttiğ im iz ih tim a lin (k o n u m v e c i­
h e tte n ın ü c e rre t o la n b ir ş e y in ak la u y g u n lu ğ u n u n ) k a p ısın ı
a çıy o r.

8- H a s ıın la rıın ız iç in , h is v e h a y a lin h ü k m ü n e m u h a lif

o la n b ir şe y in v a rlığ ın ı k a b u l e tm e le ri k a ç ın ılm a z d ır . B u b a b -
d a k i h a sıın la rıın ız , K e ra ın iy y e ve H a n b e lile rd ir. Biz K e ra -
ın iy y e 'y e d e se k k i, "Ş ayet A llah Teâlâ his ile işaret edilebilen bir
şey olsa , o z a m m ı y a a y r ış ır ki bu d a O'nun m iirekk eb olm as ı d e­
m ektir; halbu ki, siz bun u ka b u l e t m iy o rsu n u z ; ya da a y r ışm a z , bıı
d a onun k ü ç ü k v e h a k ir olu şta a y r ışm a y a n nokta veya p a r ç a la n m a ­
y a n zerre gibi olm ası d e m e k t i r ." O n la r, bu s ö z ü m ü z e k a rş ı şö y ­
le d erler: A llah T eâ lâ b ir d ir ; terkip v e teliften m ü n ez zeh tir. O k ü ­
çük ve h a k ir de d eğ ild ir " M a lû m d u r ki, o n la rın b e n im s e d ik le ri
b u g ö rü ş, h is v e h a y a lin k a b u l e ttiğ i b ir şey d eğ ild ir. H a tta
a k ıl b ile b u n u k a b u l etm ez. Ç ü n k ü his ile iş a re t e d ile n b ir şey ,
eğ e r c ih e tle rd e v e y e rd e u z a ın a v e a çılım a sa h ip ise o n u n bir
ta ra fı d iğ e r ta ra fın d a n a y rı o lu r. B u ise a k lın b e d a h e tiy le o şe ­
y in k ısım la rd a n o lu ştu ğ u n u v e a y rışa b ild iğ in i g ö sterir. V e
eğ e r o şey, c ih e tle rd e , y an i sa ğ d a , so ld a, ü stte , altta u z a ın a ve
a çılım a sahip d e ğ ilse o z a m a n d a a y rışm a y a n b ir n o k ta v e
so n d e re ce d e k ü ç ü k v e h a k îr b ir şey o lu r. A k lın h ü k m ü b u
ik e n , o n la rın (K e ra m iy y e 'n in ) A llah T e a la 'n ın h em k ısım la ra
a y rılm a d ığ ı, h e m d e a ç ılım d a so n su z ve b ü y ü k o ld u ğ u g ö r ü ­
ş ü n ü b e n im se m e le ri n e fiy v e isp atı b irle ştirm e k v e d o la y ıs ıy ­
la a k lın b e d a h e tiy le re d d e d ile n b ir d u ru m u k a b u l e tm e le ri
a n la m ın a gelir.

A llah T e a la iç in cü z v e p a r ç a la n k a b u l e d e n H a n b e lile r
d e O 'n u n m a h s û s şe y le rd e n fa rk lı o ld u ğ u n u s ö y lerler. B u n ­
la ra g ö re d e O 'n u n z a tı to p la n ın a k , d a ğ ılın a k , d e ğ iş m e k ,
y o k o lm a k g ib i o la y la rla sa ğ lık , h a sta lık , h a y a t v e ö lü m g ibi
32 Allah'm Aşktnltğt

h â lle rd e h issi v a r lık la r g ib i d e ğ ild ir. Ç ü n k ü b ö y le o ls a y d ı y a

o d a b i r Y a r a tıc ı'y a m u h ta ç o lu rd u v e b u n d a n te s e ls ü l lâ z ım
g e lird i; ya d a m ü m k ü n v e h â d is o lm a n ın Y a r a tıc ı'y a ih tiy a ç
d o ğ u rm a d ığ ın ı s ö y le m e k lâ z ım g e lird i. B u n d a n d a Y a r a tı-
c ı'y ı in k â r e tm e k s o n u c u ç ık a r d ı. B u a ç ık la m a y la s â b it o ld u
k i, H a n b e lile r iç in d e A lla h T e â lâ 'n ın z a tın ı d iğ e r z a tla r d a n
a y ır a n ö z e lliğ in m a h iy e tin e v e h im v e h a y â lin u la ş m a d ığ ın ı
k a b u l e tm e k k a ç ın ılm a z d ır. B u n u k a b u l e tm e k d e v e h im v e
h a y â lin h ü k m ü d ışın d a b ir ş e y in b u lu n d u ğ u n u itir a f e tm e k ­
tir. H âl b ö y le o lu n c a , v e h im v e h a y â l, n a s ıl o ld u ğ u n u id râ k
e d e m e s e d e â le m in iç in e g irm e y e n v e o n u n c ih e tle r in d e b u ­
lu n m a y a n b ir " M e v c u d " u n v a rlığ ın ı n a s ıl k a b u l e tm e z ?
H e m so n ra H a n b e lile r, z â h ir m a n a s ı u z u v v e o r g a n v e h m i­
n i v e re n â y et v e h a d is le rle is tid lâ l e d e rk e n , b u n la r ı A lla h T e ­
â lâ iç in , y a ra tık la rd a o la n la r d a n fa r k lı b ir m a h iy e tte d ü ş ü n ­
d ü k le rin i a ç ık la rla r. B u d e m e k tir ki b u n la r, A lla h T e â lâ iç in
y a ra tık la rın y ü z le r in d e n fa rk lı b ir y ü z v e o n la r ın e lin d e n
fa rk lı b ir el k a b u l ed e rle r. M a lû m d u r ki b u n la rın s ö y le d ik le ­
ri m a n a d a b ir y ü z v e el, v e h im v e h a y â lin k a b u l e tm e d iğ i
şe y le rd ir.

H a n b e lile r, v e h im v e h a y â lin m u h â le fe tin e ra ğ m e n b u n la ­

rı k a b u l e ttik le rin e g ö r e , v e h im v e h a y â l, n a s ıl o ld u ğ u n u id ­
râ k te n â c iz k alsa b ile A lla h T e â lâ 'n ın m e v cu t o ld u ğ u n u v e fa ­
k a t d iğ er m e v c u tla rd a n fa rk lı o la ra k n e â le m in iç in d e v e n e
de o n u n cih e tle rin d e o ld u ğ u n u sö y lem e k n iç in m ü m k ü n o l­
m a sın !

9- M ü şe b b ih e d e r ki â le m v e Y aratıcı ik i m e v cu ttu r. H e r
ik i m e v cu tta n b irisi d e y a d iğ e rin in iç in d e d ir v e y a o n u n d ı­
şın d a d ır. Ik i m e v cu tta n b iris in in ö y le vey a b ö y le o lm a sı z a ru ­
retle b ilin e n b ir h u s u stu r. B u d u r u m k a rşısın d a , A lla h T e ­
â lâ 'n ın â le m in iç in d e o ld u ğ u n u sö y lem ek m u h â l o ld u ğ u n a
g ö re o n u n d ışın d a k i b ir cih e tte o lm a sın d a n b a şk a b ir se ç e n e k
y o k tu r.

M ü şe b b ih e , A llah T e â lâ 'n ın m e k â n v e c ih e te b a ğ lı o ld u ğ u ­
nu b u şe k ild e isp at etm e y e çalışır.
 Allah Teâlâ'nın Cisiın Olmaktan ve B ir Mekana Yerl11ınekten Münezzeh Olması 33

D e h r île r 1 d e şu n u sö y le rle r: Â le m v e Y a ra tıc ı ik i m e v c u t­

tu r. ik i m e v c u d u n v ü c u tla n (v a r o lm a la rı) d a y a b irlik te o lu r
y a d a b ir i d iğ e rin d e n ö n ce o lu r. Â le m v e Y a r a tıc ı'n ın b irlik te
v ü cu t b u lm a la r ı m u h a ld ir. Ç ü n k ü b u n la r ın b irlik te b u lu n m a ­
la r ın d a n y a a le m in k a d îm , ya d a Y a r a tıc ın ın h a d is o lm a s ı la ­
z ım g e lir. B u ş ık la rın ik isi d e m u h a ld ir. Ö y le y s e , Y a r a tıc ı'n ın
v ü c u d u a le m d e n ö n ce d ir. B u ö n c e liğ in z a m a n v e s ü r e itib a ­
rıy la o ld u ğ u h u s u su n d a d a z a r u r i ilim h â sıld ır. B u d a sabit
o lu n c a , Y a ra tıc ın ın ö n c e liğ i eğ er s ın ırlı v e b a şı o lan b ir za­
m a n la olsa, O 'n u n d a h a d is o lm a s ı la z ım gelir. E ğ er sın ırı v e
b a ş ı o lm a y a n b ir z a m a n la o lsa z a m a n ın k a d îm o lm a s ı g ere­
k ir. B irin c i şık b a tıl o ld u ğ u iç in , ik in c i şık , y a n i z a m a n ın k a ­
d im o ld u ğ u s a b it o lu r.

D e h rîle r , z a m a n ın k ıd e m in i b u ş e k ild e is p a t e tm e y e ç a lı­

şırlar.
B iz d iy o ru z ki y u k a r ıd a k i s ö z le rin h a sılı v e ö z ü şu d u r:
M ü ş e b b ih e , Y a r a tıc ı'n ın a le m d e n a y r ılm a s ın ın a n c a k c ih e t
iç in d e o lm a s ı ş e k lin d e d ü ş ü n ü le b ild iğ in i id d ia e d e r v e b u n ­
d a n İia h 'ın b ir c ih e tte o ld u ğ u s o n u c u n u ç ık a r ırla r. D e h rîle r
d e Y a r a tıc ı'n ın a le m d e n ö n ce o lm a s ın ın a n c a k z a m a n it ib a ­
rıy la d ü ş ü n ü le b ild iğ in i ile r i s ü r e r v e b u n d a n z a m a n ın k a ­
d îm o ld u ğ u so n u c u n u ç ık a r ır la r . B u n la ra k a r ş ı b iz şu n u
sö y lü y o ru z : H a y a lin A lla h T e a la h a k k ın d a k i h ü k m ü y a
m a k b u ld ü r v e y a m a k b u l d e ğ ild ir. E ğ e r b u h ü k ü m m a k b u l
is e M ü ş e b b ih e 'n in d e D e h r île r g ib i d ü ş ü n m e le r i la z ım d ır.
Y a n i o n la ra g ö re d e Y a r a tıc ı'n ın b a ş ı o lm a y a n b ir z a m a n la
a le m d e n ö n c e o lm a s ı s e b e b iy le z a m a n ın d a k a d im o lm a s ı
g e re k ir. H a lb u k i o n la r b u n u d ü ş ü n m ü y o r la r . A y rıc a , D e h rî-
le rin d e M ü ş e b b ih e g ib i d ü ş ü n m e le r i la z ım g e lir. Y a n i b u n ­
la ra g ö re d e Y a r a tıc ı'n ın a le m d e n a y rı o lm a sı O 'n u n b ir c i­
h e tte o lm a s ı ta rz ın d a o ld u ğ u iç in , O 'n u n b ir m e k a n a b a ğ lı
o lm a s ı g e re k ir. F a k a t b u n la r d a b u n u sö y le m iy o rla r. B ö y le -

1 Dehrîler; zamana bir takun llâhi sıfatlar tanıyan ve onwı ezelî olduğuna ina­
nan kimselerdir. Islâm öncesi dönemden beri böyle düşünen bir felsefi ekol
mevcuttur.(ç.n.)
34 Allah'ın A:jkınlıgı

ce ik i fırk a da g e re k li o la n g ö r ü ş ü n d ışın a ç ık m ış v e ç e liş k i­

y e d ü ş m ü ş o lm a k ta d ırla r. D e n ils e k i v e h im v e h a y â lin h ü k ­
m ü , A lla h T e â lâ 'n ın z a tı v e s ıfa tla r ı h a k k ın d a m a k b u l d e ğ il­
d ir, o z a m a n b iz d e şu n u s ö y le riz : M ü ş e b b ih e n in , 'iki m e v ­
c u t ’tan b irisin in y a d iğ e r in e h u lu l etm esi y a d a b ir cih ette o lm a k
ü z e r e o n d a n a y r ı o lm a s ı lâ z ım d ır' d e m e le ri h a y â lı v e b â tıl b ir
s ö z d ü r. B u n u n g ib i D e h rile r in d e , 'Y aratıcı'n ın â le m d e n ö n c e ­
liğ i zam an itib arıy la olm ası g erek ir', d e m e le ri d e h a y â lı v e b â ­
tıld ır. İşte b u , v e h im v e h a y â lin h ü k m ü n ü A lla h T e â lâ 'n ın
z a tın d a n v e sıfa tla rın d a n u z a k tu ta n te v h it v e te n z ih e h li2
a r k a d a ş la rım ız ın g ö rü şü d ü r. D o s d o ğ ru y ö n v e d ü m d ü z y o l
b u d u r.

10- A k lın , A lla h T e â lâ 'n ın f iil v e sıfa tla rın ı a n la m a s ı,

O 'n u n z a tın ı a n la m a sın d a n d a h a k o la y d ır. B u b ö y le ik e n M ü ­
şe b b ih e , O 'n u n f iil v e sıfa tla rın ın da h is v e h a y â lin h ü k m ü n e
m u h â lif o ld u k la rı h u su su n d a b iz im le ay n ı fik ird e d irle r.

A llah T e â lâ 'n ın fiille rin in b ö y le o ld u ğ u n a d air b irk a ç v e ­

cih v ard ır:

1 -E şy â d a m ü şâ h e d e e ttiğ im iz d e ğ işik lik , sıfa tla rın d e ğ iş ­

m esid ir. Ö rn e ğ in su v e to p ra ğ ın b itk iy e d ö n ü şm e si, b itk in in
in sa n b ed e n in in b ir p a rç a sı h â lin e g e lm esi b ö y le b ir o la y d ır.
Ö n c e d e n b ir m a d d e v e b ir a sıl b u lu n m a k sız ın e ş y â n ın v ü c u t
b u lm a sı ise hiç şü p h esiz k i m ü şâ h e d e e tm e d iğ im iz b ir şey d ir.
O n u n için d e v e h im v e h a y â lim iz b u n u n o la b ile ce ğ in e h ü k ­
m e tm ez. F a k a t b u n a ra ğ m e n , b iz A llah T e â lâ 'n ın ö n c e d e n b ir
m a d d e v e asıl b u lu n m a d ığ ı h â ld e ilk o la ra k e şy a y ı icâ t e ttiğ i­
n i k a b u l ed iy o ru z.

2- B iz h e r h a n g i b ir şey in h ü d u s b u lu p o lu şm a sın ın a n ca k
b e lli b ir z a m an d a o lab ild iğ in i d ü şü n ü y o ru z . B u n a ra ğ m e n
z a m a n ın k e n d isin in b ir z a m a n d a h ü d u s b u lu p o lu şm a d ığ ın a
h ü k m e d iy o ru z .

2 Tevhid ve Tenzili Ehli, Allah Teâlâ'nın bir olduğunu söyleyen ve O'nu kendi­
sine layık olmayan kemiyet, keyfiyet, esim, cihet, mekân, zıt, benzer, araz ve
cevherden uzak olduğunu söyleyenlerdir.
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 35

3 - B iz b ir ş e y in fâil d e ğ ilk e n , y a p ıc ı b ir fâil d u r u m u n a g e l­

m e s in in a n c a k o n d a k i b ir h â l v e s ıfa t d e ğ işik liğ i so n u c u n d a
o la b ild iğ in i d ü şü n ü y o ru z . B u n a ra ğ m e n A lla h T e â lâ 'n ın b ö y ­
le bir d e ğ iş ik lik o lm a d a n â le m in Y a r a tıc ı's ı o ld u ğ u n u k a b u l­
le n iy o ru z .

4 - B iz b ir iş y a p a n fâ ilin , b u n u a n c a k b ir m e n fa a tin te m in i
v e y a b ir z a ra rın d e f'i iç in y a p tığ ın ı d ü şü n ü y o ru z . F a k a t a y n ı
z a m a n d a A lla h T e â lâ 'n ın âle m i b u tü rlü g a y e le r için y a ra t­
m a d ığ ın ı k a b u lle n iy o ru z .

A lla h T e â lâ 'n ın s ıfa tla rın ın b ö y le o lm a d ığ ın ı a çık la m a k o ­

n u s u n d a b irk a ç v ecih v a rd ır:

1 - B iz b ir a n d a , a y rın tılı b ir ş e k ild e , n ih a y e ti o lm a y a n ş e y ­

le ri b ile n b ir z a tın o la b ile c e ğ in i d ü şü n e m iy o ru z . K ıy a s la m a k
için k e n d i k e n d im iz i d e n e d iğ im iz za m a n g ö r ü rü z ki a k lım ız ,
b e lli b ir şe y i b ilm e y e ç a lış h ğ ı an d a b a ş k a b ir şe y i a n la m a k ta n
â ciz k a lır. F a k a t b u n a ra ğ m e n , im a n v e itik a t e d e riz k i A lla h
T e â lâ , ilm in d e b ir ş ü p h e v e k a rış m a m e y d a n a g e lm e d e n a y ­
rın tılı b ir ş e k ild e , n ih a y eti b u lu n m a y a n şe y le ri bilir. O 'n u n
b u şe k ild e , b ilin e b ile n b ü tü n ş e y le ri b ilm e si, v e h im v e h a y â ­
lin h ü k m ü d ışın d a k alan b ir o lay d ır.
2 - B iz g ö rü rü z ki iş y a p a n h e r h a n g i b ir k im se iç in , â le t v e
m a lz em e k a çın ılm a z d ır v e b iliriz ki z o r işler, o n la rı y a p a n la r
a ç ıs ın d a n y o ru lm a v e m e şa k k a t ç e k m e seb e b id ir. F a k a t b u ­
n u n la b irlik te itik at e d e riz ki A llah T e â lâ âle t v e m a lz e m e y e
m u h ta ç o lm a d a n v e m e şa k k a t ç e k ip y o rg u n lu k d u y m a k ta n
m ü n e z z e h o la ra k a rşta n to p ra ğ ın a ltın a k ad a r â le m i ev irip
ç e v irm e k te d ir.

3 -B iz in a n ırız k i A lla h T e â lâ a rş ta n to p ra ğ ın a ltın d a k i

ş e y le r e k a d a r b ü tü n m a h lu k la r ın s e s le r in i d u y a r v e g ö k le ­
rin e n ü s tü n d e n y e rle rin e n a ltın a k a d a r , k ü ç ü k v e b ü y ü k
b ü tü n ş e y le ri g ö rü r. M a lû m d u r k i b e ş e rin v e h im v e h a y â li
b ö y le b ir " M e v cu d " u n v a rlığ ın ı k a b u lle n m e k te n â c iz d ir. F a ­
k a t b u n a ra ğ m e n , b iz A lla h T e â lâ 'n ın b ö y le b ir " M evcut'' o l­
d u ğ u n a im a n ed e riz . B u n u n la sâ b it o ld u k i v e h im v e h a y â l
36 Allah'ın Aşkınlığı

A lla h T e â lâ 'n ın f iil v e s ıfa tla r ın ı a n la m a k ta n â c iz d ir. B iz is e

v e h im v e h a y â lin m u h a le fe tin e r a ğ m e n b u fiil v e s ıfa tla r ı
k a b u l e d iy o ru z . A lla h T e â lâ 'n ın z a tın ın h a k ik a tin i a n la m a ­
n ın s ıfa tla r ı a n la m a k ta n d a h a z o r v e e r iş ilm e y e n b ir y ü k ­
s e k lik te o ld u ğ u d a s â b ittir. H â l b ö y le o lu n c a s ıfa t v e fiille ri
ta n ım a k ta v e h im v e h a y â li b ir ta r a fta b ır a k tığ ım ız a g ö re ,
z a tı ta n ım a k ta d a o n la r ı d e v r e d ış ı b ır a k m a k d a h a u y g u n v e
e v lâ d ır.

B u z ik re d ile n o n d elil, A lla h T e â lâ 'n ın m e k â n v e cih ette n

m ü n e z z e h o lm a sın ın sa rih a k lın re d d e ttiğ i b ir h u su s o lm a d ı­
ğ ın ı isp a tla m a k ta d ır. A ra d ığ ım ız da b u d u r.

B a şa rı A lla h T e â lâ 'n ın y a rd ım ı iled ir.

B u b a h si, A ris to 'n u n ilâ h iy y â t ü z e rin d e k i k ita b ın ın b a ­

ş ın d a y a z d ığ ı sö y le n e n şu sö z le k a p a tıy o ru z : " İlâ h î m a rifetle­
r i (A llah T ea la ile ilg ili b ilg ileri) tah sil e t m e k istey en b ir k im se, ö n ­
ce ik in ci b ir fıtr a t v e tabiat k a z a n m a lıd ır." Ş e y h (Ib n S in â ) şö y le
d e m iş tir :" A r is to 'n u n b u sö z ü v a h iy v e n ü b ü v v e te u y g u n ­
d u r. Ç ü n k ü , A lla h T e â lâ , "B iz in san ı çam u ru n özü n d en y a r a t­
tık..." 3 d iy e b a ş la y a n â y e tle r d e c e s e d in o lu ş u m a şa m a la rın ı
a n la tm ış v e iş ru h u n b e d e n e ta a llu k v e g irm e si a şa m a sın a
g e lin c e , " B u n d an son ra on u b a m b a ş k a b ir m a h lu k h a lin d e in şa e t­
t ik ."4 b u y u r m u ş tu r . B u s o n c ü m le b ir iş â re t v e te m b ih tir ki
r u h u n b e d e n e ta a llu k v e g irm e k e y fiy e ti, n u tfe n in b ir h â l­
d e n b ir h â le g irm e s i tü r ü n d e n b ir o la y d e ğ ild ir. O , b ü tü n b u
a ş a m a la r d a k i o lu ş u m la rd a n a y r ı v e fa rk lı b ir şey d ir. B u s e ­
b e p le , " B u n d an so n ra on u b a m b a şk a b ir m a h lu k h a lin d e in şa e t­
ti."5 b u y u ru lm u ş tu r . T ıp k ı b u n u n g ib i, in s a n s ü fli v e u lv î
(y e rd e k i v e g ö k le rd e k i) c is im le r in h â l v e sıfa tla rın ı te e m m ü l
e ttiğ i z a m a n , b u n la rın b ilin e b ile n k a n u n v e k u ra lla r d a h ilin ­
d e o ld u k la r ın ı g ö rü r. F a k a t b u r a d a n A lla h T e â lâ 'y ı ta n ım a -
y a -a n la m a y a g e ç m e k is te d iğ i z a m a n , k e n d is in d e m e v c u t
o la n d a n a y rı b ir fıtra t v e c is im le r i ta n ım a y a v e a n la m a y a y a -

3 Mü'mmûn,23/12
4 Mü'^rninûn, 23/14
5 Mü'^rnûn, 23/14
 Allah Terilamn Cisim Olmaktan ve Bir Mekana Yerleşmekten MünezZRh Olması 37

r a y a n a k ıld a n b a ş k a b ir a k ıl e d in m e k z o r u n d a k a lır . B u m u ­
k a d d im e d e k i s ö z ü m ü z b u r a d a b itti.

B a ş a rı A lla h T e â lâ 'n ın y a rd ım ı ile d ir.

İ k in c i M u k a d d im e

M e v c u t O lan H er Ş ey !ç in M isil ve
B en zer B u lu n m asın ın G erek li O lm ad ığ ı H a kk ın d a d ır.

H iç ş ü b h e s iz , h e r M e v c u t iç in b ir m is il v e b e n z e r b u lu n ­
m a sı v â cip d e ğ ild ir; m is il v e b e n z e ri n e fy e tm e k te n d e b ir
M e v c u d u n e fy e tm e k lâ z ım g e lm e z . B u n u n d e lille r i is e şö y -
le d ir:

1 -A k lın b e d â h e ti, ö z e l sıfa tla rla v a sıflı o la n b ir ş e y in b u ­

lu n m a sın ı v e d iğ e r ş e y le rin b u sıfa tla rd a o n a m u h â lif o lm a s ı­
n ı k e n d in e u z a k g ö rm ez . A k lın b e d â h e ti b u n u re d d e tm e d iğ i­
n e g ö re a n lıy o ru z ki b ir şe y in b e n z e rin in y o k lu ğ u n d a n o ş e ­
y in d e y o k lu ğ u lâzım g elm ez.

2 -B ir ş e y in v a rlığ ı y a o n a b e n z e y e n ş e y in v a rlığ ın a b a ğ lı­

d ır v e y a d eğ ild ir. B irin c i şık b â tıld ır. Ç ü n k ü , ik i ş e y a ra sın d a
b u tü rlü b ir b e n z e rlik b u lu n u rsa , e şitlik p re n sib iy le o n la rd a n
b ir is in e lâzım o la n h â lle r, d iğ e ri iç in d e lâzım olu r. B u d u ­
ru m d a b ir in in v a rlığ ı, d iğ e rin in v a rlığ ın a b a ğ lı o lu rsa , d iğ e r i­
n in v a rlığ ı d a o n a b a ğ lı o lu r v e so n u ç ta h e r b irin in v a rlığ ı,
k e n d i v arlığ ın a b ağ lı olur. B u ise a k lın b e d â h e tiy le ba.hldır.
B ö y le c e s â b it o ld u ki b ir şe y in v a rlığ ı, b e n z e rin in v a rlığ ın a
b ağ lı d eğ ild ir. Ö y le y se b en z e rin y o k lu ğ u n d a n b ir şe y in y o k ­
lu ğ u lâzım g elm ez.

3 -B ir şe y in ta a y y ü n ü (m ey d a n a çık m a sı), o m e y a d a n a ç ı­
k ışın b a ş k a b ir şey d e h âsıl o lm a sın ın m ü m te n i' o lm a sın d a n
ile ri g elir. Ç ü n k ü b ö y le o lm a sa , o ş e y d iğ e r ş e y in a y n ısı olu r.
îk i ş e y in a y n ı ş e y o lm ası ise a k lın b e d â h e tiy le b â tıld ır. Bu-
38 Allah'ın Aşktnltğt

n u n la sâ b it o ld u k i, b ir ş e y in ta a y y ü n ü o n u n b a şk a b ir şe y d e
h âsıl o lm a sın ın m ü m te n i' o lu ş u n d a n ileri g elir. B u n d a n da
ş u n u a n lıy o ru z: B en ze r v e m islin y o k lu ğ u b ir ş e y in y o k o ld u ­
ğ u n u sö y lem e y i g ere k tirm e z . B ö y le c e , 'bir b en z erin i g ö rm ed ik ­
çe, ne â le m e m ü ttasıl (b itişik) ne d e o n d a n m ü n fasıl (ayrı) olan b ir
M ev cu d u n v arlığ ım d ü şü n m em iz m ü m k ü n değildir' d iy en lerin
sö z ü n ü n bâtıl v e fâsıd o ld u ğ u o rta y a çık tı. Ç ü n k ü b ize g ö re ,
b u v a sıfla v asıflı o la n y a ln ız c a A lla h T e â lâ ' d ır v e a çık la d ığ ı­
m ız g ib i, m isil v e b e n z e rin in b u lu n m a m sın d a n bir şey in y o k ­
lu ğ u lâzım g elm ez. O n u n iç in , y u k a rıd a k i söz ta m a m e n g e ­
ç e rsiz d ir. B aşarı A llah T e â lâ 'd a n d ır.

Ü ç ü n c ü M u k a d d im e

A lla h T e â lâ ' n ı n C is im O ld u ğ u n u S ö y l e y e n l e r i n
G ö r ü ş le r i H a k k ı n d a d ı r

A lla h T e â lâ 'n ın cisim o ld u ğ u n u sö y le y e n le r, k en d i a ra la ­

rın d a ih tilâ f etm işlerd ir. B u n la rd a n b a z ıla rı, O 'n u n in sa n su ­
re tin d e o ld u ğ u n u sö y le m işle rd ir. B u ü m m etin T e şb ih ç ile ri,
A lla h T e â lâ 'y ı g e n ç b ir in sa n a b e n z e tm işle r; Y a h u d i m ille ti­
n in te şb ih ç ile ri ise A lla h T e â lâ 'y ı y a ş lı b iris in e b e n z e tm işle r;
a n ca k b u n la r, bu b e n z e tm e le re ra ğ m e n A llah T e â lâ h a k k ın d a
in tik al, g id iş v e g e lişi câiz g ö rm e m işle rd ir. M ü şe b b ih e n in
m u h a k k ik (âlim ) k e sim i ise, A lla h T e â lâ 'n ın n u r su rertin d e
o ld u ğ u n u sö y lem işle rd ir.

E b u M a 'ş e r e l-M ü n e c c im ş u n u z ik re trn iştir: " İn sa n ların

p u tla r a ib ad et etm ey i din h â lin e g etirm e lerin in seb eb i, bu in s a n la ­
rın (atala rın ın ) d a h a ö n c ek i b ir d ö n e m d e M ü şe b b ih e m ez h eb in d e n
o lm a la rıd ır. B u n la r, â lem in llâ h 'ın ın b ü y ü k b ir n u r o ld u ğ u n a
in a n m ışla rd ır. B öy le in a n d ık la rı için d e bu Ilâh 'ın ş e k lin e g ö r e b ir
pu t y a p m ış la r v e bunu en b ü y ü k pu t k a b u l etm işlerd ir. O n d an
s o n ra , m eleklerin (in a n d ık la rı) su r e tle r in e g ö re p u tla r y a p m ış la r
 Allah TealS'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekana Yerilmekten Münezzeh Olması 39

ve ilâ h ile m e le k le r e ib a d e t etm ek in a n c ıy la bu p u tla r a tap m a y a

b a ş la m ış la r d ır

B u o d e m e k tir k i p u tp e re stlik te ş b ih in a n c ın d a n d o ğ m u ş ­
tu r v e o n u n b ir fe r 'i, u z a n tısı g ib id ir.

T e ş b ih ç ile r in ç o ğ u , A lla h T e â lâ h a k k ın d a h a re k e t v e s ü k û ­
nu câ iz g ö rm e z le r.
K e r a m iy y e 'y e g e lin c e , b u n la r te ş b ih ç i o lm a la rın a ra ğ m en ,
A llah T e â lâ için u z u v v e o rg a n a in a n m a z la r. O n la r b u n u n y e ­
rin e, A llah T e â lâ 'n ın a rş ın ü z e rin d e o ld u ğ u n u sö y lerler. B u
in a n ç la r ı ü ç a n la m a g ele b ilir. B irin c isi, A lla h T e â lâ 'n ın a rşa
b itişik o lm a sıd ır. İk in cisi, O 'n u n sın ırlı b ir m e s a fe y le a rşta n
u z a k o lm a sıd ır. Ü ç ü n c ü s ü ise, O 'n u n s ın ırsız , n ih a y e ts iz b ir
m e sa fe y le a rşta n u z a k o lm asıd ır.
B u ta ife , A lla h T e â lâ 'n ın a rş ın ü z e rin d e o lm a sın ı d a k en d i
z a tın d a n k a y n a k la n a n b ir s e b e p v e y a k a d im b ir m a n a d a n d o ­
lay ı m e y d a n a g eld iğ i h u s u su n d a k en d i a ra la rın d a ih tilâ f e t­
m işle rd ir.
M u k a d d im e le r le ilg ili sö z le rim iz b u ra d a ta m a m la n d ı.

M u v a ffa k iy e t A lla h 'ta n d ır.

40 Allah'ın Aşkınlığı

İKİNCİ KISIM
ALLAH TEÂLÂ'NIN C İS İM OLMAKTAN. MEKAN VE
C İH ETTEN M ÜNEZZEH O LD U Ğ U N U G Ö STEREN SEM 'İ
(NAKLÎ ) DELİLLER H A KK IN D A D IR

B ir i n c i D e lil: Ih lâ s s fu e s id ir . B u s ü re d e A lla h T e â lâ ş ö y ­
le b u y u rm u ştu r : " D e k i , A lla h e h a d d ır (bird ir), A lla h sa m e d d ir ,
O d o ğ m a m ış v e d o ğ r u lm a m ış tır , h iç k im se O 'na m is il v e d e n k d e ­
ğ ild ir ." 6

T e fs ir k ita p la rın d a y a y g ın b ir ş e k ild e a n la tıld ığ ın a g ö re

m ü ş rik le r, A lla h R e s û lü n e R a b b in in m a h iy e tin i, v a s ıf v e s ı­
fa tla rın ı so rd u la r. K e n d is i d e b u n u n c e v a b ın ı A lla h T e -
â lâ 'd a n b e k le d i. B u n u n ü z e r in e b u s ü r e in d irild i. B u n u b ö y -
le c e b ild ik te n so n ra d e riz k i, b u s ü r e n in m ü te ş â b ih â y e tle r ­
d e n d e ğ il, m u h k e m le r d e n o lm a s ı v â c ip tir. Ç ü n k ü A lla h T e ­
â lâ b u n u T e ş b ih ç ile r in 7 s u â lin e c e v a p y a p m ış v e o n u b e y a ­
n a ih tiy a ç d u y u la n b ir d u ru m d a in d irm iştir. S û r e n in m ü te ­
ş â b ih d e ğ il, m u h k e m o ld u ğ u b ö y le c e s â b it o lu n c a , a rtık
o n u n b e y a n ın a m u h â lif o la n b ü tü n m e z h e p v e g ö r ü ş le r in
b â tıl o ld u ğ u n a k e s in o la r a k h ü k m e tm e k v â c ip tir. B u n u
b ö y le c e te s p it e ttik te n so n ra d iy o ru z k i " ehad " k e lim e s i, cis-
m a n iy e t, m e k â n v e c ih e tin n e fy in e d e lâ le t e d iy o r. B u n u n
A lla h T e â lâ 'n ın c is im o lm a d ığ ın a d e lâ le ti ş ö y le d ir : C is im
k e s in lik le m ü r e k k e b v e e n a z ik i c ü z 'd e n o lu şu r . B u d u r u m ,
b ir o lm a y a a y k ırıd ır. " E h ad " k e lim e s i " b ir" 'in m ü b â la ğ a s ı­
ğ a s ı o ld u ğ u iç in b ir o lm a y a n c is m a n iy e ti ş id d e tle re d d e t­
m iş o lu y o r. B u k e lim e n in A lla h T e â lâ 'n ın c e v h e r o lm a d ığ ı­
n a d e lâ le ti is e ş ö y le d ir :8 F e r d (te k ) o la n c e v h e r in (p a r ç a la n ­
m a y a n c ism in ) v a r lığ ın ı in k â r e d e n le r ş ö y le d iy o rla r: M e k â ­

6 1hlas,l12/1-4.
7 Burada kastedilenler, Allah Teâlâ'nın zat ve sıfatları hakkında şüpheye düşen
ve hakikatle hakikat olmayanı birbirine karışman müşriklerdir. (ç.n.)
8 Kadim dönemlerde alimlerin çoğunluğu, maddenin cevher ve araz diye iki te­
mel unsurdan oluştuğuna inanulardı.(ç.n.)
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan Vt' B ir Mekâna Yerleşmekten Müneezh Olması 41

n a y e r le ş e n h e r ş e y in b ir ta r a fın ın d iğ e r ta r a fın d a n (b ir u c u ­
nun d iğ e r u c u n d a n ) a y r ı o lm a s ı k a ç ın ılm a z d ır . Ç ü n k ü
o n u n s a ğ ın ın s o lu n d a n , ö n ü n ü n a r k a s ın d a n , ü s tü n ü n a lt ın ­
d a n b a ş k a o lm a s ı z a ru rid ir. K a p s a m ı iç in d e b u lu n a n ş e y le r ­
d e n b ir in in d iğ e r in d e n a y r ıld ığ ı b ir v a rlık is e b ö lü n e b ile n
b ir v a r lık tır . Ç ü n k ü o n u n s a ğ ı sa ğ , so lu so l o lm a k la v a s ıflı­
d ır . H â l b ö y le ik e n , e ğ e r o n u n sa ğ ı s o lu n u n a y n ıs ı o lsa , b ir
tek ş e y in h e m sa ğ , h e m so l o lm a s ı, k e z â s o lu n u n d a h e m
s o l, h e m d e s a ğ o lm a s ı, y a n ı z ıtla r ın b ir le ş m e s i, n e fiy v e i s ­
p a t ın (h e m s a ğ o lm a k , h e m d e o lm a m a k g ib i) b ir a r a y a g e l­
m e s i lâ z ım g e lir. B u is e m u h â ld ir . B u m u h â l o lu n c a d a m e ­
k â n a y e r le ş e n b ir ş e y in b ö lü n e b ilir o ld u ğ u , b ö lü n e b ile n b ir
ş e y in d e "b ir " o lm a d ığ ı sâ b it o ld u . A lla h T e â lâ " bir" o lm a k ­
la v a s ıfla n d ığ ın a g ö r e , O 'n u n h iç b ir m e k â n a y e r le ş m e m e s i
v â c ip tir . B u d a o n u n c e v h e r o lm a s ın ı n e fy e d e r.

F e rd o lan ce v h e rin v a rlığ ın ı k a b u l e d e n le re g e lin ce , b u n la r

A llah T e â lâ 'n ın ce v h e r o lm a d ığ ın ı, söz k o n u su ây etin b a şk a
b ir y ö n ü y le isp a tla y a b ilirle r. B u ise şö y le d ir: "ehad" k e lim e ­
s in d e n z a tta te rk ip v e te lif b u lu n m a s ın ı n e fy e tm e k k a sd e d il-
d iği g ib i, b a z e n d e zıt v e m islin b u lu n m a m a s ı k a sted ilir. B u
d u ru m a g ö re , şa y et A lla h T e â lâ ce v h e r o lsa y d ı, b ü tü n fe rt
o la n ce v h e rle r O 'n u n e m s â li o lu rla rd ı. B u d a O 'n u " eh ad " o l­
m a sın ı n e fy e d e rd i. Bu isp at ta rz ı " V e h iç kim se O 'nun m isli v e
d e n g i d eğ ild ir." a y e tin d e n d e k u v v e t v e d e ste k a lıy o r. Ç ü n k ü ,
A lla h T eâlâ c e v h e r o lsa y d ı, b ü tü n fe rt c e v h e rle r O 'n u n m isli
v e d e n g i o lu rlard ı. B ö y le c e b u sü re , a ç ık la d ığ ım ız b u d e lille r­
le A lla h T e â lâ 'n ın cisim v e c e v h e r o lm a d ığ ın a d elâ le t ed iy o r.
O 'n u n cisim v e cev h er o lm a d ığ ı sâ b it o lu n c a d a h iç b ir m e k â n
v e c ih e tte b u lu n m a m a sı v âcip o ld u . Ç ü n k ü , b ir m e k â n v ey a
c ih e tte b u lu n a n bir şey b ö lü n e b ilse cisim o lu r, b ö lü n e m e se
fe rd ce v h e r o lu r. H a lb u k i a ç ık la d ığ ım ız g ib i, A lla h T e â lâ 'n ın
b u n la rd a n b irisi o lm a s ı ih tim a li b â tıld ır. S o n u ç o la ra k d a
â y e tte k i " ehad" k elim esin in k e sin b ir şek ild e A lla h T e â lâ 'n ın
cisim v e ce v h er o lm ad ığ ın a v e h iç b ir m e k â n v e cih e tte b u lu n ­
m a d ığ ın a d elâleti sâbit old u .
42 Allah'ın Aşkınlıgı

B u s û r e A lla h T e â lâ 'n ın b ir o ld u ğ u n a a ç ık ç a d e lâ le t e tti­

ği g ib i, O 'n u n b ir o ld u ğ u n a h ü k m e tm e n in v ü c u p s e b e b in i
d e b ild irm iş tir. Ç ü n k ü b irin c i â y et, "A lla h b ird ir" ş e k lin d e ­
d ir. O 'n u n A lla h o lm a sı is e d iğ e r v a rlık la rd a n m ü s ta ğ n i o l­
m a s ın ı g e re k tirir. H a lb u k i, m ü re k k e b o la n b ir şey , k e n d i
p a rç a la rın a m u h ta ç h r v e b u p a rç a la r o şe y in a y n ıs ı d e ğ ild ir ­
ler. B u se b e p le , m ü re k k e b o la n b ir şe y , k e n d i p a r ç a la r ı d a o l­
sa b a ş k a s ın a m u h ta ç o lm u ş o lu r. A lla h T e â lâ 'n ın ilâ h o lm a ­
s ı is e b a ş k a s ın a m u h ta ç o lm a sın ı m e n e d e r . (Ç ü n k ü ilâ h , b a ş­
k a s ın a m u h ta ç o lm a y a n v a rlık h r.) O 'n u n b a ş k a s ın a m u h ta ç
o lm a m a s ı O 'n u n b ir o ld u ğ u n a h ü k m e tm e y i g e re k tirir;
O 'n u n b ir o lm a s ı d a k e sin o la ra k c is im v e c e v h e r o lm a d ığ ı­
n ı v e b ir m e k â n v e c ih e tte b u lu n m a d ığ ın ı g e re k tirir. B ö y le c e
s â b it o ld u k i, "A lla h birdir''9 a y e ti b u s o n u ç la rın sü b u tu iç in
k e s in b ir d e lild ir.

" A lla h sa m ed d ir" i° a y e tin d e k i "sam ed" k e lim e s i, ih tiy a çla r

iç in b a ş v u ru la n e fe n d i, b ü y ü k d e m e k tir. B u k e lim e b u m an â
ile A lla h T e â lâ 'n ın cisim o lm a d ığ ın a v e b ir m ek â n veya c ih e ­
te b a ğ lı b u lu n m a d ığ ın a d e lâ le t ed iy o r. B u n u n cism a n iy etin
n e fy in e d elâleti şu y ö n lerd e n d ir:

1- C isim o la n h e r şey m ü re k k e b d ir, m ü re k k e b o lan h er şey

d e c ü z ' v e p a rça la rın d a n h er b irin e m u h ta çtır. C ü z le rin d e n
h iç b irisi o n u n a y n ısı o lm ad ığ ı iç in d e, o b a şk a sın a m u h ta ç
o lm u ş say ılır. B a şk a sın a m u h ta ç o lan is e b a şk a s ın d a n m u s-
ta ğ n i d eğ ild ir. B ö y le b ir şey , m u tla k sa m e d , y a n i h er şeye
m e rc i v e baş vu rm a k a y n a ğ ı o lm az.

2 -A lla h T e â lâ u z u v v e o rg a n la rd a n m ü re k k e b o lsa y d ı,
g ö rm e k iç in g ö z le re , iş y a p m a k iç in e lle re , y ü rü m e k iç in d e
a y ak lara m u h ta ç o lu rd u . B ö y le b ir d u r u m is e m u tla k sa m ed
olm a v a sfın a a y k ırıd ır v e o n u o rta d a n k a ld ırır.

3 -Ile rid e d e lille rle isp at ed e ce ğ im iz g ib i c isim le r b irb irin e

b en ze rle r. B irb irin e b en z e y e n şey le r is e o n la rın lâ z ım ı olan

9 !hlas, 112/1
1OIhlas, 112/2
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve B ir Mekâna YI'TIeşmekten Miinezzeh Olması 43

h a s le tle rd e o r ta k o lm a k d u r u m u n d a d ırla r . B u se b e p le c is im ­
le rd e n b a z ıla rı b ir cism e (A lla h T e â lâ iç in fa rz e d ile n cisim )
m u h ta ç ise le r, d iğ e r b ü tü n cisirn lerin d e o n a m u h ta ç o lm a la ­
rı g ere k ir. K e n d isi d e b ir cisim o ld u ğ u n a g ö r e , k e n d is in in d e
k e n d isin e m u h ta ç o lm a s ı lâ z ım g elir. B u so n u ç is e m u h â ld ir.
B u m u h a l o ld u ğ u n a g ö re , k e n d isi cisim o lsa y d ı h iç b ir cism in
o n a m u h ta ç o lm a m a s ı v a c ip o lu rd u . C is im le rin o n a m u h ta ç
o lm a m a m sı h â lin d e d e k e n d isi s a m e d o lm a z d ı.

B u â y e tin , A lla h T e â lâ 'n ın m e k â n v e c ih e tte n m ü n e z z e h

o ld u ğ u n a d e lâ le tin in a ç ık la n m a s ı is e ş ö y le d ir : Ş a y e t A lla h
T e â lâ b ir m e k â n v e y a b i r c ih e te h a s v e ö z e llik le b a ğ lı o ls a y ­
d ı, O 'n u n b u b a ğ lılığ ı y a v â c ip v e y a c â iz tü r ü n d e n o lu rd u .
B irin ci ş ık ta O 'n u n z a tı v ü c u d b u lm a k v e b ir h a k ik a t h â lin e
g e lm e k iç in z o ru n lu o la r a k b a ğ lı b u lu n d u ğ u m e k â n v e y a c i­
h e te m u h ta ç o lu rd u . B u m e k â n v e c ih e t d e k e n d is in d e n
m ü s ta ğ n i o lu rla r d ı. Ç ü n k ü k e n d is i iç in d e o lm a s a d a b u n la r
m e k â n v e c ih e t o la r a k v a r d ır la r . (B u n la r ın m e k â n v e y a c ih e t
o lm a la rı, A lla h T e â lâ n ın o n la rın iç in d e o lm a s ın a b a ğ lı d e ğ il­
d ir. ik in c i b ir h u s u s d a ş u d u r: Ş a y e t, b u n la r ın d a O 'n a m u h ­
ta ç o ld u k la n fa rz e d ils e , o ta k d ird e b â tıl o la n d e v ir lâ z ım g e ­
lir). B ö y le c e , A lla h T e â lâ o n la r a m u h ta ç d u r u m a d ü ş e rk e n ,
o n la r k e n d is in d e n m ü s ta ğ n i d u r u m u n a ç ık a r la r d ı. tk in c i
şık ta is e O 'n u n v â c ip o lm a y a n b e lli b ir m e k â n v e c ih e te ih ti­
sa sın ı (h a s v e ö z e llik le b a ğ lı o lm a sın ı) ta y in e d e n b ir ta y in
e d ic iy e (m ü r e c c ih 'e ) ih tiy a c ı h a s ıl o lu rd u . B ö y le c e O , b u ta k ­
d ird e d e m u h ta ç d u ru m u n a d ü ş e r v e m u tla k s a m e d o lm a
v a sfın ı k a y b e d e rd i.

" V e h iç b ir ş e y O 'nu n m isli v e d en g i d e ğ ild ir " u a y e ti d e A lla h

T e â lâ 'n ın c is im v e c e v h e r o lm a d ığ ın a d e lâ le t e d iy o r. Ç ü n k ü
ile r id e d e lille rle g ö ste re c e ğ im iz g ib i c e v h e rle r b ir b ir in e b e n ­
z e rle r. B u d u ru m d a e ğ e r A lla h T e â lâ c e v h e r o ls a y d ı, d iğ e r
b ü tü n c e v h e rle r k e n d isin e m isil v e d e n k o lu rla r d ı. V e eğ er
k en d isi cisim o lsa y d ı, ce v h erlerd e n m ü rek k e b o lu rd u v e b i­
raz ö n ce k i so n u ç y in e lâ z ım g elird i. B ö y lece sâb it o ld u k i b u

11 Ihlas, 112/4
44 Allah'ın Aşkınlığı

s û r e A lla h T e â lâ n ın cisim v e c e v h e r o lm a d ığ ın ı, b ir m e k â n v e
c ih e tte d e b u lu n m a d ığ ın ı g ö ste re n e n a ç ık d elille rd en d ir.

T ıp k ı m ü şrik le rin , M u h a m m e d a le y h issa la tü v e s se lâ m 'a

R a b b in in sıfa tın ı so rm aları ve A lla h T e â lâ 'n ın k en d isin in c i­
s im v e ce v h e r o lm a k ta n v e b ir m e k â n a b a ğ lı b u lu n m a k ta n
m ü n e z z e h o ld u ğ u n a d elâle t ed e n b u sû re ile c e v a p v erm esi
gibi, F ir'a v u n d a M û sâ a le y h isse lâ m 'a A llah T e â lâ 'm n sıfatın ı
so rm u ş ve "R abb'ül-âlem m kim dir?"'12 d em iş; M û sâ a le y h isse-
lâ m is e b u su âle O 'n u n , in sa n la rın y a ra tıcısı v e y ö n e ticisi o l­
d u ğ u n u , g ö k le ri v e y eri y a ra tıp y ö n e ttiğ in i sö y lem e k le c e v a p ­
la n d ırm ıştır. M û sâ a le y h isse lâ m 'ın b u şek ild e ce v a p v erm esi
d e A lla h T e â lâ 'm n b ir m e k â n v ey a cih e tte b u lu n m a d ığ ın ın en
k u v v e tli d elille rin d en d ir. Ç ü n k ü , in şe a lla h ilerid e a ç ık la y a c a ­
ğ ım ız g ib i b ir şey in cisim o lm ası v e b ir y e re y e rle şm e si o n u n
m a h iy eti ve zati' k im liğ id ir; O 'n u n e şy a n ın Y aratıcısı o lm a sı
v e o n la rı y ö n e tm e si ise sıfattır. F ir'a v u n , "R abb'ül-âlem în kim ­
d ir ? " 13 d iy e so ru p A lla h T e â lâ 'm n m a h iy e tin i v e k im liğ in i ö ğ ­
re n m e k isted iğ in e g ö re , ona v e rile c e k ce v a p ta A llah T e â lâ 'm n
b ir m e k â n d a (ö rn eğ in g ö k le rd e v ey a a rşın ü z erin d e ) o ld u ğ u ­
n u sö y lem e k , O 'n u n y a ra tıcı o ld u ğ u n u sö y lem e k ten d ah a e v ­
lâ d ır. B u itib a rla , e ğ e r b u şek ild e ce v a p v e rm e k m ü m k ü n o l­
say d ı, M û sâ a le y h isse lâ m 'ın v erd iğ i cev ap y a n lış olu rd u . O
z a m a n d a F ir'a v u n 'u n “M û sâ m ec n u n d u r" l4d em esi, so ru la n
su âli a n la m a z ve n a sıl c e v a p v e rilm e si g ere k tiğ in i b ilm e z a n ­
la m ın d a d o ğ ru olu rd u. F a k a t M û sâ a le y h is se lâ m 'ın ce v a b ı
y a n lış ve F ir'a v u n 'u n ithârnı d oğru o lm a d ığ ın a g öre an lıy o ru z
k i, A llah T eâlâ b ir m ek ân d a d eğ ild ir. O n u n için d e M û sâ a le y ­
h is s e lâ m 'ın v erd iğ i ce v a p d o ğ ru d u r; y a n lış o lan ise,
F ir'a v u n 'u n A lla h T e â lâ 'm n m a h iy e tin i so rm asıd ır.

B ö y lece sâ b it o ld u ki M u h a m m e d a le y h issa la tu v esse-

lâ m 'ın K u r'â n ây etleriy le m ü şrik le rin A llah T e â lâ 'n ın sıfatım
so rm a sın a v erd iğ i ce v a p , O 'n u n m e k â n d a n m ü n ez z eh o ld u ­

12 Şuarâ', 26/23
13 Şuarâ', 26/23
14 Şuari\',26/27
 Allah Teâi&'nm Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 45

ğ u n a d e lâ le t e t tiğ i g ib i, M û sâ a le y h is s e lâ m 'ın v e r d iğ i cev a p

da a y n ı h a k ik a te d e lâ le t e d iy o r.

A lla h T e â lâ , k e n d i k ita b ın d a İb ra h im a le y h is s e lâ m 'd a n

b a h s e d e rk e n , b u P e y g a m b e rin y ıld ız la rın d u ru m la rın d a k i
d e ğ iş m e y i (d o ğ u p b a tm a y ı) o n la rın h âd is o ld u k la rın a d elil
y a p tığ ın ı z ik re tm iştir. O , b u d elili sö y le y ip ta m a m la d ık ta n
so n ra d a “B en m u v a h h id o la r a k y ü z ü m ü , g ö k le r i v e y e r i y aratan
A llah'a ç ev ird im v e ben on a o r ta k ta n ıy a n la rd a n d e ğ ilim ." 15 d e ­
m iştir.

B u o la y , A lla h T e â lâ 'n ın m e k â n v e c ih e tte n m ü n e z z e h v e

m u k a d d e s o ld u ğ u n a d e lâ le t ed er. O 'n u n m e k â n d a m ü n e z z e h
o ld u ğ u n a d elâ le ti b irk a ç y ö n d e n d ir.

1- B iz in şe a lla h , c isim le rin b irb irin e b e n z e r o ld u k la rın ı

a ç ık la y a c a ğ ız . B u g e rç e k sâb it o ld u ğ u iç in , b e n z e rle rd e n b iri­
si iç in d o ğ ru o lan b ir h ü k ü m , d iğ e rle ri için d e d o ğ ru o lm a sı
g e re k ir. B u d u ru m a g ö r e , şa y e t A lla h T e â lâ c is im v e y a ce v h e r
o lsa y d ı, d iğ er cisim le r iç in d o ğ ru o lan b ü tü n h ü k ü m le rin ,
k e n d isi iç in d e d o ğ ru o lm ası g e re k ird i. B u n a k a rşılık , k en d isi
için d o ğ ru olan b ü tü n h ü k ü m le rin d iğ e rle r i için d e d o ğ ru o l­
m ası v âcip h â le g elird i. B u b ö y le o lu n ca d a , d iğ er cisim ler
için o ld u ğ u g ib i, k en d isi için d e d e ğ işm e n in (te ğ a y y ü r) câiz
o lm a sı ica p e d e rd i. F a k a t İb ra h im (a .s.), b ir h â ld e n b ir h â le
d e ğ iş e n şe y le rin ilâ h o lm a y a e lv e rişli o lm a d ık la rın ı s ö y le y in ­
ce, A lla h T e â lâ 'n ın b ir m e k â n d a o lm a d ığ ın a k esin o la ra k
h ü k m e tm e k lâ z ım g e lir. Ç ü n k ü e ğ er, O b ir y e rd e o lsa y d ı, c i­
sim o lu rd u ; cisim o lsa y d ı d eğ işm e si g e re k ird i; d e ğ işin ce d e
ilâh o lm azd ı.
2 - İb ra h im a le y h isse lâ m , b u d e lili sö y le y ip ta m a m la d ık ta n
so n ra , "Ben m u v ah h id o la r a k yü zü m ü g ö k le r i v e y e r i y aratan A l­
lah'a çev ird im . di y e r e k A lla h T e â lâ 'y ı sa d e c e â le m in y a ra tı­
cısı o la ra k sıfa tla n d ırm ışh r. A lla h T e â lâ d a o n u b u sö z ü n d e n
d o la y ı ö v ü p b ü y ü tm ü ş v e “Bu bizim h ü ccetim iz d ir, ka v m in e
k a r şı onu İb ra h im 'e verdik. B iz isted iğ im iz k im s e y i d erecelerle y ü k ­

15 En'am, 6/79
46 Allah'ın Aşkınlığı

seltir iz ..." 16 b u y u rm u ştu r. H a lb u k i â le m in y a r a tıc ıs ı o la n A l­

la h T e â lâ , b e lli b ir m ik ta r v e b ir ş e k il ile v a s ıflı o ls a y d ı, k e n ­
d isin i b ilm e k a n c a k y e rle ş m iş b ir c isim o ld u ğ u n u b ilm e k le ta ­
m a m la n ırd ı. E ğ e r d u ru m b ö y le o ls a y d ı, O 'n u sa d e c e â le m in
y a ra tıcısı o lm a k la b ilm e k , ö v m e v e ta k d ire lâ y ık o lm a z d ı. F a ­
k a t, O 'n u y a ln ız c a b u sıfa tla b ilm e k , ta m b ir ilâ h ı m a rife t iç in
y e te rli g ö r ü lm e s i, A lla h T e â lâ 'n ın b ir m e k â n d a o lm a d ığ ın a
d e lâ le t ed er.

3- A lla h T e â lâ c is im o ls a y d ı, b ü tü n cis im le r m a h iy e tte

O 'n a o rta k o lu rla rd ı. B u seb ep le, O 'n u n c is im o ld u ğ u n u s ö y ­
le m e k , cis im le r i O 'n a o rta k e tm e y i g erek tirir. B u is e İb ra h im
a le y h is e lâ m 'ın , " v e ben m ü şriklerd en d eğ ilim " s ö z ü y le ç e liş k i
o lu ştu ru r.

G e ç e n bu a ç ık la m a la rla sâ b it o ld u ki b ü tü n p e y g a m b e rle r
(sa la v a tu lla h i a le y h im ), A lla h T e â lâ 'n ın cisim v e c e v h e r o l­
m a k v ey a b ir c ih e tte b u lu n m a k ta n m ü n e z z e h v e m u k a d d e s
o ld u ğ u h u s u su n d a k e s in in a n ç ta ş ım ışla rd ır. B a ş a rı A l­
la h 'ta n d ır.

İ k in c i D e lil: " H içbir ş e y , O 'nu n m isli d eğ ild ir" a y e tid ir .17

H a lb u k i, A lla h T e â lâ cisim o lsa y d ı, m a h iy e tte d iğ e r cis im le r
g ib i o lu rd u . B u ise â y e tle çe lişk ili b ir so n u ç tu r.

E ğ e r d e n ilse ki A lla h T e â lâ cisim d e o lsa , n iç in d iğ e r c is im ­

le rd en fa rk lı o lm a sı câ iz o lm a sın ? M e se lâ in sa n la a t, cisim o l­
m a k ta m ü şte re k tirle r; fa k a t h â l v e sıfa tla rd a b irb irin d e n fa r k ­
lıd ırla r. B u s e b e p le d e , 'at in san g ib id ir' d en ilm e z . B u ra d a d a
b ö y le o lab ilir.
B u n u n ce v a b ı iki y ö n d e n d ir:

1 -İle rid e isp at e d e ce ğ im iz g ib i, c isim le r m a h iy e tte b irb iri­

16 En'am, 6/83
17 Şûrâ, 42/11
 Allah Teâlâ'mn Cisim Olmaktan ve Bir Mekana Yerleşmekten Münezzeh Olması 47

n e b e n z e rle r. B u g e r ç e k k a r ş ıs ın d a , ş a y e t A lla h T e â lâ c is im o l­
s a y d ı, d iğ e r c is im le r e b e n z e rd i. B u is e y u k a n d a k i â y e tin a ç ık
o la n m a n a sm a te rs tir. in s a n v e a t m a h iy e tte b irb irin e b e n z e r­
ler. A ra la rın d a k i fa rk ise zat v e m a h iy e tte d eğ il, s ıfa t v e a r a z ­
la rd a d ır. ik i ş e y m a h iy e tte b ir b ir in e b e n z e d ik le ri z a m a n , o n ­
la r d a n h e r b irin in a y rı â riz i sıfa tla rla v a sıflı o lm a s ı c â iz d ir.
Ç ü n k ü b u n la r ın b e n z e y e n ta r a fla rı o n la rı z a tla rıd ır v e z a tla ­
r ın lâ z ım ı o la n v a sıfla rd ır. B u d u r u m a g ö re e ğ er A lla h T e â lâ
c is im o lsa y d ı, O 'n u n k e n d is in e ö z e l o la n sıfa tla rla v a s ıflı o l­
m a sı câiz o lu rd u . B u d u r u m d a d a O 'n u n k e n d is in e b u s ıfa t­
la rı ta k d ir e d e n v e v e r e n b ir m ü d e b b ir v e m u h a s sıs 'a m u h ta ç
o lm a s ı lâ z ım g e lird i. B u ise, O 'n u n â le m in (v e iç in d e k i ş e y le ­
rin ) Ilâ h 'ı o ld u ğ u g e rç e ğ in i ip ta l e d e rd i.

2 -A lla h T e â lâ 'n ın c ism a n iy e tte d iğ e r sıfa tla rla m ü şte re k ,

ö z e l m a h iy e tte is e o n la rd a n fa r k lı o ld u ğ u fa rz e d ils e b u d u ­
ru m d a , O 'n u n z a tın d a ç o k lu k o lu şm a sı k a çın ılm a z o lu rd u .
B u ç o k lu k is e O 'n u n d iğ e r c is ir n le r le m ü şte re k o ld u ğ u cisın a -
n iy e t ile k e n d isin e ö z e l o la n m a h iy e ttir. Ç ü n k ü o rta k o lan
ş e y , o rta k o lm a y a n ş e y d e n a y rıd ır. B u su re tle o lu şa n ç o k lu k ,
A lla h T e â lâ 'm n z a tın d a te rk ip m e y d a n a g etirird i. M ü re k k e b
o la n şe y is e a çık la d ığ ım ız g ib i v â c ip d eğ il, câiz d ir.

B u ik i y ö n ü c e v a p ile sâ b it o ld u k i, y u k a rıd a k i s o ru y e rs iz ­
dir.

A lla h en iy i b ilen d ir.

Ü çü n cü D e lil: "A llah zen g in (v e m iistağn i), siz ise fa k ir le r (v e

m u h taçlar)sin iz." i8 B u â y e t, A lla h T e â lâ 'n ın z e n g in v e m ü sta ğ ­
n i o ld u ğ u n a d e lâ le t e d iy o r. H a lb u k i O cisim o lsa y d ı, z e n g in
v e m ü sta ğ n i o lm azd ı. Ç ü n k ü cisim m ü rek k e b d ir; m ü re k k e b
ise cü z le rin e m u h ta çtır. H e m so n ra , A llah T eâlâ b ir m e k â n

18 Muhammed, 47/38
4S Allah'ın Aşkmlıgı

v e y a c ih e te b a ğ lı o lsa y d ı, m e k â n v ey a c ih e te m u h ta ç olu rd u .
B u d u ru m is e O 'n u n z en g in v e m ü sta ğ n i o lm a sıy la ç e lişk i
o lu ştu ru r.

D ö r d ü n c ü D e li l: " A lla h , k e n d is in d en b aşk a h iç b ir ilâh bu­

lu n m a y a n d ır. O h a y y v e k a y y û m d u r . " 1 K a y y û m , k e n d i k e n d i­
s iy le a y a k ta o la n , b a ş k a ş e y le r i d e a y a k ta tu ta n d ır. O 'n u n
k e n d i k e n d is iy le a y a k ta o lm a s ı, d iğ e r b ü tü n ş e y le rd e n
m ü sta ğ n i o lm a s ıd ır ; b a ş k a la rın ı a y a k ta tu tm a s ı is e d iğ er
b ü tü n ş e y le r in O 'n a m u h ta ç o lm a la rıd ır. B u d u r u m a g ö r e ,
ş a y e t A lla h T e â lâ c is im o lsa y d ı, k e n d is in d e n b a ş k a sın a
m u h ta ç o lu rd u . B u b a ş k a s ı d a O 'n u n p a r ç a la r ı v e c ü z le ri­
dir. B u n a m u k a b il, b a şk a sı d a O 'n d a n m ü s ta ğ n i o lu rd u . B u
y in e O 'n u n k e n d i p a r ç a la r ı v e c ü z le rid ir. B ö y le o lm a sı d u ­
ru m u n d a da, " k a y y û m " o lm a z d ı. H e m so n ra , ş a y e t b ir m e ­
k â n d a o ls a y d ı, o m e k â n a m u h ta ç o lu rd u . B u ta k d ir d e d e
“k a y y û m " o lm a z d ı.

E ğ e r d e n ilse k i, siz A lla h T e â lâ 'n ın ilim sıfa tıy la m u tta s ıf

o ld u ğ u n u v e size g ö r e b u O 'n u n "kayyû m " o lm a sıy la ç e lişm e ­
d iğ in i sö y lü y o rsu n u z . Ö y le y se n ed e n O 'n u n b ir m e k â n d a b u ­
lu n m a sı v e fa k a t b u h â lin O 'n u n " kayyû m " o lm a sıy la ç e liş m e ­
m e si câiz o lm a sın ?

B iz d eriz k i b iz e g ö r e , O 'n u n zatı ilim le v a s ıflı o lm a sın ı g e ­

r e k li kılar. B u s e b e p le , ilim le v a s ıflı o lm a k , O 'n u n z a tıy la ç e ­
lişm e z . (Ç ü n k ü b ir ş e y in lâ z ım ı o n u n la ç e liş k i o lu ştu rm a z .)
F a k a t, O n u n z a tın ın b elli b ir m e k â n d a o lm a sın ı g ere k li k ıld ı­
ğ ın ı sö y le m e k m ü m k ü n d eğ ild ir. Z ira 'A lla h T e â lâ 'n ın b ir y e r
iş g a l e tm e s i v e y a e tm e m e sin in b u k a y y u m lu ğ u n b u tla n ın ı
g e re k tirm e z ' şe k lin d e b ir v a rsa y ım d a b u lu n u lu rsa b u d u ­
ru m d a m e k a n A lla h T e â lâ 'd a n m ü sta ğ n i, A lla h T e â lâ ise m e-

19 Bakara, 2/255
 Allah Teâlâ’nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna YerlPŞnekten Miinezuh Olması 49

k a n a n a m u h ta ç h â le g e lir. B ö y le c e ik i d u r u m a ra s ın d a k i fa rk
o rta y a ç ık m a k ta d ır.
A lla h d a h a iy i b ilir.

B e ş in c i D e lil: " H iç ism i O 'n u n la b ir lik te a n ılm a y a d e ğ e r b ir

b a şk asın ı tan ıy or m u su n ? " 20 (A y e tte g e ç e n " sem iy y e" k e lim e s i­
n i a ç ık la rk e n ) A b d u lla h Ib n A b b a s (r.a) d e d i ki y a n i: "sen
O 'na h e r h a n g i b ir m isil b ilir m isin? H a lb u k i A lla h T ea la b ir m e­
ka n d a olsay d ı, b ü tü n cev h erler O 'nu n b en z eri o lu rla rd ı."

A ltın c ı D e lil: " A lla h , h âlık, b a r i ve n ıu savvirdir" a y e tid ir.21

B u ay etin k o n u y a d e la le ti şö y led ir: D iğ er k ita p la rım ız d a a ç ık ­
la d ığ ım ız g ib i, " h a lik ' is m i lü g a tte "m u kaddir", y a n i ta k d ir e d i­
ci v e m iktar tay in e d ic i d em ek tir. Bu b ö y le o ld u ğ u n a g ö r e eğ er
A lla h T eâlâ cisim o lsay d ı, sın ırlı (m ü ten âh i) o lu rd u ; sın ırlı
o lu n ca da b elli b ir m ik tarla v a sıflı olu rd u . A llah T e â lâ , k e n d i­
s in in b ü tü n m ik ta rla rı tak d ir v e tay in ed ici o ld u ğ u n u s ö y le d i­
ğ in e g ö re bu d u ru m d a, k en d i m iktarın ın da ta k d ir v e tay in
ed icisi o lm ası lâzım gelird i. B u ise rnuhâldir. B ö y le o lsa y d ı A l­
lah T eâlâ cisim v e sın ırlı o lu rd u , O 'n u çe v re le y e n b ir v ey a b ir ­
kaç sın ır b u lu n u rd u . B ö y le o lu n ca da O 'n u n b ir şek li o lu rd u .
Ş e k li o lan h er ş e y in b ir de su reti v ard ır. So n u ç o la ra k eğ e r A l­
lah T eâlâ cisim o lsay d ı, O 'n u n da b ir şe k li olu rd u . A llah T eâ lâ ,
k en d isin in "M u savvir", y an i su retleri y a p a n o ld u ğ u n u s ö y le d i­
ğ in e g ö re b u d u ru m d a k en d isin in su retin i de y a p m a sı lâ z ım
g elird i. B u ise m u h âld ir. işte bu m u h âllerin lâzım g elm em esi
için O 'n u n su re t v e cism a n iy e tte n m ü n ezzeh o lm a sı v â cip tir.

20 Meryem, 19/65
21 Haşır, 59/24
50 Al/ah'm Aşkınltğı

Y e d in c i D e lil: "O ilk olan v e son o la n d ır; açıkta v e gizli o la n ­

d ır" 22 ay etid ir. B u â y e t-i k e r im e d e A lla h T e â lâ , k e n d is in in
h e m zâ h ir, h em d e b â tın o lm a k la v a sıfla n d ırm ıştır. H a lb u k i,
e ğ e r k e n d isi cisim o lsa y d ı, z â h iri ay rı, b â tın ı ay rı o lu rd u .
B ö y le o lu n ca da ay nı şey h e m z â h ir, h em d e b â tın o la m a z d ı.
Ç ü n k ü b u şey in cisim o lm a sı h â lin d e , z â h ir o n u n d ış tarafı,
b â tın da o n u n iç tarafı o lu rd u . H em so n ra m ü fe ssirler, 'A lla h
T e â lâ , v a rlığ ın a d â ir d e lille rin ç o k lu k v e a ç ık lığ ı h a se b iy le zâ-
h ird ir; h iss in O 'n u id râ k e tm e m e s i v e h a y â lin O 'n a u la şm a ­
m ası h aseb iy le d e b â tın d ır' d e m işle rd ir. H a lb u k i eğ er A lla h
T e â lâ cisim o lsa y d ı, O 'n u h iss in id râ k etm em esi v e h a y â lin
u la şa m a m a sıy la v a sıfla n d ırm a k m ü m k ü n o lm azd ı.

S e k iz in c i D e lil: "O 'nu ilim ile ihata ed em ez ler" 2 3 /'G ö z ler

O'nu id r â k edern ezler"24 a y e tle rid ir. B u â y e t-i k erim eler, A lla h
T e â lâ 'n ın şek il v e su re tte n m ü n e z z e h o ld u ğ u n a d elâ let e d i­
y o rla r. Ç ü n k ü O şe k il v e su re t o ls a y d ı, ilim O 'n u ih â ta ed er
v e g ö z le r O 'n u id râ k ed erd i. H a lb u k i, â y e tle r b u d u ru m la rı
n efy e d iy o r.

E ğ er d en ilse ki, 'A lla h T e â lâ cisim d ir; fa k a t b ü y ü k b ir ci­

sim o ld u ğ u iç in ilim v e g ö zler O 'n u ih â ta ed e m e z ' d e m e k n e ­
d en câ iz o lm asın ?

B iz de d eriz k i, e ğ er d u ru m b ö y le olsay d ı, A llah T e â lâ 'y ı id ­

râ k v e ihâta ed em em ek le v asıflan d ırm an ın b ir an lam ı ve ö zel­
liği bu lu nm azdı. Ç ü n k ü b u an lam d a gök ler, dağlar, d en izler ve
çö lle r de id râk ve ihâta ed ile m ey en b ü y ü k cisim lerdir.

22 Hadid, 57/3
23 Tâhâ, 20/110
24 En'am, 6/103.
 Allak Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve B ir Mekâna Yerilmekten Münezzeh Olmast 51

D o k u z u n c u D e lil: " K u lla rım b en i s a n a so rd u k la r ı z a m a n ,

(o n la ra d e ki) b en (on lara ) y ak ın ım v e d u â ed en in d u â sın a k a rşılık
v eririm " 25 a y e tid ir. R iv â y e te g ö re , R a s u lu lla h 'a 'S ö y le , R a b b in
y a k ın is e O 'n a a lç a k se s le d u â e d e lim , u z a k is e O 'n u y ü k sek
sesle ç a ğ ır a lım ' d e n ilm iştir; b u n u n ü z e rin e A lla h T eâlâ b u
ây et-i k e rim e y i in d irm iştir. B u d u ru m a g ö re , e ğ e r A lla h T eâ lâ
g ö k te v e y a a rşta o lsay d ı, O 'n u n k u lla rın a y a k ın o ld u ğ u n u
s ö y le m e k d o ğ ru b ir sö z o lm a z d ı.

O n u n c u D e lil: Ş a y e t A lla h T e â lâ ü st c ih e tte o ls a y d ı, k e n ­

d isi sem â o lu rd u . Sem â o lm ası h â lin d e d e k en d i k e n d isin in
m a h lu k u o lu rd u . B u so n u ç ise m u h âld ir. Ö y le y s e , o n u d o ğ u ­
ra n şe y , y a n i A lla h T e â lâ 'n ın ü st c ih e tte o lm a sı d a m u h â ld ir.

A lla h T e â lâ ü st c ih e tte o lsa y d ı se m â o lu rd u , d e m e m iz in

iki d a y a n a ğ ı vard ır.

1-S em â k e lim e si, sü m u v v (ü st) m a sd a rm d a n tü retilm iştir.

B u s e b e p le , ü s tte o la n h er şe y se m â d ır. B u lü g a tte b ö y le o ld u ­
ğ u g ib i, K u r 'â n te rm in o lo jisin d e d e b ö y le d ir. Ç ü n k ü m ü fes-
sirler, “A lla h T eâlâ sem âd an , o ra d a k i d ağ lard a n (d ağ g ib i b irik m iş
b u lu t k ü m elerin d en ) dolu in d irir" 26 a y e tin in te fsirin d e , 'B u ra d a ­
ki se m â d a n m ak sat b u lu ttu r. B u lu ta sem â d e m e k câzid ir.
Ç ü n k ü o n d a ü stte o lm a k m an ası v a rd ır' d e m işle rd ir. B u n la r,
" S em âdan tem iz su indirdik" 22 â y e tin in te fs irin d e d e sem â n ın
b u lu t için k u llan ıld ığ ın ı sö y lem işle rd ir. B ö y le c e lü g at b a k ı­
m ın d a n K u r'â n 'ın , ü st o lm ak la v a sıfla n d ırd ığ ı h e r ş e y e (d ilc i­
le rin ) s e m â a n la m ı v erd ik leri k o n u su n d a ittifa k ettik leri g ö ­
rü lm e k te d ir.

2 -A lla h T e â lâ , a rşın ü s tü n d e o lsa y d ı, a r ş ta o tu ru p ü s te

b a k a n la r, A lla h T e â lâ 'n ın o n la r ta r a fın d a k i y a n ın ı g ö rü rle r­

25 Bakara, 2/186
26 Nur, 24/43
27 Furkan, 25/48
52 Allah’ın Aşkınlığı

di. B ö y le c e A lla h T e â lâ 'n ın b u ta r a fı o n la r iç in , tıp k ı g ö k le ­

rin a lt ta ra fın ın y e ry ü z ü s â k in le r in e n is p e ti g ib i o lu rd u . B u
d a k e s in o la ra k g ö s te r ir k i e ğ e r A lla h T e â lâ a rş ın ü s tü n d e o l­
sa y d ı, O 'n u n z a tı a r ş s â k in le r i iç in se m â o lu rd u . B ö y le c e sâ -
b it o ld u ki e ğ e r A lla h T e â lâ ü s t c ih e tte o ls a y d ı, O 'n u n z a tı
se m â o lu rd u ; se m â o lu n c a d a m a h lu k o lu rd u . Ç ü n k ü A lla h
T e â lâ “( K u r'an ) y e r i v e y ü c e g ö k le r i y aratan A lla h ta ra fın d a n
p e y d erp e y in d irilm iştir" 28, " R a b b in iz o A lla h 'tır k i s e m a la rı v e
y e r i altı g ü n d e y a r a tm ıştır" 29 b u y u ru y o r. B u v e d iğ e r b e n z e ri
â y e tle r, b ü tü n s e m â la rın A lla h T e â lâ ta r a fın d a n y a r a tıld ığ ı­
n a d e lâ le t ed e r. H â l b ö y le o lu n c a e ğ e r k e n d is i s e m â o ls a y d ı,
O k e n d i k e n d is in i d e y a r a tm ış o lu rd u . B u m u h â ld ir. B u s e ­
b e p le A lla h T e â lâ 'n ın ü s t c ih e te m a h s u s v e b a ğ lı o lm a m a s ı
z o ru n lu d u r.

E ğ e r d e n ils e k i, ö rfte sem â ism i b ilin e n g ö k k ü re le rin e d e ­

n ir. H atta b u is im k e lim e n in aslı itib a riy le A lla h T e â lâ 'n ın z a ­
tın ı k a p sa sa b ile , b u k a p sa m a k ab u l ed ile m ez .

Biz d e d eriz ki a ç ık la d ığ ım ız g ib i, e ğ e r A lla h T e â lâ ü s t c i­

h ete m a h su s v e b a ğ lı o lsa y d ı, O 'n u n z a tın ın a rş sâ k in le rin e
n isp eti, g ö ğ ü n y e r sa k in le rin e n isp eti g ib i o lu rd u . B u d a iste r
istem e z O 'n u n sem â o lm a sın ı g e re k tirird i. B u n a ra ğ m en s e ­
m â lafzın ı ta h sis ed ip , A lla h T e â lâ 'y ı k a p sa m a sın ı m e n 'e tm e k
ise a n ca k b u n u g e re k tire n b ir za ru ret b u lu n m a s ı h â lin d e câiz
o lu rd u . O n u n için şay et A lla h T e â lâ 'n ın ü st cih ette o ld u ğ u n a
d a ir k a t'î a k lî d e lil b u lu n s a y d ı, b u m e n ' v e ta h sis e g id ile b ilir­
di. F ak at b u n u g ö ste re n b ir d elil b u lu n m a d ığ ın a a k sin e, k esin
a k lî v e n a k li d e lille r A lla h T e â lâ 'n ın b ir cih e tte o lm a sın ın
m e m n u ' o ld u ğ u n u g ö ste rd iğ in e g ö re , sö z k o n u su m e n ' v e
ta h sisi k a b u l etm em iz iç in b ir za ru ret m e v cu t d e ğ ild ir.

28 Taha, 20/4
29 Yunus,10/3; A'rilf,7/54
 Allah Teâlanm Cisim Olmaktan ve B ir Mekana Yerleşmekten Münezzeh O/ması 53

O n B ir in c i D e lil: " D e k i, g ö k le r d e v e y erd e o la n la r k im in d ir?

D e k i h e p s i A lla h 'ın d ır? " 30, " G ece v e g ü n d ü z ü n için d e o la n la r A l-
la h 'ın d tr" 3^ a y e tle rid ir. B u â y e tle r d e n b irin c is i, m e k â n iç in d e
o la n b ü tü n ş e y le rin , ik in c is i d e z a m a n iç in d e o la n tü m v a r lık ­
la r ın A lla h T e â lâ 'n ın m ü lk ü o ld u k la rın ı b ild irm e k te d ir. B ö y -
le c e b u ik i â y e t, m e k â n , z a m a n v e b u n la rla ilg isi o la n h e r ş e ­
y in A lla h T e â lâ 'n ın m ü lk ü v e m a h lu k u o ld u ğ u n a d e lâ le t
e d e r ; d o la y ıs ıy la d a A lla h T e â lâ 'n ın k e n d is in in m e k â n v e z a ­
m a n iç in d e o lm a k ta n m ü n e z z e h o ld u ğ u n a d elil o lu ştu ru r. B u
d elili, M e rh û ın E b u M ü slim e l-Is fa h â n î d e te fs irin d e z ik re t­
m iştir.

K u râ n -ı K e rim 'd e g e ç e n â y e tle r d e n m e k â n â y e tin in z a ­

m a n â y e tin d e n ö n c e z ik re d ilm e s in d e ş e r e fli b ir sır v e y ü k se k
b ir h ik m e t vard ır.

O n İk in c i D e lil: "O g ü n R ab bin in a rşın ı m eleklerin ü stü n d e

olan sek iz m elek t a ş ı r t 2, "arşt ta şıy a n m elek ler v e onun etra fın d a ­
kiler, R a b lerin i tesbih v e O 'na ham d ed erler." 33 M elek le r a rşı ta ş ı­
d ık la rın a g ö re e ğ er A lla h T e â lâ a rş ta o lsa y d ı, a rş ı ta ş ıy a n la r
O 'n u d a taşım ış o lu rlard ı. B u su re tle k e n d isi, ta şıy ıcıla rın a
m u h ta ç o lu rd u . O 'n u n b ir ş e y e m u h ta ç o lm ası m u h â ld ir. M u ­
h a le m ü n ce r o la n ş e y d e m u h ald ir.

O n Ü ç ü n c ü D e li l: E ğ e r A lla h T e â lâ a rşa y e rle ş m iş o ls a y ­

d ı, g ö k le rd e n ö n c e o n u y a ra tm a sı d a h a e v lâ o lu rd u . Ç ü n k ü

30 En'am, 6/12
31 En'am, 6/13
32 el-Hakka, 69/17
33 Gâfir, 40/7
54 Allah'ın Aşkııılığı

b u d u r u m d a , a r ş O 'n u n m e k â n ı, g ö k le r ise k u lla r ın ın m e k â ­

n ı o lu rd u . A k la e n u y g u n o la n , O 'n u n k e n d i m e k â n ın ı k u l­
la rın ın m e k â n ın d a n e v v e l h a z ır la m a s ıd ır. F a k a t m a lû m o l­
d u ğ u üzere34 g ö k le r in y a ra tılm a s ı a r ş ın y a ra tılm a s ın d a n
ö n c e d ir. B u n u n b ö y le o ld u ğ u n u n d e lili is e " R a b b in iz o A l­
lah 'tır k i, g ö k le r i v e y e r i altı g ü n d e y a r a ttı v e s o n r a arşın ü stü n e
istiv â etti" 35 a y e tid ir. Â y e tte k i " so n ra " k e lim e s i b u n u g ö s te ­
riy o r.

O n D ö r d ü n c ü D e lil: "O 'nun v ech 'in d en b a ş l i h er ş e y h elâ k

olacaktır''36 a y e tid ir. B u â y e t-i k e rim e n in z â h ir m a n a sı, arşın ,
b ü tü n m e k â n v e cih etle rin v e b u n la rın iç in d e o la n v a rlık la ­
rın fen â b u la ca ğ ı v e y o k o lacağ ın ı g ere k tirir. O z a m a n A llah
T e â lâ ise m e k â n v e c ih e tte n m ü n e z z e h o ld u ğ u için b â k i k a ­
la ca k tır. Â y e tin m a n a sı bu o ld u ğ u n a g öre, A lla h T e â lâ 'n ın şu
a n d a bir c ih e tte o lm a sı m ü m te n i'd ir. A k si ta k d ird e , cih e t fe­
nâ b u ld u ğ u z a m a n , O 'n u n z a tın ın da bir d e ğ iş im g e çirm e si
lâ z ım g elir.
E ğ e r d e n ils e k i c ih e t m e v cu t o la n b ir ş e y d e ğ ild ir k i, fenâ
b u lsu n .

B iz d e d eriz ki m e k â n la r v e c ih e tle r h a k ik a t v e m a h iy e tle ­

riy le b irb irin d e n fa rk lı v e b irb irle rin d e n a y rı ş e y le rd ir . S iz in ,
'A lla h T e â lâ 'ıu n ü s t cih ette o lm a sı v â c ip , d iğ e r cih e tle rd e o l­
m ası m ü m ten i' d ir' d em en iz cih etlerin fa rk lı ş e y le r o ld u ğ u ­
n u n b ir d elilid ir.

A y n ı ş e k ild e b iz b a ş k a b ir y e r işg a l e ttik te n s o n ra 'b u ci­

34 Arşın ikinci sırada yaratıldığı malumdur; çünkü yaratılışın başlangıcı ile ilgi­
li olarak Rasulullah (s.a.v.)'a sorulduğunda: “O'nun arşı sn üzerindeydi'' diye
cevap vermiştir. Bu da kesinlikle gösteriyor ki arş sudan sonra, arz ve sema­
lardan önce yaratılmıştır. Ayet, semanın arştan önce yaratıldığı anlamına gel­
mez. Bu hadisi Buharı ve Beyhakı rivayet etmişlerdir.
35 Yfınus,I0/3; A'raf,7/54
36 Kasas, 28/88
 Allah Teâlâ’nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 55

sim b a şk a b ir m e k a n d a y d ı şim d i b u r a d a d ır ' d e riz . Ö y le y s e

m e k a n la r s a y ılı, fa rk lı v e p e şisıra d ırla r. O y s a m e v c u t o lm a ­
y a n şe y le rd e b ö y le fa r k lılık la r y o k tu r. Ö y le y se b u , m e k a n la ­
r ın v e s a y ıla r ın b ir b ir in d e n fa rk lı d u r u m la r o ld u k la r ın ı o r ta ­
y a ç ık m a k ta d ır. B u g e rç e k m e k a n v e c ih e tle r in m e v c u t ş e y ­
le r o ld u ğ u n u . g ö ste rir. Ç ü n k ü m e v c u t o lm a y a n b ir ş e y d e
b ö y le fa rk lılık la r y o k tu r. B u s a b it o lu n ca a r t ık c ih e tle r d e
m e v c u t o lu p o n la r d a " O 'nu n (A llah 'ın ) v ech in d en b a şk a h e r
ş e y h e la k o lu c u d u r ." A y e tin in h ü k m ü iç in e g ire rle r. S o n u ç o la ­
r a k m e k a n v e c ih e tle r v e b u n la r a d a h il o la n la r, h e la k o la c a k
v e A lla h T e â lâ 'n ın z a tı m e k a n v e c ih e tte n m ü n e z z e h o ld u ğ u
iç in b âk i k a la c a k tır. B u k o n u d a sö y le n m e si g e r e k e n d iğ e r
sö z le r d a h a ö n c e g e ç m iştir.

O n B e ş in c i D e li l: "O ev v el v e âh ird ir" 37 a y e tid ir. B u â y e t,

A lla h T e â lâ 'n ın d iğ e r b ü tü n ş e y le rd e n ö n ce v a r o lm a sın ı v e
y in e b ü tü n ş e y le rd e n s o n ra k a lm a sın ı g e re k tiriy o r. B u d a
O 'n u n m e k â n v e cih e tle rd e n ö n c e v ar o ld u ğ u n a v e b u n la rın
fen a b u lm a sın d a n so n ra da k a la ca ğ ın a d e lâ le t e d iy o r. B u sa ­
b it o lu n ca o n ü ç v e o n d ö rd ü n c ü d e lille rd e z ik re ttik le r im iz e
y a k la şm a sö z k o n u su o lm a k ta d ır.

O n A ltın c ı D e li l: " S ecd e e t, y aklaş!" â y e tid ir.38 H a lb u k i, A l­

la h T e â lâ , ü st c ih e tte o lsa y d ı, secd e e tm e k y a k ın lık d e ğ il O 'n -
d a n u z a k lık ifa d e ed e ce k ti k i b u da a slın h ilâ fın a d ır.

37 Hadid, 57/3
38 'Alak, 96/19
5^ Allah'ın Aşkınlığı

O n Y e d in c i D e lil: "A llah'a en d a d (o rta k la r) u y d u rm a y ın "39

a y e tid ir. N id ,(e n d a d ın te k il h â lid ir) b e n z e r /m is il d e m e k tir.
H a lb u k i A lla h T e â lâ cisim o ls a y d ı d iğ e r b ü tü n c isim le r o n a
b e n z e r v e o rtak o lu rlard ı. O z a m a n da â y e tin n e fy e ttiğ i şe y
m e v c u t o lm u ş o lu rd u . B u ise, n a ssın m a n a sın ı n a k z e d erd i.

O n S e k i z in c i D e l i l : B u , m e ş h û r o la n h a d is tir. R iv a y e t
e d ild iğ in e g ö re , İm r a n b . H u s a y n ra d iy a lla h u a n h , "Y a R a -
s û la lla h ! V a rlığ ın b a şla n g ıc ın ı b iz e a n la t" d e m iş v e R a s u lu ila h
a le y h is s a la tu v e s s e la m , " V a r lığ ın b a şla n g ıc ın d a A lla h v a r d ı v e
o n u n la b ir lik te b ir ş e y y ok tu " 4nb u y u rm u ş tu r . Ş im d iy e k a d a r
d e fa la r c a a n la ttığ ım ız g ib i, e ğ e r A lla h T e â lâ b ir m e k â n v e ­
y a c ih e t e m a h s u s v e b a ğ lı o ls a y d ı, O ilk v a r ik e n b e r a b e r in ­
d e b u n la r ın d a v a r o lm a s ı lâ z ım g e lird i. H a lb u k i h a d is -i ş e ­
rif b u n u n e fy e tm iş tir.

Z ik re ttiğ im iz b u d e lille rin b ir k ısm ı k o n u y a d e lâ le tle ri iti­

b a r iy le k u v v e tli, b ir k ısm ı is e z a y ıftırla r. F a k a t n e o lu rs a o l­
s u n , b u n la rla sâ b it o ld u k i, K u r 'â n 'd a v e H a d is te A lla h T e ­
â lâ 'n ın m e k â n v e c ih e tte n m ü n e z z e h o ld u ğ u n a d e lâ le t e d e n
p e k ço k d elil m e v cu ttu r.

B aşarı A lla h 'ta n d ır.

39 Bakara, 2/22
40 Bu hadisin kaynağına ulaşılamadı.
 Allah Teâlâ'mn Cisim Olmaktan ve B ir ^ k â n a YMışmektem Münezzeh Olması 57

Ü ÇÜNCÜ KISIM
ALLAH TEÂLÂ'NIN B İR MEKÂNA YERLEŞMİ Ş
O L M A D I Ğ I N I GÖS T E R E N AKLÎ DELİ LLER VE BUNLARI N
AÇI KLANMASI HA K K I N D A D I R

B iz A lla h T e â lâ 'n ın b ir m e k â n a y e rle ş m iş o lm a d ığ ın ı d e lil­

e n d ir d iğ im iz z a m a n , o n u n c is im v e c e v h e r o lm a d ığ ın ı d a is ­
p a t e tm iş o lu ru z . Ç ü n k ü b ir m e k â n a y e rle şe n b ir ş e y , b ö lü n e ­
b ilir s e cisim d ir, b ö lü n e m e z s e te k c e v h e rd ir. B u n u b e lirttik te n
s o n ra d iy o ru z 'ri a şa ğ ıd a k i d e lille r, A lla h T e â lâ 'n ın b ir m e k â ­
na y e rle ş m iş o lm a d ığ ın ın d e lille rid ir.

B ir in c i D e lil: A llah T e â lâ b ir m e k â n a m ü teh a y y ız (bir m e ­

k an a y e rle ş m iş o lsay d ı), b ü tü n m a h iy e tiy le m e k â n d a o lan d i­
ğ e r şe y le rin b en z e ri olu rd u . Bu m ü m te n i'd ir. Ö yley se O 'n u n
b ir m e k ân a y erleşm iş o lm ası da m ü m te n i'd ir. A llah T e â lâ , b ir
m e k â n a m ü teh ay y ız o lsay d ı, b ü tü n m a h iy e tiy le d iğ er m ek ân -
lı şe y le rin b en z e ri o lm asın ın g e re k li o lm ası şu n d an d ır: E ğ er
A llah T eâlâ m ü teh ay y ız o lsay d ı, m ü teh ay y ız o lm ak y ö n ü n d en
d iğ er m ü teh ay y ızlara m ü savi olu rd u . B u n d an son ra O , ö zel
m a h iy eti itib arıy la ya d iğ er m ü teh ay y ız cisim lerd e n farklı
o lu rd u v ey a o lm azd ı. B irin ci şık b âtıld ır. B u n d an d olayı ikinci
şık k esin lik kazanır. B u n u n so n u cu ise şu du r: Şa y et A llah T e ­
âlâ m ü te h a y y ız olsay d ı, d iğ er m ü teh ay y ızların m isli v e b en z e­
ri o lu rd u . B irin ci şıkkın bâtıl o ld u ğ u n u n ispatı ise şöyledir: Ş a ­
y e t A llah T eâlâ m ü teh ay y ız o lm a k y ö n ü n d en d iğ er m ü teh ay -
yızlara ben zeyip ö zel m ah iy etiy le o n lard an farklı olsayd ı, o n ­
lara b en z e y e n v e b e n z e m e y e n y ön leri ay rı şey ler olu rd u . Yani
g en el v asfı olan m ü teh ay y ız olm ası, özel zatının h u su siy e tin ­
d en ay rı olu rd u . O zam an da aşağ ıd ak i iki seçen e k ten b iri olu r;
58 Allah'ın Aşkınlıgı

Y a " Z a t " için m ü te h a y y ız o lm a k sö z k o n u s u o lu r v e s ö ­

z ü e d ile n h u s u s iy e t b u n u n s ıfa tı o lu r. B u d u r u m , d e d iğ im iz
s o n u c u v e r ir ; ç ü n k ü 's a d e c e m ü te h a y y ız o lm a k z a t'a ait b ir
ö z e llik o ls a , b u A lla h T e â lâ ile d iğ e r m ü te h a y y ız la r a r a s ın ­
d a m ü ş te re k v e o rta k y ö n o ld u ğ u iç in , A lla h T e â lâ 'n ın m ü ­
te h a y y ız o lın a s ı d u r u m u n d a O 'n u n z a tı d iğ e r m ü te h a y y ız -
la r ın z a tla rın ın b e n z e r i v e m is li o lu r d u ' s ö z ü m ü z b u a n la ­
m a g e lir. Y a d a z a t, h u s u s iy e t o lu r, m ü te h a y y ız o lm a k da
o n u n s ıfa tı o lu r. B u is e m u h â ld ir. Ç ü n k ü m ü te h a y y ız o lm a k
v a s fın d a n a y rı fa r z ed ile n b u h u s u s iy e t y a m e k â n lıd ır v e y a
m e k â n s ız d ır . B irin ci şık m u h â ld ir. Ç ü n k ü , m ü te h a y y ız o l­
m a n ın k a r ş ıs ın d a k a b u l e d ile n b u h u s u s s iy e t, m e k â n lı o lsa
m ü te h a y y ız o lu r v e b ö y le c e m ü te h a y y ız o lm a y a n şe y , m ü ­
te h a y y ız o lm u ş olu r. ik in c i şık ta , y a n i h u s u s iy e tin m e k â n -
s ız o lm a s ı h â lin d e ise m ü te h a y y ız o lm a k b u n a s ıfa t o lm a z .
Ç ü n k ü o n u n m ü te h a y y ız o lm a m a s ı (m e k â n s ız o lm a s ı) fa rz
e d ilm iş tir. M ü te h a y y ız o lm a k , a n ca k b ir m e k â n d a o lm a k la
o lu ş a n b ir sıfa ttır. A n c a k b ir m e k â n d a o lm a k la o lu ş a n b ö y ­
le b ir sıfa t, m e k â n d a o lm a s ı m ü m te n i' o la n b ir ş e y d e h â sıl
o lm a z . M ü te h a y y ız o lm a k s ıfa t o lm a y ın c a d a z a tın k e n d isi
olu r. O z a m a n d a m ü te h a y y ız o lm a k y ö n ü n d e n b irb irin e
m ü s â v i o la n şe y le rin zat v e m a h iy e tte b ir b ir in e m ü sa v i o l­
m a la rı lâ z ım g elir. B u n u n la sâ b it o ld u k i b ü tü n m ü te h a y -
y ız la rın m a h iy e tin tü m ü n d e b ir b ir in e m ü s a v i o lm a la rı vâ-
cip tir.

M e k â n d a o la n şey lerin b irb irin e b e n z e d iğ i sö z ü n ü n isp a tı

iç in z ik re d ile n b u açık la m a k esin v e ta rtışm a y ı k e s e n b ir d e ­
lild ir.

A lla h T e â lâ 'n ın b ü tü n m a h iy e tte (v ey a m a h iy e tin tü m ü m ­

d e) cisim le re m ü sa v i v e m isil o lm a m a sın ın v ü c u b v e g e re k li­
liği ise şu seb ep lerd en d ir:

1 -M a h iy e tin tü m ü n d e b irb irin e b e n z e y e n ş e y le rin b ir h ü k ­

m ü d e b ü tü n lâzım lard a m ü sa v i o lm a la rıd ır. B u d u ru m a g ö ­
re araları-nda bu tü rlü b e n z e rliğ in b u lu n m a sı h âlin d e, A lla h
T e â lâ 'n ın k a d ım o lm a sı se b e b iy le d iğ e r c isim le rin d e k a d îm
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Miinezuh Olması 59

o lm a la rı v e y a b u c is im le r in h â d is o lm a la rı s e b e b iy le A lla h
T e â lâ 'n ın d a h â d is o lm a sı lâ z ım g elir.
2 -B e n z e rle rin lâ z ım la rd a (sıfa tla rd a ) m ü s a v i o lm a la rı se ­
b e b iy le , d iğ e r c is im le r in ilim , k u d re t v e h a y a t g ib i sıfa tla rd a n
h â li o lm a la rı c â iz o ld u ğ u için , b u n u n A lla h T e â lâ h a k k ın d a
d a câ iz o lm ası lâ z ım g e lir. B u ta k d ird e A lla h T e â lâ 'n ın b u s ı­
fa tla rla v a s ıflı o lm a s ı c â iz le r tü rü n d e n o lu r. B ö y le o lu n ca da
O 'n u n b u n la rla v a s ıfla n m a s ı a n c a k b ir m u c id 'in ic â d ı v e b ir
m u h a ssıs'ın ta h s is iy le m ü m k ü n o lu r. B u d u ru m d a d a A lla h
T e â lâ b ö y le b ir m u c id v e ta h s is e d iciy e m u h ta ç o lu r. C isim
o la n v e y a c is m e b e n z e y e n şey le rin b u ş e k ild e b ir m u cid e
m u h ta ç o lm a la rı, A lla h T e â lâ 'n ın cisim o lm a sın ın m ü m te n i"
o lm a sın ı g e re k tirir.

3 -A lla h T e â lâ 'n ın zatı, m ü teh ay y ız o lan d iğ e r şey lere m ü sa ­

vi v e b e n z e r o ld u ğ u tak d ird e, O 'n u n da b u n la r g ib i b a z en h a ­
rek etli v e b a z e n sâk in h âld e o lm ası lâ z ım g elird i. B u ta k d ird e
d e O 'n u n z a tın ın h arek et v e sü k û n k abu l etm e si g erek ird i.
B ö y le o la n b ir şey in d e m u h d es (yaratılm ış) o ld u ğ u n u sö y le ­
m e k v â cip o lu rd u . O 'n u n m u h d es olm ası m u h âl o ld u ğ u n a g ö ­
re, bu so n u cu d o ğ u ra n O 'n u n cisim o lm a sı da m u h a ld ir.

4 -A lla h T e â lâ cisim o lsa y d ı, cü z le rd e n o lu şu rd u . B u cü z le r

d e h e m b irb irle rin e , h e m de d iğ e r c isim le rin c ü z le rin e b e z e r-
lerd i. B u ta k d ird e , to p la n m a k v e d a ğ ılm a k , d iğ er c isim le r in
c ü z le ri iç in câ iz o ld u k ları g ib i, b u cü z le r için d e câ iz o lm a la ­
rı v â c ip o lu rd u . B u ta k d ird e d e A lla h T e â lâ 'n ın z a tı iç in b ir
te rk ip v e te lif e d ici k a ç ın ılm a z o lu rd u . B u s o n u ç , â le m in
îlâ h 'ı iç in m u h âld ir.

İk in c i D e lil: A lla h T e â lâ , m ü te h a y y ız o lsa y d ı m ü te n â h i

( s ın ır lı/s o n lu ) o lu rd u . H a lb u k i m ü te n â h i o lan b ir ş e y m ü m ­
k ü n d ü r. M ü m k ü n o lan bir ş e y d e m u h d e stir (so n ra d a n v ar
o lm ad ır). B u n a g ö re eğ er A llah T eâlâ m ü te h a y y ız o lsa y d ı
6o Allah'ın Aşkınlığı

m u h d e s o lu rd u . O 'n u n m u h d e s o lm ası, y a n i y a ra tılm ış o lm a ­

sı ise m u h âld ir. B u d e lilin a ç ık la m a s ı şö y le d ir:
B irin ci M u k a d d im e : 'A lla h T e â lâ m ü te h a y y ız o lsa y d ı m ü -
te n â h i o lu rd u ' k a z iy e sid ir. B u n u n isp a tı şu d u r: M ü te h a y y ız
o la n b ir şey , b elli b ir m ik ta ra sah ip tir. M ik ta r sa h ib i o la n b ir
ş e y ise a rtm a v e e k silm e k a b u l e d e r. B ö y le o lan b ir şe y d e m ü -
te n â h id ir. B u d u ru m , s o n u ç ta m ü teh a y y ız o la n h e r ş e y in m ü -
te n â h i o lm a sı d e m e k tir.
ik in c i M u k a d d im e : 'M ü te n â h i o la n h er ş e y m ü m k ü n d ü r'
k a z iy y e sid ir. B u n u n is p a tı şu d u r: M ü te n a h i o la n a , b ir şe y i o l­
d u ğ u n d a n d a h a ço k v e y a d a h a az farz e tm e k m ü m k ü n d ü r.
B u n u n b ö y le o ld u ğ u z a ru rî b ir ilim le sâ b ittir. B u a ç ık la m a ­
d a n şu s o n u ç ç ık a r: M ü te n a h i o la n h e r ş e y , z a tı itib a r ıy la
m ü m k ü n d ü r.
Ü çü n cü M u k a d d im e : 'M ü m k ü n o la n h er ş e y in m u h d e s o l­
d u ğ u ' k aziy esid ir. B u n u n isp atı d a şö y led ir: M ü m k ü n o la n b ir
ş e y için d ah a fa z la o lm a k , d ah a az o lm a k v ey a b u n la rın a ra sın ­
d a olm ak câizdir. H âl b ö y le o lu n ca, b u şık lard a n b irin in bir
m u reccih (tercih e d e n ) b u lu n m ad an k en d i k en d in e te reccü h
etm esi v e k ara rla şm a sı m ü m te n i'd ir. M ü re ccih e o la n ih tiy aç
y a b u şe y in v ü cu d (v arlık) hâli v e y a ad em (y o k lu k ) hâli iç in ­
d ir. B u ih tiy a ç, o şe y in v ü cu d h âli için ise y a o n u n b e k a veya
h ü d u s hâli için d ir. H a lb u k i b ir şeyin b ek a h âlin d e m ü re c cih ve
m ü essire m u h taç o lm a sı m ü m te n i'd ir. Ç ünkü m ü essirin tesiri
o lu ştu rm ak şek lin d ed ir. B una g öre eğ er b ir şey b ek a h â lin d e
m ü essire m u h ta ç o lu rsa , o la n ı o lu ştu rm a k v e h âsılı ta h sil e t­
m e k lâzım g elir. Bu ise m u h âld ir. Bir şey in yoklu k h â lin d e de
m ü essire m uhtaç o lm a d ığ ı açık tır. G eriy e h ü d u s v e o lu şm a
h âlin d e m u h taç o lm a k k alır. B u d a m ü m k ü n o la n h er şey in
m u h d es olm ası d em ek tir. Bu izahların sü bu t b u lan so n u cu
şöyledir: H er cisim m ü ten âh id ir; h er m ü ten ah i m ü m k ü n d ü r;
her m üm kün m u h d e s tir; her cisim m u h d e stir. A le m in
İlâ h 'ın ın m u h d es o lm a sı is e m ü m te n i'd ir. B aşarı A lla h 'ta n d ır.
 Allah Teâtâ’nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yrrleşmrkten Münezzeh O ltası 61

Ü ç ü n c ü D e lil: Â le m in İlâ h 'ı m ü te h a y y ız o ls a y d ı, g a y ra

m u h ta ç o lu rd u . B u is e m u h â ld ir. Ö y le y s e , O 'n u n m ü te h a y -
y ız o lm a s ı d a m u h â ld ir. M ü te h a y y ız o lm a n ın b a ş k a s ın a ih ti­
y a ç d u y m a s ı is e şu n d a n d ır: A lla h T e â lâ m ü te h a y y ız o ls a y d ı,
m ü te h a y y ız o lm a k k a v r a m ın d a d iğ e r m ü te h a y y ız la rla m ü -
s â v i, te a y y ü n v e k iş ilik te is e o n la ra m u h â lif o lu rd u . T e a y -
y ü n le d iğ e r m ü te h a y y ız la r d a n a y n lm a k h â s ıl o ld u k ta n s o n ­
ra , y a h a k ik a t v e m a h iy e tte im tiy â z h â sıl o lu r v e y a b u h â s ıl
o lm a z . B irin ci d u r u m d a m ü te h a y y ız , a ltın d a n e v ' v e tü rle r
b u lu n a n b ir c in s o lu r. B u n e v 'le r d e n b irisin i d e V â c ib ü 'l-V ü -
cû d o lu ştu ru r. İk in c i d u r u m d a , m ü te h a y y ız , a ltın d a fe rtle r
b u lu n a n b ir n e v ' v e tü r o lu r. V â c ib ü 'l-V ü c û d d a b u fe rtle r­
d e n b irin e te k a b ü l ed e r. Ş im d i d iy o ru z ki b ir in c i şık b â tıld ır.
Ç ü n k ü b u d u ru m d a A lla h T e â lâ 'n ın z a tı b ir c in s v e b ir fa s ıl­
d a n m ü r e k k e b o lu r; m ü re k k e b o la n is e c ü z le rin e m u h ta ç tır .
H a lb u k i cü z le rin in h e r b iris i o n u n g a y risid ir. B ö y le c e h e r
m ü r e k k e b g a y rin e m u h ta ç tır . H â l b ö y le o lu n c a , e ğ e r V â ci-
b ü 'l-V ü c u d m ü te h a y y ız o lsa y d ı, g a y rin e m u h ta ç o lu rd u .
İk in c i şık da b â tıld ır. Ç ü n k ü b u ta k d ird e te a y y ü n , tü r s e l m a ­
h iy e tte n fa z la b ir ş e y d ir. O n u n iç in b u n u n b ir g e re k tiric isi o l­
m a z ı lâ z ım d ır. B u n u g e re k tiric is i, m a h iy e tin k e n d isi d e ğ il­
d ir. Ç ü n k ü , m a h iy e t b u n u g e r e k tir s e y d i, n e v ' b u fe r tte m ü n ­
h a s ır o lu rd u . H a lb u k i b iz b u n u n b ö y le o lm a d ığ ın ı fa r z e tm i­
şiz. B u se b e p le te a y y ü n ü g e r e k tir e n in m a h iy e t v e o n u n lâ ­
z ım la r ın ın d ış ın d a b ir şe y o lm a s ı k a ç ın ılm a z d ır. B u o lu n ca
d a V â c ib ü 'l-V ü c u d g a y rin e m u h ta ç o lu r. B ö y le c e sâ b it o ld u
k i e ğ e r A lla h T e â lâ m ü te h a y y ız o lsa y d ı g a y rin e m u h ta ç o lu r ­
d u . B u is e m u h â ld ir. Ç ü n k ü O , z a tıy la (k e n d i z a tın d a n d o la ­
y ı) " V â cib ü 'l-V ü cu d " tu r. Z a tıy la v â c ib ü 'l-V ü c u d o la n ise b a ş ­
k a s ıy la V â c ib ü 'l-V ü c u d o lm a z . B u d e m e k tir ki A lla h T e ­
â lâ 'n ın m ü te h a y y ız o lm a sı m u h âld ir.
62 Allah'ın Aşkmltğt

D ö r d ü n c ü D e lil: A lem in îlâ h 'ı m ü teh ay y ız o lsa y d ı, m ü ­

re k k e b o lu rd u . B u m u h â ld ir. Ö y le y se O 'n u n m ü teh a y y ız o l­
m ası da m u h â ld ir. M ü te h a y y ız o lm a n ın m ü re k k e b o lm a y ı
g e re k tirm e si ise ik i se b e p te n d o la y ıd ır:

B irin ci seb ep , te k o la n (b ir te k c ü z d e n o lu ş a n , b a s it) c e v h e ­

ri in k âr e d e n le rin g ö rü şü n e d a y a n ır. B u n a g ö re, h er m ü te ­
h a y y ız o la n ş e y in b ir ta ra fın ın d iğ e r ta rafın d a n m ü te m e y y ız
o lm azı k a çın ılm a z d ır. B ö y le o la n b ir şe y ise b ö lü n e b ilir. B ö y -
lece sâb it o ld u ki her m ü te h a y y ız şey , b ö lü n e b ile n bir m ü re k -
k eb d ir.

ik in c i seb ep , tek c e v h e r in v a rlığ ın ı k a b u l e d e n le rin g ö r ü ­

ş ü n e d ay an ır. B u n a g ö r e , m ü te h a y y ız o la n b ir ş e y , ya b ö lü n ­
m e y i k ab u l e d e r v ey a k a b u l e tm e z . B irinci d u ru m d a m ü re k ­
k eb olu r. ik in ci d u ru m d a ise te k c e v h e r olur. T e k ce v h er ise,
s o n d e re ce d e k ü ç ü k v e haki'r bir şeydir. O n u n için , aklı b a ş ın ­
d a h iç b ir k im s e , A lla h T e â lâ 'n ın tek cev h er o ld u ğ u n u sö y le ­
m e m iştir. H âl b ö y le o lu n ca, e ğ e r A llah T eâlâ m ü teh a y y ız o l­
sa, m ü re k k e b o lm ası z a ru rid ir. B u ise m u hâld ir. Ç ü n k ü b ö y ­
le o lan , h a k ik a tin in m e y d a n a g elm esi için c ü z le rin d e n h er b i­
rin e m u h ta çtır. H a lb u k i cü z le rin d e n h e r b irisi o n u n g a y ris i­
dir. B u n d a n d o lay ı, h er m ü re k k e b g a y rin e m u h ta çtır. B ö y le
o la n da zatıy la m ü m k ü n d ü r. O n u n için , h er m ü re k k e b o lan
z atıy la m ü m k ü n d ü r. B u d u ru m d a , zatıy la m ü m k ü n o lan b ir
ş e y in z a tıy la v âcip o lm a s ı lâ z ım g e lir. Bu m u h â ld ir. Ö y le y se ,
A lla h T e â lâ 'n ın m ü te h a y y ız o lm a sı m u h âld ir.

B e ş in c i D e lil: A llah T e â lâ m ü te h a y y ız o lsa y d ı, c ü z le rd e n

m ü rek k e b o lu rd u . Ç ü n k ü h iç b ir a k ıl sa h ib i, O 'n u n te k ce v h e r
k ü ç ü k lü ğ ü n d e o ld u ğ u n u sö y lem e z . C ü z le rd e n m ü rek k e b
o lu n ca da ilim , k u d ret v e h a y a tla v asıflı o lan ya b u cü z le rd e n
b irisid ir v ey a o n la rın to p la m ıd ır. B irin ci d u ru m d a , â le m in
îlâ h 'ı cü z o lu r v e b ir c ü z 'ü n k ü ç ü k lü k v e h a k îrliğ in i taşır.
 Alah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olmas'. 63

H a lb u k i b e lir ttiğ im iz g ib i, h iç b ir ak ıl sa h ib i A lla h T e â lâ 'n ın

b ö y le o ld u ğ u n u sö y le m e z . ik in c i d u ru m d a is e ya cü z le rin
to p la m ı v e to p la m ıy la k a im o lan şe y , te k b ir ilim v e te k b ir
k u d re ttir ya da c ü z le rd e n h e r b ir iy le k a iın o la n ş e y , a y rı b ir
ilim v e a y rı b ir k u d re ttir. B irin ci şık m u h â ld ir. Ç ü n k ü o , b ir
te k s ıfa tın b ir ç o k m a h a lle k a im o lm a sın ı g e re k tirir ki bu m u ­
h â ld ir. ik in c i şık ta is e , c ü z le r d e n h e r b irin in k e n d i b a şın a k a ­
d ım b ir ilâ h o lm a sı lâ z ım g e lir. B u d a ilâ h la r ın ç o k lu ğ u n u g e ­
re k tirir. B u ise m u h â ld ir.

E ğ e r d e n ils e ki in sa n ın d u ru m u d a b u d u r v e z ik re ttiğ in b u
ih tim a lle rin h e p s i o n u n iç in d e sö z k o n u su d u r. E ğ e r b u ih ti­
m a lle r in s o n u c u cisim o lm a m a k s a , in s a n ın d a cisim o lm a m a ­
sı lâ z ım g e lir. B u nu sö y le m e k is e k ib irlilik v e b ile b ile g e r ç e ­
ğ i in k â r e tm e k tir. Ç ü n k ü b iz in sa n ın g ö r ü le n cism ani' b ü n y e ­
d en ib a re t o ld u ğ u n u zaru ri o la ra k b iliriz . H e m so n ra , bir il­
m in d ışa rd a n cü z le rin to p la m ıy la k a im o lm a sı, iç e r d e n ise
o n u n h e r b ir c ü z 'ü n ü n b ir c ü z 'le k a im o lm a sı n e d e n câ iz o l­
m asın ? A y rıc a , cü z le rd e n h e r b iriy le b ir m a lû m u b ilm e k v e
b ir m a k d u r'a k a d ir o lm a k sıfa tla rın ın k aim o lm a sı n için
m ü m k ü n o lm a sın ! Bu y o lla c ü z le r in to p la m ı m a lû m la rın ta ­
m a m ın ı b ilm iş v e m a k d u r'la rın h e p sin e k a d ir o lm u ş olu r.

itir a z ın cev ab ı için şu nu sö y leriz: F ilo zo fla r, bu itira z ı g e ­

çersiz say m ış v e insanın g ö rü n en b ü n y ed en ib aret o lm a d ığ ın ı
s ö y lem işle rd ir. Ç ü n k ü in san , "Ben" z a m iriy le k en d isin e işa ret
y a p ıla n v arlık h r. Bu v arlık ise ne cisim d ir, n e d e cism e m e n ­
su p tu r. B u n lar (Filo zo flar), 'H e rk e s b ilir k i, in sa n bu g ö rü le n
b ü n y e d e n ib arettir; b u n u n ak sin i sö y lem e k b â tıld ır' id d iasın a
ce v a p v e rm iş v e in sanın m ü şâh ed e e d ile n b ü n y ed e n b a şk a b ir
ş e y o ld u ğ u n a d elâlet ed e n şu d elille ri ib râz etm işlerd ir:

1- B iz , b a z e n d ış v e iç o rg a n la rım ız ın h ep sin d e n g a fil ve

h a b e rsiz b ir h âld e ik en d e, k e n d i k e n d im iz i d ü şü n ü r v e b ili­
riz. M a lû m d u r k i, d ü şü n ü le n v e b ilin e n b ir şey , d ü ş ü n ü lm e ­
y en v e b ilin m e y e n b ir ş e y d e n b aşk ad ır.
2 - Z a ru re tle b ilirim k i b e n e lli se n e ö n c e m e v cu t o lan a y n ı
in sam m . H alb u k i, bu sü re için d e b ü n y e m in cü z le ri şişm a n lık ,
64 Allah'ın Aşkmlığı

z a y ıflık , sa ğ lık v e h a s ta lık se b e b iy le d eğ işm iştir. K e s in d ir ki,

b a k i kalan şey, d e ğ işe n şe y d eğ ild ir.

3 - M ü ş â h e d e e d ile n , s a d e c e ö z e l b ir re n k le v a sıflı o la n d ış
sa tıh tır. H a lb u k i, a k ıl s a h ip le rin in ittifak ıy la in s a n , b u k a d a ­
rın d a n ib aret d eğ ild ir. B u o d e m e k tir k i, in sa n b ü tü n ü y le m ü ­
şâ h ed e ed ilm ez.

F ilo z o fla rın d ışın d a k i ta ife v e fırk alar ise, ş â h it ile ğ â ib

a ra sın d a k i fa rk la rı şö y le tesp it e tm işlerd ir:41

A ) E b u 'l-H a s e n e l-E ş 'a r ı şö y le d em iştir: "İn san cü zlerin d en

h e r b iri, k en d i b aşın a b ir ilim v e b ir k u d retle v asıflıd ır. Bu h âl, in­
san b eden in in h er b iri âlim , k a d ir v e d iri olan b ir ç o k ş e y d e n (cü z­
d en ) m ü rekkeb o lm asın ı g erek tirir. Bu husus tartışm asızd ır. A n ca k
bu hu su su A llah T eâ lâ için d e kabul etm ek , ilâhların ço k lu ğ u n u g e ­
rek tirir. Bu ise m u h âld ir." İşte in sa n ile A llah T e â lâ a ra sın d a
b ö y le a ç ık fa rk lılık v ard ır.

B ) İb n e r-R â v e n d ı d e şö y le d em iştir: "İn san , k a lp te o lan p a r ­

çalan m az b ir cü z'den ib arettir." İn san ın b ö y le o lm a sı, o n u n so n
d e re c e d e h a k ir o lm a sın ı g e re k tirir, fa k a t o n u n b ö y le o lm a sı
m ü m te n i' d eğ ild ir. A y n ı şe y i A lla h T e â lâ için d e sö y le rs e k ,
O 'n u n da so n d e re c e d e h a k ir olm ası lâzım g elir. H a lb u k i
O 'n u n b ö y le o ld u ğ u n u h iç k im se sö y lem e m iştir.

B irin ci su âlin ce v ab ı iç in şu n u sö y leriz: Bu sö y le n e n h âl

m u h â ld ir. Ç ü n k ü , ilm in c ü z le rin d e n h er b iri ya ilim d ir, ya da
ilim d eğ ild ir. B ir in c i d u ru m d a , cü z le rd e n h e r b ir iy le k a im
o la n şey, k e n d i b a şın a b ir ilim o lu r. B u is e s u â lin k o n u su d e ­
ğ ild ir. İk in c i d u ru m d a ise c ü z le rd e n hiç b irisi te k b a şın a ilim ­
le v a sıflı o lm az. T o p la m da b u cü z le rd e n o lu ştu ğ u iç in , o n u n
da ilim v e k u d re tle v a sıflı o lm a m a sı lâ z ım gelir.

İk in c i su âlin c e v a b ı o la ra k da ş u n u d eriz: C ü z le rd e n h er
b irin in b elli b ir m alû m a taallu k e d e n b ir ilim v e b e lli b ir k u d ­
re te taallu k e d e n b ir k u d re tle v asıflı o lm ası m u h âld ir. Ç ü n k ü
b u v a rsa y ım , cü z le rd e n h e r b irin in b e lli b ir (v ey a b irk a ç ) m a -
lü m u b ilen v e b e lli b ir (v ey a b ir k a ç ) m a k d u r'a g ü cü y e te n b i-

41 Burada şahit'ten maksat insan, gaipten maksat ise Allah Tealfı'du. (ç.n.)
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 65

r e r ilâh o lm a la rın ı g e re k tirir. B u is e â le m in Ilâ h 'ın ın b ir o ld u ­

ğ u in a n c ın a ay k ırıd ır.

A ltın c ı D e lil: A lla h T e â lâ c is im o lsa y d ı, h a re k e t e tm e si y a

câ iz o lu r y a d a o lm a z d ı. B irin ci ş ık b â tıld ır. Ç ü n k ü h a re k e t e t­
m e si câiz o la n bir cism in ilâh o lm a s ı câiz o lsa , o z a m a n n e d e n
g ü n e ş ay v ey a fe le ğ in ilâh o lm ası câiz o lm a sın ? B u n la rd a ilâ h
o lm a la rın ı e n g e lle y e n ü ç h u s u s ta n b a ş k a b ir a y ıp y o k tu r. B u
ü ç h u s u s ise o n la rın c ü z le rd e n m ü re k k e b o lm a la rı, sın ırlı v e
m ü te n â h i o lm a la rı, h a re k e t v e h a re k e ts iz lik le v a s ıflı b u lu n ­
m a la rıd ır. B u h u su sla r ilâ h o lm a y a m â n i d e ğ ils e , o z a m a n b u
ş e y le rin u lû h iy y e tin e n a sıl itira z e d ile b ilir? H a lb u k i b u n la rı
ilâh o la ra k k a b u l e tm e k k ü fü r v e ilh a d d ır.42 ik in c i şık , y a n i
A lla h T e â lâ 'n ın cisim o ld u ğ u h â ld e h a re k e t e tm e sin in câ iz o l­
m a m a sı d a m u h â ld ir. B u n u n s e b e p le ri is e şu n la rd ır:

1 -C isim o ld u ğ u h â ld e h a re k e t e d e m e m e k , sa k a tlık v e k u ­
su rd u r. B ö y le b ir k u su r A lla h T e â lâ iç in m u h â ld ir.

2 -A lla h T e â lâ cisim o lsa y d ı, d iğ e r c isim le rin m is il v e b e n ­

z eri o lu rd u . B u d u ru m d a b u n la r için h a re k e t câiz o ld u ğ u g i­
b i, k e n d is i iç in d e câ iz o lm a sı lâ z ım g e lird i.

3 -A lla h T e â lâ 'n ın c ü z ' v e p a r ç a la r d a n o lu şa n b ir cisim o l­

d u ğ u n u sö y ley en ler, O 'n u n h a r e k e t etm esin i d e câ iz g ö r ü r­
ler. B u y ü z d e n b u n la r b a z e n O 'n u n a rşın ü z e rin d e o tu rd u ğ u ­
n u , a y a k la rın ın K ü rs ü ü z e r in d e o ld u ğ u n u sö y lerler; b a z e n d e
O 'n u n d ü n y a sem âsın a in d iğ in i sö y lerler. B irin ci d u ru m s ü ­
k û n , ik in c i d u ru m is e h a re k e t h âlid ir.

B u ra y a k a d a r z ik re ttiğ im iz d e lille r, A lla h T e â lâ 'n ın cisim

v e ce v h e r o lm a d ığ ın ı v e b ir m e k â n d a b u lu n m a d ığ ın ı g ö s te r­
m e k te d ir. B u k o n u d a şü p h esi b u lu n a n la r (ay rıca ) şu d e lille ri
d e d ile g etirm işle rd ir:

42 llhad; ateizm, tanrıtanımazlık, zındıklık anlamına gelmektedir. (ç.n.)

66 Allalı'ın A;;krnlığı

1- A le m m e v cû t, A lla h T eâlâ da m e v cû t'tu r. İk i m e v cu t

b u lu n u n ca , b u n la rd a n b irin in d iğ erin in iç in d e o lm a sı v ey a
b ir cih et v e y ö n le o n d an h â riç o lm a sı k a çın ılm a z d ır. A lla h
T e â lâ 'n ın â le m in iç in d e o lm a s ı m u h â ld ir. Ö y ley se, b ir cih e tle
o n u n d ışın d a o lm a sı zo ru n lu d u r. B ö y le o la n b ir ş e y d e m ü te-
h a y y ız d ır. B u n d a n so n ra , o ya b ö lü n m e z -b u ta k d ird e , a to m
z e r r e s i g ibi k ü ç ü k v e d e ğ e rs iz o lu r. Bu d u ru m A lla h T e â lâ
iç in m u h a ld ir- ya da cü z v e u z u v la rd a n m ü re k k e b b ü y ü k b ir
v a rlık olur. A ra n a n da b u d u r.

2- B iz im d iri, â lim v e k a d ir o la ra k g ö r ü p m ü ş â h e d e e ttiğ i­

m iz h er ş e y cisim d ir. M ü şâ h e d e e d ile n in h ilâfın a b ir ş e y in
v a r o ld u ğ u n u sö y lem e y i is e ne a k ıl k a b u l e d e r n e d e k alp iç i­
n e sin d irir. O n u n iç in A lla h T e â lâ 'n ın cisim o ld u ğ u n u s ö y le ­
m e k v acip tir.

3- A le m in llâ h 'ın ın cisim o la n şey leri b ilm e si v â cip tir.

B u n la rı b ilin ce , o n la rın sû re tle rin in k e n d i z a tın d a h â sıl o lm a ­
sı v â cip olu r. B ö y le o la n b ir v a rlığ ın ise c is im o lm a s ı v â cip tir.

B u so n şü p h en in ta k ririn d e ü ç m u k a d d im e v a rd ır. B u n la r
d o ğ ru o lu rsa , A llah T e â lâ 'n ın c is im o ld u ğ u n u s ö y le m e k lâ­
z ım g elir. O n u n iç in b u n la rı ş ü p h e sa h ip le ri a çısın d a n te k ra r
e le alalım :

B irin ci M u k a d d im e : A lla h T e â lâ 'n ın cism â n ı ş e y le ri b ilm e ­

s in in v âcip o lm asıd ır. M ü slü m a n la r bu k o n u d a ittifa k h âlin -
d ed irle r. B u n u n a k lî izah ı ise şö y led ir: M ik ta rla rla v a sıflı o la n
c isim le r için b ir Y a ra tıcı k a ç ın ılm a z d ır. B u y a ra tıcı A lla h T e -
â lâ 'd ır. B ir ş e y i Y a ra ta n ın o n u b ilm e si k a çın ılm a z o ld u ğ u
iç in , b u c ism a n î âle m i y a ra ta n A lla h T e â lâ 'n ın o n u b ilm e si
k a çın ılm a z d ır.

ik in c i M u k a d d im e : C ism a n ı şey leri b ilen in z a tın d a bu

şe y le rin sû retle rin in h â sıl o lm a sı zaru retid ir. B u n u n izah ı
şö y led ir: B u şe y le ri y a ra ta n ın o n la rı v ar o lm a la rın d a n ö n ce
d e b ilm e si v âcip tir. Ç ü n k ü , o n la rı b u h â ld e b ilm e d iğ i ta k d ir­
d e, o n la rı h a lk v e icâ d e tm e s i m ü m k ü n o lm az. D iğ e r ta ra fta n ,
b ilin e n b ir şe y , o n u b ile n in iim in d e d iğ er b ilin e n şey lerd en
 Allah Teâlâ'mn Cisim Olmaktan w Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 6 7

a y rı o lm a sı (te m e y y ü z ) v â c ip tir. B u o lm a d ığ ı ta k d ird e , b ile n

o ş e y i a ç ık se ç ik b ilm iş o lm a z . B u ş e y , Y a r a tıc ı'n ın ilm in d e d i­
ğ e r ş e y le r d e n te m e y y ü z e d in ce d e o a rtık m u tla k a d e m d eğ il,
m e v cu t b ir şey d ir. Ç ü n k ü m u tla k a d e m iç in ilim d e te m e y y ü z
y o k tu r. K o n u şu la n , b u şey in h â r iç te m e v c u t o lm a sın d a n ö n ­
cek i b ilin m e hâli o ld u ğ u n a g ö re b u şe y , h â r iç te m ev cu t o lm a ­
d ığ ı için o n u n v ü c u d u n u n Y a r a tıc ı'n ın ilm in d e h â sıl o lm a sı
v â cip tir.

Ü ç ü n c ü M u k a d d im e : Z a tın d a d s ın a n ile r e â it sû re tie rin

o lu ş tu ğ u b ir îlâ h 'ın cisim o lm a sın ın v â cip o lm a sıd ır. B u n u n
b ö y le o ld u ğ u n u n d elili ise şu d u r: B ir d ö rtg e n in ik i y a n ın d a
b irb irin e e ş it ik i d ö rtg e n b u lu n s a , b u n u n b ilg is in in â lim in z a ­
tın d a (z ih n in d e ) h â sıl o lm a sı v â cip tir. B u â lim in , ik i y a n d a k i
e şit d ö rtg e n le ri b irb irin d e n te m y iz e tm e s i d e k a çın ılm a z d ır.
A n c a k , b u n la rın b irb irin d e n te rn ey y ü z ü (a y rılm a sı) n e m a h i­
y e tle ri, n e d e lâ z ım la rı s e b e b iy le d ir. Ç ü n k ü ik isi m a h iy e tte
e şittirle r. M a h iy e tte e şit o lu n ca , lâ z ım la rı da eşit olu r. O n u n
iç in b u te rn ey y ü zü n â n z la r se b e b iy le o lm ası lâ z ım d ır. H a lb u ­
k i, e ğ e r b u ik i d ö rtg e n in b ilg i m e rk e z i a y n ı olsa, o n la rı â rız -
la rla b irb irin d e n te m e y y ü z e tm e le ri m ü m te n i' olu r. Ç ü n k ü ,
b irb irin in m isli olan iki şe y , bir m a h a ld e b u lu n d u k la rı ta k d ir­
de, o n la rd a n b irin e â n z o la n b ir hâl d iğ e rin e de â n z olur. Bu
d a o n la rın tern ey y ü zü n ü ö n ler. B u b ö y le o lu n ca , m a h a lle rin
b irb irin d e n ay rı o lm a sın ın , sû re tle rd e n b irin in d iğ e rin d e n a y ­
rılm a sın a im k â n k a z a n d ırm a sı için d ö rtg e n le rd e n b irin in m a ­
h a llin in d iğ e rin d e n ay rı o lm a sı v â cip o lu r. H a lb u k i iki m a h a l­
d e n b irin in d iğ e rin d e n a y rılm a sı, a n c a k b u n la rı b a rın d ıra n
m a h a llin b ö lü n e b ile n b ir cisim o lm a sı h âlin d e m ü m k ü n d ü r.

B u n u n la sâbit old u ki â le m in Y a ra tıc ısı c is m a n i şey leri

m ü d rik tir v e b u n la rı id râ k ed en in d e cisim o lm ası lâ z ım d ır.
B u da â le m in İlâ h 'ın ın cisim o lm a sı d em e k tir.

B u şü p h eleri cev a p la n d ırm a y a g e lin c e ; b irin c i şü p h e n in

ce v a b ı şu d u r: İk i m e v cu t b u lu n u n c a , b u n la rd a n b irin in d iğ e ­
rin in için d e veya b ir y ö n ile o n u n d ışın d a o lm a sı, k a b u l ed i­
len b e d ih i v e z a ru ri bir h ü k ü m d eğ ild ir. O , n e fiy ve isp a tı
68 Allah'ın Aşkmltğı

a çık delil istey en n a z a r î b ir m e se le d ir. B u se b e p le b u ş ü p h e

g eçe rsiz d ir.

ik in ci şü p h e n in ce v a b ı şu d u r: D ah a ö n c e a çık la d ığ ım ız gi­
b i, b ir şe y in b e n z e rin in a d e m in d e n o şe y in a d e m i lâ z ım g e l­
m ez. B u se b e p le b u şü p h e d e g e çe rsiz d ir.

Ü ç ü n c ü şü p h e d e ö n c e k ile r g ib i g e ç e r s iz d ir .B u n u n d elili
şu d u r: Biz a ğ a ç ve at s û r e tle r in i ta h a y y ü l e d e b iliriz . B u sû ret-
le r zatım ızd a n a k ışla n ın c a zatım ız ya c e se d im iz d ir ya da
m a d d e d e n m ü c e r re t b ir c e v h e rd ir. B irin c i ş ık m u h â ld ir. Ç ü n ­
k ü b iz z a ru re tle b iliriz k i, d a h a b ü y ü k cisim le r cisim o la n d a ­
h a k ü ç ü k y e rle re y a n s ıy a m a z la r. ik in c i şık ise m addi: ş e y le rin
s û re tle rin in cisim o lm a y a n b ir y e re y a n s ıy a b ile ce k le rin in iti­
ra fıd ır. B u da şü p h e y i itib a r d a n d ü şü rü r.

B aşarı A lla h 'ta n d ır.

DÖRDÜNCÜ KISIM
ALLAH H Â LÂ NIN B lR MEKANDA VE BİR YÖ N D E
O LM A D IĞ IN I İSPAT EDEN DELİLLER VE BUNLARIN
AÇIKLANMASI H A KK IN D A D IR

B ir in c i D e lil: A lla h T e â lâ p a rm a k la işâret e d ile b ile c e k ş e ­

k ild e şu v ey a b u m e k â n v e c ih e tte d e ğ ild ir. Ç ü n k ü b ö y le o l­
m a sı h â lin d e ya b ö lü n e b ilir y a d a b ö lü n em e z . B ö lü n e b ilir o l­
sa m ü re k k e b olur. O n u n m ü re k k e b olm a ih tim a lin i d a h a ö n ­
c e ip ta l ettik . B ö lü n e m e z o lsa k ü ç ü k lü k v e h a k irlik te p a r ç a ­
la n m a y a n cü z ' (a to m z e rre si) g ib i o lu r. B u ise a k ıl s a h ip le ri­
n in ittifak ıy la b â tıld ır. K a ld ı k i p a rç a la n m a y a n cü z 'ü n b u lu n ­
m a d ığ ın ı s ö y le y e n le r d iy o rla r k i b u ra d a v ey a ş u ra d a o lu p
 Allak Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekana Yerleşmektm Münezzeh Olması 69

p a rm a k la iş a re t e d ile b ile n bir ş e y in b ir ta r a fın ın d iğ e r ta r a fın ­

d a n te rn e y y ü z e h n e s i (a y rılm a sı) k a ç ın ılm a z d ır. B u da o ş e ­
y in b ö lü n e b ilir o ld u ğ u n u g ö sterir.

B u a ç ık la m a y la sâ b it o ld u ki A lla h T e â lâ 'n ın p a rm a k la iş a ­
re t e d ile b ilir o lm a sı b u ik i b â tıl so n u c u d o ğ u ru r. O n u n iç in
A lla h T e â lâ 'n ın p a rm a k la iş a re t e d ile b ilir ş e k ild e b ir m e k â n
v ey a cih e tte o lm a sın ın b â tıl o ld u ğ u n u sö y le m e k v â cip tir.

E ğ e r d e n ils e ki 'A lla h T e â lâ b ird ir, te lif v e te rk ip te n m ü ­

n e z z e h tir. B ö y le o lm a k la b irlik te b ü y ü k tü r ' d e m e k n e d e n câ ­
iz o lm a sın ? Ç ü n k ü b ü y ü ğ ü n b ö lü n ü r o lm a s ı a n ca k g ö rü n en
ş e y le rd e olan b ir d u ru m d u r. G âib o la n d a da b u d u ru m u n g e­
r e k li o ld u ğ u n u n ey e d a y a n a ra k s ö y lü y o rs u n u z ? B ilin e n o d u r
k i a ra la rın d a b irle ş tiric i b ir y ö n b u lu n m a d ık ç a ğ â ib o la n ı şâ-
h it o la n a k ıy a s e tm e k b â tıld ır.

H e m n e d e n k ü ç ü k lü k v e h a k irliğ i g e re k tirs e d a h i A lla h

T e â lâ 'n ın b ö lü n m e z o lm a sı c â iz o lm a sın ? Ç ü n k ü k en d isin e
h iç işaret e d ile m e y e n v e h issed ilm esi m ü m k ü n o lm a y a n b ir
ş e y a d em h ü k m ü n d e d ir. A d e m h âli ise k ü ç ü lm e h â lin d e n d a ­
ha b e te rd ir. B u n a ra ğ m en b u h â l c â iz is e n iç in d e d iğ im iz h â l
câ iz o lm a sın ?

B ir in c i so ru y a c e v a b e n d e riz k i A lla h T e â lâ b ü y ü k o lu r ­
sa b ö lü n ü r o lm a sı k a ç ın ılm a z d ır v e b u h ü k ü m , g â ib i ş â h id e
k ıy a s la m a k tü rü n d e n d e ğ il, k e s in d e lil so n u c u d u r. Ç ü n k ü
b iz b ö lü n m e y e n b ir n o k ta y a iş a r e t e t tiğ im iz z a m a n y a o n u n
ü s tü n d e b ir ş e y v a rd ır v e y a y o k tu r . E ğ e r o n u n ü s tü n d e b ir
ş e y v a rs a o, işa re t e d ile n n o k ta d a n a y rı b ir ş e y d ir. Ç ü n k ü
e ğ e r b u ik is in in a y n ı ş e y o ld u ğ u n u s ö y le m e k c â iz o ls a , o z a ­
m a n 'B u c ü z ', şu c ü z 'ü n a y n ıs ıd ır ' d e m e k d e c â iz o lu r. B u
d a b iz i k o c a bir d a ğ ın te k b ir ş e y o ld u ğ u n u v e b ö lü n m e z b ir
c ü z 'd e n o lu ştu ğ u n u s ö y le m e y i câiz g ö r m e y e k a d a r g ö tü ­
rü r. B u n u câ iz g ö r m e k is e b e d ih î ş e y le r d e ş ü p h e e tm e k
o lu r.
B u n u n la s â b it o ld u k i te rk ip v e b ö lü n m e y i k a b u l e tm e k
k a çın ılm a z d ır.
70 Allah'ın Aşkmlıgı

E ğ e r işa re t e d ile n n o k ta n ın ü stü n d e b ir şey y o k sa , o n u n

sa ğ ın d a , s o lu n d a v e a ltın d a d a b ir şey m e v cu t d e ğ ils e o z a ­
m a n o, b ö lü n m e y e n b ir n o k ta v e p a rç a la n m a y a n b ir c ü z '
o lu r. B u ise a k ıl sa h ip le rin in ittifa k ıy la b âtıld ır.

B u n u n la sâ b it o ld u ki b u k o n u d a y ü rü tü le n h ü k ü m , gâibi
ş â h id e k ıy as e tm e k d eğ il, n e fiy v e isp at a ra sın d a d ö n e n b ir
ta k sim in so n u cu d u r.

A lla h T e â lâ iç in te rk ip v e te 'lifi k a b u l e d e n H a n b e lile r, bu

K errârn ilerd en d ah a iyi d u ru m d a d ırla r. Ç ü n k ü o n la r h iç o l­
m a z sa A lla h T e â lâ 'n ın c ü z ' v e p a rç a la rd a n m ü re k k e b o ld u ­
ğ u n u k a b u l e tm işle rd ir. K errârn ile r is e ay n ı z a m a n d a A lla h
T e â lâ 'n ın h em p a rm a k la iş a re t e d ile b ile n b ir şey o ld u ğ u n u
h em n ih a y e tsiz o ld u ğ u n u , h e m d e b ö lü n m e k a b u l e tm e y e n
b ir v â h id o ld u ğ u n u s ö y le m iş le rd ir. B u n la rın b u z ıtla r ı b ir le ş ­
tirm eleri a k lın b e d ih î h ü k m ü n e ay k ırıd ır.

B u n ların , h isse d ilm e y e n v e k e n d isin e p a rm a k la işa re t y a ­

p ıla m a y a n b ir ş e y in p a rç a la n m a y a n b ir cü zd en d a h a h a k îr o l­
d u ğ u n u sö y lem e le rin e g elin ce , b u n a c e v a b e n d e d eriz & o n u n
b u h â ld e h a k îr sa y ılm a sı a n ca k m e k â n v e m ik ta rla irtib a tı b u ­
lu n d u ğ u ta k d ird e lâ z ım g elir. Ç ü n k ü a n c a k o z a m a n , o n u m e ­
k â n v e m ik tarla ö lç e re k 'ş u k a d a r k ü çü k tü r' d ern ek m ü m k ü n
o lu r. F a k a t, m e k â n v e m ik ta rd a n m ü n ezzeh o ld u ğ u z a m a n ,
k e n d isiy le d iğ er şey le r a ra sın d a b ir k ıy aslam a y a p m a k v e h a ­
k îr veya k ü çü k o ld u ğ u n u sö y le m e k m ü m k ü n o lm a z v e o n u
b u aşağ ılay ıcı v a sıfla rla sıfa tla n d ırm a k lâ z ım g elm ez.

İk in c i D e lil: A llah T e â lâ b ir m e k â n veya cih e tte o lsa y d ı, o

m e k â n v e c ih e te m u h ta ç o lu rd u . B u m u h â l o ld u ğ u iç in , o n a
y o l a ça n fa ra z îy e d e m u h â ld ir. C ih et v e m e k â n d a o lm a n ın
o n la ra m u h ta ç o lm a y ı g e re k tirm e sin in a ç ık la m a sı is e şö y le ­
d ir: M ek ân v e c ih e t m e v cû t o la n b ir şey d ir. B u n u n d e lille ri ise
şu n la rd ır:
 Allalı Teâlâ'nın C isim Olmaktan ve Bir Mekana Y erleşmekten M iinezuh Olması 71

1 -Ü st m e k â n v e cih et, h a k ik a t v e m a h iy e t itib a rıy la a ltta

o la n d a n a y r ı v e fa rk lıd ır. B u n d a n d o la y ıd ır ki b iz im k a rş ı­
m ız d a o la n la r ş ö y le d erler: 'A lla h T e â lâ 'n ın ü st c ih e tte o lm a ­
s ı v â c ip , d iğ e r cih e tle rd e o lm a sı m ü m te n i'd ir.' H a lb u k i e ğ e r
m e k â n v e cih e tle r h ak ik at v e m a h iy e tle ri itib a rıy la fa rk lı o l­
m a s a la rd ı, A lla h T e â lâ 'n ın ü st cih e tte o lm a sın ın v âcip o ld u ­
ğ u n u , d iğ e r cih e tle rd e o lm a s ın ın m ü m te n i' o ld u ğ u n u s ö y le ­
m e n in b ir an lam ı o lm a z d ı. M e k â n v e c ih e tle rin bu ş e k ild e
fa r k lı o ld u k la rı sâ b it o lu n c a o n la rın m e v cu t şe y le r o lm a la rı
v a c ip tir. Ç ü n k ü m u tla k a d e m in fa r k lı şe y ler o lm a sı m ü m te ­
n i'd ir.

2 - C ih e tle r, k e n d ile rin e y a p ıla n iş a re tle rle fa rk lıd ırla r.

Ç ü n k ü ü st c ih e te alt c ih e tte n fa rk lı b ir ş e k ild e iş a r e t e d ilir.
H a lb u k i m u tla k a d em v e y o k lu ğ u hissi' iş a re tle rle b irb irin d e n
te m y iz e tm e k m ü m te n i'd ir.

3 - C e v h e r bir m e k ân d an b ir m e k â n a g e ç tiğ i z a m a n , g e çile n

v e te rk ed ile n m ek ân lar k e sin lik le b irb irin d en a y rı şey lerd ir.

B u ü ç d e lille sâb it o ld u ki m e k â n v e cih et m e v c u t o la n b ir

şe y d ir. M ek â n v e cih e t d en ile n b u ş e y o n a g ire n v e o n d a y e r­
le ş e n şey d en m ü stağ n id ir. H a lb u k i m ekân v e c ih e te g ire n
şe y , o n a m u h ta ç olu r. Ç ü n k ü a n ca k m e k â n d a h âsıl o la b ile n
b ir şe y in o n u n d ışın d a h âsıl o lm a sı a k le n m u h a ld ir.

B u n u n la sâ b it o ld u ki e ğ e r A lla h T e â lâ b ir m e k â n v e c ih e t­
te o lsa y d ı, v ar o lm a k iç in ğ a y re m u h ta ç o lu rd u . B u is e m u ­
h â ld ir. B u n u n m u h âl o lm a sı ise şu se b ep lerd en d ir:

1- V a r o lm a k iç in b a şk a sın a m u h ta ç o la n şey , b a şk a sı y o k
o ld u ğ u z am an , k e n d isin in d e y o k o lm ası lâzım g elir. B ö y le
o la n b ir ş e y ise, z a tı itib a rıy la m ü m k ü n d ü r. A lla h T e â lâ ise
z a tı itib a rıy la v â c ip o ld u ğ u iç in m ü m k ü n o lm a sı m u h â ld ir.

2 - M e k â n v e c ih e t d e n ile n şe y , cü z v e p a rç a la rd a n m ü re k -
k e b d ir. Ç ü n k ü o n u z ira ' v e k a rışla ö lç m e k , fa z la v e e k s ik o l­
m a k la v a sıfla n d ırm a k m ü m k ü n d ü r. B ö y le o lan b ir ş e y is e
b a şk a sın a m u h taçtır. B a şk a sın a m u h ta ç o lan z atı itib a rıy la
m ü m k ü n d ü r. B u n u n so n u c u ise şu d u r: M e k â n v e cih e t, z atı
72 Al/aı'ı'ın Aşkınlıgı

itib arıy la m ü m k ü n d ü r. H âl b ö y le o lu n ca, şa y e t A lla h T e â lâ

m e k â n v e c ih e te m u h ta ç o lsay d ı, m ü m k ü n o la n b ir ş e y e m u h ­
taç o lu rd u . M ü m k ü n e m u h ta ç o la n ise o m ü m k ü n d e n d a h a
m ü m k ü n d ü r. B u , v â cib in m ü m k ü n o lm a sı d e m e k tir. V a c ib in
m ü m k ü n o lm a sı ise m u h ald ir.

3- E ğ e r A lla h T e â lâ , e z e ld e n b e r i b ir m e k â n v e c ih e tte o l­
say d ı, b u m e k â n v e cih et d e e z e ld e n b eri m e v cu t o lu rd u . B ö y ­
le o lu n ca, A lla h T e â lâ ' d an b aşk a k ad ım d e b u lu n m u ş o lu rd u .
B u is e M ü slü m a n la rın ittifa k ıy la m u h âld ir.

Bu iz a h la rla s â b it o ld u ki e ğ er A llah T e â lâ m e k â n v e cih e t­

te o lsay d ı, z ik re d ile n sak ın calar k a çın ılm a z o lu rd u . B u s e b e p ­
le, A lla h T e â lâ 'n ın m e k â n v e cih ette o lm ası m ü m te n i'd ir.

E ğ e r d e n ils e ki A lla h T e â lâ 'n ın m e k â n v e c ih e tte o lm a sın ın

m a n a sı, O 'n u n â le m d e n m ü b ay in , m ü n fe rid v e m ü te m e y y iz
o lm asıd ır. O 'n u n b u m an ad a m e k â n v e c ih e tte o lm ası k en d i
za tın d an b a şk a bir şe y g ere k tirm e z . H âl b ö y le o lu n ca , siz in ,
'A lla h T e â lâ c ih e tte o lsa y d ı, g ay ra m u h ta ç o lu r d u ' d e m e n iz
y ersiz d ir. B u s ö y le d iğ im iz in d o ğ ru o ld u ğ u n u n d elili d e ş u ­
dur: M ad d ı v a rlık la rın m e k â n v e cih ette o ld u k la rı ta rtışıl­
m azd ır. B u n la rın m e k â n v e c ih e tte o lm a la rın ın m a n a sı da sa ­
d e c e o n la rd a n b a z ıla n n ın d iğ er b a z ıla rın d a n a y rı v e m ü te ­
m e y y iz o lm a sıd ır. M a d d i v a rlık la rın m e k â n v e c ih e tte o lm a ­
la rın ın m a n a sı b u o ld u ğ u n a g ö r e , n ed en ay n ı m a n a A lla h T e ­
â lâ 'n ın m e k â n v e cih e tte o lm ası için d e câiz o lm asın ? M u h â-
lifim iz in id d ia sı b u d u r.

O n u n 'm e k â n v e c ih e t m ev cu t o la n b ir ş e y d e ğ ild ir ' d e m e ­

sin e k a rşı c e v a b ım ız o d u r ki, b u n la rın m e v cu t ş e y le r o ld u ğ u ­
nu isp at ettik . D e lille r b u n u b ö y le isp a t e ttik te n so n ra artık
o n u n ö y le o ld u ğ u n d a şü p h e k alm az. O n u n , 'A lla h T e â lâ 'n ın
b ir m e k â n v e c ih e tte o lm asın d an m ak sat, O 'n u n â le m d e n
m ü b â y in , m ü n fe rid v e m ü tem ey y iz o lm asıd ır' d e m e s in e k a r­
şı d a d e riz k i, b u la fız la rın m a n a la rı açık d eğ ild ir. Ç ü n k ü o n ­
la rd a n b a z e n h a k ik a t v e m a h iy ette a y rı o lm a k m a n a sı k a s te ­
d ilir. A llah T e â lâ 'n ın b u m an ad a â le m d e n a y rı o ld u ğ u n d a
ta rtışm a y o k tu r. A n c a k bu m a n a , m e k â n v e cih e t g e re k tir­
 Allalı Teâlâ'mn Cisim Olmaktan ve B ir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 73

m e z . B u n u n d elili d e ş u d u r k i A lla h T e â lâ 'n ın h a k ik a ti, m e ­

k â n v e c ih e tin h a k ik a tin d e n a y r ı v e fark lıd ır. B u a y r ılık v e
fa rk lılık da m e k â n v e c ih e t itib a rıy la d eğ ild ir. Ç ü n k ü A lla h
T e â lâ 'n ın b ir m e k â n v e c ih e tte n a y rı v e fa rk lı o lu ş u , b a şk a b ir
m e k â n v e c ih e t s e b e b iy le d e ğ ild ir. B u n u n a k si o ls a y d ı, te s e l­
sü l lâ z ım g elird i.

S ö z le rd e n b a z e n d e m e k â n v e cih e tte te m e y y ü z v e b e lir­

g in lik m a n a sı k a ste d ilir. B u m a n a , b ir şey in b u ra d a v ey a ş u ra ­
da o lu p on a işa re t e d ile b ilir o lm asıd ır. M u h â lifim iz in , 'A lla h
T eâ lâ â le m d e n m ü b â y in , m ü n fe rid v e m ü te m e y y iz d ir' d e m e ­
sin d e n m a k sa d ı da b u m a n a d ır. F akat biz, k a t'! d e lille rle a ç ık ­
la d ık ki b u m a n a m e k â n ın m e v cu t b ir ş e y o lm a sın ı, m e k â n d a
o lan ın da o n a m u h ta ç b u lu n m a sın ı g erek tirir.

M u h â lifin , 'c isim le r m e k â n d a h â sıl o lu rla r ' d em e sin e k a r­

şı da sö z ü m ü z şu d u r: B u d u ru m , cisim lerin b aşk a b ir ş e y e
m u h ta ç o ld u ğ u n u g ö ste rir v e cisim le r için b u h âl, m ü m te n i'
d eğ ild ir. H a lb u k i A lla h T e â lâ 'n ın b a şk a b ir ş e y e m u h ta ç o l­
m a sı m ü m te n i'd ir. A ra d a b u a çık fark v ard ır. B a şa rı A l­
la h 'ta n d ır.

Ü ç ü n c ü D e lil: A lla h T e â lâ b ir cih e t v e m e k â n d a o lsa y d ı,

O 'n u n ü ç d u ru m d a n b irin d e o lm a sı lâ z ım g e lird i. Ç ü n k ü ya
b ü tü n y ö n le rd e n sın ırsız o lu rd u ya b azı y ö n le rd e n sın ırsız
o lu rd u ya da b ü tü n y ö n le rd e n sın ırlı o lu rd u . H a lb u k i b u d u ­
ru m la rın ü çü d e b â tıld ır. B u seb ep le, A llah T e â lâ 'ru n b ir m e ­
k â n v ey a cih e tte o ld u ğ u n u sö y lem ek b âtıld ır.

B irin ci d u ru m u n b â tıl o ld u ğ u n u n d elille ri şu n la rd ır:

1- N ih a y e ti o lm a y a n b ir m e sa fe v e u z a k lığ ın b u lu n m a sı
m u h âld ir. B u n u n d elili, b ö y le b ir m e s a fe v e u z a k lığ ın fa rz e-
d ilm esin in m u h â le y o l a çm a sıd ır. B u se b e p le o n u n da m u h â l
o lm a sı lâzım d ır.
74 Allah'ın Aşkınlığı

B u n u n m u h â le y o l a çtığ ın ın d e lili şu d u r: F a rz o d e lim ki

n ih a y e tsiz b ir m e s a fe v e u z a k lık v a rd ır; o n u n p a r a le lin d e d e
n ih a y e tli d iğ e r b ir m e sa fe m e v c u ttu r. O n d a n so n ra , n ih a y e t-
li m e sa fe , p a ra lel g itm e k te n ç ık ıp n ih a y e tsiz o la n m e sa fe n in
ü s tü n e b in d i. B u o la y , n ih a y e tsiz o la n h a tta b ir n o k ta h â s ıl
o lm a s ın ı g e re k tirir. B u n o k ta ilk b u lu ş m a n o k ta s ıd ır. Ç ü n k ü
n ih a y e tli h at, ö n c e n ih a y e tsiz h attın ü z e r in d e d e ğ ild i; d a h a
so n ra ü s tü n e g eld i. O n u n iç in b u lu ş m a n ın b ir n o k ta d a n b a ş ­
la m a sı lâ z ım d ır. F a k a t b irin c i h a ttın n ih a y e ts iz o lm a s ı bu
n o k ta n ın o lu ş m a s ın ı e n g e lle r. Ç ü n k ü ü s tte k i n o k ta a ltta k i
n o k ta d a n ö n c e h â sıl o lu r. H a lb u k i h at n ih a y e ts iz o ld u ğ u
ta k d ird e , o n d a k i h e r n o k ta d a n ö n c e b a şk a b ir n o k ta v ard ır.
B u da ilk se fe r b e lli b ir n o k tad a b u lu ş m a n ın h a sıl o lm a sın ı
m e n ' e d e r.

B u n u n la sâ b it o ld u ki ik i m e sa fe n in ü st ü s te g e lm ele ri o la ­
y ı, n ih a y e tsiz o la n m e sa fe d e b u lu şm a n o k ta sın ın h em hâsıl
o lm a sın ı, h e m d e hâsıl o lm am asın ı g e re k tirir. B u çe lişk i v e
m u h al, b irin c i m e sa fe n in n ih a y etsiz sa y ılm a s ın d a n ileri gelir.
B u se b e p le , b u d u ru m da m u h ald ir.

B u n u n la sâ b it o ld u ki n ih a y etsiz b ir m e s a fe v e u za k lığ ın
v a rlığ ı m u h â ld ir.

2- N ih a y e tsiz m e sa fe n in v a rlığ ı m u h â l o lm a z s a , â le m in n i­
h a y e tli o ld u ğ u n u d elille n d irm e k m ü m k ü n o lm a z . B u ise ic-
m â ile b â tıld ır.

3 - A lla h T e â lâ , b ü tü n y ö n le rd e n n ih a y e ts iz o lsa , c ih e t v e
m e k â n la rd a n h içb ir ş e y in O 'n u n z a tın ın d ışın d a o lm a m sı lâ ­
z ım g elir. B u d u ru m d a da â le m , iç in d e k i k a z u râ t v e n e ca se t­
le rle b irlik te O 'n u n (A lla h 'ın ) zatın ın c ü z le riy le k arışır. H al­
b u k i h iç b ir akıl sa h ib i b u n u sö y lem e z.

A lla h T e â lâ 'n ın b a z ı y ö n le rd e n ih a y e tsiz , b a z ı y ö n le rd e ise

n ih a y e tli o lm a sın ın b â tıl o lm ası da şu se b e p le rd e n d ir:

1- Y u k a r ıd a , n ih a y e ts iz b ir m e s a fe n in b u lu n m a s ın ın
m ü m te n i' o ld u ğ u n a d a ir z ik re ttiğ im iz d elil b u ra d a da g eçe r-
lid ir. Ç ü n k ü , n ih a y e tsiz lik te k i sak ın ca, o n u n b ü tü n y ö n le r­
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 75

d e n o lm a sı h â lin d e o ld u ğ u g ib i b a z ı y ö n le rd e n o lm a s ı h â lin ­
d e d e v â rittir.

2- N ih a y e tsiz farz e d ile n y ö n le n ih a y e tli fa rz ed ile n y ö n ya

h a k ik a t v e m a h iy e tte eşit o lu rla r ya da o lm a z la r. B u n la rın e şit
o lm a la rı, h e r b ir i iç in g e ç e r li o la n h ü k m ü n d iğ e r i iç in d e g e ­
çe rli o lm a sın ı g e re k tirir. B u da m ü te n â h i o la n y ö n ü n g a y r-i
m ü te n â h i, g a y r-i m ü te n a h i o lan y ö n ü n d e m ü te n â h i o lm a sın ı
g e re k tirir. B u da A lla h T e â lâ 'n ın zatın d a fa sl (a y ırm a k ), v a sl
(b itiş tirm e k ), z iy a d e lik v e n o k sa n lığ ın câ iz o lm a s ın ı g e r e k ti­
rir. B u ise m u h â ld ir.

B u n la rın ( g a y r-i m ü te n â n i v e m ü te n â h i y ö n le rin ) h a k ik a t

v e m a h iy e tte b ir b ir in e m u h â lif o lm a la rı d a b ir k a ç y ö n d e n
m u h â ld ir:
1-B u d u ru m , A lla h T e â lâ 'n ın z a tın ın m ü r e k k e b o lm a sın ı
g e re k tirir. B u ise a ç ık la d ığ ım ız g ib i b â tıld ır.

2 -D a h a ö n ce h e p s in i a çık la d ığ ım ız g ib i, m ü te h a y y ız la fz ı­
n ın b ir m e k â n d a o la n v e c ih e tle rd e u z a n a n ş e y d e n b a şk a m a ­
n ası y o k tu r; m ik ta rın sıfa t o lm a sı m ü m te n i' o ld u ğ u iç in o n u n
zat o lm a sı v â c ip tir; b u se b ep le, b ü tü n m ü te h a y y ız la r e ş ittir ­
ler. H â l b ö y le o lu n c a , b ir ş e y in b ir y ö n ü n ü n d iğ e r b ir y ö n ü n e
m u h a lif o ld u ğ u n u s ö y le m e k m ü m te n i'd ir.

A lla h T e â lâ 'n ın b ü tü n y ö n le rd e n m ü te n â h i o lm a s ın ın b â ­
tıl oluş seb ep leri d e şö y le d ir:
1 -B ü tü n y ö n le rd e n m ü ten â h i o la n b ir şe y in h a k ik a ti z iy a ­
d e lik v e ek sik lik k a b u l ed er. B ö y le o lan bir ş e y a ç ık la d ığ ım ız
g ib i, m u h d e s o lu r.

2 -A lla h T e â lâ b ü tü n y ö n le rd e n m ü te n â h i o ls a y d ı, O 'n u n
ü s tü n d e b o ş m e k â n la r v e h â li c ih e tle r fa rz e d ile b ilird i. B u
d u ru m d a A lla h T e â lâ b ü tü n v a rlık la rın ü s tü n d e o lm a z d ı.
Ç ü n k ü b u m e k â n v e cih e tle r O 'n d a n ü s tü n o lu r la r d ı. H e m
so n ra , A lla h T e â lâ , b o ş o la n m e k â n v e c ih e tle r d e c is im y a ­
ra tm a y a m u k te d ird ir. B u d u ru m a g ö re e ğ er b o ş b ir m e k â n
v ey a c ih e tin v a rlığ ı fa rz e d ils e , A lla h T e â lâ b u n la rd a c is im
y a r a tm a y a k a d ir o lu r. B u cisim leri y a ra tın c a d a o n la r k e n d i
?6 Allah'ın Aşkmlıgı

z a tın d a n d ah a y u k a rıd a o lu rla r. B u ise m u h a lifim iz e g ö r e d e

m u h a ld ir.

B ö y le c e s a b it o ld u k i, e ğ e r A lla h T e â lâ b ir cih ette o ls a , d u ­

ru m b u ü ç ih tim a ld en b ir in d e n h â li o lm a z v e b u ih tim a lle rin
ü çü d e b âtıld ır. H âl b ö y le o lu n ca , A lla h T e â lâ 'n ın m e k â n v e
c ih e tte o ld u ğ u n u sö y le m e k m u h â ld ir.

E ğ e r d e n ils e ki siz A lla h T e â lâ 'n ın k en d i z atı itib a rıy la

g a y r-i m ü te n a h i o ld u ğ u n u s ö y le m iy o r m u su n u z ? B u n u s ö y ­
le d iğ in iz e g ö re , b u rad a bizi ilzâm e tm e k iç in z ik re ttiğ in iz d e ­
liller sizi d e ilzâm ed er.

B iz d e d eriz ki, g a y r-i m ü te n â h i d e n ile n şe y iki çe şittir.

B u n la rd a n b irin c is i, b ir m e k â n v e c ih e te ih tisa sı v e b a ğ lılığ ı
o lm a y a n d ır. B ö y le o la n ın b ir ta r a f, n ih a y e t v e sın ırın ın b u ­
lu n m a sı m ü m te n i'd ir. İk in c isi ise, cih et v e m e k â n a ih tis a s v e
b a ğ lılığ ı b u lu n a n v e fa k a t b u n u n la b ir lik te z atı iç in n ih a y e t
v e sın ır b u lu n m a y a n d ır. B iz , "A lla h T e â lâ 'n ın zatı itib a rıy la
n ih â y e ti y o k tu r.” d ed iğ im iz z a m a n , b u n la rd a n b irin c isin i
k a s te d iy o ru z . E ğ e r siz in d e m a k sa d ın ız b u ise, a ra m ız d a ih ­
tilâ f y o k tu r. F ak at e ğ e r sizin m a k sa d ın ız ik in cisi ise, b u n u n
n a k z ı için z ik re ttiğ im iz d elille r siz e y ö n e lm iş olu r. B u d e lil­
ler b iz e y ö n e lm e z . Ç ü n k ü b iz , g a y r-i m ü te n a h id e n siz in k a s-
d e ttiğ in iz m a n a y ı k a ste tm iy o ru z . A ra m ız d a a çık b ir fa rk
v a rd ır.

A lla h d a h a iyi b ilir.

D ö r d ü n c ü D e lil: A lla h T e â lâ b ir c ih e t v e m ek â n d a o ls a y ­
dı, b u rad a ya v ü c u b şe k lin d e ya da v ü cu b d ışı o lu rd u . B u iki
şık da b â tıld ır. O n u n için A llah T e â lâ 'n ın b ir cih et v ey a m e ­
k â n d a o ld u ğ u n u sö y le m e k b â tıl, b u n u n o lm a sı is e m u h â ld ir.

A lla h T e â lâ 'n ın v ü cu b ş e k lin d e m e k â n v e cih ette o lm a sı

ş u s e b e p le rd e n d o lay ı m ü m te n i'd ir:
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir MekSna Yerleşmekten Münezzeh Olması 77

1 - A lla h T e â lâ bir m e k â n v e c ih e tte o ls a y d ı, m e k â n d a o l­

m a k v e c ih e tte u z a n m a k h u s u su n d a d iğ e r c is im le r e m ü sav i
o lu rd u . B u h u su sta m ü sâ v â t (e şitlik ) s â b it o lu n c a , A lla h T e-
âlâ 'ru n cisim o ld u ğ u n u n n efy i ile ilg ili d e lille rin b irin c isin d e
b e lirttiğ im iz g ib i, z a tın ta m a m ın d a m ü s â v â t s â b it o lu rd u .
M u tla k m ü s â v â t sâ b it o lu n ca da m ü s a v ile rd e n b irisi için d o ğ ­
ru o la n h e r h a n g i b ir h ü k ın ü n , d iğ er ın ü sa v i iç in d e d o ğ ru o l­
m a sı v â cip o lu r. H âl b ö y le o lu n c a , d iğ er z a tla r için m e k â n d a
o lm a k v â cip o lm a d ığ ı g ib i, A lla h T e â lâ 'n ın zatı için d e b u n u n
v â c ip o lm a m a sı v â cip o lu r. A ra n a n s o n u ç da b u d u r.

2 - A lla h T e â lâ 'n ın b ir cih e tte b u lu n m a s ı v â c ip o lu p d iğ er

c ih e tle rd e b u ın ü ın te n i' o lsa y d ı, o z a m a n b u cih e t, ın a h iy e t
itib a rıy la d iğ e r cih e tle rd e n fa rk lı o lu rd u . O za m a n da cih e tle r
M e v c u t şe y le r o lu rd u . B u d u ru m d a , A lla h T e â lâ 'n ın e z e l ve
eb e d d e b ir cih ette o lm a sı v â c ip o lsa , O 'n u n la b irlik te b ir k a ­
d ım d aha b u lu n m u ş olu r. B u ise m u h â ld ir.

3- B elli b ir cih ete ih tisas v e b a ğ lılığ ı b u lu n a n b ir şe y iç in , bu

ih tisa s ve b a ğ lılığ ın ın v âcip o ld u ğ u n u sö y le m e k câ iz o ls a , bazı
cisim le rin v ü cu b y o lu y la çık m a la rın ın m ü m te n i' o lm a sı k ay-
d ıy la m ek ân d a b u lu n d u k la rın ı id d iâ e tm e k câiz olur. B u câiz
olsa, o zam an da h ü d u s d elilleri b u cisim ler iç in g eçerli o lm az.

B ö y le c e sâ b it o ld u k i, b u n u s ö y le y e n le rin b ü tü n cisim le rin

h â d is o ld u ğ u n u sö y lem e le ri m ü m k ü n o lm a z ; b u n la rın b a z ı
cisim leri k a d im g ö rm e le ri lâzım g elir.

4- B iz z a ru re tle b iliriz k i cih e tle rin h e p si (m a h iy e t itib a rıy ­

la) m ü sâ v id irle r. Ç ü n k ü h ep si de b o şlu k tu rla r. B u n lar m ü sâ -
vi o lu n ca da bir o lm u ş o lu rlar. B u h âl, A llah T e â lâ 'n ın ö z e l­
lik le v e m u a y y e n o lm a k k a y d ıy la bazı c ih e tle rd e b u lu n m a s ı­
n ın v â c ip o ld u ğ u n u sö y le m e y e m â n id ir.

E ğ e r d e n ils e k i A lla h T e â lâ 'n ın ü st c ih e tte o ld u ğ u n u sö y ­

le m ek n iy e câiz o lm a sın ?

Biz d eriz ki b u ik i seb ep le b â tıld ır:

1- A le m in y a ra tılm a sın d a n ö n ce sa d e c e a d e m v e y o k lu k
v ard ı. B u se b ep le, o z a m a n ü st v e alt y o k tu . B u n la r o lm a y ın ­
78 Attalı'm Aşkınlığı

ca da, ü st cih ette o lm a n ın ev lâ o ld u ğ u n u sö y lem e k m ü m k ü n

d eğ ild ir.

2- E ğ e r ü st c ih e t, z a tî b ir d e ğ e rle alt c ih e tte n m ü te m e y y iz

o lsay d ı, cih e tle r m e v cu t v e b ö lü n m e y e elv e rişli ş e y le r o lu r­
lardı. Bu is e cism in m e k â n d a n ö n ce o lm a sın ı g e re k tirird i.
Ç ü n k ü b u d u ru m d a m e k â n la r da c is im o lu rla rd ı.

3- C ih etler, a k ıl a ç ıs ın d a n m ü sâv i o ld u k la rı h â ld e , A lla h

T e â lâ 'n ın v ü c u p şe k lin d e b a z ı cih etle re ih tis a s ı câ iz o lsa y d ı,
b a z ı m u a y y en o la y la rın d a, ak ıl a çısın d a n m ü s â v i o lm a la rın a
ra ğ m en , v ü c u b şe k lin d e b a z ı v a k itle re ih tisa s ın ın da câ iz o l­
m a sı lâzım g elird i. B u ta k d ird e , b u n la rın Y a r a tıc ı'd a n m ü s­
tağ n i o lm a la rı lâ z ım g e lird i v e k ad îm o lm a y a n şe y le rin v ü ­
cu b şe k lin d e b azı v a k itle re ih tisa sı câiz o lu rd u . B u n la r o lu n ­
ca da, y a ra tıcın ın v a rlığ ın ı v e O 'n u n v ü c u b v e k ıd e m in i is p a t
etm en in y o lu tık a n ırd ı.

4- A lla h T e â lâ , ç ık m a s ı m ü m k ü n o lm a y a c a k ş e k ild e b elli

b ir m e k â n v e c ih e tte o lsa y d ı, h arek et e tm e im k â n ı o lm a y a n
felçli v e h a re k e tte n m e n ' ed ilm iş eli k o lu b a ğ lı b iri g ibi o lu r­
du. B u hâl ise k u s u rd u r v e A llah T e â lâ için m u h â ld ir.

A llah T e â lâ 'n ın ce v â z şe k lin d e m e k â n v e c ih e tte o lm a s ı da

m u h ald ir. Ç ü n k ü , b u o lsa y d ı, a n ca k b ir fâ ilin fiili v e b ir m u -
re ccih in tercihi ile o lu rd u . B öyle olu nca da, fâil b u o la y d a n
(A llah T e â lâ 'n ın b ir c ih e tte o lm a sın d a n ) ö n ce o lu rd u . O z a ­
m a n d a, A lla h T e â lâ 'n ın b ir cih e tte o lm a sı e z e li b ir o la y o l­
m azd ı. A llah T e â lâ , e z e ld e m e k â n v e cih e tte n b e r i v e m ü n e z ­
z eh ik e n daha so n ra b ir m e k â n v e cih ete ih tis a s k a z a n m a sı
m ü m te n i'd ir. A k si ta k d ird e , O 'n u n (A llah T e â lâ 'n ın ) zatın d a
d e ğ işik lik v e in k ıla p o lm a sı lâzım g elir. B u ise m u h â ld ir.

B aşarı A lla h 'ta n d ır.

B e ş i n c i D e lil: Y e r y u v a rla k tır. O b ö y le o ld u ğ u iç in , A llah

T e â lâ 'n ın b ir c ih e tte o lm a sı m ü m te n i'd ir. Y e rin y u v a rla k o l-
 Allah Tt'ilâ'nm Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerilmekten M iim ^th Olması 79

d u ğ u n u n d elili şu d u r: A y tu tu ld u ğ u z a m a n , b u n u n v a k tin i
e n d o ğ u d a k ile re s o ra rs a k , b u n la r, 'o la y , g e c e n in b a ş ın d a o l­
d u ' d erle r. E n b a tıd a k ile re s o ra rs a k , o n la r d a, 'g e c e n in s o n u n ­
d a o ld u ' d e rle r. B u n la rın fa r k lı c e v a p la rın d a n a n lıy o ru z k i,
u z a k d o ğ u d a g e c e n in b a şı u z a k b a tıd a g e c e n in s o n u d u r. B u
fa rk lılık , y e rin y u v a rla k o lm a s ın ı g e re k tirir.

Y e r y u v a rla k o lu n c a , A lla h T e â lâ için c ih e tin m ü m te n i' o l­

m a s ın ın lü zu m u ise şu se b e p te n d ir: Y er k ü re o lu n ca , d o ğ u
b ö lg e s in in sâ k in le ri iç in ü st o la n cih et, b a tı b ö lg e s i s â k in le ri
iç in a lttır. B u n la r için ü st o la n c ih e t d e ö n ce k ile r için a lttır.
H â l b ö y le o lu n ca , e ğ e r A lla h T e â lâ 'n ın b ir cih ete ih tis a s ı (b ir
c ih e te h a s k ılın sa y d ı) b u lu n s a y d ı, k en d isi o c ih e tte k ile r iç in
ü s tte , d iğ e r c ih e tte k ile r iç in d e a ltta o lu rd u . B u ise, b iz im le
m u h â lifle rim iz in ittifa k ıy la b a tıld ır. B u n u n la s â b it o ld u ki A l­
lah T e â lâ 'n ın b ir c ih e te ih tisa sı m ü m te n i'd ir.

A ltın c ı D e lil: A lla h T e â lâ 'n ın b ir c ih e te ih tisa sı b u lu n s a y ­

d ı, k e n d isi m ü te h a y y ız la ra (m e k â n ve cih e tte o la n la ra ) m ü s â -
v i o lu rd u . A lla h 'ın d iğ er v a rlık la ra m ü sa v i o lm a sı m u h â ld ir.
Ö y le y se , o n u n bir c ih c te ih tiy a ç d u y m a sı da m u h â ld ir. B u
m ü lâ z e m e t'in (ö n c e k in in so n ra k in i g e re k tirm e sin in ) a ç ık la ­
m a sı ise şö y led ir: E ğ e r A lla h T e â lâ 'n ın b ir cih ete ih tisa sı b u ­
lu n s a y d ı, O başk a b ir ş e y in ay n ı cih ette b u lu n m a sın ı e n g e l­
lerd i. Ç ü n k ü b u n u n m an ası ve g e re ğ i b u d u r. E ğ e r b ö y le o l­
sa y d ı o z a m a n m ü te h a y y ız o lu rd u . D ah a ö n ce k i b ö lü m d e
a çık la d ığ ım ız g ib i, b ü tü n m ü te h a y y ız la r m a h iy etin b ü tü n ü y ­
le b irb irin in b en z e rid irle r. B u se b e p le , A llah Teâlâ m ü te h a y ­
y ız o lsay d ı, d iğ er m ü te h a y y ız la rın bir b e n z e ri o lu rd u . B u n u n
m u h âl o lm a sı ise şu se b e p te n d ir: B irb irin in b en z e ri o la n la rın
b ü tü n lâzım lard a ( h ü k ü m le rd e ) m ü sâv i o lm a la rı v â cip tir.
H â l b ö y le o lu n c a , h e p sin in y a k ad im , ya da h a d is o lm a la rı lâ­
zım g elir. H a lb u k i A lla h T e â lâ 'n ın h âd is olır.ası m u h â ld ir.
8o Allah'm Aşkmlığı

E ğ e r d en ilse ki, b ir ş e y in b ir m e k â n v e c ih e tte o lm a sı v e b ir

b a şk a sın ın a y n ı y e rd e o lm a sın a m â n i o lu ştu rm a sı z a tın h ü ­
k ü m le rin d e n b ir h ü k ü m d ü r. H ü k ü m v e lâ z ım la rd a m ü sâ v i
o lm a k is e m a h iy e tte m ü sa v i o lm a y ı g e re k tirm e z .

B u n u n ce v a b ı iki y ö n lü d ü r:
1- M ü te h a y y ız ın ü ç h ü k m ü v ard ır. B u n lar; b ir m ek â n d a
o lm ak v e o ray ı işg â l e tm e k , b ir b a şk a sın ın a y n ı y e rd e o lm a sı­
na m â n i o lu ştu rm a k , k e n d isin e b ir ş e y ek le n d iğ i z a m a n h a­
cim v e m ik ta rın ın b ü y ü m e sid ir. H iç şü p h e y o k tu r k i, b ir m e ­
k ân v e c ih e te g ire n h e r şey d e b u ü ç h u su s h â s ıl o lu r. A n ca k
b u h u s u sla rla v a sıflı o la n şe y le rd e m ü şte re k o la n te m e l k a v ­
ram h acim v e m ik ta rd ır. B u h u su s, b ü tü n h acim taşıy an lard a
m ü ş te re k o la n y ön d ü r. Biz d ah a e v v e l d elille riy le b irlik te ,
m ü şte re k o la n y ö n ü n sıfa t o lm a sın ın m ü m te n i' o ld u ğ u n u ,
b u n u n zat o lm ası lâzım g e ld iğ in i a çık la d ık . H âl b ö y le o lu n ca,
m ü te h a y y ız la r z a tla rı itib a rıy la b irb irin in b en z e rid irle r. A ra ­
la rın d a k i ih tilâ f ise a n c a k sıfa tla rd a d ır. B u n u n la sâ b it o ld u ki
iş in a slı, so ru d a sö y le d iğ in iz in a k sin e d ir.

2 - S ö y le d iğ in iz şe y d o ğ ru o lsa , o z a m a n ce v h e rle rin b irb i­

rin in m isli v e b e n z e ri o ld u k la rın ı kat'i' b ir d ille sö y lem e n iz
m ü m k ü n o lm az. Ç ü n k ü o zam an şö y le d e n ile b ilir: C ev h erler,
m e k â n d a o lm ak h u su su n d a m ü şte re k iseler d e b u h u su s b ir
h ü k ü m d ü r. H ü k ü m d e m ü şte re k o lm a k , m a h iy e tte m ü şte rek
o lm a y ı g e re k tirm e z . C ev h erlerin b irb irin in b e n z e ri o ld u k la rı
sü b u t b u lm a y ın c a da ç ık m a la rı m ü m te n i' o la ca k şe k ild e ve
v ü cu b ta rik ıy la b a z ı cih etle re ih tisa sı b u lu n a n b a z ı ce v h erle­
rin var o lm a sı a k ıld a n u z a k o lm az. B u ta k d ird e d e cisim lerin
h â d is o ld u k la rın ın d elili b u ce v h e rle rd e g e çm e z .

A lla h d a h a iy i bilir.

Y e d in c i D e lil: A lla h T e â lâ 'n ın b ir m e k â n v e c ih e te ih tis a ­

sı b u lu n s a y d ı, k en d isi büy-'.k o lu rd u . Ç ü n k ü , a k ıl sa h ip le rin ­
d e n h iç k im se , A llah T e â lâ 'n ın b ir c ih e tte o ld u ğ u n u v e b u -
 Allah Teıilti'nııı Cisim Olmaktan ve B ir Mekâna Yı'Tieşmekten Münezzeh Olması S ı

n u n la b irlik te k ü ç ü k lü k te b ö lü n m e y e n b ir p a rç a v ey a p a rç a ­
la n m a y a n b ir c ü z ' g ib i o ld u ğ u n u sö y le m e z . A k s in e , O 'n u n
b ir cih e tte o ld u ğ u n u sö y le y e n le r, O 'n u n z a tı itib a r ıy la b ü y ü k
o ld u ğ u n u s ö y le r le r . D u ru m b ö y le o lu n c a d iy o ru z k i, A lla h
T e â lâ n ın a rş ın sa ğ ta r a fın a d ü şe n , y a n ı ya a rş ın s o l ta ra fın a
d ü şe n y a n ın ın a y n ısı v ey a b a şk a sıd ır. B u n la rd a n b irin c i şık
b â tıld ır. Ç ü n k ü b u ak la u y g u n o lsa , a rşın sa ğ ta ra fın ın o n u n
so l ta r a fın ın a y n ıs ı o ld u ğ u n u v e a rşın , b ü y ü k lü ğ ü n e ra ğ m en
tek o la n ce v h e r v e p a rç a la n m a y a n cü z g ib i o ld u ğ u n u sö y le ­
m ek n iy e ak la u y g u n o lm a sın ? H a lb u k i, h iç b ir a k ıllı b u n u
sö y lem e z . ik in c i şık da b â tıld ır. Ç ü n k ü b u ta k d ird e , A lla h T e ­
â lâ 'n ın z a tı c ü z le rd e n m ü re k k e b o lu r. B ö y le o lu n ca da bu
cü z ler ya m a h iy e t itib a rıy la b irb irin e b e n z e rle r ya da b e n z e ­
m ezler. B irin ci şık b â tıld ır. Ç ü n k ü b u ta k d ird e , b irb irin e b e n ­
z e y e n c ü z le rd e n b a z ıla rı b ir a ra d a , b azıları da b irb irin d e n
u z a k ta o lm u ş o lu rla r. B irb irin in m isli o lan ik i ş e y d e n b irisi
iç in sa h ih o la n h ü k ü m le r d iğ e ri için d e sa h ih tir. B u d u ru m a
g ö re , b ir arad a o la n cü z le rin b irb irin d e n u z a k la ş m a la rı v e
u z a k o la n la rın d a b ir a ra y a g e lm e le rin in sa h ih o lm a s ı lâzım
g elir. B u ise, A lla h T e â lâ 'n ın z a tın d a to p la n m a v e d a ğ ılm a n ın
câ iz o lm a sın ı g e re k tirir. H alb u k i b u m u h â ld ir.

ik in c i şık , y a n i cü z le rin m a h iy e tte b irb irin d e n fa rk lı o lm a ­

ları d u ru m u için d e şu n u sö y lü y o ru z : M a h iy e tte fa rk lı o la n
c ü z le rd e n m ü re k k e b o lan b ir d s ın in so n ta h lilin in , h e r b irin in
te rk ip siz (basit) o la n cü z le re v a rm a sı k a ç ın ılm a z d ır. Ç ü n k ü
terk ip , b asit o la n b irle rin (e le m e n tle rin ) to p la n m a sın d a n ib a ­
rettir. B ö y le b asit e le m e n tle r b u lu n m azsa, o n la rın to p la n m a sı
d iy e b ir o la y d ü şü n ü lem e z . B u sâb it o lu n ca d iy o ru z ki b u b a ­
sit cü z le rd e n h e r b irin in sa ğ ta ra fıy la b ir ş e y e , s o l ta ra fıy la
b a şk a b ir şe y e te m a s e tm e le ri v e fak at bu n a ra ğ m e n sa ğ ın ın
so lu g ib i o lm ası g ere k ir. Ç ü n k ü b ö y le o lm a z sa , k en d isi k en d i
iç in d e d e m ü re k k e b o lu r. H a lb u k i o n u n m ü re k k e b o lm a d ığ ı­
nı farz e tm işiz . B u s e b e p le b ö y le o lm a z sa h u lf v e çe lişk i h âsıl
o lu r. S a ğ ın ın so lu g ib i o ld u ğ u sâb it o lu n ca da b iliriz k i, b irb i­
rin in m isli o la n şe y le r, b ü tü n lâ z ım la rd a (h ü k ü m le rd e ) o rta k ­
tırlar. O h â ld e , sa ğ ın ın d o k u n d u ğ u şe y e s o lu n u n da d o k u n a ­
82 Allah'ın Aşkmlığt

b ilm e si v e b u n u a k sin in d e sah ih o lm a sı lâzım g e lir. B u sâ h ih

o lu n c a o cü z le r iç in d a ğ ılm a v e ç ö z ü lm e sa h ih o lu r; b u da
to p la n m a v e d a ğ ılm a n ın A lla h T e â lâ 'n ın z a tı iç in câ iz o lm a sı
d e m e k o lu r. B u ise m u h a ld ir.

B u n u n la sâ b it o ld u k i, A lla h T e â lâ 'n ın b ir cih e tte o ld u ğ u ­

nu sö y lem e k b u m u h â lle re y o l açar. O n u n için b u d u ru m u n
k en d isi m u hâld ir.

B aşarı A lla h 'ta n d ır.

S e k iz in c i D e lil: A lla h T e â lâ 'n ın â le m d e n ü s tü n lü ğ ü (y u ­

k arıd a o lu şu ) cih et itib a rıy la o lsa y d ı, b u ü stü n lü k A lla h T e â lâ
iç in d e ğ il, cih et iç in o lu rd u . Ç ü n k ü A llah T e â lâ 'n ın â le m in s a ­
ğ ın d a veya so lu n d a farz e d ilm e s i h â lin d e, â le m d e n ü stü n o l­
m a k la v a sıfla n d ırılm a z . H a lb u k i ü st taraftak i cih eti ü s tü n o l­
m a k v asfın d an tecrit e tm e k m ü m k ü n d eğ ild ir. B u n u n la sâbit
old u ki söz k o n u su cih et, k en d i zatı itib arıy la â le m d en ü s tü n ­
dür. B u n u n la da sâb it o ld u ki, b u cih e tte o lan b ir şey , k en d i
zatı itib arıy la d eğ il, y u k a rıd a o lan b ir c ih e tte b u lu n m a k s e b e ­
b iyle ü stü n d ü r. H âl b ö y le o lu n ca da, A lla h T e â lâ 'n ın k en d i
za tıy la e k sik v e cih e tle ta m a m la n m a y a ça lış ır b ir d u ru m d a
o lm a sı lâzım g elir. B u is e m u h â ld ir. B ö y le c e sâ b it o ld u l ı , A l­
la h T e â lâ 'n ın â le m d e n ü stü n lü ğ ü n ü n cih et itib a rıy la o lm a sı
m ü m te n i'd ir. A ra n a n so n u ç da b u d u r.
 Allah Tt'tllâ'nm Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Ytrleşıneklen Münezzh Olması 83

BEŞİNCİ KISIM
ALLAH TEÂLÂ'NIN B IR MEKÂN VE C İH ETTE
BULU N D U Û U N A D A IR ORTAYA ATILAN AKLÎ
ŞÜPHE LE RİN AÇIKLANM ASI H A K K IN D A D IR

B ir in c i Ş ü p h e : A lla h T e â lâ iç in cih e ti k a b u l ed e n le r d e rle r

ki: A le m m e v c û t, A lla h T e â lâ da m e v cû ttu r. İki m e v c û t sö z -
k o n u su o lu n ca b u n la rın ya iç içe o lm a la rı, ya d a a ltı c ih e tte n
b iris iy le b irb irin d e n a y rı o lm a la rı k a çın ılm a z d ır. A lla h T e â lâ
â le m le iç içe o lm a d ığ ın a g ö re O 'n u n b ir cih e tle â le m d e n a y rı
o lm a sı v â cip tir. B u sâ b it o lu n ca , O 'n u n ü st c ih e tte o lm a sı da
v â c ip o lu r.
B u k im s e le r b u sö z ü s ö y le rk e n o n la rd a n k im ile r i b u n u be-
d ih ı sa y a r. K ita b ın b a şın d a b u h u su sta k o n u şm a m ız g eçti. K i­
m ile ri d e b u n u d e lille n d irm e y e ça lışırla r. İb n H e y se m , İb n
F u re k ile y a p tığ ı ta rtışm a d a b u y o lu s e ç tiğ in i sö y le m iştir. B e n
b u şü p h e y le ilg ili b ilg ile rin ö z e tin i sa h ih b ir te rtip v e ş ü p h e ­
y i e n g ü z el b ir şek ild e ifâ d e e d e n b ir ü slu p la z ik re d e ce ğ im .
D e n ile n şu d u r: Ş â h itte ik i m e v c u t b u lu n u n ca , b u n la rd a n
b irin in y a d iğ e rin in iç in d e v e y a b ir c ih e tle o n u n d ışın d a o l­
m a sı k a çın ılm a z d ır. B u d u r u m u n s e b e b i ise ya o n la rın ce v h e r
o lm a la rı, ya araz o lm aları v ey a b u ik isi arasın d a m ü şte rek
o lan y ap ıd a o lm a la rıd ır. B u m ü şte re k yap ı ise ya h ü d u stu r
v e y a v ü cu ttu r: V ü cu t d ışın d ak i d iğ e r s e b e p le r b â tıld ır. O n u n
için b u d u ru m u n s e b e p v e ille tin in v ü c u t o lm a sı (v a r o lm a sı)
v â cip tir. H â l b ö y le o lu n c a m a d e m ki A lla h T e â lâ m e v cu ttu r,
ö y le y se O 'n u n â le m in için d e v ey a b ir cih e tle b u n d a n a y rı o l­
d u ğ u n u sö y le m e k v âcip tir.
N e tic e o lan b u sö z , a n ca k z ik re d e ce ğ im iz bazı m u k a d d i­
m e le r in ta k rir e d ilm e siy le ta m a m la n a b ilir. B iz b u m u k a d d i­
m e le r d e z ik re d ilm e si m ü m k ü n o la n h e r şe y i z ik re d e ce ğ iz .
B irin ci M u k a d d im e : " Ş â h it 't e iki m e v cu tta n b iri ya d iğ e ri­
n in için d e v e y a b ir c ih e tle o n u n d ışın d a o lm a sı k a ç ın ılm a z ­
84 Allah'm Aşkmlığı

d ır' sö zü b ir h ü k ü m d ü r. B u h ü k ü m için delil lâ z ım d ır. D elil

şu d u r: B u h ü k ü m , m a d û m la rd a s a h ih d e ğ ild ir, m e v cû tla rd a
sah ih tir. E ğ e r b u h ü k m ü n sa h ih o ld u ğ u m e v cu tla rın , o n u n
s a h ih o lm a d ığ ı m a d û m la rd a n b ir h u su sta a y rıc a lığ ı v e im ti­
y a z ı o lm a z sa b u a y ırım o lm a z d ı. D e m e k ki, m e v cû tla rın m a -
d û m la ra g ö re b ir a y rıca lığ ı v ard ır.

İk in ci M u k a d d im e : B u h ü k m ü n illeti ce v h e r v ey a a ra z o l­
m a k d eğ ild ir. Ç ü n k ü illet bu o lsa , ce v h e rin b a şk a sın ın iç in d e
o la n v e o n u n d ışın d a o la n çe şitle rin in b u lu n m a s ı lâzım d ır.
H a lb u k i, b u m u h â ld ir. Ç ü n k ü , ce v h erin k e n d isi b a şk a sın ın
iç in d e o lm a y a m â n id ir. B u h ü k m ü n illeti a ra z o lm a k d a d e ­
ğ ild ir. Ç ü n k ü arazın b ir cih etle b a şk a sın d a n a y rı o lm a sı
m ü m te n i'd ir.

Ü ç ü n c ü M u k a d d im e : Bu h ü k m ü n illeti h ü d u s d eğ ild ir.

B u n u n d e lille ri ise şu n lard ır:

1- H ü d u s, a d e m in seb k a t ettiği ( d a h a ö n c e b u lu n d u ğ u )
v ü cu tta n ib arettir. A d e m ille te d ah il d eğ ild ir. O n u n itib a rd a
y eri o lm a y ın c a g e rid e v ü cu t k alır.

2 - B u ik in c i d e lil, Ibn F u re k 'le a ra la rın d a g e ç e n ta rtışm a d a

İb n H e y se m 'in d a y a n d ığ ı d elild ir. D elilin iz a h ı şö y led ir: B u
h ü k m ü n ille ti h ü d u s o lsay d ı, o za m a n se m â n ın h â d is o ld u ğ u ­
n u b ilm e y e n b ir c â h ilin o n u n â le m d e k i d iğ er şe y le rle iç iç e m i
y o k sa o n la rd a n a y rı m ı o ld u ğ u n u b ilm e m e si lâ z ım g elird i.
Ç ü n k ü h ü k m ü n illeti m u a y y e n b ir şe y se , b u m u a y y e n ille ti
b ilm e y e n in h ü k m ü d e b ilm e m e si v âcip tir. G ö rm e z m is in k i,
v ü cu t m e v c u tla r ın k a d îm v e h â d is o lm a k şe k lin d e k i a y ırım ın
illeti o ld u ğ u için , b ir şe y in m e v cu t o lm a d ığ ın a in a n m a k ,
o n u n k a d îm v ey a h â d is o ld u ğ u n u sö y le m e y e m â n id ir. B u ­
n u n g ib i, s iy a h v e b ey az ta k sim i e şy a n ın ren kli o lm a sın a b a ğ ­
lı o ld u ğ u iç in , e şy a n ın re n k li o lm a d ığ ın a in a n m a k , b u ta k s i­
m in y a p ılm a sın a m ân id ir. H âl b ö y le ik en g ö rü y o ru z ki, g ö k ­
lerin v e y e rin k a d îm o ld u k la rın a in a n a n k im se ler, b u n la rın
y a iç içe y a da b ir cih etle b irb irin d en a y rı o ld u k la rın ı d ü şü ­
n ü rler. B u n d a n a n lıy o ru z ki b u h ü k m ü n illeti h ü d u s d eğ ild ir.
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve B ir Mekâna Yerleşmekten Münezehh Olması 85

3- ib n H e y s e m 'in d a ta r tış m a s ın d a b e lir ttiğ i g ib i, b ir ş e ­

y in h a d is o ld u ğ u , d e lille n d ir m e k le b ilin e n b i r v a s ıftır.
O n u n b ir şe y le iç iç e o lm a s ı v e y a b ir c ih e tle b u n d a n a y r ı o l­
m a s ın ın g e r e k li o ld u ğ u h u s u s u is e z a r u r e tle b ilin e n b ir h ü ­
k ü m d ü r . S ü b u tu d e lille b ilin e n b ir v a s fın s ü b u tu z a r u r e tle
b ilin e n b ir h ü k m ü n a s lı o lm a s ı is e c a iz d e ğ ild ir . B u a ç ık la ­
m a la rla s a b it o ld u ki sö z k o n u s u h ü k m ü n ille t v e g e r e k ç e s i
h ü d u s d e ğ ild ir.

D ö rd ü n cü M u k a d d im e : "Ş â h it ' t e b u h ü k m ü n ille ti v ü cu t­

tur. A llah T eâlâ d a m e v c u ttu r. H al b ö y le o lu n ca , a le m le iç içe
o lm a k v ey a b ir c ih e tle o n d a n a y rı o lm a n ın ille ti k e n d is i iç in
d e v arittir. Ö y le y se m e z k û r h ü k ü m , k en d isi iç in d e ca rid ir.

B u m u k a d d im e d e , v ü c u d u n ş a h itte v e ğ a ıb te b ir te k h a k i­
k a t o ld u ğ u n u a ç ık la m a y a m u h ta c ız . Ç ü n k ü , b u n u n b ö y le o l­
m a sı, A lla h T e a la 'n ın v ü c u d u n u n k en d i z a tın d a n z a it v e a r­
tık b ir şey o lm a sın ı g e re k tirir. O n u n iç in b u a s ıl, s a b it o lm a ­
d ık ça m a k sa t h a s ıl o lm a z .

S ö z ü ed ile n şü p h e n in ta k ririn d e s ö y le n e b ile c e k sö z le r

b u n la rd ır. B iz im b u şü p h e y i ta k rir e d işim iz le ş ü p h e s a h ip le ­
rin in k e n d i ta k rirle rin e b a k a n b ir k im s e , a ra la rın d a k i a ç ık fa r­
k ı g ö rü r.

N e tice itib a r ıy la b u ş ü p h e , şa h itte ik i m e v c u tta n b ir in in d i­

ğ erin in y a için d e o lm a sı v ey a b ir cih etle o n d a n a y rı o lm a sın ın
g ere k li o ld u ğ u te z in e d a y a n ır. B u te z e v e rd iğ im iz ce v a p la r
is e şö y led ir:

B irin ci S u a l (v e C e v a b ı):43

1- F ilo z o fla rın ç o ğ u , n e c is m a n î a le m in iç in d e o la n , n e d e

b ir cih etle o n d a n a y rı o la n m e v c u tla rın v a rlığ ın ı is p a t v e k a ­

43 Bu fasıldaki tasnifte bir eksiklik veya yanlışlık söz konusudur; burada top­
lam üç şüpheden bahsedilmektedir. Halbuki metinde birinci şüpheden
sonra üçüncü şüpheden bahsedilerek şüphe sayısı dörde çıkarılmaktadır.
Ayrıca birinci şüphe içerisinde söz konusu edilen sual ve cevaplarda da bir
yanlışlık söz konusudur. Sual olarak ifade edilen metinler hem sual hem de
cevap niteliği taşıdığı için biz, Sual (ve Cevabı ) ... şeklinde düzenledik.
(ç.n.)
86 Allah'ın Aşkınlığı

b u l e tm işlerd ir. Ç ü n k ü , b u n la r a k ılla rı, felek n efislerin i,44 in ­

san n efislerin i (ru h la rın ı) v e h e y u la y ı k ab u l e tm işle r v e b u
ş e y le rin m ü teh a y y ız o lm a d ık la rın ı, m ü te h a y y ız la rın iç in d e
b u lu n m a d ık la rın ı ve â le m in iç in d e o lm ak y a da b ir cih e tle
o n d a n ay rı o lm a k d u ru m u n d a o lm a d ık la rın ı sö y lü y o rla r. B u
s e b e p le , şü p h e v e ilgili te z in sa h ip le ri, b u m ez h eb i (F ilo z o fla ­
rın b u g ö rü şü n ü ) d elille ip tal e tm e d ik ç e , şâ h itte k i iki m e v c u t­
ta n b irin in ya d iğ e rin in için d e vey a b ir cih etle o n u n d ışın d a
o ld u ğ u n u sö y lem e le ri g e rç e k ç i o lm az.
2 - M u 'te z île 'd e n ç o ğ u , b ir m a h a ld e b u lu n m a y a n ir a d e le ­
rin , k e ra h e tle rin (h o şn u tsu z lu k h isle rin in ) ve fe n â 'n ın (y o k lu ­
ğ u n ) v a rlığ ın ı k a b u l e tm işle rd ir. H alb u k i b u ş e y le r d e â le m in
iç in d e o lm a k veya b ir cih e tle o n d a n ay rı b u lu n m a k h ü k m ü n e
d âh il d eğ ild irler. Siz b u n u da ip tal e tm e d ik ç e id d ia n ız g e r ­
ç e k lik k azan m az.
3-Biz izâfe'lerin m ev cû t şey ler old u kların ı d elillen d iriy o ru z;
so n ra bu n ların âlem in için d e o lm aları veya o n d a n bir cih etle
ayrı o lm aların ın m ü m te n i' o ld u ğ u n u da ispat ed iyoruz. B u d u ­
ru m , sizin id d ian ızı ip tal ed iyor. izafeler m evcu t ara z la rd ır, d i­
y oru z; çü nkü b ir in san ın başka bir insanın babası o lm ası, o in ­
san ın zatınd an ayrı bir şey d ir. Z ira, b u in san ın zatını, b ab a v e ­
ya oğu l o lm asın d an m ü cerret ve ayrı o larak d ü şü n m ek m ü m ­
k ünd ür. D ü şü n ü len şey ise, d ü şü n ü lm ey en şey d en ayrıd ır.
K ald ı ki b abalık ve ev lâtlık tan tam am en u zak olan bir z a tın v a r­
lığı da m ü m kü nd ü r. B u n u n ö rn e ğ i Hz. Isâ'd ır. Ç ü n k ü b u P e y ­
g a m b e r n e kim senin b ab ası n e d e oğlu d u r. S â b it olan b ir şey de
sâb it olm ay an b ir şey d en farklıdır.
Z attan ayrı o la n iz a fe ya selb î vey a sü b u tî b ir v a sıftır. B i­
rin ci şık b â tıld ır. Ç ü n k ü se lb î o lan v asıf b a b a lığ ın a d e m id ir.
B a b a lık ise b u n u k ald ırır. A d e m i k a ld ıra n ş e y ise v ü cu ttu r.
B u n u n la sâ b it o ld u ki b a b a lık b a b a n ın z a tın d a n a y rı v ü c u d î
b ir v asıftır.

B u sâ b it o lu n ca d iy o ru z ki b a b a lığ ın , b a b a n ın z a tı iç in d e
o lm a sı m u h â ld ir. Ç ü n k ü , b u o ld u ğ u tak d ird e, b a b a lığ ın y a r ı­

44 Filozofların bir kısmı, felek ve yıldızların da ruhlarının olduğuna inanırlardı

(ç.n.).
 Allah Tmla 'mn Cisim Olmaktan ve Bir Mekâ na Y erleşme kten Münezzeh Olması 8 7

s ın ın b a b a n ın y a rısın d a , o n u n ü ç te b irin in b u n u n ü ç te b irin ­

d e o ld u ğ u n u sö y le m e n in câiz o lm a sı la z ım d ır. M a lû m d u r ki
b u b a tıld ır. B u n u n y an ın d a b a b a lığ ın b ir m e k a n v e cih e tle b a ­
b a n ın z a tın d a n a y rı o ld u ğ u n u s ö y le m e k d e m u h a ld ir. A k si
ta k d ird e , b a b a lığ ın k en d i k e n d is iy le a y a k ta d u r a n v e b ir c i­
h e tle b a b a n ın z a tın d a n a y rı o la n b ir c e v h e r o lm a sı la z ım g e ­
lir. B u ise m u h ald ir. (Ç ü n k ü , b a b a lık ce v h e r d e ğ il, a ra z d ır.)

B u d e lille rle , b a ş k a s ın ın iç in d e o ld u ğ u v e y a b ir cih e tle o n ­

d a n a y r ı b u lu n d u ğ u sö y le n e m e y e n m e v c û tla r ın v ü c u d u s a b it
o ld u .

ik in c i S u a l (v e C e v a b ı): D iy e lim k i, ş a h itte iki m e v cu tta n

b irin in d iğ e rin in iç in d e v e y a b ir c ih e tle o n u n d ışın d a o lm a sı
g e r ç e k te n k a çın ılm a z d ır. F a k a t, b ir ş e y için , 'o ya şö y le o lu r,
ya b ö y le o lu r' d e m e k , o n u n b u ş e k ild e ta k sim e d ilm e y e k a b il
o ld u ğ u n a (b u n a k a b iliy eti b u lu n d u ğ u n a , o n u k a b u l ettiğ in e)
iş a re ttir. T a k sim e k a b il o lm ak ise, a d em ı b ir h ü k ü m d ü r. A ­
d e m is e ille t istem ez.

N için , 'ta k sim i k a b u l etm en in ad em ı b ir h ü k ü m o ld u ğ u n u '

sö y led ik ? Ç ü n k ü , k a b u lü n ken d isi ad em ı bir h ü k ü m d ü r. Bu se ­
b ep le , taksim i kabu l etm en in d e ad em î b ir h ü k ü m o lm ası la z ım
g elir. N için , 'k abu lü n k en d isin in a d e m î bir h ü k ü m o ld u ğ u n u '
sö yled ik? Ç ü n k ü , e ğ e r k ab u l v ü cu d î bir sıfat o lsay d ı, kabil o lu ­
ğ u n a h ü k m ed ilen şey in sıfatların d an b ir sıfat olurdu. B öyle
olu n ca da o şey , k en d isiy le k aim o lan b ir sıfatı kabu l etm ek d u ­
ru m u n d a olu rd u. Bu olu n ca da, k ab u lü k abu l e tm ek zaid (artı)
b ir h ü k ü m o lu r v e bu n d an teselsü l lazım g elir. N için , 'k a b u lü n
k en d isi a d e m î o lu n ca, taksim i k ab u l e tm ek d e ad em i o lu r' d e ­
dik? Ç ü n k ü , taksim i k ab u l e tm ek m ah su s (özel) b ir kabuld ü r.
Bu h u su siy et v e ö zellik eğ er v ü cu d î b ir sıfa t olsa, v ü cu d u n
a d e m le k ıy am ı lazım g e lir. Bu ise m u h ald ir. V e eğ er o a d e m î
b ir sıfat olsa, ak si k ab u l etm en in a d e m i o ld u ğ u n a h ü k m etm ek
lazım gelir. B u nu n ad em î bir h ü k ü m o ld u ğu sabit olu nca da,
o n u illetlen d irm ek m ü m teni' o lu r. Ç ü n k ü ad em m u tlak n efiy-
d ir. Bu seb ep le onu etkilem ek m u h ald ir. B ö y lece sabit o ld u ki,
ta k sim i k a b u l etm eyi illetlen d irm ek m ü m k ü n d eğildir.
88 Allah'ın Aşkınlığı

Ü ç ü n c ü S u â l (v e C ev ab ı):F arz ed elim ki, b u h ü k ü m le rd e n

b ir h ü k ü m d ü r. F ak at n ed en , ce v h e r o lm a k v ey a a raz o lm a k la
ille tle n d irilm e si câiz o lm a sın ? Ç ü n k ü c e v h e r o lm a k iç iç e o l­
m a y a, ara z o lm a k da bir cih e tle a y rı o lm a y a m a n id ir. ik i k ıs­
m a a y rılm a y ı (ta k sim ) k ab u l e tm e y e illet o la n ş e y in , k ısım la r­
d an b irin e m ân i o lm ası da m ü m te n i'd ir.

Biz d iy o ru z k i, 'şâh ittek i m evcu t, iç iç e o la n v e b ir cih etle

a y rı d u ran k ısım lara ay rılır' d e m e k te n n ey i k a sted iy o rsu n u z ?
E ğ er b u n d an m ak sad ın ız, Ş â h itte k i m e v cu d u n ik i k ısım o lm a ­
sı, b u n lard an b irin in araz o lu p b ir şey in için d e o lm ası, d iğ e ri­
nin d e ce v h e r o lu p o n u n d ışın d a o lm ası ise, b u m ü sellem d ir
(ta rafım ızd an da k abu l ed ilir). A n ca k bu, h a k ik a tte iki illetle
m u allel o la n a y rı iki h ü k m e işarettir. Ç ü n k ü ö n ü m ü z d e olan
b ir m e v cu t, araz o ld u ğ u için, b ir şey in için d ed ir; b ir d iğ er
M ev cu t da ce v h e r o ld u ğ u için b ir şey in d ışın d a d ır. H âl böyle
olu nca da, 'söz k on u su m evcu tların araz vey a ce v h er o lm a la rı
h ü k m ü n illeti o lm a y a elv erişli d eğ ild ir' şek lin d ek i sö zü n ü z b â ­
tıl olu r. E ğ e r m ak sad ın ız, iki k ısm a ay rılm a im k â n ın ın şâ h itte ­
ki b ü tü n m e v cu tla rd a g e ç e rli o lan b ir h ü k ü m o lm a sı ise, b u b â ­
tıldır. Ç ü n k ü iki kısm a ay rılm a im k ân ı, şâh ittek i h içb ir m e v ­
cu tta g e çe rli d eğ ild ir. N ered e kaldı ki b u b ü tü n m ev cu tlard a
g e ç e rli olsun. Ç ü n k ü şâ h itte k i m e v cu t y a c e v h e rd ir v ey a a ­
ra z d ır. C ev h er o la n ın b aşk asın ın iç in d e o lm ası, a ra z o la n ın da
b a şk a sın ın d ışın d a k alm ası m ü m ten i'd ir. B u seb ep le, b u n la r­
d a n h er biri, iki k ısm a ay rılm ay a k ab il d eğ ild ir.

B u n u n la sâ b it o ld u k i, şü p h e sa h ib in in sö z ü b ir m u g a la ta
v e şa şırtm a ca n ib a rettir. Ç ü n k ü o , şâ h itte k i m e v cu t, ya d iğ e ­
riy le b e ra b e rd ir v ey a b ir cih etle o n d a n a y rıd ır, sö z ü n ü n b ir
te k h ü k m e iş â re t o l d u ^ v eh m in i v erm iş, o n d a n so n ra d a, b u
sö z ü n ü z e r in e h ü k m ü ce v h er v e y a a rz o lm a k la ille tle n d irm e -
n in m ü m k ü n o lm a d ığ ı id d iâ sın ı b in â e tm iştir. Biz ise, b u sö ­
z ü n iki a y rı ille tle m u allel o la n fa rk lı ik i h ü k m e işa ret o ld u ğ u ­
n u a çık la d ık .

D ö r d ü n c ü S u â l {v e C ev ab ı): K a b u l e d e lim k i, b u h ü k m ü
ce v h e r o lm ak v ey a araz o lm a k la ille tle n d irm e k m ü m k ü n d e ­
 Alalı Terilâ'nın Cifim Olmaktan ve B ir Melalna Yerleşmekten M iinezulı Olırnsı 89

ğ ild ir. F a k a t siz n iy e , o n u h ü d u s v ey a v ü cu tla ille tle n d ir m e -

n in k a çın ılm a z o ld u ğ u n u sö y lü y o rs u n u z ? ille ti b u ik i şe y d e
h a sre tm e n in d elili n e d ir? B u ra d a en ç o k sö y le n e b ile c e k o la n
sö z şu d u r: B iz ille tle ri a ra ş tırd ık , in c e le d ik , b u ik is in in d ış ın ­
da ü çü n c ü b ir k ısım b u la m a d ık . A n c a k b iz h a cim li k ita p la r­
d a , b ir ş e y i b u la m a m a n ın o n u n y o k lu ğ u n u n d elili o lm a d ığ ı­
nı a ç ık la m ış v e b u g e r ç e ğ in n e fiy ve isp a t a ra sın d a d ö n m e y e n
d iğ e r y a y g ın ta k s im le r ü z e rin e b in â ed ile n d elille ri y ık tığ ım
şe rh v e iz a h e tm işiz .
B e şin ci S u â l (v e C ev a b ı): K a b u l e d e lim ki b u la m a m a k y o k
o lm a y a d e lâ le t ed e r. F a k a t siz in , 'b u h ü k ü m iç in h ü d u s v e
v ü c u tta n b aşk a ille t b u la m a d ık ' s ö z ü n ü te slim etm iy o ru z .
B u n u n ik i s e b e b i v a rd ır:

1- M u h te m e ld ir ki s ö z ü n sa h ip le ri ş ö y le d e rle r: B iz im , 'b ir
ş e y ya â le m in iç in d e o lu r v ey a o n u n d ışın d a o lu r' d e m e m iz i
g e re k tire n s e b e p , o ş e y e h is s i iş a re t y a p ıla b ilm e s id ir. Ç ü n k ü ,
k e n d ile rin e h is s i iş a re t y a p ıla b ile n iki şe y b u lu n u n c a , b u n la r­
d a n b irin e işaret e tm e k y a d iğ e rin e işa retin a y n ıd ır, y a d a d e ­
ğildir. B irin ci şık k ın ö rn e ğ i re n k ve re n k li ik ilisid ir. B u şıkta
iç iç e lik vard ır. ik in c i şık ta ise b ir cih e tle d ışta o lm a k sö z k o ­
n u s u d u r.

B u n u n la sâ b it o ld u k i, b u ta k sim i k a b u l e tm e n in illeti, b ir
ş e y e h iss i işa re t y a p ıla b ilm e sid ir. H â l b ö y le o lu n c a , k e n d isin e
h is s i işa re t y a p ıla b ild iğ in e d a ir d elil g e tirm e d ik ç e , A lla h T e ­
â lâ 'n ın â le m in iç in d e v ey a b ir cih e tle o n u n d ışın d a o lm a s ın ın
g e re k tiğ in i sö y le m e k m ü m k ü n d eğ ild ir. A n c a k A lla h T e â lâ 'y ı
h is s i işa re t y a p ılıp y a p ıla m a d ığ ı h u s u s u ta rtışm a k o n u su d u r.
O z a m a n m a tlu b u n sıh h a ti te v a k k u f ed er. B u da "d ev r”e y o l
a ça r; d e v ir d e b âtıld ır.

2 - Ş ü p h e y o k tu r k i, A lla h T e â lâ 'n ın d ışın d a k i ş e y le r, ya

b irb irin in için d e v ey a b irb irin in d ışın d ad ırlar. Ş ü p h e y o k tu r
ki, A lla h T e â lâ ö zel h a k ik a tiy le b u iki k ısm a m u h â liftir. Ç ü n ­
k ü b u n la ra m u h â lif o lm a sa , ce v h e rle rin v e y a a ra z la rın b ir
m isli v e b e n z e ri o lu rd u . B u n d a n da O 'n u n , c e v h e r v e a ra z la r
g ib i, h â d is o lm a s ı lâzım g e lird i. Bu ise m u h â ld ir. B u s a b it
90 Allah'ın Aşkmlığı

o lu n ca d iy o ru z ki, h iç şü p h esiz ce v h e rle r v e arazlar k e n d ile ­

riy le A lla h T eala arasın d a m u h a le fe t v e a y rılık seb eb i o la n
h u s u s ta m ü şte rek tirle r. O h a ld e , n ed e n iç iç e vey a d ış d ışa o l­
m a k şe k lin d ek i ta k sim in ille t v e g e re k ç e s i b u m ü şte re k h u s u s
o lm a s ı câiz o lm asın ? ille t v e g e re k ç e b u ise, o z a m a n y u k a r ı­
d a k i su a l d ü şe r. Ç ü n k ü ce v h e rle rle a ra z la r a ra sın d a k i te k
m ü şte re k h ü d u stu r.

A ltın cı S u a l (ve C e v a b ı): İç iç e v ey a d ış d ışa o lm a k şe k lin ­

d e k i h a sre d ici ta k sim i k a b u l e d e lim . F a k a t n ed en , b u h ü k ­
m ü n illet v e g e re k ç e si h ü d u s o lm a sın ? E ğ e r h ü d u su n a d e m
v e v ü c u tta n m ü rek k e b b ir m a h iy e t o ld u ğ u ileri sü rü lse, biz
d e d eriz k i, h e r m u h d e s için , a d e m v e v ü cu d a k abil o lm a
h ü k m ü g eçe rlid ir. B ir şe y in b itişik v e a y rı o la n la ra b ö lü n m e ­
si d e o n u n b u iki k ısm a b ö lü n m e y e k ab il o lm a sı d em e k tir. B u
d u ru m a g ö re, k ab il o lm a k v ü cu d î b ir sıfa t is e b u ik i y e rd e d e
ö y led ir. A d e m î b ir sıfa t ise y in e iki y e rd e d e öyled ir. A d e m i
a d e m le ille tle n d irm e k d e u z a k b ir ih tim a l d eğ ild ir. Ş ü p h e s a ­
h ib in in , 'B u h ü k m ü n ille ti h ü d u s o lsa , b ir şey in h a d is o ld u ğ u ­
n u b ilm e m e k b u h ü k m ü d e b ilm e m e y i g e re k tirir' s ö z ü n e k a r­
şı da şu n la rı sö yleriz:

1- M ü e ssiri b ilm e m e n in , ese ri b ilm e m e y i g e re k tird iğ in i n i­

y e sö y lü y o rsu n u z ? G ö rm ü y o r m u su n u z k i, in sa n la rın sağ lık
v e h a sta lık se b e p le rin i b ilm e m e le ri sa ğ lık v e h a sta lığ ı b ilm e ­
m e le r in i g ere k tirm e z . A ra z la rı n e fy e d e n le rin cism in h a lle rin ­
d e d e ğ iş m e o lu ştu ra n se b e p le ri b ilm e m e le ri, o n la rın b u d e­
ğ işm e leri b ilm e m ele rin i g e re k tirm e z . D e h rî o lan b ir k im se n in
A lla h T e a la 'n ın y aratm a v e te k v in e k a d ir o ld u ğ u n u b ilm e m e ­
si, b u âlem i b ilm e m esin i m u cip d eğ ild ir.

2- İlle ti b ilm e m e k m a lû lü b ilm e m e y i g e r e k tir s e y d i, illeti

b ilm e n in d e m a lû lü b ilm e y i g e re k tirm e si lazım g e lird i. B u
ta k d ird e d e , e ğ e r şa h itte ik i m e v c u d u n iç iç e v ey a d ış d ışa
o lm a la r ın ın ille ti v ü c u t o ls a y d ı, b ir ş e y in m e v c u t o ld u ğ u n u
b ile n b ir k im se n in o ş e y in d iğ e r iy le y a iç iç e v e y a d ış d ışa o l­
m a s ın ın v a c ip o ld u ğ u n u b ilm e s i la z ım g e lird i. H a lb u k i,
T e v h it E h lin i o lu ştu ra n b ü y ü k ç o ğ u n lu k , A lla h T e a la 'n ın
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan v rB ir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 91

m e v c u t o ld u ğ u n a itik a t e d e r le r ; fa k a t O 'n u n â le m le iç iç e o l­
m a s ı v e y a b ir c ih e tle b u n d a n a y rı o lm a s ın ın k a ç ın ılm a z o l­
d u ğ u n u b ilm e z le r . B u m a n tığ a g ö r e , b u h ü k m ü n g e r e k ç e v e
ille tin in " m ev cu t olm ak " o la m a m a s ı v a cip o lu r. B u su â li, as-
h â b ım ız d a n İb n F u re k ra h im e h ü lla h İb n H e y s e m 'e y ö n e lt­
m iş, b e r ik i is e b u n a k a rşı s a d e c e ş u n u d iy e b ilm iş tir: "E seri
b ilip m ü e s s ir i b ilm e m ek m iim ten i'd ir. F a k a t, m ü e ssir i b ilip eser i
b ilm e m e k m ü m ten i' d eğ ild ir." Bu ikisi a ra s ın d a k i fa rk ı da
u z u n u z a d ıy a a n la tn u ş , fa k a t n a k le d ile b ile c e k a ç ı k b ir m an a
o r ta y a k o y a m a m ış tır .

M u h â lifin , 'b ir ş e y in h â d is o lm a s ı d e lile d a y a n ır. O n u n d i­

ğ e riy le iç iç e v e y a ayrı o lm a sı is e d e lils iz b ilin e n b ir h u su stu r.
D elil g e re k tire n b ir v a sıf d elilsiz b ilin e n b ir v a sfa illet o lm a z '
d e m e s in e k a rşı da şu n u sö y lü y o ru z : B u id d iâ k a b u l ed ilm ez .
Ç ü n k ü y e rin d e a ç ık la m ış ız k i, ç o ğ u h â lle rd e m ü e s s ir is tid lâ -
lîd ir; e s e r is e b e d ih îd ir. M a lû m d u r ki, m ü e s s ir e se rin ille tid ir.
Y e d in c i S u â l (v e C e v a b ı): K a b u l e d e lim k i, b u h ü k ü m d e
m ü e s s ir o lan h ü d u s d e ğ il, v ü cu ttu r. F a k a t, s iz n iy e b u h ü k ­
m ü n A lla h T e â lâ iç in d e y ü rü tü lm e si g e re k tiğ in i s ö y lü y o rs u ­
n u z ? H a lb u k i, m a tlu p o lan a n c a k o z a m a n lâ z ım g e lir ki,
e ğ e r v ü c u t ş â h it v e ğ â ib 'te a y n ı şe y o lsu n . B u b ö y le o lm a d ı­
ğ ı v e m e v c u t (v e y a v ü cu d ) la fz ın ın h e m şâ h it, h em d e ğ â ib
iç in k u lla n ılm a s ın ın s a d e c e la fz ı iş tirâ k y o lu y la o ld u ğ u z a ­
m a n , b u d e lil k ü lliy e n s ü k u t e d e r. K e rrâ m iy e , v ü c u d u n h em
ş â h it, h em de ğ â ib 'te a y n ı şe y o ld u ğ u n u s ö y le m e im k â n ın a
sa h ip d e ğ ild irle r. H âl b u o lu n ca o n la ra lâ z ım g e lir ki y a A l­
la h T e â lâ 'n ın b ü tü n y ö n le rd e n m u h d e s le r in b ir m isli o ld u ­
ğ u n u y a da O 'n u n v ü c u d u n u n m a h iy e tin d e n fazla (a rtı) b ir
ş e y o ld u ğ u n u sö y le sin le r. H a lb u k i k e n d ile ri bu ik isin i de
s ö y le m iy o rla r.

S e k iz in c i S u â l (v e C ev ab ı): K a b u l ed e lim k i, z ik re ttiğ in iz

şe y , v ü c u d u n , h ü k m ü n delili o ld u ğ u n a d elâ let ed er. F a k a t
b u ra d a b u n u m e n e d en b aşk a b ir d elil de v a rd ır. Bu d elil şu ­
d u r: E ğ e r c e v h e r v e arazların ta k sim i k a b u l e tm e le rin in illet
v e g e re k ç e si v ü c u t olsa, o z a m a n ce v h e rin tek b a şın a cev h er
92 Al/alı'm Aşkmlığı

v e a raz o la ra k ta k sim i, a ra z ın da araz v e ce v h e r o la ra k ik iy e

b ö lü n m ey i k abu l e tm e le ri lâzım g elir. H a lb u k i, b ilin d iğ i gibi,
b u tü rlü tak sim m u h â ld ir. E ğ e r d ese le r ki, ce v h e r v e a ra z ,
m e v cu t o lm a k a ç ıs ın d a n ik i k ısm a a y rılırla r. A n c a k b u n la r­
d an h e r b irin in ik iy e b ö lü n m e s in e m a h iy e tle rin in h u s u siy e ti
m â n id ir. B iz d e d e riz k i, b u sö z itira fh r; ç ü n k ü v ü cu d u n , h ü k ­
m ü n ille ti o lm a sın d a n b u h ü k m ü n v ü cu tla v a sıflı o la n b ü tü n
m e v cu tla r için g e ç e rli o lm a sı lâzım g e lm ez . Ç ü n k ü b ir m e v ­
cu d u n ö zel m a h iy e tin in b u h ü k m e m â n i o lm a sı ih tim a li v a r­
dır. H âl b ö y le o lu n ca , n ed e n şö y le d em e k câiz o lm a sın : 'V ü ­
cu t, b ir m e v cu d u n b a şk a b ir m e v cu d u n iç in d e v ey a b ir cih e t­
le o n u n d ışın d a o lm a sın ı g e re k tirse b ile A llah T e â lâ 'n ın ö zel
m a h iy eti b u h ü k m e m ân id ir.' B u câiz o lu n ca da A llah T e -
â lâ 'n ın m e v cu t o lm a s ın d a n O 'n u n â le m in iç in d e v ey a b ir ci­
h etle bu n u n d ışın d a o lm a sı lâzım g elm ez.

D o k u z u n cu S u â l (v e C e v a b ı): Z ik re ttiğ in iz d elil, b ir ço k

s u re tle rd e d ü şü n ü le b ilir. A n c a k o n d a n lâ z ım g e le n so n u ç
h ep b â tıld ır. B u d a, b u d elilin ç ü rü k o ld u ğ u n a d elâ let ed er.
B u s u re tle rd e n b a z ıla rı şö y led ir:

1- A llah T e â lâ d ış ın d a k i b ü tü n şe y le r m u h d e s tirle r. B u n a
g ö re , h ü d u s sıh h a ti (h âd is o la b ilm e k ) A lla h T e â lâ ile b u ş e y ­
le r a ra sın d a m ü ş te re k b ir h ü k ü m o lu r. B u n u a ç ık la r s a k d e ­
riz ki, m a d em k i b u sıh h a t m ü şte re k b ir h ü k ü m d ü r, o n u n
iç in m ü ş te re k b ir ille t lâ z ım d ır. B u m ü ş te re k ille t d e h ü d u s
v e y a v ü c u ttu r . B u n u n h ü d u s o lm a sı m ü m k ü n d eğ ild ir.
Ç ü n k ü h ü d u su n s ıh h a ti m e rte b e itib a r ıy la h ü d u sta n ö n ce ­
d ir. Ö n ce o lan b ir şe y i so n ra olan b ir şey le ille tle n d ir m e k ise
m ü m k ü n d e ğ ild ir. B u n u n la sâ b it o ld u k i, h ü d u s u n sıh h a ti
h ü d u s ile m u a lle l d e ğ ild ir. Ö y le y se , o n u n v ü c u tla m u a lle l
o lm a sı v â c ip tir. A lla h T e â lâ da m e v c u ttu r. Ö y le y s e o n u n
h a k k ın d a d a h ü d u s sıh h a tin in s â b it o lm a s ı v â c ip h â le g elir.
B u ise m u h â ld ir.

2- Ş â h ittek i h e r h a n g i bir m ev cu t, y a h a cim d ir v e y a h a cim ­

le k aim d ir. B u n d a n ö n ce k i tak sim ve a ç ık la m a y ı e k le d iğ im iz
z a m a n , so n u ç ta A llah T e â lâ 'n ın da h acim v ey a h a cim le k aim
 Allah Teâlâ'nın Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 93

o lm a sı lâzım g e lir. H a lb u k i, k a v im (K e rrâ m ile r) d e b u n u s ö y ­

le m iy o rla r.
3- Ş â h itte k i ik i m e v c u tta n b iris in in d iğ e rin in iç in d e v ey a
h e r h an gi bir cih etle o n d a n ay rı o lm a s ı lâ z ım d ır. B u n d a n so n ­
ra k i ta k sim v e a ç ık la m a y ı da e k le y in c e o rta y a ç ık a r k i, b u h ü ­
k ü m v ü cu tla m u a lle ld ir. A lla h T e â lâ d a m e v cu ttu r; ö y le y s e ,
O 'n u n da ya â le m in iç in d e o lm a sı y a d a h er h a n g i b ir cih e tle
b u n d a n a y rı o lm a s ın ın sa h ih o lm a s ı lâ z ım g e lir. B u da A lla h
T e â lâ 'n ın ü s t cih e tle ih tis a s ın ın v â cip o lm a m a s ın ı g e re k tirir.
H a tta b u n d a n , A lla h T e â lâ 'n ın y u k a rıd a n a şa ğ ıy a h a r e k e t e t­
m e sin in sahih o lm a sı lâ z ım g e lir. H a lb u k i b u so n u ç la r, k av -
m e (K erram iy e) g ö re de b â tıld ır.

4 - Ş â h itte k i ik i m e v c u tta n b ir is in in d iğ e r in in ya iç in d e
o lm a s ı y a d a b ir c ih e tle o n d a n a y r ılm a s ı v â c ip tir . C ih e tle
a y r ıla n ın d a y a te k c e v h e r v e y a c e v h e rle r d e n m ü r e k k e b o l­
m a sı lâ z ım d ır. Ş â h itte k i b ir m e v c u d u n b u ü ç k ıs ım d a n b ir i­
s i, y a n i y a a ra z , y a te k c e v h e r , y a da m ü r e k k e b o lm a s ın ın d a
v ü c u tla ille tle n d ir ilm e s i k a ç ın ılm a z d ır . B ö y le o lu n c a d a ,A l -
la h T e â lâ 'n ın b u k ıs ım la r d a n b ir is i o lm a s ı v â c ip o lu r. H a l­
b u k i, k a v im b u n u k a b u l e tm iy o rla r . Ç ü n k ü o n la ra g ö r e d e
A lla h T e â lâ n e a r a z , n e te k c e v h e r , n e d e m ü r e k k e b b ir c i­
s im d ir.
5 -A le m le b ir lik te fa r z e d ile n h e r h a n g i b ir m e v c u t, m ik ­
ta r y ö n ü n d e n y a â le m e m ü s a v i, y a o n d a n fa z la v e y a o n d a n
e k s ik tir. Ş â h itte k i m e v c u tla r ın b u ü ç k ısm a a y r ılm a s ı b ir
h ü k ü m d ü r v e b u n a b ir ille t lâ z ım d ır. İlle t ise, v ü c u tta n b a ş ­
ka b ir ş e y d e ğ ild ir. A lla h T e â lâ m e v c u t o ld u ğ u n a g ö r e ,
O 'n u n da b u ü ç k ıs ım d a n b iris i o lm a s ı v â cip o lu r. H a lb u k i
k a v im b u n u s ö y le m iy o r. B u n u n la s â b it o ld u ki, b u ş ü p h e
ç ü rü k tü r.
B iz b u ş ü p h e ü z e rin d e ç o k d u ru p s ö z ü faz la u z a t t ı k Ç ü n ­
k ü , k a v im b u ş ü p h e y e d a y a n ıy o r v e o n u n k u v v e tli, e z ic i b ir
d elil o ld u ğ u n u sö y lü y o r. B u se b e p le b iz, o n u d e rle y ip to p la ­
y ıp ta k rir ettik ten s o n ra b u g e ç e n su âlleri v e n a k z e d ic i itira z ­
la rı sö y led ik . Y ü ce A lla h 'ta n d ile ğ im iz o d u r k i, b u ta h k ik v e
94 Allah'm Aşkmlığı

te tk ik le ri k en d i fazıl v e m in n e tiy le e cir v e se v a b ın a rtm a sın a

v e s ile kılsın.

İ k in c i Ş ü p h e : K e rra m iy e , A lla h T e a la 'n ın b ir cih e tte o ld u ­

ğ u n u isp at etm ek iç in şö y le d em işle rd ir: S a b it o lm u ş tu r k i,
A lla h T e a la 'n ın r ü 'y e ti (g ö rü lm e si) ca iz d ir. R ü y e t ise, g ö rü le n
şe y in y ü z e k arşı o lm a k g ib i b ir d u ru m d a b u lu n m a sın ı g e re k ­
tirir. Bu da A llah T e a la 'n ın b ir c ih e tte o lm a sın ın g e re k liliğ in i
s o n u ç verir.
C evap : M u 'te z ile v e K e rra m iy e , g ö rü le n h er şe y in b ir c i­
h e tte o lm a sın ın lü z u m u h u s u su n d a ittifak e tm işlerd ir. A n ca k
M u 'te z ıle , A llah T e a la 'n ın b ir cih ette o lm a d ığ ın ı, b u s e b e p le
d e g ö rü lm e m e sin in vacip o ld u ğ u sö y lem işle rd ir. K e rra m iy e
ise, 'A lla h T e a la g ö rü lü r, b u se b e p le O 'n u n bir c ih e tte o lm a sı
v a cip tir' d em işle rd ir. B izim A sh a b ım ız ise, b u m u k a d d im e y i
(m u h a k e m e tarzın ı) d o ğ ru b u lm a m ışla r v e o n u e le ştirip ş ö y ­
le d em işle rd ir: H er g ö r ü le n şe y in b ir c ih e tte o lm a sın ın g e re k ­
liliğ in i k ab u l etm iy o ru z. B u n u n şa h itte b ö y le o ld u ğ u ta rtışıl­
m a z; a n cak n ed e n şa h itte b ö y le o la n b ir şe y in ğ a ib te d e b ö y ­
le o lm a sın ın v acip o ld u ğ u n u iddia ed iy o rsu n u z ? B u n u n ta k ­
rir v e izah ı şö y led ir: S ö z ü g e ç e n m u k a d d im e ya b e d ih î v ey a
is tid la li tü rd en d ir. E ğ e r b e d ih î ise, A llah T e a la 'n ın b ir cih ette
o ld u ğ u n u isp at e tm e k iç in o n u ile ri sü rm e y e g e re k y o k tu r. O
z a m a n şö y le d e m e k y e te rlid ir: S a b it o lm u ştu r k i, ş a h itte k e n ­
di k e n d isiy le kaim olan h e r ş e y b ir cih e tte d ir. A lla h T e a la 'n ın
d a k e n d i k en d isiy le k a im o ld u ğ u sab ittir. Ö y le y se , O 'n u n da
b ir c ih e tte o ld u ğ u n a k e sin o la ra k h ü k m e tm e k v a cip tir. Ç ü n ­
k ü şa h itte sab it o la n h er ş e y in (h ü k m ü n ) ğ a ib te d e ay n ı ş e k il­
d e o ld u ğ u n a d air z a ru rî ilim h a sıld ır.
A lla h T e a la 'n ın b ir c ih e tte o ld u ğ u n u n isp atı için b u n u
s ö y le m e k y ete rli ise, O 'n u n b ir cih ette o ld u ğ u n u n sa b it o lm a ­
sı O 'n u n g ö rü lm e sin in sa b it o lm a sı için d e y ete rlid ir. Bu
o lu n ca da, b u n d an so n ra, g ö rü le n h er şey in b ir cih ette o ld u ­
 Allah Teâlâ'nın C isim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezze h Olması 95

ğ u n u isp at e tm e y e k a lk ışm a k , fa z la b ir ş e r h v e iz â h g e tirm e ­

y e n fa y d a s ız b ir sö z k a la b a lığ ıd ır. F ak at e ğ er, h e r g ö rü le n ş e ­
yin b ir c ih e tte o ld u ğ u h ü k m ü n ü n b e d ih î d eğ il, istid lâ lî o ld u ­
ğ u n u s ö y le r s e k , o zam an b u n u n g e r ç e k te n b ö y le o ld u ğ u n a
d â ir d e lil g e tirm e d ik le ri s ü re c e , b u m u k a d d im e y a k în ifâ d e
e d e n b ir m u k a d d im e h â lin e g e lm ez .

H e m so n ra , biz şâ h itte , g ö re n in k a rşısın d a o lm a k g ib i b ir

d u ru m d a o lm a d ık ç a bir şe y in g ö r ü le b ilm e s in i d ü ş ü n e m e d i­
ğ im iz g ib i, o n u n k ü ç ü k v e y a b ü y ü k , y ö n le rd e y a y ılm ış ve
c ü z le rd e n m ü re k k e b o lm a d ık ç a d a g ö r ü le b ild iğ in i d ü şü n e -
m iy o ru z .H a lb u k i, şü p h e n in sa h ip le ri A llah T e â lâ 'n ın b u h â l­
le rd e g ö r ü lm e d iğ in i sö y lü y o rla r. Bu h u su sta ğ â ib 'in ş â h id e
m u h â lif o ld u ğ u n u sö y le m e k câiz is e şa h itte , g ö rü le n in g ö r e ­
nin k a rşısın d a o lm ası g e re k ın e sin e ra ğ m en , n ed e n ğ â ib 'te g ö ­
rü le n in b ö y le o lm a y a b ild iğ in i sö y le m e k câ iz o lm a sın ?

Ü ç ü n c ü Ş ü p h e : Ş ü p h e sa h ip le ri, d u â e d e rk e n e lle r in se­

m âya d o ğ ru a çılm a sın a tu tu n m u şla r v e şö y le d em işle rd ir:
B ü tü n d in le rin m e n su p la rı b u şe k ild e d u â e d e rle r. B u da g ö s­
te riy o r ki, A lla h T e â lâ 'n ın ü st cih e tte o ld u ğ u h u su su b ü tü n
b u in sa n la rın ak ılla rın a y e rle şm iştir. (B u is e , e n b ü y ü k ittifa k
v e ic m â d ır.)

C e v â p : A lla h T e â lâ 'y ı ta 'z îm iç in a lın la rın ı y e r e k o y m a k

için d e b ü tü n b u in sa n la rın a k ılla rın a y e rle şm iş tir. B u d u ru m ,
A lla h T e â lâ 'm n y erd e o ld u ğ u n a d e lâ le t e tm e d iğ i g ib i, sö y le ­
d ik le ri d u ru m da O 'n u n sem âd a o ld u ğ u n a d elâ le t etm ez.
H e m so n ra , in sa n la r A lla h 'ın s e m â d a o ld u ğ u n a in a n d ık la rı
iç in d e ğ il, b a şk a seb ep lerle ellerin i o c ih e te k a ld ırırla r. B u se ­
b e p le r ise şu n la rd ır:

1- İn sa n la ra fa y d a sı e n ç o k o lan şey , n u r v e ışık tır. B u n lar

ise ü st cih e tte n z u h u r ed erler. (G ü n eş, ay v e y ıld ız la rın ış ık la ­
rı y u k a rıd a n g elir.)
96 Allah'ın Aşkmlığı

2 - İn sa n la rın h a y a tı, n efes alm ak ü z e rin e k u ru lm u ştu r.

N e fe s a lm a k is e , y u k a rıd a k i h a v a y ı a lm a k ş e k lin d e d ir. H av a
y u k a rıd a o ld u ğ u için d e , ü st c ih e t a lt c ih e tte n ü stü n d ü r.

3- Y a ğ m u r ü st c ih e tte n in er.

Y a ra tık la ra fay d a sa ğ la y a n b u ş e y le r se m â cih e tin d e n g e l­

d ik le ri iç in , ister istem ez b u cihet daha şerefli o lu r. A k ıl v e il­
g i de d ah a ço k şerefli o lan şe y e y ö n e lir. E lle rin sem â y a d o ğ ­
ru a ç ılm a s ı da b u y ü z d en d ir.

H e m s o n ra A lla h T e â lâ , K â 'b e y i n a m a z la r a k ıb le y a p tığ ı

g ib i, a rş ı da d u â la rım ız a k ıb le y a p m ış tır. V e y in e , A lla h T e ­
â lâ , m e le k le r i b u â le m in m a s la h a tla r ın ı te m in d e v a sıta k ıl­
m ıştır. K u r 'â n -ı K e r im d e k i " İşleri y ü r ü t e n le r , 45, " İşleri tak­
sim e d e n le r .. " 46 g ib i â y e tle r, m e le k le r i ta r if e tm işle rd ir. D in
m e n s u p la r ı d a C e b râ il A le y h is s e lâ m ın v a h iy v e n ü b ü v v e t
m e le ğ i, M ik â il a le y h is s e lâ m ın rız ık m e le ğ i, A z ra ilin d e
ö lü m m e le ğ i o ld u ğ u h u s u s u n d a ic m â e tm iş le r d ir. D iğ e r
m e le k le r h a k k ın d a d a b u tü rlü m ü ş te re k in a n ç la r o lu ş m u ş ­
tu r. H âl b ö y le o lu n ca , e lle rin se m â y a k a ld ırılm a s ın d a k i
m a k s a d ın , o n la rı, m e le k le re d o ğ ru a ç m a k o lm a s ı d a u z a k
b ir ih t im a l d e ğ ild ir .47

45 Nâziât,79/5
46 Zâriyât,Sl /4
47 Kanaatimizce Razî'nin burada anlatmak istediği, dua edenin meleklere dua
edip onlardan isteklerde bulunması değildir. Allah'ın lütuf, ihsan ve takdiri­
nin, melekler vasıtasıyla gerçekleşmesinden dolayı O, dua eden kişinin, me­
leklerin bulunduğu semaya doğru ellerini açtığını ifade etme'k istemiş olabi­
lir. (ç.n.)
 Allah Tt'tilıi'nm Cisim Olmaktan ve Bir Mekâna Yerleşmekten Münezzeh Olması 97

ALTINCI KISIM
KERRA M İYE'N İN ESKİ SÖ Z C Ü L ER İN D E N NAKLEDİLEN
YAYGIN RİVAYETE G Ö R E. BUNLARIN ALLAH TEALA İÇ İN
"C İSİM " LAFZINI KULLANDIKLARI H A K K IN D A D IR

A n c a k b u k im s e le r , b u n u n la A lla h T e â lâ 'n ın c ü z le rd e n
m ü re k k e b v e o r g a n la r d a n m ü e lle f o ld u ğ u n u k a s d e tm e d ik le -
rin i, y a n lız ca O 'n u n k e n d i k e n d isiy le ay a k ta d u ru p m a h a l v e
m e k â n d a n m ü s ta ğ n i o ld u ğ u n u k a sd e ttik le rin i sö y le m iş le r­
d ir. M a k sa tla rı b u is e A llah T e â lâ 'n ın cisim o lu p o lm a d ığ ı ta r­
tışm a sı m an a ile d eğ il, lafızla ilgili b ir ta rtışm a o lu r. B u ra d a
s ö y le n e n le rin ö z e ti b u d u r. A n c a k b iz d iy o ru z k i, k e n d is in e
h is s i iş â re t y a p ıla b ile c e k şe k ild e b ir m e k â n v e c ih e tte b u lu ­
n a n b ir ş e y d e n a ltı c ih e te d o ğ ru b ir şe y y a y ılır v ey a y a y ılm a z .
E ğ e r o n d a n c ih e tle r e d o ğ ru b ir y a y ılım o lm a z s a , o ş e y te k
ce v h er v e p a rç a la n m a y a n cü z g ib i o lu r. B ö y le o lu n c a d a , so n
d ere ce d e k ü ç ü k v e h a k ir olur. A n ca k , z a n n e tm e m ki, a k ıllı
b ir in s a n , â le m in Ilâ h 'ın ın b u k ü ç ü k lü k v e h a k a r e tte o ld u ğ u ­
n u sö y le m e y e râ z ı o lsu n . V e e ğ e r o n d a n c ih e tle r e v ey a c ih e t­
le rd e n b irin e y a y ılım o lsa, b u d u ru m o n u n iki v ey a d ah a fa z ­
la c ü z le rd e n m ü e lle f v e m ü re k k e b o ld u ğ u n u g ö ste rir. B u ra d a
e n ç o k şu sö y le n e b ilir: B u cü z le r, d a ğ ılm a v e ç ö z ü lm e y i k a b u l
etm ez ler. F a k a t b u n u sö y le m e k , o ş e y in k e n d i iç in d e m ü e lle f
v e m ü re k k e b o lm a sın ı ö n le m ez. F e ls e fe c in in d e, 'fe le k c is im ­
d ir, fak at y ırtılm a v e o n a rm a y ı k a b u l e tm e z ' d e r v e o n u n , fe ­
le ğ i 'u z u n , g e n iş v e d e rin (ü ç b o y u tlu ) b ir cisim o la ra k d ü ­
şü n m esin i e n g e lle m e z ' d em e si d e b ö y led ir.

B u n u n la s â b it o ld u ki, K e rrâ m ile rin A llah T e â lâ 'n ın b ir c i­

h e t v e m e k â n d a o ld u ğ u n a , k en d isin e h is s i iş a re t y a p ıla b ild i­
ğ in e v e b u n a ra ğ m e n O 'n u n k ü ç ü k lü k v e h a k a re tte te k ce v ­
h e r v e p a rç a la n m a y a n cü z g ib i o lm a d ığ ın a in a n m a la r , b u n ­
la rın A llah T e â lâ 'n ın y ö n le rd e v e y a b u n la rın b ir k ısm ın d a y a ­
y ıld ığ ın a in an m ış o lm a la rın ı g ere k tirir. O 'n a b u ş e k ild e in a ­
98 Allah'ın Aşkınlıgı

n a n ise, O 'n u n m ü e lle f v e m ü re k k e b o ld u ğ u n a in a n m ış o lu r.

B u şek ild e in a n ın ca d a A lla h T e â lâ iç in "m ü r e k k e b " v e " m ü ­
e lle f" isim lerin i k u lla n m a k ta n ç e k in m e si, m a n a s ı a in a n d ığ ı
la fz ı k u lla n m a k ta n s a k ın m a n ın ö te sin e g e çm e z .

B u n u n la sâb it o ld u k i, K e rrâ m ile r A lla h T e â lâ 'n ın z a tın ın

cih e tle rd e y a y ıla n u zu n , g e n iş v e d e r in (ü ç b o y u tlu ) o ld u ğ u ­
n a in a n d ık la rı iç in O 'n u n h a k k ın d a "cisim " la fz ın ı k u lla n m ış ­
la rd ır. H a k ik a t b u o lm a sın a ra ğ m e n , o n la rın b u n u a ç ık ç a s ö y ­
le m e m e le ri sırf k o rk u v e ta k iy y e y a p m a k ta n d o lay ıd ır. Ç ü n ­
k ü o n la r h a k ik a tte A llah T e â lâ 'n ın m ü re k k e b v e m ü e lle f o l­
d u ğ u n a in an m ışlard ır.

K ita b ın b irin c i kısm ı b u ra d a b itti. B u k ısım , a k lî d elille ri

k a p sa y a n k ısım d ır.

M u v a ffa k iy e t A lla h 'ta n d ır.

 İK İN C İ B Ö L Ü M

Bu Bölüm, M üteşabih Ayetler ve

H adislerin Yorum ları Hakkındadır

B u Bölüm de A nlatılanlar
B ir M ukaddim e ve Ç eşitli K ısım lar
Olarak D ü z en len m iştir
 MU^KADDlME
BÜTÜN ISLAM M EZH EPLERİN İN BAZI KURAN AYETLER!
VE H A D İSLER İN ZA H İRÎ MANALARININ
TEVİL EDİLMESİ G E R E K T İĞ İN İ KABUL ETTİKLERİN İN İN
BEYANI H A K K IN D A D IR

tik o la ra k K u r'a n -ı K e r im 'e g e lin ce ; o n u n la ilg ili a ç ık la m a ­

la rd a ç e ş itli v e c ih le r v a rd ır:

B irin c isi: K u r'a n 'd a A lla h h a k k ın d a y ü z , g ö z , te k b ir y a n ,

e lle r , te k b ir b a ld ır g ib i ifa d e le r g e ç m e k te d ir. E ğ e r b iz
K u r'a n 'd a k i la fız la rın z a h irle rin i a lırsa k , b ir y ü z ü o la n , o y ü z
ü z e rin d e b ir ç o k g ö z b u lu n a n , te k b ir ta ra fı o la n o ta ra f ü z e ­
rin d e d e ç o k e lle r b u lu n a n v e tek b ir b a ld ırı o la n b ir ş a h s ı is ­
p a t etm em iz g e re k ir ki b iz le r , b u d ü n y ad a d a h i ta h a y y ü l e tti­
ğ im iz b u şa h ıs ta n d a h a ç irk in su re tli b irisin i d ü şü n e m e y iz v e
a k ıllı h iç b ir in sa n ın R a b b in in v e b u sıfa tla rla v a sıfla n m a sın a
ra z ı o la ca ğ ın a d a in a n m ıy o ru z .

İk in c is i: K u r 'a n 'd a 'O , g ö k le r in v e y e rin n u r u d u r ' ifa d e ­

si g e ç m e k te d ir . A k ıllı h e r in s a n a ç ık v e n e t b ir ş e k ild e b ilir
102 Allah'ın Aşkmltğı

k i a le m in îlâ h 'ı d u v a r la r ü z e r in d e y a y ıla n ışık d e ğ ild ir. O

n u r , G ü n e ş te n , A y d a n v e a te ş te n y a y ıla n n u r (ış ık ) d a d e ğ il­
d ir. O h a ld e h e r b ir im iz e d ü ş e n " A llah g ö k ler in v e y erin n u ­
ru d u r." 1 a y e tin i te fs ir e tm e m iz d e d ir . Ş ö y le k i A lla h g ö k le ­
r in v e y e rin a y d ın la h c ıs ıd ır , n u r la n d ır ıc ıs ıd ır. O , s e m a v a t
v e y e r e h lin in y o l g ö s te r ic is id ir . Y a d a O , g ö k le ri v e y e r i ıs ­
la h e d e n id ir , d ü z e n e k o y a n ıd ır. îş te b ü tü n b u n la r y u a k a rı-
d a k i a y e tin te v ild ir.

Ü çü n cü sü : A lla h T e a la K u r'a n -ı K e rim 'd e şö y le b u y u ru ­

y o r: "Biz dem iri d e in dirdik k i on d a bü yü k bir ku vvet v a rd ır." 2
M a lu m d u r k i, d em irin k e n d isi, h a cm i g ö k ten y ere in m e m iş ­
tir. B a şk a b ir a y e tte d e A lla h şö y le b u y u ru y o r: " ...V e sizin için
y u m u şa k başlı h ay v a n lard a n sek izer ç ift in d ird i." 3 M a lu m d u r ki
h a y v a n la r g ö k te n y e re in m e m iştir.

D ö rd ü n cü sü : A lla h 'ın K u r'a n -ı K e rim 'd e k i " N erd e o lu rsa ­

n ız o siz in le beraberdir'"*, " B iz o n a şah d am arın d a n d a h a y a k ın ız " 5
v e "Ü ç kişin in g iz ili ko n u ştu ğ u y e rd e m u tlaka d örd ü n cü sü o d u r ”6
sö z le rid ir. A k ıllı h e r in s a n b ilir k i b u a y e tle rd e g e çe n b irlik te ­
lik v e y a k ın lık ta n m u ra t, ilim y a k ın lığ ı (o n la rın b ü tü n d u ­
ru m la rın ı b ilm e k ) v e ila h i k u d re ttir.

B eşin cisi: A lla h T e a la 'n ın K u r'a n -ı K e r im 'd e ki " A llah'a

s e c d e et v e y ak la ş" 7 sö zü . B u y a k la şm a , a n c a k ita a t v e k u llu k la
o lu r. '( ö n b a k ım ın d a n y a k la şm a y a g elin ce , z a r u r i o la ra k b ili­
n ir ki s e c d e e tm ek le b u (m a d d i) y a k la şm a h a sıl o lm az.

A lh n cısı: A lla h 'ın K u r'a n -ı K e r im 'd e ki " ...N erey e d ö n erse­

niz orası A llah'a çıkar''6 sö zü v e "...B iz on a sizd en d ah a y akın ız.
L âkin s iz g örm ü y o rsu n u z" 9sö zü .

1 Nur, 24/35
2 Hadid, 57/25
3 Zümer, 39/6
4 Hadid, 57/4.
5 Kaf, 50/16
6 Mücadele, 58/6
7 'Alak, 96/19
8 Bakara, 2/115
9 Vâkıa, 56/85
 Mı'iteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 103

Y e d in c is i: A lla h T e â lâ şö y le b u y u ru y o r: "A llah 'a g ü zel b ir

b o r ç v e r e c e k y o k mu?"'10 Ş ü p h e y o k k i b u a y e tin d e te v il e d ilm e ­
si g ere k ir.

S e k iz in c isi: A lla h 'ın K u r'a n -ı K e r im 'd e k i " A llah on la ra, b i­

n a la rın a tem elin d en g e ld i ."** A y e tte " g e ld i" d e n m a k s a t sa rstı,
a n la m ın d a d ır. B u ay e tin d e te v il e d ilm e s i g erek ir.

D o k u z u n c u s u : A lla h H z. M u sa v e H z. H a r u n 'a h ita b e n

ş ö y le b u y u r u y o r : " B en siz in le b era b erim . İş itir v e g örü rü m ."*2
B u b e r a b e r lik o n la n k o ru m a d u r u m la n n ı b ilm e v e o n la ra
m e rh a m e t e tm e a n la m ın d a d ır. H e r ak ıllı in sa n , b ü tü n b u
a y e tle r v e b e n z e rle rin in tevil e d ilm e s i g e re k tiğ in i k a b u lle n ­
m e k d u ru m u n d a d ır.

H a d is le re g e lin ce ; b u tü r d e n o la n h a d isle r d e h a y li fa z la ­
dır:

B irin c is i: R a su lu lla h (s.a .v .)'ın A lla h S ü b h a n e h u v e T a a la -

d a n h ik a y e e ttiğ i "H astalan d ım ben i z iy a ret etm ed in , sen d en y e ­
m ek isted im b an a y e m e k v erm ed in , sen d en su isted im b an a su v er­
m ed in " *5 riv a y e ti. A k ıllı k işi, b u ifa d e le rd e k i m a k sa d ın s a d e ­
ce te m sili b ir a n la tım o ld u ğ u n d a n a sla ş ü p h e etm ez .

İk in c isi: R a su lu lla h (s.a .v .)'ın R a b b in d e n h ik â y e e ttiğ i " B a­

n a y ü r ü y e r e k g ele n e b en ko şa ra k g elirim " *4 sö z ü . Y in e h iç b ir a k ıl­
lı k im s e b u riv a y e tte k i m u ra d ın te m s il v e tasv ir o ld u ğ u n d a n
ş ü p h e etm ez.

Ü ç ü n c ü s ü : Im a m G a z â lî (r.a.), A h m e t b. H a n b e l'in a şa ğ ı­
d a k i ü ç h a d is h a k k ın d a te v ili k a b u l e ttiğ in i n a k le tm iştir.

1. H z. P e y g a m b e r (s.a .v .)'in : "H aceru 'l E sv ed A lla h 'ın y ery ü -

z ü n d ek i s a ğ y an ıd ır" *5 sözü.

10 Bakara, 2/245
11 Nahl,16/26
12 Tâhâ, 20/46
13 Müslim, Birr, 43
14 Ahmet b. Hanbel, I1I/40.
15 Deylemî'nin Müsned'inden, el-Hindî Alaeddin el-Muttakî tbn Hüsamiddin,
Kenzıı'l-Ummal fi Sünneti'l-Akvali ve'l-Efal, X1I/217, Hadis No: 34744.
 Allah'ın Aşkınhğı

2. Hz. P e y g a m b e r (s.a .v .)'in : "B en s a ğ y ö n d en R a h m a n ın ne­

fe s in i g örü yoru m /hissediyoru m '''16 sö zü .

3. R a su lu lla h (s .a .v .)'ın A lla h A zze v e C e lle 'd e n h ik â y e et­

tiği: “B en , beni zikred en in yan ın d a o tu rm a k ta y ım " x7 sö z ü .

D örd ü n cü sü : R iv a y e t e d ilir ki M u 'te z île m ezhebi

K u r 'a n 'ın m a lılu k o ld u ğ u k o n u su n d a H z. P eygam ber
(s .a .v .)'d e n riv a y e t ed ile n " B akara v e A l-i îm r a n su reler i kıy am et
g ü n ü n d e sa n k i ik i b u lu t g ib i gelirler"™ h a d isin e tu tu n d u la r. B u
h a d ise d a y a n a ra k K u r'a n 'ın m a h lu k o ld u ğ u n u id d ia ettiler.
A h m e t b. H a n b e l b u h ad is h ak k ın d a şö y le d er: "Y an i o k u y a ­
nın sev a b ı g elir." A çık ça b u h ad isin te v il e d ilm e sin e ih tiy a ç
v ard ır.

B e şin cisi: H z. P e y g a m b e r'in (s .a .v .)'in "Sıla-i ra h im , R a h m a­

nın h e r ik i y an ın a b ağlıdır. A lla h S ü b h an eh u T eâ lâ şö y le söy ler:
'S an a u laşa n a ben d e u laşırım '"19 sö zü . B u h a d isin d e tevil ed il­
m esi g e re k lid ir.

A ltın cısı: H z. P e y g a m b e r'in şu sö zü : " M escitler cildin a teş­

ten u zaklaştığı g ib i tü kü rü kten u zak la şırla r." 20 B u h ad isin d e te ­
vil ed ilm esi g ere k ir.

Y e d in c isi: H z. P e y g a m b e r şö y le d ed i: " M ü m in in kalbi R a h ­

m an ın ik i p a rm a ğ ı a rasın d ad ır." 21 B u h a d isin d e te v il ed ilm esi
g e re k ir. Ç ü n k ü b iz le r zo ru n lu o larak b iliriz ki g ö ğ sü m ü z d e ,
k a lp le rim iz i tu tan iki p a rm a k y o k tu r.

S e k iz in c isi: Hz. P ey g a m b e r (s .a .v .)'in R a b b in d e n h ik â y e

ettiğ i şu sö z: "Biz ka lp leri k ırılm ışla rın y a n ın d a y ız " 2 2 B u ra d a k i
b e ra b e rlik , y a n ın d a o lm a a n c a k m e rh a m e t etm ek tir.

Y in e H z. P e y g a m b e r (s.a.v.) e v liy a n ın sıfa tla rı k o n u su n d a

A lla h 'ta n h ik â y e e d e re k şö y le d er: " O n dan h o ş la n d ığ ım zam an

16 Bu hadisin kaynağına ulaşılamadı.

17 İbn Ebi Şeybe, Musannaf, 1/108.
18 Bu hadisin Kaynağına ulaşılamadı.
19 el-Hîndî, Kenzu'l-Ummal, Ill/360, Hadis No: 6940.
20 Bu hadisin kaynağına ulaşılamadı.
21 Müslim, Kader, 17; Tirmizî', Kader,7; İbn Mace, Mükkadime, 13.
22 Buharı, Rikak, 38.
 Müteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları ı° 5

on u n işiten k u la ğ ı g ö r en g ö z ü o lu r u m ..."23 Z a r u re tle b ilin m e k te ­

d ir ki k e n d isiy le e ş y a n ın g ö rü ld ü ğ ü g ö r m e g ü c ü , A lla h sü h -
n a n e h u T e â lâ 'n ın k e n d isi d eğ ild ir.

D o k u z u n cu su : H z. P e y g a m b e r A lla h T e â lâ 'd a n h ik â y e
e d e rek ş ö y le b u y u ru y o r: " K ibriy a (u lu lu k) ben im C ü b b em , a z a ­
m et ise p eştem a lim d ir." 24 A k ıllı o la n , A lla h için a b a y ı v e p e şte -
m a li k a b u l etm ez .

O n u n c u su : R a s u lu lla h U b e y y b. K a 'b 'a ş ö y le d ed i: " E y E-

bu M ü n zir: A lla h 'ın k ita b ın d a h a n g i a y e t d a h a b ü y ü ktü r? R a su lu l­
lah (s.a.v.) bu so ru y u iki d efa tekrarlad ı. Ü çü n cü sü n d e ise Ebu
M ü n zir: " A y ete'l-K u rsi" d ed i. H z . P ey g a m b e r (s.a .v .) elin i on u n
g ö ğ s ü n e k o y d u v e on a " isabet ettin " ded i. " N efsim y e d -i k u d retin ­
d e olan A llah 'a y em in ed erim ki onun (A yetel K ü rsi) b ir d ili v a rd ır,
arşın y an ın d a A lla h T eâlâ'y ı takdis eder."25 B u h a d isin d e te v il
ed ilm esi g e re k ir. S o n u ç o la ra k b ü tü n b u z ik re ttiğ im iz riv a ­
y e tle r g ö s te r m e k te d ir ki g e re k tiğ in d e te v il e tm e k h e r a k ıllı
k im s e iç in z o ru n lu b ir d u r u m d u r . B u n u n la b e r a b e r K e lâ m -
cılar d e rler ki: A lla h T e â lâ 'n ın y ö n d e n v e cisim o lm a k ta n m ü ­
n ez z e h o ld u ğ u d e lille s a b it o lu n ca , e le ştirm e s e b e b i o lm a m a ­
sı iç in K u r'a n 'd a v e H a d isle rd e g e ç e n b u la fız la rı s a h ih o la n
b ir a n la m ü z e rin e h a m le tm e m iz g e re k ir. M u k a d d im e o la ra k
s u n u la n sö z b u ra d a so n a erdi.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

23 Buharf, Rikak, 38.

24 Müslûn, Birr, 136; Ebu Davud , Libas, 25; fbn Mace, Zühd, 16.
25 Müslim, Müsafirin, 258; Ebu Davud, Hurüf, 35; Dârirnî, Fadailü'l-Kur'an,14.
ıo 6 Allah'ın Aşkınlığı

BİRİNCİ KISIM
"SÛRET" KELIM ESİ H A KK IN D A D IR

B u k e lim e K u r 'a n 'd a y o k tu r. A n c a k h a d is le r d e g e ç m e k ­

ted ir.

B irin ci H ad is: H z. P e y g a m b e rd e n (s.a.v.) riv a y e t e d ile n b ir

h a b e rd e H z. P e y g a m b e r şö y le b u y u rd u : "A llah T eâlâ A d em i
ken d i su retin d e y a r a tm ıştır." 26 E b u H u z e y m e E b u H u re y re 'd e n
O d a H z. P e y g a m b e rd e n riv a y e t e tm iş tir ki H z. P e y g a m b e r
ş ö y le b u y u rd u : "Sizden h içb irin iz kölesin e asla "A llah sen in y ü ­
zü n ü ve yü zü sana ben zeyen in y ü zü n ü çirkin leştirsin !" d em esin .
"A llah A dem 'i k en d i su retin d e y aratm ıştır."

C ev a p : H a d is te g e ç e n "ala su retih i" d e k i "hu " z a m irin in ,

A lla h T e â lâ v e H z. A d e m 'in s u r e tle r in in d ış ın d a k i b ir ş e y e
ra c i o lm a s ı m u h te m e l o ld u ğ u g ib i, H z. A d e m 'e y a h u t d a A l­
la h T e â lâ 'y a d a ra c i o lm a s ı m u h te m e ld ir. B u n u n d a ü ç y o lu
v a rd ır:

B irin c i Y o l: H a d iste k i "hu" z a m iri, A lla h T e â lâ 'n ın v e H z.

A d e m 'in d ışın d a h er b ir ş e y e a it o lm a sıd ır ki, b u ta k d ire g ö ­
re h a d isin te v ili ik i v e c ih le o lu r:

B irin cisi: H e r k im b ir in e "A llah sen in y ü z ü n ü v e y ü zü sa n a

b en z ey en in y ü zü n ü ç ir k in le ş tir s in " d e rse ; b u , H z. A d e m 'e
s ö v m e k o lu r . Ç ü n k ü b u s ö v ü le n in s a n ın y ü z ü H z. A d e m 'in
y ü z ü n e b e n z e d iğ i iç in , " A lla h sen in v e y ü z ü s a n a b en z ey en in
y ü z ü n ü çir k in leştirsin " s ö z ü , h e m H z. A d e m v e h e m d e d i­
ğ e r b ü tü n P e y g a m b e r le r e s ö v m e k d e m e k tir k i b u c a iz d e ğ il­
dir. Ş ü p h e s iz H z. P e y g a m b e r d e b u n u y a s a k la m ış tır. P e k i
H z. P eygam ber (s .a .v .) ned en b a ş k a s ın ı d e ğ il d e H z .
A d e m 'i z ik re tm iş tir? Ç ü n k ü ilk o la ra k H z. A d e m 'in y ü z ü
b u ş e k ild e y a ra tılm ış tır.

26 Buharı, lstizan,l; Müslim, birr, 115; Ahmed b.Hanbel, I I I / 244, 251.

 Müteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 10J

İk in c is i: B u n d a n k a s ıt, 'H z . A d e m b a ş k a b ir s u re tte id i. H z.

A d e m 'in c ü sse si b ü y ü k , b o y u u z u n d u . Ö y le ki b a şı g ö k y ü z ü ­
n e y a k ın id i' ş e k lin d e , H z. A d e m h a k k ın d a sö y le n e n sö z le r i
ip ta l e tm e k için d ir. B u s e b e p le H z. P e y g a m b e r (s.a .v .) m u a y ­
y e n b ir in sa n a işa re t e d e re k 'm u h a k k a k k i A lla h T e â lâ H z .
A d e m 'i o in sa n ın s u re tin d e y a r a tb .' Y a n i H z . A d e m 'in s u re ti
h iç b ir d eğ işik lik g ö ste rm e k s iz in , h iç b ir ek sik lik o lm a k sız ın
e lb e tte b u a d a m ın şe k li g ib iy d i. D o la y ısıy la b u a çık la m a 'H z.
A d e m b u (in sa n ) s u re tin in d ışın d a b a şk a b ir s u re tte y d i' v e h ­
m in e k a p ıla n la rın v e h m in i ip ta l e tm iştir. Y a n i o v e h m i ta ş ı­
y a n la rın v e h m in i g e ç e rsiz sa y m ıştır.

ik in c i Y ol: H a d iste g e ç e n "h u " z a m irin in H z. A d e m 'e a it

o lm a sıd ır. B u g ö rü ş, ü ç g ö r ü ş ü n e n ev lâ o la n ıd ır. Ç ü n k ü
(A ra p d ilin d e ) z a m irin z ik re d ile n ş e y le rd e n k e n d is in e e n y a ­
k ın o la n a d ö n m esi v a cip tir. B u h a d is te d e z a m ire en y a k ın
o la n is im H z. A d e m 'in is m id ir k i z a m irin o n a a it o lm a s ı d a ­
ha ev lâ d ır. H e m so n ra b u y o la g ö re b u h a d isin te v ilin d e v e-
cih le r v a rd ır:

B irin c i V e c ih : A lla h m e le k le ri H z. A d e m 'e sec d e e ttirm e k ­

le o n u n k o n u m u n u y ü k seltti. A rd ın d a n H z. A d e m d e o h a ta ­
y ı iş le d iğ i zam an , A lla h b a şk a la rın a v e r m iş o ld u ğ u c e z a la rın
b e n z e rle riy le o n u c e z a la n d ırm a d ı. G e le n n a k le g ö re , A llah A ­
d e m 'i c e n n e tte n çıkard ı. O n u n la b irlik te y ıla n ı v e ta v u s k u ­
ş u n u d a çıkard ı. A lla h o ik is in in su re tin i d eğ iştird i. A m a H z.
A d e m 'in su re tin i d eğ iştirm e d i. ik ra m o la ra k o n u ta h rif a z a ­
b ın d a n k o ru y u p y a ra ttığ ı ilk ş e k li ile b ıra k tı. D o la y ısıy la H z.
P e y g a m b e r (s.a .v .)'in " A lla h T eâlâ A d em 'i k e n d i su re tin d e y a r a t­
tı" sö z ü n ü n m â n â sı, 'A lla h T e â lâ Hz. A d e m 'i h iç b ir d e ğ işik ­
liğ e u ğ ra tm a k sız ın b.ugünkü h â l ile b a k i k a la n b ir şe k ild e y a ­
ra ttı' a n la m ın a g elm ek ted ir. B u ce v a p la b u n d a n ö n ce k i a ra ­
s ın d a k i fa rk , b u n d a n m a k sa d ın H z. A d e m 'in b a ş k a b ir şe y e
d ö n ü ştü rü lm e k te n k o ru n d u ğ u n u a çık la m a k ta d ır. llk ce v a p
ise m e v c u t o lan b u su re tin , b u n d a n ö n ce v a ro la n s u r e t o ld u ­
ğ u , y a p m ış o ld u ğ u h a ta d a n d o la y ı H z A d e m 'in b a ş k a b ir ş e k ­
le d ö n ü ştü rü lm e k te n k o ru n d u ğ u , d iğ e r v a rlık la rın ise b a şk a
ıo 8 Allah'ın Aşkınlığı

ş e k ille re d ö n ü ştü rü ld ü ğ ü a çık la m a sın a ç e liş k i teşk il e tm e y e ­

c e ğ in in b e y a n ıd ır.

İk in c i V ecih : O n d a n m a k s a t 'm u h a k k a k in s a n n u tfe v e h a ­

y ız k an ı v a s ıta s ıy la d o ğ a r' d iy e s ö y le y e n m a te ry a lis tle rin sö ­
zü nü ip ta l etm ek tir. B u n d an d o lay ı H z. P e y g a m b e r (s.a .v .)
"A lla h T eâ lâ A d em 'i ken d i su retin d e y a ratm ıştır" b u y u ra ra k ilk
y a ra tılışın n u tfe, a lak a v e m u d ğ a y a ta k a d d ü m e ttiğ in i b ey a n
etm iştir.

Ü ç ü n c ü V ecih : 'İn s a n a n c a k fe le k le r v e su , h a v a , to p ra k v e
a te ş te n o lu şa n d ö rt tem el u n s u r v a s ıta s ıy la a n c a k u z u n b ir
z a m a n d a m e y d a n a g e lir' d iy e n F ilo z o fla ra re d d iy e b a ğ la m ın ­
d a H z. P e y g a m b e r (s.a.v .) "A llah H z. A d en ı'i k en d i su retin d e y a ­
ra tm ıştır" b u y u ra ra k , y a ra tılışın b u v a s ıta la r o lm a k sız ın g e r­
ç e k le ştiğ in i a çık la m a k ta d ır.

D ö rd ü n cü V ecih : B u h a b e rd e n k a sıt, in sa n su retin in A l­

la h 'ın y a ra tm a sı v e o n u n icad ı ile m e y d a n a g e ld iğ in i a ç ık la ­
m ak tır. Y o k sa şe k ille n d iric i b ir g ü c ü n v e y a d o ğ u m u n te siriy ­
le d eğil. B u n d a n d o lay ı A lla h (cc) şö y le b u y u ru r: "O A lla h h a-
lıktır, B aridir, M u sa v v ird ir." 17 O b a rid ir y an i m u h d e sa t v e
m ü m k in a tın (so n ra d a n y a ra tılm ış o la n la rın ) d u ru m la rın ı b i­
lir. O h alık tır, yani b e d e n le ri v e kişileri y o k lu k la rın d a n so n ra
o rta y a ç ık a r a n v e icat ed e n d ir. O M u sa v v ird ir; y an i k işileri
k e n d ile rin e h a s o la n şe k ille ri ü z e rin e k o y a n v e k e n d ile rin e
h as o lan şe k ille rin i k en d ilerin e v eren d ir.

B e şin c i V e c ih : B a z en su re t z ik re d ilir fa k a t su retten k işin in

sıfa tı k a ste d ilir: B u d u ru m d ild e 'o n a b u o la y ın su retin i a ç ık ­
la d ım v e d e o n a b u m e se le n in su re tin i a ç ık la d ım ' ş e k lin d e
k u lla n ılm a k ta d ır. B ü tü n b u y e rle rd e k u lla n ıla n s u re t k e lim e ­
sin d e n m a k sa t sıfattır. Hz. P e y g a m b e rin (s.a .v .) "A llah T eâlâ
H z. A d em 'i k e n d i su retin d e y aratm ıştı/ ' sö z ü n d e n m a k s a t 'o n u
k e n d in e h a s b ü tü n sıfa t v e h â lle riy le y a ra tm ıştır' a n la m ın d a ­
dır. Ç ü n k ü in s a n y a ra tıld ığ ı z a m a n a c iz liğ in v e ca h illiğ in en
so n safh a sın d a olu r. S o n ra k e m â l sın ırın a u la şın ca y a k a d a r,

27 Haşr, 59/24
 M iit ^ b ih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 109

o n u n ilm i v e g ü c ü a rta r. B u n d a n d o la y ı H z. P e y g a m b e r, H z.
A d e m 'in ilk y a ra tıld ığ ı h â liy le d a h i, ilm i v e g ü c ü y le ta m b ir
o lg u n lu ğ a s a h ip o ld u ğ u n u a çık la m ış tır. " A llah T eâ lâ A d em 'i
ken d i su retin d e y a r a tm ıştır" sö z ü n ü n a n la m ı, A lla h T e â lâ d a h a
işin b a şın d a h e r ş e y d e n ö n ce o n u , işin so n u n d a (k e m a l d e re ­
c e sin d e ) h asıl o la n sıfa tla rla y a ra tm ıştır. B u n u n la b irlik te
" on u n " la fz ı a ltın d a su re tin iy i ya da k ö tü o lm a s ı a n la m ın ın
d a d a h il o lm a sı u z a k d e ğ ild ir. H z. P e y g a m b e r'in d e d iğ i g ib i
" S aid " (iy i) d ah a a n n esin in ka rn ın d a y ken said o la n d ır ; " şaki" (kötii)
d e d ah a a n n esin in k a rn ın d a y k en şa ki ola n d ır" 2 8 H z. P e y g a m ­
b er'in : "A llah T eâ lâ A dem 'i k e n d i su retin d e y a r a tm ıştır" sö zü ,
'y a n i b ü tü n sıfa tla rıy la iy i y ad a k ö tü o lm a sı p iş m a n o lm a sı
y a da A lla h 'ın in d in d e m a k b u l b irisi o lm a s ıy la b ir lik te y a ra ­
tılm ış tır' a n la m ın a g e lm e k te d ir.

Ü ç ü n c ü Yol: B u z a m irin A llah T e â lâ 'y a a it o lm a s ıd ır ki

b u n d a da ç e ş itli v e c ih le r v ard ır:

B irin c i V ecih : Ş e k ild e n m a k s a t sıfattır. B u n u b u şe k ild e

a ç ık la d ığ ım ız z a m a n m â n â şö y le olu r: A d e m (a .s.) m u h a k e ­
m e e tm e y i b ilm e s iy le m e sle k v e sa n a tla rı k e şfe d ip o rta y a ç ı­
k a rm a y a k a d ir o lm a s ıy la d iğ er ş a h ıs la r v e c is im le r d e n ü stü n
o lu p b u ü s tü n lü ğ ü y le o n la rd a n ay rılır. Bu sıfa tla r ş e r e fli, y ü ­
ce sıfa tla rd ır; R a su lu lla h (s .a .v .)'ın "A llah T eâlâ A d em 'i k en d i
su retin d e y a ra tm ıştır" sö zü , b u k o n u d a o lm a sı g e re k e n tev ili
a ç ık la m a k ta d ır.
ik in c i V ecih : S ıfa tın m e v su fa izafe si sa h ih o ld u ğ u g ib i, b a ­
z e n sıfa tla rı y a ra ta n a v e ica t e d e n e iz a fe e d ilm e s i d e m ü m k ü n
o lm a k ta d ır. B u d u ru m d a y u k a rıd a k i sö z d e n m a k s a t 'b u s u ­
re t, a sa le t, s a y g ın lık v e y ü c e lik fa z la lığ ıy la d iğ e r su re tle rd e n
a y rılır' a n la m ın a d elâle t etm ek te d ir.

Ü ç ü n c ü V ecih : Im a ın ı G azâli şö y le der: 'in sa n şu g ö rü n e n

b ü n y e d e n ib a r e t d e ğ ild ir. O y a ra tılm ış o lu p n e cisim n e de
cism a n id ir. B u b e d e n o n a a n ca k te d b ir v ey a ta s a rru f o lsu n d i­
y e b a ğ lıd ır. Y a n i ta sa rru fta b u lu n m a sı v e te d b ir a lm a s ı h a se ­

28 Müslim, Kader, 3; lbn Miıce, Mukaddime, 7; Ahmed b. Hanbel, 11/ 176.

110 Allah'ın Ağkınhğı

b iy le b e d e n in e b ağ lıd ır. H z . P e y g a m b e r (s.a .v .)'in "A lla h T eâlâ

A d em 'i k e n d i s u r e tin d e y a r a t m ış t ık ' s ö z ü n ü n m â n â s ı H z.
A d e m 'in b u b e d e n e n isb e ti, A lla h T e â lâ 'n ın b u a le m e n isb e ti
g ib id ir. Ş ö y le k i; h e r n e k a d a r ta s a rru f v e te d b irle o c is im le r­
d e tesir e tse le r d e , o n la rın h er ik isi d e cisim d e (a le m v e b e ­
d en ) y e r e d i^ rn e rn işle rd ir.'

A lla h en iy i b ile n d ir.

ik in c i H ad is: ib n H u zey m e"tev h id " d iy e isim le n d ird iğ i k i­

ta b ın d a k e n d i is n a d ıy la ib n Ö m er (r.a .)'d e n riv a y e t e ttiğ i h a ­
b e r d e H z. P e y g a m b e r (s.a.v .) şö y le d ed i: "Y ü zü kö tü lem ey in .
A llah T eâlâ A dem 'i R a h m a n ın su retin d e yaratm ıştır."29

E b u H u z e y m e b u riv a y e ti z a y ıf say m ış v e şö y le d e m iştir:

'E ğ e r bu riv a y e t sa h ih o lu rs a o n u n ik i te v ili v a rd ır; B irin c i T e ­
v il: S u re ttte n k asıt, d ah a ö n ce d e a çık la d ığ ım ız gibi sıfa ttır.
ik in c i T e v il: B u iz a fe d e n k a sıt, a y e tle rd e "A llah'ın b ey ti" "A l­
lah'ın d ev esi" ifa d e le rin d i o ld u ğ u g ib i, bu su re tin y ü c e liğ in i v e
şere fin i a ç ık la m a k tır.'

Ü çü n cü H a d is: " Ş e r h u 's -S ü n n e "30 S a h ib in in (r.a.) k en d i

k ita b ın d a k i b a şk a b ir b ab ta , b a b b aşlığ ı o la n " ateşten çıkan k i­
şi" k ısm ın d a E b u H u re y re 'd e n , O d a Hz. P e y g a m b e r'd e n ri­
v a y e t ettiğ i u z u n ca b ir h a d iste Hz. P e y g a m b e r (s.a .v .) şö y le
b u y u ru y o r: "A llah T eâ lâ on la ra, on ların tan ıdığ ı su retin d ışın da
b ir su retle g ele c ek ve ş ö y le d iy ec ek : "B en sizin R a b bin iz im " . O n lar:
"B iz A llah'a sığ ın ırız. R ab bim iz b iz e g elin cey e k a d a r bizim m ek an ı­
m ız bu rasıdır. B iz im le O 'nun a r a sın d a bir işaret v ard ır. R abbim iz
b iz e g eld iğ in d e biz on u tanırız" diyecekler. B u n u n ü z erin e A llah
T eâlâ on la ra, on ların tan ıdığı su retle gelecek. "O n lar d a : "sen b i­
zim R a b bim izsin " d iy e r e k o n a boyu n eğ ecek ler." 31 B u h a d is h a k ­
k ın d a b irk a ç fa rk lı v e c ih v ard ır.

29 Ebu Davud, Nikah, 41; Ahmed b. Hanbel, IV/447; V/3.

30 “Şerhu's-Sünneh Sahibi" olarak kastedilen şahıs, Hüseyin b. Mes'üd el-Baga-
vî (Ö.516 h.)' dir. Müellifin bu eseri kendisinden sonra pek çok kişi tarafından
ihtisar edilmiştir. (Bkz. Katib Çelebi, KefiVz-Zi/rn/n, İstanbul, 1360/1941,
II/1040-1041.) (ç.n.)
31 Buharî, Ezan 139, Tevhid 24; Müslim, iman, 299; Ahmed b. Hanbel, 11/534.
 Müteşabih Ayetler ve Edişlerin Yorumları ll!

B ir in c i V e c ih : H a d is te g e ç e n " f i" h a r fi c e rin in 32 "ba" h a r ­

fi c e r i33 a n la m ın d a k u lla n ılm a s ıd ır k i b u ta k d ird e a n la m
ş ö y l e o lm a k ta d ır: “D ü n y a d a y k e n b ild ik le r i, ta n ıd ık la n su re ­
tin d ış ın d a b ir su reti, A lla h T e â lâ o n la ra g ö n d e rir. B u d a A l­
la h T e â lâ 'n ın b ir m e le ğ i o n la r a g ö s te r m e s i ş e k lin d e d ir k i o n ­
la r d o ğ a l o la r a k o n u ta n ıy a m a z la r . B u n u n ö r n e ğ i İb n A b b a s
( r .a .)'ın A lla h T e â lâ 'n ın " O n la r a n c a k b ey a z b u lu tta n g ö lg e lik ­
ler iç in d e A llah 'ın on la ra g e lm e s in i m i beklerler."34 a y e ti h a k k ın -
d a k i sö z ü d ü r k i İb n A b b a s b u ra d a g e ç e n " f i " h a r fi c e rin i
"ba" a n la m ın d a a lm ıştır. S o n r a b u s u re t o n la ra : "B en sizin
R a b b in iz im d iy ecek." S a n k i b u o la y , a h ir e tte m ü k e lle fle r e v a ­
k i o la n so n s ık ın tı, so n im tih a n d ır . B u n u n fa y d a s ı is e d o ğ ru
s ö z , d o ğ ru d ü ş ü n c e ü z e rin d e b u la n a n m ü 'm in le r i te s p it e t­
m e k tir. H e r n e k a d a r n a d ire n b ir i d iğ e rin in y e rin e g e ç s e d e
g e n e l^ Ü e d ü n y a iç in s ık ın tı v e im tih a n y eri, a h ir e t iç in d e
c e z a (k a rş ılık m ü k â fa t) y e r i d e n ilm e k te d ir . H z. P e y g a m b e r
(s .a .v .)'in "O n lar d e r le r k i b iz O n u ta n ırız " sö z ü n e g e lin c e ; o
d a " R a b b im izin ih sa n ı g e ld iğ in d e onu tan ırız " y o r u m u ü z e r in e
h a m le d ilir. "A llah o n la ra , on la rın ta n ıd ık la rı su rette gelecek'' s ö ­
z ü is e ; ih s a n ın e m a r e le r in d e n o la r a k b ild ik le ri b ir s u re ti o n ­
la r a g ö n d e rir. Y a n i o s u r e tin , ih s a n ın b ir e m a re s i o ld u ğ u n u
b ilir le r, a n la m ın d a d ır.
H z. P e y g a m b e r (s.a.v .) " b iz im le o n u n a rasın d a b ir iş a r e t v ar­
d ır" s ö z ü n e g elin ce; ih tim a ld ir ki b u a lâ m e t, h a k ik a ti itib a riy ­
le c e v h e r v e a ra z la ra m u h a lif o la n A lla h 'ın v a rlığ ıd ır. B u h a ­
k ik a ti g ö rd ü k leri an b ilirle r k i O , A lla h 'tır .

İk in c i V ecih : Bu su re tte n m ak sat, sıfattır. Bu d u ru m d a m â ­

n â şö y le o lm a k ta d ır: A lla h 'ın g ü c ü , k u v v e ti v e şid d e tin in az
b ir k ısm ın ın o n la ra g ö rü n m e s id ir ki o n la r d a A lla h 'ın k e n d i­
le riy le o la n m u a m e le sin d e d a h a ö n c e b ö y le b ir şey i A lla h 'ta n
g ö r m e d ik le rin d e n d o la y ı b u n a a lış k ın d eğ ild irler. D a h a son-

32 Arapça'da "fi" harfi cer olup, mekan için, "içinde olan" anlamında da kulla-
nılır.(ç.n.)
33 Bu da harfi cer olup degişik kullanımları olan bir edattır. Daha çok beraberlik
anlamı için kullaıuhr.(ç.n.)
34 Bakara, 2/210
 112 Allah'ın Aşkmhğı

ra A llah o n la rın a lışk ın o ld u k la rı fa rk lı ra h m e t v e c ö m e rtlik ­

leri onlara g ö n d e rir.

D ö rd ü n cü H ad is: Hz. P e y g a m b e r (s .a .v .)'d e n riv a y e t e d i­

len b ir h ad iste Hz. P e y g a m b e r (s.a .v .) şö y le dedi: "Ben R abbi-
m i en g iiz el su rette g örd iim ." 35 "En g ü z el su rette" sö zü , g ö re n k i­
, şin in n ite liğ i o lm a ih tim ali v a rd ır. 'E m irin y a n ın a en g ü z e l
d u ru m d a g ittim ' d en ild iğ in d e , b u ra d a e n g ü z e l d u ru m em i-
r in /y ö n e tic in in d eğ il, em ire g id en k işin in sıfa tıd ır. 'En g ü z el
su re tin ' g ö rü len kişinin sıfatı o lm a sı ih tim a li d e vard ır. E ğ er
b u 'e n g ü z e l su ret' g ö ren k işin in sıfatı ise b u 'e n g ü z el su ret'
H z. P e y g a m b e r'e ait o lu r ki b u n d a da iki v ecih v ard ır:

B irin ci V ecih : S u re tte n k asıt, s u re tin k en d isid ir. B u d u ­

ru m d a m an a şö y le o lm a k ta d ır: H z. P e y g a m b e r (s.a.v .) A lla h 'ı
g ö rd ü ğ ü z am an , A llah T e â lâ , o n u n y a ra tılışın ı sü sle d i, s u re ­
tin i g ü z e lle ştird i. B u da R a su lu lla h (s.a .v .) h a k k ın d a ik ra m ın
fa z la lığ ın a seb ep tir.

İk in ci V ecih: S u re tte n kasıt, sıfa t o lm a sıd ır. O h âld e b u ­

n u n m â n â s ı da; o n u n A lla h y a n ın d a k i h ü s n -ü h â lin i v e A l­
la h 'ın b ir ç o k y ö n d e n k e n d is in e b ü y ü k n im e tle r v e rd iğ in i
b ild irm e k te d ir. Bu da, g ö re n k işin in g ö r ü le n k işi ta ra fın d a n
ik ra m v e sa y g ıy la k a rşıla n d ığ ın d a n k a y n a k la n ır. B a z e n d u ­
ru m b u n u n tam te rsi o la b ilir. Y an i g ö r e n k işiy e n im e t d eğ il
d e ce za verilir. Y ah u t da sa y g ıy la h ü rm e tle k a rşıla n m a z . R a ­
s u lu lla h (s .a .v .)'ın k o n u m u n u n b irin c i k ısım o ld u ğ u n u e lb e t­
te b iliy o ru z .

"En g ü z el su retsin g ö rü le n e a it o lm a s ın a g e lin ce ; b u n d a da

b irk a ç v e c ih v ard ır.

B irin cisi: Hz. P e y g a m b e r (s.a .v .)'in u y k u d a A lla h 'ı ö z e l b ir

su re tle g ö rm e sid ir. B u ca iz d ir, ç ü n k ü rü y a h a y â l ü r ü n ü o lu p
h a y â lin ta sa rru fla rın d a n d ır. B u da h a y â l ed ile n h e r h a n g i b ir
s u re tte n ay rıt ed ilem ez.

İk in cisi: S u re tte n k a stın s ıfa t o lm a sı: B u d a şö y le d en ilm e­

s in d e n k a y n a k la n m a k ta d ır : A lla h T e â lâ H z. P e y g a m b e r

35 Buharî, Tefsîru's-Surc, 9,15, Ta'bir, 48; Ahmed b. Hanbel, I / 368,1V /88, V / 243.
 Miiteşabilr Ayetler ve Hadislerin Yorumları 113

(s .a .v .)'in k e n d is in i g ö rd ü ğ ü v a k it o n a fa z la s ıy la ik ra m v e n i­
m et ta h sis ettiğ i için d o ğ a l o la ra k H z P e y g a m b e r A lla h h a k ­
k ın d a "Ben o n u en g ü z el su retle ve en g ü z el d u ru m d a g örd ü m "
d e m iştir.

Ü ç ü n c ü s ü : U m u lu r k i H z. P e y g a m b e r (s .a .v .) A lla h 'ı g ö r ­
d ü ğ ü z a m a n d a h a ö n c e m u tta li o lm a d ığ ı iz z e t, a z a m e t v e
c e lâ l s ıfa tla rın ın n ic e çe şitle rin e m u tta li o lm u ş tu r.

İKİNCİ KISIM
"ŞA H IS" KELİMESİ H A K K IN D A D IR

B u k e lim e K u r 'a n 'd a g e çm e m e k te d ir. A n c a k H z . P e y g a m ­

b er (s .a .v .)'in şö y le d e d iğ i riv a y e t e d ilm iştir: "A llah A z z e v e
C elle'ye iz zet-i n efisten d ah a sev im li bir şa h ıs y o k tu r." 56 B u h a d is ­
te g e ç e n ik i k e lim e n in te v il e d ilm e si g ere k ir.

B irin c isi ş a h ıs k elim esid ir. Ş a h ısta n k a sıt, m u a y y e n b ir za t

v e ö z e l b ir h a k ik a ttir. Ç ü n k ü şah sı v e h a c m i o la n b ir cism in
a y n ı o lm a s ı g erek ir. Ş a h siy e t c ism in in v a h d et ism i ü z erin e ıt-
la k ı, b irb irin e b a ğ lı o lu p a y rılm a y a n iki şe y d e n b iris in in d iğ e ­
ri ü z erin e ıtlak ıd ır.

İk in c isi izzit-i n e fis k elim esid ir. B u n u n m ân â sı e n g e lle m e k

d e f etm ek tir. Ç ü n k ü g a y re te g e lm e n e fsa n i bir d u ru m o lu p
d e f e tm e y i, m e n e tm e y i g erek tirir. B u ra d a se b e p ile s o n u ç k i­
n a y e e d ilm iştir. A lla h en iyi b ilen d ir.

36 Müslim , Lia'n, 17.

114 Allah'ın Aşkınltğı

ÜÇÜNCÜ KISIM
"N EFS” KELİMESİ H A K K IN D A D IR

Bu k elim ey i A llah h ak k ın d a k u llan an lar, K u r'a n v e h a d is­

lerle d elille n d irm işle rd ir. K u r'a n 'd a g e ç e n n efs k elim elerin e
g elin ce; A llah T e â lâ 'n ın Hz. M u sa (a.s.) h ak k ın d a k i "Ben seni
n efsim e p ey g a m b er seçtim "37 sözü, Hz. İsa 'd a n h ik â y e ettiği "Sen
benim n efsim d e olan ı bilirsin am a ben sen in n efsin d e olanı bil-
m em "38sözü , sa lih le rin sıfa tla rı k on u su n d ak i " R abbin iz rahm eti
k en d i n efsi ü zerin e y az d ı" 39 bu y ru ğ u v e isy an k â r k im s e le ri kor­
k u tm a b ağ lam ın d a "A llah size asıl n efsin den korkm an ız, çekin m e­
niz g erek tiğ in i bildiriyor"40 şek lin d e h a b er verd iği ay etleri.

B u k o n u d a ki h a d islere g elin ce ; b u n la r h ayli fazlad ır.

B irin ci H ad is: E bu Salih E b u H u re y re 'd en o da H z. P ey g am ­

b er (s.a.v .)'d en rivayet ettiği b ir h ab erd e, H z. P ey g am b er
(s.a.v.) şöyle d ed i: "Allah T eâ lâ şö y le söylü yor: " B en , beni zikreden
ku lu m la beraberim . O kul beni kendi nefsin de zikred erse, Ben d e onu
ken di n efsim de zikrederim . B en i b ir topluluğun için d e zikred erse, Ben
d e onu o toplu lu ktan d a h a hayırlı bir toplu lu kta zikrederim ."4i

ik in c i H a d is: P e y g a m b e r (s.a.v .) in şu sö z ü : " Y aratıkların ın

sa y ısı, n efsin in r ız a sı v e arşın ın ziy n etin ce A llah 'ı h a m d ile ten zih
ed erim ."4z

Ü ç ü n c ü H a d is: E b u H u re y re 'd e n o d a H z. P e y g a m b e r'd e n

riv a y e t e ttiğ i b ir h a b e rd e H z. P ey g a m b e r (s.a .v .) ş ö y le dedi:
" A lla h T eâ lâ y a r a tm a işin i b itird iğ in d e k e n d i k ita b ın d a n efsin e,
m u h a k k a k rah m etim g a z a b ım ı g e ç ti d iy e yazdı."43

37 Taha, 20/41
38 Maide, 5/116
39 En'am, 6/54
40 AI-i tmran, 3/28
41 Buharı, Tevhid, 15, 43, Müslim, Zikr, 2,18,19,21; Tirmizî, Da'vet, 131.
42 Buharı, Eyman, 19, Tevhid, 58; Müslim, Salat, 220; Ebu Davud, Edep, 101.
43 Buharı, Tevhid, 15, 22, 55, Bedu'l-Halk, 1; Müslim, Tevbe, 14-16.
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 115

L ü g a tte n efs d e ğ işik v e c ih le r le g e lm e k te d ir. Y a n i lü g a tte

n e fs in d e ğ işik a n la m la rı v a rd ır:

B irin cisi: B e d e n a n la m ın d a d ır. A lla h T e â lâ "H e r n efis ö lü ­

m ü tad acaktır." 44 A y rıca 'se n n efsin d e n a sılsm ' d iy en b ir k işi
s e n b e d e n in d e n a sılsın . B e d e n in n asıl? A n la m ın ı ir a d e e tm e k ­
ted ir.

İk in c isi: K a n a n la m ın d a d ır. 'B u n efsi (k a n ı) a k a n b ir h a y ­

v a n d ır' d enilir. Y a n i a k ıc ı k a n a sa h ip tir. K ad ın d o ğ u m y a p tı­
ğ ı z a m a n , d o ğ u m u ta k ib e n k a d ın d a n a k a n k a n d a n d o la y ı
'(n ifa s n e fs k ö k ü n d e n tü re d iğ i için ) O , n ifa s o ld u , n ifa sa g ir ­
d i' d en ilir.

Ü ç ü n c ü sü : R u h a n la m ın d a d ır. A lla h T e â lâ K u r'a n -ı K e ­

rim 'd e "A llah n efisleri ö lü m za m a n la rın d a k a b zed er." 45

D ö rd ü n cü sü : A k ıl a n la m ın d a d ır. A lla h T e â lâ K u r 'a n -ı K e­

rim 'd e " O 'd u r g eceley in s iz i öld ü ren (u yu tan )." 46 B u ra d a n e f­
sin, akıl a n la m ın a g e lm e s b in in seb eb i şu d u r: A k ıl h a riç , d u ­
ru m la r v e v a z iy e tle r, e s e rle riy le b irlik te u y k u h â lin d e d e sa ­
bit k alırlar, d e ğ işik liğ e u ğ ra m a z la r. Ç ü n k ü in s a n ın d u ru m
u y k u v e u y a n ık lık h â lin e g ö r e d e ğ işik lilik a rz e tm e k te d ir.

B eşin cisi: B ir ş e y in z a tı, k e n d isi a n la m ın d a d ır. A lla h T e â lâ

K u r'a n -ı K e rim 'd e : " O n lar a n c a k k e n d i n efislerin i k a n d ır ırla r.'^ 7
" N efislerin izi öldürü n."48 "LAkin o n la r n efislerin e z u lm ettiler.'^ 9
b u y u rm a k ta d ır.

B ü tü n b u n la r b ö y le b ilin d ik te n s o n ra , b iz d iy o ru z k i A lla h
T e â lâ h a k k ın d a k u lla n ıla n n e fs k elim e si, a n ca k za t v e h a k ik a t
için d ir. A lla h T e â lâ 'n ın " sen i n efsim e p ey g a m b er s e ç tim " 50 sö z ü
m ü b a la ğ a y a d e lâ le t e d e n bir ç e ş it te 'k id tü rü d ü r. Ç ü n k ü in ­
sa n , 'b u e v i n e fsim iç in y a p tım ', 'o n u n e fsim iç in im a r e ttim '

44 Al-i tmran, 3/185

45 Z^ner, 39/42.
46 En'am, 6/60
47 Bakara, 2/9
48 Nisa, 4/66
49 Hud,ll/101
50 Tâhâ, 20/41
ıı6 Allah'ın Aşkmlığı

d ed iğ i zam an , o n d a n m ü b a la ğ a an laşılır. A llah T e â lâ 'ru n

"Sen nefsin d e olanı b ilirsin , ben sen in n efsin d e olanı b ilm em " 5'1 s ö ­
z ü n d e n m u rat, 'se n b e n im b ild ik le rim i b ilirsin am a, b e n s e ­
n in b ild ik le rin i b ile m e m ' a n la m ın d a d ır. D iğ e r a y etler h a k k ın -
d a k i açık la m a d a b ö y led ir.

Hz. P e y g a m b e r (s .a .v .)'in A lla h T e â lâ 'd a n n a k le ttiğ i " ku ­

lu m B eni k e n d i n efsin d e z ik red e rse, B en d e on u ken d i n efsim d e z ik ­
red erim " sö z ü n e g e lin c e ; b u sö z d e n k asıt, b e n i k im s e n in u la ­
ş a m a y a c a ğ ı, k im s e n in d u y a m a y a c a ğ ı b ir şe k ild e a n a rs a , B e n
d e k u lla r ın d a n h iç k im s e n in u la ş a m a y a c a ğ ı, d u y a m a y a c a ğ ı
b ir ş e k ild e n im e tle rim i, ih s a n ım ı su n m a k la o n u a n a n ın .
Ç ü n k ü n e fis te z ik re tm e , g iz li s ö z d e n v e g iz li z ik ir d e n ib a re t
o lu p n e fis te sa k lı o la n z ik ird ir. B u d a A lla h T e â lâ iç in m u ­
h â ld ir. H z. P e y g a m b e r (s.a .v .) "arşın a ğ ır lığ ı v e n efsin rız ası
k a d a r A llah'ı tesbih ed erim " s ö z ü n e g e lin c e ; b u ifa d e d e n k a sıt,
A lla h 'ın z a tı iç in ra z ı o ld u ğ u rız a g ö s te rd iğ i ş e y le rd ir. Y a n i
'o n a lâ y ık o la n te s b ih le te s b ih e d e rim ' d e m e k tir. H z. P e y ­
g a m b e r (s .a .v .)'in "A llah T eâ lâ n e fs i ü zerin d e bir kita p y az d ı"
sö z ü n e g e lin ce ; b u ifa d e d e n d e m u ra t, 'b ir k ita p y a z d ı,
o n u n la a m e l e tm e y i u y g u n b u ld u ' a n la m ın a d ır. " N efsi ü ze-
rin d e " k i ifa d e d e n kasıt is e v ü c u b v e lü z u m d a te 'k id v e m ü ­
b a la ğ a etm ek tir. D o la y ıs ıy la b ü tü n b u y e rle rd e g e ç e n "n efs"
k e lim e s in d e n m a k sa t "A llah'ın Zat'ı" o ld u ğ u v e b u la fz ın
z ik rin d e n m u ra d ın is e te 'k id v e m ü b a la ğ a a m a c ı ta ş ıd ığ ı sa­
b it o lm a k ta d ır.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

51 Mâide, 5/116
 Miiteşnbih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 1 17

DÖRDÜNCÜ KISIM
"SAMED" KELİMESİ H A K K IN D A D IR

A lla h T e â lâ K u r'a n -ı K e r im 'd e " A llah S a m ed d ir" 52 d e m iş­

tir. B a z ı k im se le r "sam ed" la fz ın ın te fs irin i y a p a rk e n o n u ,
iç in d e b o ş lu k o lm a y a n c is im ş e k lin d e a ç ık la m ış la r d ır . Ş iş e tı­
p a s ın a " sım ad " , "m u sm ed" (k e n d is in d e h iç b ir g e v ş e k lik b u ­
lu n m a y a n k ah şey ) d e n ilm e k te d ir. B u k elim e, "sam ed" k e li­
m e s iy le a y n ı k ö k te n d ir. İb n K u te y b e b u k o n u d a şö y le sö y ler:
"Bu te fs ir e g ö r e " sa m ed " k e lim e s in d e k i "d al" h a r fi "ta" h arfin in
y e r in e g eçm iştir. B a z ı k im sele r d e " s a m e d ” k elim es in in a n la m ı, toz
a lm a y a n d ü z , p ü rü z sü z taştır. 'O nu n iç in e h iç b ir ş e y g irm ez v e
h iç b ir ş e y o n d a n çıkm az' d em işler. M ü ş e b b ih e fır k a s ın ın ca h illerin ­
d en b ir to p lu lu k A llah 'ın cisim o ld u ğ u k o n u s u n u n isp atın d a bu
a y e ti d elil o la ra k ku lla n m ışla r. B u ise b a tıld ır . Ç ü n k ü , b iz ler A l­
lah' m b irliğ in i, on u n tek o lm asın ı v e cisim olm ad ığ ın a ç ık la m ıştık .
" A lla h s a m e d d ir " a y e tin in ö n cesi " D e k i A lla h b ird ir." B u a y e t
" S a m e d " d e n k a stın b u m an a o lm a y a c a ğ ın a d e la le t e tm e k te ­
d ir. A y rıca b u te fs ire g ö re " sam ed" se rt c is im le r in sıfa tı o l­
m a k ta d ır ki, A lla h T eâlâ b u n d a n y ü c e v e u z a k tır. Y u k a rıd a ­
ki te fs ir e ik i v e c ih te n c e v a p v erilir:

B i r i n c i s i : "Sam ed" m e f'u l a n la n u n d a " k e n d is in e d a y a n ı­

la n " fiild ir. B u n a g ö r e m â n â " ih tiy a ç a n ın d a k e n d is in e d a y a n ı­
la n , s ığ ın ıla n " ş e k lin d e o lm a k ta d ır. B u k o n u d a ş a ir s ö y le
s ö y le r :

Ö lü m h a b erc isi, E sed O ğu lların ın

E n iyileri o la n N u 'm v e îb n M es'ü d ile
S an ıed o la n m alu m seyy id 'in ;
Ö liim h a b erlerin i erken g etirdi.
K ılıc ım ı başm a in dirdim v e d ed im :
A l b u n u H u zey fe! Sen S am ed olan s e y i d ' s i n !

52 !hlas, 112/2
 Allah'ın Aşkınlığı

Bu m â n â n ın sıh h a tin e , Ibni A b b a s'ta n riv a y e t e d ile n h a d is

d e la le t e tm e k te d ir. İb n A b b a s şö y le d em iştir: "Bu a y e t n azil
o lu n ca "S am ed n edir" d iy e sord u lar, H z. P ey g a m b e r (s.a .v .) şöy le
d ed i: İh tiy a ç an ın d a k en d isin e sığ ın ılan , d ay an ılan şey d ir."

İk in cisi: B iz le r "sa m ed " in a s lı itib a riy le lu g a t a çıs ın d a n

"m u sm et" iç e r is in e h içb ir ş e y in g irm e d iğ i b ir ş e y o la ra k k a b u l
e tse k d ah i, A lla h h a k k ın d a bu m â n â n ın s a b it o lm a s ın ın
m ü m k ü n o la m a y a c a ğ ın ı d e lille n d ird iğ im iz i s ö y lü y o ru z . D o-
la y ışıy la b u k elim e y i m ecaz a n lam ın a h a m le tm e m iz g erek ir.
Ç ü n k ü d u ru m u b ö y le o la n cisim , in fisa ld e n , te b a y ü n d e n v e
d iğ e rle rin in te sirin d e n u z a k o lu r. A lla h T e â lâ d a z a tı itib a riy ­
le V a c ib u 'l-V u c u p 'tu r . (Y an i in fisa l v e te b a y ü n o n d a y o k tu r).
B u d a A lla h T e â lâ 'n ın n o k sa n v e y a fa z la o lm a sın a k a b il o lm a ­
d ığım g ere k tirir. •D o lay ısıy la A lla h T e â lâ h a k k ın d a k i "S a ­
med" d e n m u ra t b u a n la m d a d ır.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

BEŞlNCl KISIM
“LİGA" (KARŞILAŞM NKAVUŞM A)
KELİMESİ HAKKINDADIR.

A lla h T e â lâ ş ö y le b u y u rm a k ta d ır: " R a b b in e k a v u şm a y ı

um an kim seler''53, "K im R a b b in e ka v u şm ay ı u m arsa" 54 v e "B ilâkis
o n la r R ab bin e k a v u şm a y ı inkar edenlerdir."55

H a d iste ise R a su lu lla h (s.a .v .)'n in "K im A llah 'ı s e v e r s e on a

kavu şu r" sö z ü d ü r.

53 Bakara, 2/46.
54 Kehf, 18/110
55 Secde, 32/10
 M iileştıbih A yetler ve H a d isla in Yorum ları 119

D ed iler ki: "kavuşm a" cisim le rin sıfa tla n n d a n d ır. B ir y erd e
iki o rd u d an b iri d iğ e rin e y a k laşın ca 'iki ord u k a rşıla ştı' d en ilir.
A lla h T e â lâ 'n ın cisim o lm a d ığ ı d elille sab it o ld u ğ u n d a n k a v u ş­
m a lafzın ı iki v ecih ten b irin e h am le tm e m iz g erek m ek ted ir.

B irin ci V ecih : Bir in sa n la k arşılaşan , o n a k a v u ş a n k im s e

o n u fa rk e d e r v e g ö rü r. D o la y ısıy la b u r a d a k i k a v u ş m a k ta n
m u ra t, r u 'y e tin (g ö rm e k ) k e n d is i o lu p , seb e b in s o n u ç ü z e rin e
isim le n d irilm e sid ir.

İk in c i V e c ih : B ir a d a m b ir m e lik in h u z u ru n a g e ld iğ i v e
o n u n la k a rşıla ştığ ı v a k it, o n u n h a k im iy e ti v e k ah rı a ltın a g i­
rer. O n u n , m e lik in h a k im iy e t v e k a lır ın ı k en d in d e n d e f e tm e ­
si m ü m k ü n d e ğ ild ir. B u r a d a k i k a v u şm a b u a n la m ıy la m e li­
k in g ü c ü n ü n , k u d re tin in zu h u r e tm e sin e se b e p olur. M e lik in
g ü cü , k u d reti, k ah rı o g ü n d e (m e lik le b u lu ştu ğ u g ü n ) o rta y a
ç ık ın ca , b u d u ru m k a v u ş m a la fz ıy la ifa d e e d ilir. B iz im s ö z ü ­
m ü z ü n d o ğ ru lu ğ u n a d e la le t e d e n h u s u s , bir k im se n in , m a h -
lu k a h n A lla h 'ın z a tıy la b itiş ik /y a n y a n a o lm a y o lu y la k a v u ­
şa ca k la rın ı s ö y le y e m e m e sid ir. H iç k im se m a lılu k a tın A lla h 'a
k a v u şm a sın ı, d o k u n m a vs. y o lla o la c a ğ ın ı sö y le m e m iştir. K a ­
v u ş m a k e lim e s in i " d ok u n m a " v e "yakınlık'' a n la m ın a h a m le t­
m e k b ö y le c e g e ç e rsiz o lu n ca , b u ra d a a n ca k b izim z ik re ttiğ i­
m iz h u s u su n d o ğ ru lu ğ u o rta y a çık m a k ta d ır.

56 N ılr, 24/35
120 Allalı'ın Aşkmlığı

ATINCI KISIM
“N UR” KELİMESİ H A KK IN D A D IR

A lla h T eâlâ K u r'a n -ı K e r im 'd e "A llah g öklerin ve yerin n u ­

ru du r. O n u n n u ru n u n b en z eri ka n d il g ib i..."56 ib n H u z e y m e ,
k e n d i k ita b ın d a T a v a s'ta n o d a ib n A b b a s (r.a .)'ta n riv a y e t e t­
tiği b ir h a b erd e , Hz. P e y g a m b e r d u asın d a şö y le d iy o rd u : " A l­
lah 'ım , h am d san adır. S en g ö k lerin , y erin ve ikisin in için d ekilerin
n u ru su n . H a m d san adır. S en g ö k lerin , y erin v e ikisinin için d ek ile­
rin y ö n eten i/d ü z en ley en isin ." 57

A lla h T e â lâ 'ın g ö z le g ö rü le n h is s e d ile n a n la m d a n u r o ld u ­

ğ u id d ia sı d o ğ ru d eğ ild ir. B u n a çe şitli v e c ih le r d ela le t e tm e k ­
ted ir.

B irin cisi: A lla h T e â lâ k e n d isin in b iz z a t g ö k le rin v e y e rin

n u r u o ld u ğ u n u sö y le m e m iştir. E ğ e r o za tın d a n u r is e o h â ld e
b u (n u ru n u g ö k le re v e y e re ) iz a fe n in fa y d a sı y ok tu r.

İk in cisi: E ğ e r A lla h T e â lâ 'n ın g ö k le rin v e y erin n u ru o lm a ­

sı, d u y u o rg a n la rıy la a lg ıla n a n ışık m â n â sın d a o lsa y d ı, o h â l­
d e g ö k le rd e v e y e rd e h içb ir n o k ta n ın k a ra n lık o la ra k k a lm a ­
m a sı g e re k ird i. Ç ü n k ü A lla h T e â lâ d a im d ir. Y o k o lm a z , y o k
e d ile m e z .

Ü ç ü n c ü sü : E ğ e r A lla h T e â lâ ışık m â n â sın d a n u r o lsa y d ı, o

z a m a n g ü n e ş, ay v e a te ş in ış ığ ın a ih tiy a ç b ıra k m a z d ı. H a lb u ­
k i d u y u la r b u n u n b ö y le o lm a d ığ ın a d elalet etm ek te d ir.

D ö rd ü n cü sü : A lla h T e â lâ b u şü p h e y i "n uru nu n b en z eri"56

s ö z ü y le iz a le e tm iş, n u r u k e n d i n e fsin e iz a fe e tm iştir. E ğ e r
A lla h T e â lâ b u n u ru n k e n d isi o lsay d ı, o z a m a n b u iz a fe
m ü m k ü n o lm azd ı. Ç ü n k ü bir şe y in k en d i n e fsin i k en d isin e
iz a fe e tm e si m ü m k ü n d e ğ ild ir. Y an i A lla h n u r o lsay d ı (ki n u -

57 Buharı, Teheccüd, 1, Da'vet, 9, Tevhid, 8,24,35; Müslim, Müsafirın, 199; Ebu

Davud, Vitr, 25.
58 Nur, 24/35
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yo r umları 121

ru k e n d i n e fs in e iz a fe etm iştir) o h â ld e n u r u n n u ra iz a fe si
o lu rd u k i b u d a m ü m k ü n d eğ ild ir. A llah T e â lâ 'n ın " n u ru n u
d ile d iğ in e g ö s t e r ir " ^ ay eti d e b u d u r u m u d e ste k le m e k te d ir.

B e şin c isi: A lla h T e â lâ K u r'a n -ı K e rim 'd e "N u ru v e k a ra n lık ­

ları y arattı" b u y u rm u ştu r . B u n u n la A lla h T e â lâ 'n ın n u rla rın
y a ra tıc ısı o ld u ğ u o rta y a çık m a k ta d ır.

A ltın c ıs ı: N u r, z u lm e tle zail o lu r. Y an i k a ra n lık çö k tü ğ ü

z a m a n a y d ın lık k ay b o lu r. E ğ e r A lla h d u y u la rla a lg ıla n a n n u r
o ls a y d ı a d e m (y o k ) o lm a y a k a b il o lu rd u . B u is e k a d im o la n
A lla h T e â lâ 'n ın V a c ib u 'l-V ü c u b 'lu ğ u n u z ed e le r.
Y e d in c isi: D ah a ö n c e a ç ık la n d ığ ı g ib i, b ü tü n c is im le r m ü -
te m a sil (ay n ı c in ste n )'d irle r. S o n ra m a h iy e tte eşit o la n b u c i­
s im le r ış ık v e k a ra n lık ta d e ğ iş ik o la ra k g ö rü n ü rle r. O h â ld e
ış ığ ın d a araz o lu p cisim le rle k a im o lm a sı g e re k ir. B a şk a bir
d e y iş le ış ığ ın d a cisim o lm a sı g e re k ir. A ra z ın ise ilâh o lm a sı
m ü m k ü n d eğ ild ir. B ö y le c e b u s a y d ığ ım ız v e c ih le rle sab it
o la n h u su s; n u r la fz ın ın o n la rın z ik re ttiğ i m â n â ü z e rin e h a m ­
lin in m ü m k ü n o la m a y a ca ğ ıd ır. B ilâ k is a y e t, 'A lla h , se m a v a t
v e a rz (y e r) e h lin in h id a y e tçisi, y o l g ö ste ric isid ir. Y a d a g ö k ­
le rin v e y e rin en güzel şek ild e v e en m ü k e m m e l te d b irle a y ­
d ın la tıc ıs ıd ır ' a n la m ın a g e lm e k te d ir. Z a te n b ir b e ld e n in ıs la ­
h ın a s e b e p o la n k iş iy e 'fa la n a d a m b u b e ld e n in n u ru d u r' d e ­
n ilm e k te d ir. B a z ıla rı bu a y e ti 'g ö k le r in v e y e rin n u ru A l­
la h 'ın d ır' şe k lin d e o k u m u şla rd ır.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

59 En'am, 6/1
122 Allah'ın Aşkınhğı

YEDİNCİ KISIM
"H İCAB” (Ö R TÜ ) KELİMESİ H A K K IN D A D IR

A lla h T e â lâ K u r'a n -ı K e rim 'd e şö y le b ild iriy o r: "H ay ır, h a ­

y ır o gü n o n la r R ab lerin d en m ahçu ptu rlar (m a h ru m d u rla r)" 60.
(A yrıca M ü c e ssim e ) 'H ic a b , a n cak c isim le r iç in g ere k lid ir' d e ­
yip bu k o n u d ak i bir ç o k h a b ere tu tu n d u la r.

B irin ci H a d is: Ş e rh u 's -S ü n n e S a h ib i (r.a) C e h m iy y e 'y e red

b a b ın d a riv a y e t e ttiğ i h a b e rd e şö y le d er: " R a su lu llah (s.a.v.)
b ize beş ta n e kelim e öğ retti ve dedi: 'm u hakkak ki A lla h T eâlâ u y u ­
m a z , u y u m a k d a onu y araşm az. L âkin O , ölçü y ü a lç a ltır v e y ü k sel­
tir. G ü n d ü zd en ev v el g e c e am eli on a y ü kselir. G eced en ev v el d e
g ü n d ü z am eli. O n u n hicabı n u rdan dır. E ğ er h ica b ın ı a ç a rsa y ü zü ­
nün h aşm eti v e h ey b eti, gözü n ü n u laştığ ı her m a h lu k atı y a k a r." 61
M u s a n n ıf b u ra d a d iy o r k i, "bu h ad isi B u h a ri ve M ü slim d e ta s ­
d ik ed ip d oğ ru la m ışlard ır" '. Ö lçü y ü a lç a ltıp y ü k se ltm e si sö z ü y ­
le K u r' an -ı K e rim ' d ek i "fakat biz on u belli ölçü d e in d irir iz "62
a y e tin d e ifa d e ed ild iğ i g ibi b u ra d a A lla h 'ın , k u lla rın a m e lle ­
rin d e a d a le te ria y e t ettiğ i v u rg u la n m a k ta d ır.

ik in c i H a d is: M e şh u r k itap lard a R a s u lu lla h 'ta n riv a y et

ed ile n had is: "A llah T eâlâ'n ın nurdan y etm iş tan e h ica b ı vardır.
E ğ er on ları a ç a rsa y ü zü n ü n hey beti g öz ü n ü n ald ığ ı v e d eğ d iğ i h er
ş e y i yakar."63

Ü ç ü n c ü H ad is: A lla h T e â lâ 'n ın K u r 'a n -ı K e r im 'd e k i "!yi iş

v e g ü z el am el y a p a n la ra daha g ü z e li..."64 sö z ü n ü n b ir te fs irin d e ;
A lla h T e â lâ 'n ın h ic a b ı k a ld ıra ca ğ ı o k im se le rin d e o n u n y ü ce
v e c h in e b a k a c a k la rı sö y len m iştir.

60 Mutaffifin, 83/15
61 Müslim, iman, 293,295; tbn Mace, Mukaddime, 13, Ahmed b. Hanbel, IV/395,
401,405,550.
62 Hicr, 15/21.
63 Müslim, iman, 293, tbn Mace, Mukaddime, 13; Ahmed b.Hanbel, IV/401,405.
64 Yunus, 10/26
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 123

A y e t h a k k ın d a s ö z ü m ü z şu d u r: A sh a b ım ız (r.a.) ş ö y le d e ­
m işle rd ir: 'A lla h T e â lâ m a h lu k a tta n ih tic a p e tm iş tir ' (k e n d i­
s iy le o n la r a ra s ın a h ic a p , ö rtü v e m e sa fe k o y m u ş tu r) d e m e k
ca iz , 'A lla h T e â lâ m a h lu k a tta n h ic a p e d ilm iş tir' d e m e k ca iz
d e ğ ild ir. Ç ü n k ü " ih tica b" la fz ı k u v v e t v e k u d re ti h iss e ttirir.
"H icab" is e a cz i v e z ille ti h isse ttirir. B u n d a n d o la y ı, 's u lta n
k e n d is in i k u lla rın d a n ih tic a b e tti' v e 'fa la n a d a m su lta n ın y a ­
n ın a g irm e k te n h ic a b e d ild i (e n g e lle n d i)' d e n ilir. A lla h T e -
â lâ 'y a n isb e tle h ica b m h a k ik a ti m u h a ld ir. Ç ü n k ü h icab ik i ci­
sim a ra sın d a o rta d a k i b ir c isim d e n ib a rettir. B u se b e p le o , b i­
z e g ö re A llah T e â lâ nın k e n d is in e teallu k ed e n r ü 'y e t v e g ö ­
r ü ş ü g ö z le rd e y a ra tm a m a s ı a n la m ın d a d ır. A lla h T e â lâ n ın
g ö rü lm e sin i k ö k te n in k â r e d e n le re g ö r e is e o, A lla h T e â lâ 'n ın
b ir in sa n a fa z l v e ih s â ıu ile ilg ili e s e le rin in u la ş m a s ın ı e n g e l­
le m e s i m a n a sın d a d ır.

B irin c i h a d is te k i H z. P e y g a m b e r (s.a .v .)'in "on u n h ica b ı

n u rdu r" sö z ü n e g e lin ce :

H e r b ir ş e y in b a ş k a b ir ş e y e te s ir e ttiğ i fa rz e d ilm e k te d ir.

E s e rd e h a s ıl o la n h e r m ü k e m m e liy e t m ü e s s ir d e n is tifa d e e t ­
m e k te d ir. Ş ü p h e y o k k i b u k e m a la tın m ü e s s ir d e s û b u tu , b u
e s e r d e o lm a s ın d a n d a h a e v lâ , d a h a k u v v e tli v e d a h a e k m e l-
d ir. Y in e ş ü p h e y o k k i, b ü tü n b u k e m a la tı v e r e n m u tla k H a k
o la n A lla h T e â lâ 'n ın ta k e n d is id ir. M ü m k in a tın (y a r a tılm ış ­
la rın ) tü m k e m a la tı, A lla h T e â lâ 'n ın k e m a lin e n is p e tle a d e m
(y o k lu k ) g ib id ir. Y in e ş ü p h e y o k k i m ü m k in a tın c ü m le s i, c i­
s im le r v e ru h la r a le m in d e n o lu şm a k ta d ır. Y in e ş ü p h e y o k ki
b ü tü n u n su rlar a le m in in k e m a la tı, fe le k le r a le m in e n is p e tle
a d e m g ib id ir. S o n r a m e s k u n b ir e v in d u r u m u n u n k e m â li,
u n s u rla r a le m in in k e m â la tm a n is p e tle a d e m g ib id ir. S o n r a
m u a y y e n b ir ş a h s ın k e m â li, m e s k û n b ir e v in k e m â la tm a n is ­
p e tle a d e m g ib id ir. D o la y ıs ıy la bun@l.an o rta y a ç ık a n s o n u ç ,
m u a y y e n b ir in s a n ın k e m â li, A lla h 'ın k e m â lin e n is p e tle o n a
a d e m d e n ilm e si, d a h a e v lâ d ır. Ş ü p h e y o k k i, in s a n r u h u te k
b a ş ın a b u k e m â li k a b u l e tm e y e v e o n u k a v ra m a y a g ü ç y e ti-
re m e z . B ilâ k is b e ş e r iy e tin ru h la rı iz m ih lâ l o lm a y a y a tk ın
124 Allah'ın Aşkmlığı

o lu p sö z k o n u su k e m a lâ t m e rte b e le rin d e n en a ş a ğ ı m e r te b e ­
d e b u lu n m a k ta d ır. H z . P e y g a m b e r (s .a .v .)'in " E ğ er h ica b ı
a ç a rsa onun y ü zü n ü n h a ş m e tin d e n g ö z ü n ü n a ld ığ ı h e r ş e y y a n a r"
s ö z ü n d e n m u ra t b u d u r.

SEKİZİNCİ KISIM
“KU RB” (YAKINLIK) KELİMESİ H A KK IN D A D IR

A lla h T eâlâ K u r 'a n -ı K e r im 'd e "B iz on a şa h d am arın d a n d a ­

h a y akın ız" 65 b u y u rm a k ta d ır. H z. P ey g a m b e r (s.a .v .) de A l­
la h 'ta n h ik â y e e d e r e k ş ö y le d e m iştir: "Kim b an a b ir karış y a k ­
laşırsa ben ona bir a r ş m y ak la şırım . Kim bana bir arşın y ak la şırsa ,
ben o n a bir ku la ç y ak la şırım . K im b an a y ü rü y erek g elirse ben on a
ko şa rak g elirim " 66. " M ü teşab ih a t" ad lı k itap ta U sta t İb n F u -
re k 'te n O da İb n Ö m e r (r .a .)'d e n O da R a su lu lla h (s .a .v .)'d e n ,
riv a y e t o lu n a n b ir h a b e rd e H z. P e y g a m b e r (s.a.v .) şö y le d ed i:
"M ü 'm in kıy am et g ü n ü n d e A lah'a yaklaşır. H atta ceb b ar olan A l­
lah, ken efin i (yan ın ı) on u n ü zerin e ko y ar v e g ü n a h ların ı on a a ç ık ­
lar. M ii'm in iiç d efa b iliy o ru m der. A llah T eâlâ’d a şöy le d er: D ü n ­
y ad ay ken on ları san a ö r ttü m . B en on la rı senin için b ağ ışlıy oru m .
B öy lelikle on a iy iliklerin in sa h ifesin i verir. K afir v e M ü n a fık la ra
g elin ce, onları şa h itlerin h u z u ru n d a h erk esin g ö z ü ön ü n d e şöy le
ilân eder: "işte bu n lar R .ıb lerin i yalanladılar."67
A lla h 'ın y a k la şm a sı v e y a k ın la şm a sın d a n m u ra t, ra h m e ti­
n in ku la y a k ın la şm a sı v e y a k la şm a sıd ır. "C ebbar olan A lla h ,
yam n ı on u n ü z erin e ko y d u " s ö z ü n e g e lin ce : O da ra h m e tin in
y a k ın lığ ı a n la m ın d a d ır. D e d ile r ki: “B e n fa la n ın y a n ın d a y ım ,
y a n i o n u n in 'a m ın d a y ım . O n u n n im e tle rin in için d ey im . B a z ı­

65 Kaf. 50/16
66 Ahmed b. Hanbel, III/40.
67 Buharı, Mezalim, 20; İbn Mace, Mukaddime, 13; Ahmed b.Hanbel, 11/74.
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 125

la r ı h a d iste g e ç e n " k e n ef' k e lim e s i y e rin e k e tf (o m u z ) k e lim e ­

sin i k o y m u ş la r v e " ceb b a r olan A lla h , o m z u n u on u n ü z erin e k o y ­
d u " şe k lin d e riv a y e t e tm iş le r v e ittifa k la b u n u n (k e n e fe n in
y a z ım ı) bir y a z ım y a n lışı, k a le m s ü r ç m e s i o ld u ğ u n u , ra v ile -
rin y a z a rk e n y a n lışlık la "n u n " ile y a z d ık la rın ı sö y le m işle rd ir.
B u riv a y e t d o ğ ru o lsa d a h i, h a b e r in a n la m ı y in e A lla h 'ın
m a ğ fire ti ü z e rin e h a m le d ilir.

DOKUZUNCU KISIM
"GELMEK” VE 'N Ü Z Ü L ” (İN M EK )
KELİMELERİ H A K K IN D A D IR

(M ü c e s s im e v .b .) A lla h T e â lâ 'n ın " on la r a n c a k A lla h 'ın g ö l­

g e lik le r için d e b u lu tla rd a n k e n d ile r in e g e lm e s in i b e k le rler" 6S v e
" R a b b in g eld iğ in d e " 69 a y e tle r in i d e lil o la r a k a ld ıla r. K o n u ile
ilg ili h a d is le r i d e d e lil k a b u l e ttile r . S ö z k o n u s u h a b e r le r d e n
b ir ta n e s i, " Ş erh u 's-S ü n n et" S a h ib in in , g e c e le ri ih y a e tm e v e
b u n u n fa z ile tle ri b a b ın d a , E bu H u re y re v e E b u Said e l-H u d -
ri (r .a .)'n in H z. P e y g a m b e r (s .a .v .)'d e n riv a y e t e ttik le r i b ir
h a b e r i a k ta rm a k ta d ır. S ö z k o n u s u h a d is te H z. P e y g a m b e r
ş ö y le b u y u rm a k ta d ır: " T o p la n ıp A lla h 'ı z ikred en h içb ir ka v im
y o k t u r k i m elek le r on ları h ü r m e tle k a rşıla m a sın . O n ları ra h m et
k a p la r , o n la rın ü z erin e s e k in e (h u z u r) in er v e A lla h T eâ lâ o n la rı
k e n d in e y a k ın o lan lard an s a y a r . S o n r a A lla h T eâlâ m ü h le t v erir,
g e c e n in son b ölü m ü o lu n ca d ü n y a sem asın a in er v e ça ğ ır ır: " T öv ­
b e ed en bir g ü n a h k a r y a k m u ? İ s tiğ fa r d iley en y o k m u ? D u a ed en
y o k m u ? B ir şey isteyen y o k m u ? " d iy e f e c r e k a d a r n id a e d er." 70

68 Bakara, 2/ 21 O
69 Fecr, 89/22
126 Allah'ın Aşkınhğı

B u k ita b ın sa h ib i, sö z k o n u su h a d isin s ıh h a ti ü z e rin d e itti­

fa k o ld u ğ u n u sö y lem iştir. Bu b a b ta y in e E b u H u re y r e 'd e n
H z. P e y g a m b e r (s .a .v .)'in şö y le d e d iğ i r iv a y e t e d ilm iştir:
" R a b bim iz h er g e c e g ecen in son b ö lü m ü n d e d ü n y a sem asın a in er
v e şö y le s e s le n ir : "B en i ça ğ ıran y o k m u ? O n a ic a b e t ed ey im . B en ­
d en istey en y o k m u ? O n a verey im . B en d en a f d ile y en y o k m u?
O n u a ffed ey im , b a ğ ış la y a y ım !'7X S o n ra şö y le sö y le d i: "Bu h a d i­
sin sılıh atı ü zerin d e ittifa k ed ilm iştir."

Y in e Ebu H u r e y r e 'd e n O 'n u n da H z. P eygam ber

(s .a .v .)'d e n riv a y e t ettiği b u h a d iste şu ila v e v a rd ır: " S on ra A l­
lah T eb areke v eT eâ lâ elin i açar ve şöy le sö y ler: " M a ğ d u r ed ilm em ek
v e zulm e u ğ ram a m a k ü z ere kim ban a borç v erir? " Y in e b u k ita b ın
s a h ib i, Ş a b a n ın o n b e ş in c i g ecesi b a b ın d a , E b u H u re y re 'd e n
O d a H z. A y ş e 'd e n riv a y e tle O 'n u n şö y le sö y le d iğ in i ak tarır:
"B ir g ece R a su lu lla h (s.a.v.)'ın yoklu ğ u n u h issettim .D ış a rı çık tı­
ğ ım d a baktım ki O, arazid ed ir. B an a şöy le d e d i: A lla h v e R asü -
lü 'n ün a d a letli d av ran m am asın d an m ı ko rktu n ? "Ya R asu lu llah
K ıd ın ların a g ittiğ in i zan n ettim ". B u n a k a rşılık H z P ey g am b e r şö y ­
le dedi: "A llah T eâlâ Ş aban ın on b eşin ci g ec es in d e in er, K elb K ıb i-
lesin in ko y u n la rın ın kılla rı aded in d en d ah a fa z la kim seyi b ağ ış­
lar." 72 B u h a rı b u h ad isi z a y ıf say m ıştır.

" O n lar a n ca k A llah'ın g ö lg elik ler için d e b u lu ttan ken d ilerin e

g elm esin i b eklerler" 73 a y eti h a k k ın d a ik i v e c ih v a rd ır:

B irin ci V ecih : K a r ş ı k o n u lm a z d e lille rle A lla h T e â lâ 'n ın

g e lm e k v e g itm e k te n m ü n e z z e h o ld u ğ u n u a ç ık la m a m ız .

İk in c i V e c ih : B u a y e tle rd e te v ille ri z ik re tm e m iz .

B irin ci v e c ih iç in b iz d eriz ki: A lla h T e â lâ iç in "gelm e" ve

" g itm e" n in im k a n sız o ld u ğ u n a d ela le t e d e n d e lille r b irk a ç ve-
cih tir.

70 Müslim, Müsafirin, 172; ibn Mace, İkame, 182; Ahmed b. Hanbel, II/383.
71 Buharı, Teheccüd, 14; Müslim, Müsafirin, 168-17; Ebu Davud, Sünnet, 19; Tir-
mizî, Salat, 211.
72 Tiımizı, savm, 39; tbn Mace, Ikame, 191.
73 Bakara, 2/210
 Müteşabih Ayetla ve Hndislain Yorumları 12 7

B irin cisi: K e lâ m ilm in d e sa b it o lm u ştu r k i, "g e lm e k " v e

"g it m e k ' fiileri k im iç in u y g u n sa o , m u h d e s o lm a y a m a h k u m ­
d u r. M u h d e sliğ i d e v a m e d e n b ir ş e y ise rn u h d e stir. S o n u ç
o la ra k k e n d isi iç in g e lm e k v e g itm e k fiilleri sah ih o la n bir ş e ­
y in m u h d e s y a ra tılm ış o lm a sı g erek ir. K a d im o la n ilâ h 'ın ise
b ö y le o lm a s ı m ü m k ü n d e ğ ild ir.

İk in cisi: in tik â l v e b ir m e k â n d a n b a ş k a b ir m e k â n a g e lm e ­
si s a h ih o la n b ir v a rlık sın ırlıd ır. O h â ld e bu v a rlığ ın m u a y ­
y e n b ir m ik ta rla o lm a sın ı k a b u l e tm e k le b irlik te , a k ıl b a k ı­
m ın d a n b u v a rlığ ın k e n d i m ik ta rın d a n d a h a fa z la o lm a s ı d a
ca iz d ir. O z a m a n d a o n u n h u s u sile ş m e si, k e n d in e h a s ö z e llik ­
le rin in b u lu n m a sı b ir ın ü re c c ih in te rc ih i s e b e b iy le o lu r. B u ise
k a d im o la n A lla h için m u h a ld ir.

Ü ç ü n c ü s ü : B iz le r e ğ e r ü z e rin e g elm e k v e g itm e k fiile rin in

k o n u lm a sı u y g u n o la n b ir ş e y in k a d im v e e z e li ilâ h o ld u ğ u ­
nu tasd ik e d e rse k , o z a m a n G ü n e ş v e A y ın ilâ h o lm a d ığ ın a
h ü k m e d e b ilm e m iz im k a n sız olu r.

D ö rd ü n cü sü : A lla h T e â lâ , H z İb ra h im 'in "B en g e ç ic i o la n la ­

rı sev m em " 74 sö z ü ile y ıld ız la rın , G ü n e ş in v e A y ın ilâ h k a b u l
e d ilm e s i id d ia la rın a k a rş ı çık tığ ın ı h a b e r v e rm e k te d ir. A y e tte
g e ç e n "afilin " k elim e sin in m a s d a n o la n "u fu l"u n m a n a sı k a y ­
b o lm a k v e b a tm a k d e m e k tir. K im A llah T e â lâ için k a y b o lm a ­
yı v e g e lm e y i ca iz g ö rü rse H z. İb ra h im (a .s.)'in d e lilin e k a rşı
ç ık m ış v e b u k o n u d a A lla h 'ın " işte bu n lar it v m in e i t r ş ı İ b r a ­
h im 'e v erd iğ im iz delilerim izdir"75 a y e tin d e ifa d e sin i b u la n A l­
la h 'ın , H z İb ra h im 'in tu tu m u n u d o ğ ru la y ıc ı b e y a n ın ı y a la n ­
lam ış olu r.

İk in c i V ecih : B u a y e t h a k k ın d a z ik re d ile n te v ille rin a ç ık la ­

m a sı h a k k ın d a d ır. B iz o n d a ik i v e c ih in o ld u ğ n u s ö y lü y o ru z .

B irin cisi: " O n lar a n c a k A llah'ın g ö lg elik ler iç in d e b u lu tla r

a ra sın d a n k en d ilerin e g elm esin i beklerler" a y e tin d e n m u ra t, o n ­
la r a n c a k A lla h 'ın a y e tle rin in (işaret, alam et) k e n d ile rin e g e l­

74 En'am, 6/76
75 En'am, 6/83
128 Allah'ın Aşkınlığı

m e sin e b a k a rla r, şe k lin d e o lu p ; iş a re tle r ü z e rin d e v u rg u

y a p m a k iç in a y etlerin g e lişi, A lla h 'ın g e lişi ş e k lin d e ifa d e
ed ilm iştir. N a sıl ki b ir m e lik ta ra fın d a n b ü y ü k b ir o rd u g ö n ­
d e rild iğ in d e " m elik g e ld i" d e n iliy o rs a b u ra d a d a a y n ı ş e y sö z
k o n u su d u r. B u y o ru m u n s ıh h a tin e d e la le t e d e n h u s u s, A lla h
T e â lâ 'n ın ö n ce k i a y e tte " eğ er a ç ık a y e tle r g eld ikten so n ra h a ta
y a p a rsa n ız , b ilin iz k i A lla h T eâ lâ a z iz v e h a k îm d ir" 76 d iy e b u y u r ­
m a sıd ır. A lla h T e â lâ b u ra d a , b u h u s u su a z a rla m a v e te h d it
y o lu y la z ik re tm iş, s o n ra d a "on lar a n ca k A llah'ın k en d ilerin e
g e lm e s in i b eklerler" 77 sö z ü ile d e te 'k it etm iştir. M a lu m d u r ki
A lla h T e â lâ için g e lm e v e g itm e in u y g u n o lm a sı k a b u l e d ilse
d a h i o n u n g elişi, s a d e c e a z a rla m a k v e te h d it e tm e k iç in o l­
m az. Ç ü n k ü g e lişiy le b ir k a v m i a z a rla y ıp c e z a la n d ıra b ile c e ­
ğ i g ib i, b a z e n d e k av m i m ü k a fa tla n d ırıp , ik ra m e tm e ş e k lin ­
d e d e o la b ilir. D o la y ısıy la b u g e lişin s a d e c e te h d it v e c e z a ­
la n d ırm a s e b e b iy le o lm a d ığ ı s a b it o lm a k ta d ır. M a k sa t itib a ­
riy le a y e t, g izli o la ra k k a h rın v e te h d id in g elişi a n la m ın ı da
iç in e a lm a sın ı g e re k tirir. B u h u s u s la rı bu ş e k ild e a y e tin a n la ­
m ı iç e r is in e g iz le d iğ im iz z a m a n , y a n i bu a n la m la rı a y e tin
iç in e g iz li o la ra k k o y d u ğ u m u z d a , ş ü p h e ta m a m ıy la o rta d a n
k a lk a r. Bu y o r u m , g ü z e l b ir y o r u m o lu p a y e tin n a z m ın a d a
u y g u n d u r.

İk in cisi: A y e tte n k a sıt 'O n la r a n c a k A lla h 'ın e m rin in k e n ­

d ile rin e g elm esin i b e k le rle r' a n la m ıd ır. Bu b ab ta k e lâ m ın m e ­
d arı, iz a fe n in m ü m k ü n o lm a m a s ı şek lin d e o ld u ğ u n d a n , a y e ­
tin z â h iri a n la m ın ın te v il e d ilm e si g ere k ir. N asıl ki a lim le r A l­
la h T e â lâ 'n ın "O kim seler k i A llah 'a m u h alefet ed iy orlar" sö z ü n ­
d e n m u ra t "A llah'ın d o stla rın a m u h a lefet ed iy orlar" 78v e A lla h
T e â lâ 'n ın "köye so r" 73 s ö z ü n d e n m u ra t, k ö y h a lk ıd ır, şe k lin d e
y o ru m lu y o rla rsa A lla h T e â lâ 'n ın "A llah'ın on lara g elm es i" 80
s ö z ü iç in d e a y n ı ş e y s ö z k o n u s u d u r. A y etin an la m ı "A llah'ın

76 Bakara, 2/209
77Bakara, 2/210
78 Mücadele, 58/5
79 Yusuf,12/82
80 Bakara, 2/210
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 129

em ri k e n d ilerin e g elm e s i" 9,1 şe k lin d e o lu p m u z a f h azf o lu n m u ş

v e m u z a fu n ile y h o n u n y e rin e g e ç m iş tir. B u is e m e şh u r b ir
m e c a z d ır. 'E m ir fa la n ea y ı d ö v d ü v e o n a ik ra m d a b u lu n d u '
d e n ilir. A n cak m u ra t, e m ir b u n la rı e m re tti, şek lin d e d ir. B u
te v ilin s ıh h a tli o ld u ğ u n u d e s te k le y e n , ik i v e c ih v ard ır:

B irin c is i: "A llah'ın k e n d ile r in e g e lm e s i" v e " R ab bin g e ld iğ i

z a m a n " 82 a y e tle ri k ıy a m e tin d u r u m u n u h a b e r v e r m e k iç in ­
d ir. H e m s o n ra A lla h T e â lâ b u o la y ın a y n ıs ın ı N a h l s u re s in ­
d e d e z ik re d e re k şö y le der: " O n la r a n c a k m elek le r in k e n d ile r i­
n e g elm e s in e y a d a R abbin in e m r in in g e lm e s in e b a k a r la r ." 83 D o ­
la y ıs ıy la b u ay et d a h a ö n ce z ik r e ttiğ im iz m ü te ş a b ih a y e tin
a ç ık la y ıc ıs ı o lm a k ta d ır. Ç ü n k ü b ü tü n b u a y e tle r te k b ir o la y
h a k k ın d a v a rid o ld u ğ u z a m a n , b ir k ıs m ın ı d iğ e rle r in e h a m ­
le tm e k caiz o lu r.

İk in c is i: A lla h T eâlâ b u a y e tin (B a k a ra , 2 1 0 a y e t) d e v a m ın ­

da "em ir gerçekleşti" 8 4 d e m e k te d ir. Ş ü p h e y o k k i em r k e lim e ­
sin d e g e ç e n "el" ta k ısı a y e tte "el E m ru " d iy e g e ç m e k te d ir. Ö y ­
le o lu n c a b u n u n öncesi sö z k o n u su d u r; b u d u ru m , d a h a ö n ce
o n u n z ik rin in g e çm iş o ld u ğ u n u "el" ta k ıs ın ın b u n d a n d o la y ı
"em r" k e lim e sin e ek le n d iğ in i g ö s te rm e k te d ir.8-7 B u da a n ca k
" A llah'ın k e n d i l e r i n e g e l m e s " 0 a y e ti iç in d e g iz le d iğ im iz m a n a ­
d ır k i, o d a A lla h 'ın e m rin in g e lm e sid ir. E ğ e r A lla h 'ın b u y ru ­
ğ u s iz in y a n ın ız d a k ad im b ir sıfa t o lu p g e lm e k o n u n için im ­
k a n sız d ır, d e rse n iz , b iz d eriz ki, lü g a tte e m rin iki an la m ı v a r­
d ır. O n la rd a n b irin cisi fiil, ik in c is i is e y o ld u r. "B izim em rim iz
b ir olup Lernh-i b a sa r (göz atışı) g i b i d i r " 7 "F iravu n 'u n em ri d oğ ­
ru değildir"88 a y e tle rin d e g e ç e n ernr k e lim e s i, fiil ü z erin e h am -

81 Bakara, 2/210
82 Fecr, 89/22
83 Nahi, 16/33
84 Bakara, 2/210
85 Arapça'da şöyle bir kural vardır: Belirsiz bir şey ilk defa zikredilirse nekre
olarak zikredilir, "el" takısı almaz. Ama arkasından aynı şeyi tekrar zikretti-
^ rn z zaman o nekre olan şey marife olur ve cl takısı alır. (ç.n.)
86 Bakara, 2/210
87 Kamer, 54/50
88 Hud, ll /97
'3 ° Allah'ın Aşkınlıgı

le d ilm ek te d ir. B u d a b u y erlerd e k o rk u tu cu v e ü rk ü tü cü

a y e tle ri iz h a r e tm e y e u y g u n d u r. Bu h u su s is e b iz im d a h a ö n ­
c e z ik re ttiğ im iz b irin ci tev ild ir. "E m ri" n e h y in zıttı o la n
"em ir" an la m ın a h a m le d e rse k , o n d a d a ik i v e c ih v a rd ır.

B irin cisi: T a k d irin k ıy a m et g ü n ü n d e b ir m ü n a d in in 'u y a ­

n ık o lu n A lla h siz e şu n u ş u n u e m re d iy o r' d iy e ç a ğ ırm a sı ş e k ­
lin d e o lm a sıd ır. D o la y ısıy la e m rin k e n d ile rin e g e lm e si o n i­
d a n ın k e n d ile rin e u laşm asıd ır. " B u lu ttan g ö lg e lik le r için d e" 89
y an i g ö lg e le rle b e ra b e r, sö zü için tak d ir is e ş ö y le o lu r: B u n i­
d a n ın iş itilm e si v e g ö lg e lik le rin ay n ı an d a u la ş m a sıd ır.

İk in cisi: A lla h 'ın em rin in g ö lg e lik le r iç in d e g e lm e sin d e n

m u ra d ın , ya b u lu tla rd a h a sıl o lu p sa a d e tli v e şe k a v e tli o la n
h er b ir k işiy e , k e sik k e sik ö z el seslerin k e n d ile rin e u y g u n o la ­
ra k A lla h 'ın o k işiler ü z e rin d e k i h ü k m ü n e d e la le t e tm e sid ir,
ya d a m u ra d ın A lla h T e â lâ 'n ın g ö lg e lik le r iç in d e b u lu tla rd a n
d ü z e n li şe k ille r, re sim ler y a ra tm a sı v e b u şek ille rin d e b u lu t­
ların şid d e tli b e y a z lığ ı v e y a z ın ın siy a h lığ ı s e b e b iy le açık ve
n et o lm a sıd ır. B u d a o ra d a b u lu n an k işile rin azab, m ü k a fa t
v e b u ik is in in d ışın d a k i d u ru m la rın h â lle rin e d ela le t e tm e si­
dir. B u lu tla rd a n g ö lg e lik le rin fa y d a sı ise A lla h T e â lâ b ir k av -
m e em rin i in d irm e y i irad e ettiğ i zam an , b u lu tla r ı o n la ra b ir
iş a re t a la m e t y a p a r. O k a v im d e A lla h 'ın e m rin in y a k la ştığ ı­
n ı v e g e ld iğ in i b u işa re tle bilir.

Ü ç ü n c ü sü : T e v ild e m a n a n ın " O n lar a n c a k A llah 'ın va'd e t t i­

ğ i a z a b ın v e h esa bın ken d ilerin e g elm esin i beklerler" o lm a sıd ır.
Z e k a y a g ü v e n ild iğ in d e n ay ette n e y in g e le c e ğ i h a z f ed ilm iş­
tir. E ğ e r o n la ra g e le c e k o la n b u a z a p z ik re d ils e y d i, bu te h d it
b ab ın d a o n la ra d a h a k o la y o lu rd u . Z ik re d ilm e d iğ i z a m a n ise
d a h a cid d i, d a h a fa z la k o rk u tm a o lm a k ta d ır. Ç ü n k ü teh d it
z ik re d ilm e z se h er y ö n d e n o n la rın z ih in le ri d a ğ ılır, d ü ş ü n c e ­
le ri y o k o lu r. Ö rn e ğ i ise A lla h T e â lâ 'n ın şu sö z ü d ü r: "A llah
on lara h esa p etm ed ik leri y erd en geld i. V e o n la rın ikilplerine korku
d ü şü rd ü . Ö y le ki evlerin i hem ken d i elleriy le hem d e m ii'm in lerin

89 Bakara, 2/210
 Miiteşabih Ayetler ve HHadislerin Yorumları 131

elleriy le h a ra p ed iy o rla rd ı." 30 B u ra d a k i m an a 'A lla h o n la ra g a ­

z a b ı, b e k le m e d ik le ri y e r d e n g ö n d e rd i' şe k lin d e d ir. Y in e A l­
la h T e â lâ 'n ın : "A llah tem ellerin d en ev lerin e g eld i" 31 s ö z ü n d e d e
a y n ı d u r u m s ö z k o n u su d u r.

D ö rd ü n c ü sü : A y e tte g e ç e n " fi" h arfi c e rrin in "be" h a r fi

ce rri a n la m ın d a k u lla n ılm a s ı v e b a z ı c e r h a rfle rin in b a z ıla r ı­
n ın y e rin e k u lla n ıla b ilir o lm a sın ın tev ili h a k k ın d a d ır. B u n u n
ta k d iri ise 'o n la r a n c a k A lla h 'ın g ö lg e lik le ri v e m e le k le ri b u ­
lu tta n o n la ra g ö n d e r m e s i' ş e k lin d e o lu p b u n d a n m u ra t, A l­
la h 'ın b u lu tla r ı m e le k le r le b e r a b e r o n lara g ö n d e rm e s id ir.

B e ş in c is i: B u b e ş in c i v e c ih d a h a ö n c e g e ç e n d iğ e r b ü tü n
v e c ih le r d e n d a h a k u v v e tlid ir. B iz T e fs ir u 'l-K e b ir 'd e A lla h
T e â lâ 'n ın : "E y İm a n E d e n le r ! H ep in iz to p ta n b a r ış a g irin " 3 2 b u y -
ru ğ u n u a n ca k Y a h u d ile r h a k k ın d a in d ird iğ in i z ik re tm iş tik .
B u ta k d ire g ö r e A lla h T e â lâ 'n ın : " S ize d e lille r g eld ik ten so n ra
d a kayarsan ız"33 b u y ru ğ u Y a h u d ile re d e h ita p e tm e k te d ir.
D o la y ısıy la " on la r a n c a k A llah 'ın g ö lg elik ler, iç in d e b u lu tta n
ken d ilerin e g e lm e s in e b a k a rla r" 34 sö z ü o n la rın d u r u m u n u h ik a ­
y e e tm e k te d ir. O h â ld e m a n a ş ö y le o lm a k ta d ır: O n la r A l­
la h 'ın b u lu tta n g ö lg e lik le r iç in d e k e n d ile rin e g e lm e s iy le a n ­
c a k siz in d in in iz i k a b u l e d e rle r. M a k sa d ın bu a n la m o ld u ğ u ­
n a d e la le t e d e n h u s u s la rd a n b ir ta n e s i d e H z. M u sa ile b irlik ­
te y k e n o n la r ın b ö y le b ir is te k te b u lu n m u ş o lm a la rıd ır. O n la r
d e d ile r ki: "B iz A lla h 'ı a ç ık o la r a k g ö r m ed ik çe sa n a in a n m a y a c a ­
ğ ız ." 35 B u a y e tin Y a h u d ile rin d u ru m la rın ı v e itik a tla rın ı h ik a ­
y e e ttiğ i sa b it o lu n c a , a y e ti z â h ir m a n a s ın a irca e tm e k im k a n ­
s ız d e ğ ild ir; ç ü n k ü Y a h u d ile r te şb ih d in i ü z e rin d e y d ile r. O n ­
lar A llah iç in g e lm e v e g itm ey i ca iz g ö rü y o rla rd ı v e ş ö y le d e
d iy o rla rd ı: " A llah T eâ lâ T u r d a ğ ın d a bu lu ttan g ö lg e lik le r için d e
H z. M u sa 'y a tecelli etti". B u o la y ın b e n z e rin i H z. M u h a m m e d

90 Haşr, 53/2
91 Nahl, 16/26
92 Bakara, 2/208
93 Bakara, 2/209
94 Bakara, 2/210
95 Bakara, 2/55
T32 Allah'ın Aşkrnitğt

(s .a .v .)'in z a m a n ın d a da is te y e b ile c e k le rin i z a n n e ttile r. M a ­

lu m d u r ki o n la rın b u g ö rü şü d e lile d a y a n m a m a k ta d ır. Ö z e t­
le d e n ile b ilir ki: A y e t, b ir k a v m in A lla h 'ın k e n d ile rin e g e l­
m e s in i b e k le m e k te o ld u k la rın a d e la le t e tm e k te d ir. A y e tte b u
b e k le y e n to p lu lu k la rın h a k y o ld a o lan k iş ile r o ld u ğ u k o n u ­
s u n d a bir d elil d e y o k tu r. B u ta k d ird e p ro b le m d e ç ö z ü lm ü ş
o lu r. B u c e v a p o n la rın E n 'a m su re sin d e k i a y ete tu tu n m a la r ı­
n a k a rşın o n la ra v e rile n g ü v e n ilir b ir ce v a p tır. E ğ e r d e n ils e
ki b u te v il n a sıl b u a y e tle a ç ık la n ır ? K ald ı ki A lla h T e â lâ a y e ­
tin so n u n d a "bütün işler A lla h 'a d ö n e r " 96 d e m iştir. B iz d e d e ­
riz ki A lla h T e â lâ o n la rın in a tçılığ ın ı v e h a k d in i k a b u l e tm e ­
y işle rin d e k i fa sit şa rtla r ü z erin d e d u rm a la rın ı riv a y e t etm iş,
so n ra b u n u n a rd ın d a n o n la r için te h d it y e rin e g e ç e n " b ü tü n
iş l e r A lla h 'a d ö n e r " 97s ö z ü n ü s ö y le m iş tir. A lla h T e â lâ 'n ın
" R abbin v e m elek ler s a f s a f g e ld iğ i z a m a n " 96 s ö z ü n e g e lin ce ; b u
a y e t h a k k ın d a da k elâ m ik i v e c ih ü z e re d ir.

B irin ci V ecih : B iz b u a y e ti iz a fe (m u z a 'a f v e m u z a 'a fu n

ile y h ) b ab ın a h a m le d iy o ru z k i, b u v e c h e g ö r e a y e tte çe ş itli
v e c ih le r m e v cu ttu r.

B irin cisi: R a b b in in e m ri, m u h a se b e v e m ü ca z a t (m ü k a ­

f a t l a g eld iğ i za m an .

İk in c isi: R a b b in iz in k a h rı g e ld iğ i za m a n . K a h ir o la n b ir
m e lik in a sk e rle ri g e ld iğ in d e 'k a h ir o la n m elik b ize g eld i' d e ­
n ild iğ i gibi.

Ü çü n cü sü : B u g ü n d e z a ru ri o la ra k A llah T e â lâ 'n ın m a rife ­

tin in b elirtileri zaru ri o larak o rtay a çık tığ ı z a m a n . D o la y ısıy ­
la b u h u su s, o n u n g e lişin e v e z u h u ru n a cari olu r.

ik in c i V ecih : B u a y e ti m u z a fın h a z fi ü z e rin e h a m le tm e -

m iz d ir. B u nd a da ik i v e c ih v a rd ır.

B irin c isi: B u a y e tte n m u ra t, A lla h T e â lâ 'm n a y etlerin in

(işaret, alam et) b e lirtile rin e , k u d retin in , k a h rın ın v e s u lta n lı-

96 Bakar, 2/210
97 Bakara, 2/210
98 Fecr, 89/22
 Miiteşabih AyetI'r ve Hadislerin Yorum/arı 133

lığ ın ın e s e rle rin d e k i s ırra tu tu n m a k tır. M a k sa t, b u d u ru m u

b ir S u lta n ın b ir y e re g e ld iğ i z a m a n k i h a liy le te m sil etm e k tir.
Ö y le ki b ü tü n a sk erleri g e ls e d ah i o to rite sin in v e siy a se tin in
b e lir tile r i o rta y a ç ık m a z k e n , sa d e c e k e n d isin in g e lm e s iy le b u
d u ru m g e rç e k le ş ir.

İk in cisi: R a b , te r b iy e e d e n d ir. U m u lu r ki m e le k le rd e n e n
b ü y ü k o lan b ir m e le k H z. P e y g a m b e ri te rb iy e e d iy o rd u . Ö y ­
le o lu n ca "R abbin g eld iğ i z a m a n " 99 a y e tin d e k i R a b k e lim e siy le
k a ste d ile n in o m e lek tir .

A lla h 'ın D ü n y a se m a sın a n ü z u lü n ü iç in e a la n h a d ise g e ­

lin ce ; o n u n h a k k ın d a k e lâ m iki v e c ih tir.

B irin ci V ecih : N ü z u lü n b a z e n in tik a l a n la m ı d ışın d a k u lla ­

n ıld ığ ın ı a ç ık la m a k tır. B u n u n a ç ık la n m a s ın d a çeşitli v ec ih le r
v a rd ır.

B irin cisi: "Sizin için h a y v a n la rd a n sek iz çift in d ird i" 100 ay eti.
B iz le r z a ru ri o la ra k b iliy o ru z ki d e v e ya da in e k in tik a l y o lu y ­
la g ö k te n y e re in m em iş tir. "A llah s ek in etin i (h u z u ru n u ) R esu lü ­
n e in d ird i" 10' ay eti. S ü k u n e tin in tik a li m u h â ld ir. "O nu, Ru-
h u 'l-E m in ile k a lb in e in d ird i" '02 a y eti. K u r 'a n 'a is te r sıfa t-ı k a ­
d îm ' d en, isterse h arf v e se s le rd e n ib a re ttir d iy elim ; o n u n in ­
tik â lin d e n b a h se tm e k m u h â ld ir. Ş a fiile rd e n M u tta lib i şö y le
d er: "M ısır'a g ird im . A m a o n la r sö z ler im i an la m ad ılar. Indim de
in d im ." B u n d a n m u ra t in tik a l d eğ ild ir.

İk in cisi: B ir to p lu lu k id d ia e d e r ki, h e r g ö k ta b a k a sı, ü z e ­

rin d ek i g ö k ta b a k a sı ile k a rşıla ştırıld ığ ın d a d en izd e d a m la ,
ç ö ld e b ir k u m zerresi g ib id ir. S o n ra b ü tü n g ö k ta b a k a la rı
" kiirsii" ile k ıy a sla n d ığ ın d a d e n iz d e d a m la g ib id ir. K ü rsü a r ş ­
la k ıy a sla n d ığ ın d a d u ru m y in e b ö y le d ir. So n ra d erler ki O
(A lla h ), a rş ı k a p la m ıştır. K ü rsü O 'n u n a y a k y e rid ir. D ü n y a
se m a sın a indiği zam an ; -ki d ü n y a se m a sı, b u b ü y ü k cism e
n isp e tle ço k k ü ç ü k k alır- y a 'b ü y ü k cism in p a rç a la rın ın , b a ­

99 Fecr, 89/22
100 Zümer, 39/6
101 Fethi, 48/26
102 Şuara, 26/193
134 Allah'ın Aşkınlığı

z ıs ı b a z ısın ın iç in e g ire r' d en ir. B u d ü şü n ce, cü z le rin p a rç a ­

la n m a y a v e b ö lü n m e y e k ab il o ld u k la rı sö z ü n ü g e re k li k ılar.
A y n ı z a m a n d a b u 'cü z ler b a z ıs ı b a z ısın a te d a h ü l (iç iç e g ir­
m e) e d e r' sö zü n ü d e g ere k li k ılar. B u d u ru m , b ü tü n a le m in
te k b ir h a rd a l ta n e sin e g irm e sin in m ü m k ü n o ld u ğ u n u g e re k ­
tirir ki, b u m u h âld ir; ya da 'b u c ü z le r d ü n y a se m a sın a in iş le ­
ri sıra sın d a y ıp ra n ır, ç ü rü r' d en ilir. B u sö z , O 'n u n (A lla h 'ın )
a d e m v e v ü cu d a kabil o lm a sın ı g e re k li k ıla r ki a k ıllı h içb ir
k im se , A lla h 'ın n ite liğ i h a k k ın d a b ö y le b ir sö z sö y lem ez . D o ­
la y ıs ıy la b u su stu ru c u b u rh a n , is p a t e d iy o r k i; o n la rın n ü z u l
k e lim e si iç in sö y le d ik le ri m ân â b atıld ır.

Ü ç ü n c ü sü : B iz le r D ü n y a 'n ın k ü re şe k lin d e o ld u ğ u n u is ­
p a tla m ıştık . D u ru m b ö y le o lu n c a o n u n so n s u z a k a d a r b ir y a ­
rısın d a g e c e , d iğ e r b ir y a rısın d a ise g ü n d ü z o la c a ğ ı k esin
olur. A lla h 'ın d ü n y a sem a sın a n ü z u lü , g e ce le y in v acip o lu ­
y o rsa -ki b iz le r g ece n in so n su z a k a d a r v ar o lacağ ın ı isp a tla -
m ışb k - o h ald e b u d u ru m da o n u n so n su z a k a d a r d ü n y a s e ­
m a sın d a k a lm a sın ı g ere k tirir. H a lb u k i o, y e rin , y ö r ü n g e ü z e ­
rin d e d ö n m e sin e v e g ecen in b ir y e rd e n b a şk a b ir y e re in tik a l
e tm e sin e g ö re d ö n m e k zo ru n d a k alır. E ğ e r y ö rü n g e y le b irlik ­
te e b e d iy e n d ö n e n o şey in , ale m in Ilâ h 'ı o ld u ğ u caiz ise b u
y ö r ü n g e n in a le m in Ilâh' ı o lm ası n ed e n caiz o lm a sın ? M a lu m ­
d u r k i b u n u ak ıllı h içb ir k im se sö y lem e z .

İk in c i V e c ih : Bu v ecih b u h ad isin d e ta y lı b ir şek ild e te v il

e d ilm e si g e re k tiğ in i ifa d e ed en sö zle rd ir. Bu d a A lla h 'ın d ü n ­
y a se m a sın a n ü z u lü n ü n , ra h m e tin in y e ry ü z ü n e n ü z u lü a n la ­
m ın a h a m le d ilm e sid ir.103 B u o la y ın sö z k o n u su v a k te tah sis
e d ilm e sin in s e b e b iy le ilgili b irk a ç v ecih v ard ır:

B irin cisi: G e ce n in o rta sın d a y a p ıla n tö v b e , d iğ er v a k itler­

d e ih lâ s v e sa m im iy eti g ö tü re ce k şa ib e le rin d e n u z a k tır. Ç ü n ­

103 Bu mananın doğruluğu konuşurda şüphe yoktur. Çünkü Allah Tebarake

ve Teâlâ hareket ve sükundan, gelmek ve gitmekten oturmak ve kalkmak­
tan ruhların ve cisirnlerin latü ve kesif olanlarından münezzehtir. O ne üst­
te ne de alttadır. Bu tevil imam Malik'in tevili olup Beyhaki ondan rivayet
etmiştir.
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 135

k ü b a ş k a la rı b u v a k itte y a p ıla n te v b e d e n h a b e r s iz d ir le r . B ö y ­
le o lu n ca b u tö v b e k a b u l o lu n m a y a d aha y a k ın d ır.

İk in c is i: Ç o ğ u n lu k la g e c e o rta s ın d a in s a n la r ı te m b e llik
v e u y k u b a s a r . D in i ta le p e tm e d e g iz e m li b ir c id d iy e t v e o n u
g e r ç e k le ş tir m e d e g ü ç lü b ir is te k o lm a sa y d ı u y k u s u z lu ğ u n
m e ş a k k a tin e ta h a m m ü l e d ile m e z v e b u c is m a n i le z z e tle r d e n
y ü z ç e v r ilm e z d i. G e c e le y in y a p ıla n tö v b e d e c id d iy e t, g a y r e t
v e ih la s m ü k e m m e l se v iy e y e u la ş h ğ ı iç in s e v a b ı d a h a ç o k
o lu r.
Ü ç ü n c ü sü : G e c e te m b e llik v e sa k in le şm e z a m a n ıd ır. B u n ­
dan d o lay ı g e c e le y in ib a d e tle m e şg u l o lm ad a ra ğ b e t iç in d e o l­
m a k için , te h e c cü d v e istiğ fara y ö n le n d ire c e k fazla e tk e n le re
ih tiy aç d u y u lu r. D o lay ısıy la Ş a ri'in b ö y le b ir k e lâ m (n ü zu l) ile
bu v ak ti ta h sis e tm e si g ü z eld ir. B u ü ç v e c ih , şe re fle n d irm e
a çısın d a n şe ria tın b u v a k ti tah sis etm e si u y g u n o lm a k ta d ır.
B u n d a n d o lay ı A lla h T eâlâ "seherlerde istiğ far eden ler"'i0'iv e "se­
her v ak tin d e istiğ fa r d iley en ler" 105 b u y u rm u ştu r.

D ö rd ü n cü sü : M e le k le rd e n b ir to p lu lu k , A lla h T e â lâ 'n ın
e m ri ile b u v a k itte in e rle r. B u n d a n d o lay ı b u d u ru m A lla h T e -
â lâ 'y a iz a fe ed ilm iştir. Ç ü n k ü A lla h T e â lâ 'n ın e m ri ile m e y ­
dana g e lm iştir. B u n a ö rn ek o la ra k şö y le d e n ilir: 'E m ir b ir ev
y a p tı'. B u ra d a e v i y a p a n em irin k en d isi d e ğ ild ir. O n u n e m ­
rin d e b u lu n a n la rd ır. N itek im b u tev ili s a v u n a n la r b u m a n a ­
n ın g e rç e k le ş m e s i iç in "ba" h arfi cerrin i e k le m e k s u re tiy le r i­
v a y e t e d iy o rla r.

B u h a d is h a k k ın d a k i b ü tü n a ç ık la m a la r, n a sıl ki b ir m e lik
b ir in sa n a ö z e n g ö ste rip d u ru m u n u d ü z e ltm e k iç in in d iğ in d e
(g e ld iğ in d e ) m e lik on a cid d i o la ra k ik ra m d a b u lu n u r . B e lk i
d e m e lik in o in sa n ın y an ın a inişi on a o lan ik ra m ın d a m ü b a ­
lağ a e tm e si şe k lin d e d ir. N ü zu l ik ra m ı g e re k tird iğ i iç in , a n la ­
m ı ik ra m ü z e rin e h a m le d iliy o rsa , A lla h T e â lâ 'n ın " R abbın ve
m elek ler s a f s a f g e ld ik ler i zam an 'n06 a y e tiy le m u ra t a y n e n ik ra m

104 Zariyât, 51/18

105 Al-i îmran, 3/17.
106 Fecr, 89/22
136 Allah’ın Aşkmlğı

a n lam ın a g e lm e k te d ir; çü n kü m elik h u su m eti ç ö z m e k iç in

g e lip h a z ır o ld u ğ u z a m a n , o n u n k o n u m u v e g ö s te riş li h e y b e ­
ti b ü y ü k olur. A lla h e n iy i b ilen d ir.

ONUNCU KISIM
ÇlKM A. G Ö R Ü N M E . BELİRME. ORTAYA Ç lK M A
KELİMELERİ H A KK IN D A D IR

R asu lu llah (s.a.v .) şö y le b u y u rm u ştu r: "D olu n ay d a a y ı nasıl

görü y orsan ız, R ab bin izi d e öy lece göreceksin iz. O nu g örm ed e v e g ö r­
d ü ğü n ü zü kan ıtlam a hu su su n d a birbirin ize ihtiyaç d u y m az sın ız" w?
B aşka b ir riv ay ette d e 'zarara u ğ ram azsın ız' şek lin d e z ik re d il­
m iştir. Bu h a d isin te v ili şöyled ir: M aksat, r u 'y e tin / g ö rü lm en in
ru 'y e te b en z e tilm e sid ir. Y o k sa, g ö rü n en in g ö re n e b e n z e tilm e ­
si d eğildir. H ad iste g e ç e n "la tedan ım u ne" (bazıların ız b a z ısıy ­
la b irleşm ez) ifa d esin in izahı, ay b aşın d a h ilali g ö rm e k için bir
a ra y a to p lan d ığ ın ız g ib i, bir ara y a g elm en iz e ih tiy a ç kalm az.
D olu n ay ı nasıl g ö rü y o rsa n ız O 'n u n g ö rü n m esi d e a y n e n o şe ­
k ild e zah m etsiz b ir g ö rm e şeklidir.108

H a d isin bir riv a y e tin d e g e çe n 'z a ra ra u ğ ra m a z s ın ız 'ın a n ­

la m ı ise; y a n i o n u n rü 'y e tin i ta le p e tm ed e h erh a n g i b ir z a ra r
s iz e d o k u n m a z . B ila k is o n u , ta le p e tm e z o rlu ğ u n a k a tla n m a ­
d an g ö rü rsü n ü z .

"T edâm u n e" (m ü fa e le b ab ı) o larak g e le n riv a y e t is e 'siz e o

107 Buhar!, Mevakit, 16,26; Ezan, 129; Tefsiru's-Sure, 50; Rikak,52; Ebu Davud,
Sünnet, 19; Tirmizı, Cennet, 16.
108 Burada kastedilen, Allah Teâlâ dolunaya benziyor anlamında değildir. Kas­
tedilen şöyledir: Şüphesiz sizler onun rü'yetinden şikayet etmeyeceksiniz, bu
açık seçik olacak. Bu görünme keyfiyetsiz, benzersiz ve cıhetsizdir. (ç.n).
 Miiteşabilı Ayetler ve Hndisleriıı Yorumlnrı 137

r ü 'y e t k o n u su n d a b ir h a k s ız lık y a p ılm a z , h a k s ız lığ a u ğ r a ­

m a z sın ız ' a n la m ın d a d ır

H z. P ey g am b er (s.a.v.) y in e şö y le b u y u rm u ştu r: "A llah T e­

âlâ, h er C u m a g ü n ü cen n et eh lin e, cu m aya erken g id işlerin d en d ola­
y ı laifu rdan d a h a yakın m esafeden g öriin iir. B ana h ı l a k verin, h ay ır­
lara k o ş u n " W9 Bu h ab ere zayıf, d en ilm iştir. E ğer sahih ise y o ru ­
m u şu şek ild ed ir. C en n et ehli d ü n y a d a işled ikleri iyi am ellerin
zam an ı kad ar, yani iyi a m e lle r n e k adar zam an alm ışsa, o o ra n ­
da o n u g örürler. O 'n u n ce n n et e h lin e g örünm esi ve b u şek ild e
o n ların zih in lerin d e ca n la n m a sı ise A lla h 'ın on lar için rü 'y etle
ilişk ili b ir g örm eyi y a ra tm a sıd ır ki, k e n d isi de k â fu rd a n 110 d a ­
ha y ak ın m esafed ed ir. O n lara y ak ın laşm asın ın m a n a sı, ra h m e­
tin in y akın laşm asıd ır. "Kim ban a b ir ka rış yaklaşırsa ben on a bir
arşın yaklaşırım " 111 h ad isin d e de aynı şey söz k on u su d u r. Ö rn e­
ğ in fasık için 'o, A llah 'tan u z a k tır' d en ilm ek ted ir. Y in e R a su lu l­
lah (s.a .v .)'ta n riv a y e t e d ile n b ir h a b e re göre, H z. P ey gam b er
şö y le dem iştir: "Sizden hiç kim se y ok tu r ki kıyam et g iin iin d e Rab-
b iy le baş başa kalm asın . R abbi on u n la kon u şu r. A llah ile onun arasın ­
d a h erh a n g i b ir tercü m an d a y o k tu r." m Biz deriz ki b u h ad isin te ­
v ili şöyledir: K im A llah'a y ö n elm ey i irad e ed erse m u h akk ak o,
A llah ile baş başad ır. B u n d a n d olayı b u d u ru m , A llah ile baş
başa kalm a şeklind e ifad e ed ilm iştir.Y in e nasıl ki A llah , h er bir
k işiy i d u ym aya k âd ir o ld u ğ u h ald e o n d a n b aşk asıy la k on u ş­
m u yo rsa bu rad a da aynı şey söz k on u su d u r.

E n iyi b ilen A llah tır.

109 Bu hadisin kaynaguıa ulaşılamadı.

110 Bir mevki ismi.
111 Buharı, Tevhid, 15, 50; Müslim, Zikr, 20-22; Tirmizi, da'avat, 131; tbn Mace,
Fîdeb,58; Ahmed b. Hanbel, Il/413,435.
112 Buharı, Rikak, 49, Tevhid, 24,36; Müslim, Zekat, 67; Ti.nıizî, Kıyamet, 1; tbn
Mace, Mukaddime, 13; Ahmed b. Hanbel, IV /256.
138 Allah'ın Aşkınlıgı

ON BİRİNCİ KlSIM
PARÇALARA BÖLÜNM E VE KISIMLARA AYRILMA
KELİM ELERİN İN ZAHİRİ ANLAMLARI H A KK IN D A D IR

Z â h ir a n la m la rı itib arıy la A lla h T e â lâ 'n ın "tecezzi" (p a rça ­

la ra b ö lü n m e ) v e "teba'ud (k ısım la ra a y r ılm a )"a k a b il o ld u ğ u ­
nu ç a ğ rıştıra n a n la m la rd a n y ü c e v e b ü y ü k tü r. K u r'a n -ı K e-
r im 'd e b u k o n u d a v a rid o la n a y e tle re g e lin ce ; A lla h T e â lâ 'n ın
H z. A d e m h a k k ın d a sö y le d iğ i "onu d ü zelttiğ im v e on a ru h u m ­
d an ü fled iğ im z a m a n " u3 v e H z. M e r y e m h a k k ın d a sö y led iğ i
"on dan bir ru h tu r" m sözü.

S ö z k o n u s u k elim eler h a d is d e E b u H u r e y r e 'n in H z. P e y ­

g a m b e r (s.a .v .)'d e n riv a y e t e ttiğ i şu sö z d e g e çm e k te d ir: H z.
P e y g a m b e r şö y le b u y u rm u ştu r: "A llah A d em 'i y aratıp ru h u n ­
d an on a ü fled iğ i z a m a n , A d em h ap şırd ı ve A lla h 'a şü kretti. R abbi
ona: 'Rabbın san a m erh am et etsin" ded i. S o n ra ona: "Bu senin ve
zü rriy etin in selam ıd ır' d ed i." U5

B u h a d isin tev ili için d eriz k i; A lla h T e â lâ 'n ın ru h u k en d i­

sine izafe etm esi, H z. A d e m 'i şe re fle n d irm e k için d ir. Ü fle ­
m e k ise se b e b in so n u ç ü z e rin e ta b ir e d ilm e sid ir. Bu d u ru m ,
A llah T e â lâ 'n ın T e c e z z i v e T e b a 'u d k a b u l etm esin in m ü m k ü n
o lm a m a sın d a n d o la y ı u laşılm ası g e re k e n so n u çla rd a n d ır.

113 Hicr,15/29
114 Nisa, 4/171
115 Tirmizı, Tefsir, 2.
 Miiteşabih Ayetler ue Hadislerin Yorumları 139

ON liGNCİ KISIM
M Ü ŞEBBİH ENİN İSTİD LA LİN E ALLAH TEÂLÂ'NIN
SÖZÜYLE CEVAP H A K K IN D A D IR

"O n ların y ü r ü y e c e k a y a k la rı, tu ta c a k elleri, g ö r e c e k g ö z leri, işi­

tecek ku la kla rı mı v a r ? " 116 D ed iler ki: 'A lla h T e â lâ p u tla rı a y ıp ­
la m ış, a y e tte ifa d e id e le n o rg a n la rın p u tla rd a b u lu n m a m a ­
s ın d a n d o la y ı o n la rın ilâ h o la m a y a ca k la rım b ild irm iş tir. E ğ er
A lla h 'ın a z a la rı o lm a sa y d ı, p u tlara y ö n e ltile n e le ş tir i A lla h 'a
d a y ö n e ltilm iş o lu rd u . B u b a tıld ır.' B u id d ia y a ce v a p o la ra k
ş ö y le d en ilir:

A y e tte g e ç e n e lle rd e n m a k sa t, siz in a lg ıla d ığ ın ız d a n fa rk ­

lı bir ş e y d ir. A ç ık la m a s ı is e şö y led ir: P u tlara ib a d e t e d e n k â ­
firlerin y ü rü y e c e k le ri a y a k la rı, tu ta c a k la rı e lle ri, g ö re ce k le ri
g ö z leri, iş ite ce k le ri k u la k la rı v ard ır. B u a y a k la rd a n , e lle rd en ,
g ö z lerd e n v e k u la k la rd a n m a k sa t, h a re k e t v e id ra k e tm e g ü ­
cü d ü r. D o la y ısıy la b u â z â la r, sizd e b u lu n m a s ın a ra ğ m en o n ­
la rd a b u lu n m a m a s ı siz le rin , o n la rd a n d a h a şe re fli v e d a h a
ü s tü n o ld u ğ u n u z u g ö sterir. O h â ld e o n la ra ib a d e t e tm e n iz
n a sıl a k la u y g u n o lab ilir? T e v fik A lla h 'ta n d ır.

116 A'raf, 7/19 5

140 Allah'ın Aşkmlığı

ON ÜÇÜNCÜ KISIM
"VECH" (YÜZ) KELİMESİ H A KK IN D A D IR

A lla h iç in v e c h in (y ü z ü n ) is p a tı k o n u s u n d a a y e tle r v e
h a d is le rd e n d e lille r g e tird ile r. B u k o n u d a a y e tle r e h a y li fa z ­
lad ır:
B irin ci A y e t: A lla h T e â lâ 'n ın " Y ery ü zü n d e h e r ş e y fa n i-
d i r " u 7 "Y aln ız celal v e ikram sa h ib i R ab bin izin y ü z ü b a k i kalacak-
tır" u s sö z le ri. D e d ile r ki: " R aabbin in vechi" R a b b in k e n d isi o l­
m ası m ü m k ü n d eğ ild ir. B u n a iki v ecih d e la le t e tm ek te d ir.
A lla h T e â lâ v ech i k e n d isin e iz a fe etm iştir. H a lb u k i b ir şe ­
yin k en d isin e iz a fe e d ilm e si m ü m k ü n d eğ ild ir.
E ğ e r "Z ü lcelal" R a b b in s ıfa tı ise o h â ld e " Z ilcelal" d e n ilm e ­
si g erek ird i. Ç ü n k ü m e cru ru n sıfa tı m e c r u r d u r .119
ik in c i A y e t: A lla h T e â lâ 'n ın "H er ş e y h e l a k olur. A n c a k on u n
y ü zü h a r i ç " 20 sö zü .
Ü ç ü n c ü A y e t: A lla h T e â lâ 'n ın " n efsin le d e o k u lla r la b e r a ­
b e r s a b r e t k i, o n la r s a b a h a k ş a m R a b le r in e d u a e d erler, v e c h in i is-
t e r l e r " 2'1 sö z ü .
D ö rd ü n cü A y et: A lla h T e â lâ 'n ın " S ırfA lla h 'ın y ü z ü n ü irade
ed erek sa ba h -a kşa m R a b lerin e dua ed en leri h u z u ru n d a n k o v m a " 22
sö zü .
B eşin ci A y et: A lla h T e â lâ 'n ın "D oğu d a b atı d a A llah 'ın d ır.
N erey e d ö n ersen iz A llah'ın v ech i o r a d a d ır " 22, sö zü .
A ltın cı A y e t: A lla h T e â lâ 'n ın "A llah'ın v ech in i irad e ed er-
l e r " 24 sö zü .

W7 Rahman, 55/26
118 Rahman, 27
119 Ayet "vechu Rabbike zülcelali ve'l-ikram şeklindedir."
120 Kasas, 28/88
121 Kehf, 18/28
122 En'am, 6/52
123 Bakara, 2/115
124 Rum, 30/38
 Miiteşıabih Ayetler ve Hadislerin Yanından 141

Y e d in c i A y et: A lla h T e â lâ 'n ın " A n ca k R abbin in v ec h in i ara­

m ak" sözü.
B u k o n u d a h a d islere d e h a y li fa z la d ır:
B irin ci H ad is: H ü z e y m e 'n in (r.a .) C a b ir'd e n riv a y e t e ttiğ i
h a d is te C a b ir (r.a.) ş ö y le d e d i: A lla h T e â lâ 'n ın "D e k i O A lla h
ü stü n ü zd en (gö'kten) siz e a z a p g ö n d erm ey e k a d ird ir" '25 a y e ti n a z il
o lu n c a H z. P e y g a m b e r (s .a .v .) şö y le dedi: "Senin v ech in e sığ ı­
n ırım " a rd ın d a n " Y a d a a y a k la rın ız ın a ltın d a n " '26 a rd ın d a n d a
"sizi b irb irin iz e d ü şü riip k im in iz e k im in izin hın cın ı tattırm ay a g ü ­
cü y eter" '21 ay eti n a z il o lu n c a , R a su lu lla h (s.a.v .) şö y le d ed i:
"Bu ikisi d ah a eh v en v e d ah a k o la y d ır ." '26
İk in c i H a d is: A rn m a r b. Y a s ir 'in H z. P eygam ber
(s .a .v .)'d e n riv a y e t e ttiğ i b ir h a d iste H z. P ey g a m b e r (s.a .v .)
ş ö y le d e d i: "A llah'ım ! G ay b h a k k ın d a k i ilm in için, m a h lu k a t ü ze­
rin d eki ku d retin için , h a y a t ban a h a y ırlı olduğu m ü d d etçe b en i y a ­
şat, ölü m b an a h ay ırlı old u ğ u n d a d a b en i öldü r. A llah 'ım ! S en d en
G ay b v e şeh a d et (g iz lilik v e a ç ık lık ) h a llerin d e kork m ay ı, h a k s ö z ü ­
nü s ö y lem ey i, k ız g ın lık v e h o ş n u tlu k v a k itlerin d e a d a le tli d a v r a n ­
m ay ı isterim . Z en g in lik v e fa k ir lik te iktisatlı d av ran m ay ı isterim .
D eğ işm ey en n im etler isterim . K e sin tiy e u ğ ram ay an g ö z a y d ın lığ ı­
nı v e sev in ci isterim . K a za v e k a d er h ü k m ü n e razi olm ay ı isterim .
Ö ld ü k ten son ra y a ş a m a m u tlu lu ğ u n u isterim . V ech in e (y ü zü n e)
b ak m an ın lezzetin i isterim . S ıkın tı v e r e n b ir zarard a, sa p tırıcı olan
b ir fitn e d e olm ak sız ın sa n a k a v u şm a n ın ş e v k v e iştiy akın ı isterim .
A llah 'ım ! B iz i im an ın z iy n e ti ile ziy n etlen d ir v e b iz i h id a y et
ed en ,k en d ileri d e h id a y et ü z erin d e olan kim selerd en e y le ." '29
Ü ç ü n c ü H ad is: R a su lu lla h (s.a .v .) şö y le d ed i: " K im A llah 'ın
v e ch in i a ra m a k y o lu n d a b ir g ü n o ru ç tu tarsa, A lla h T eâlâ onun y ü ­
zü n ü y etm iş yıl ateşten u z a k la ş tır ır ." 130

125 Leyl, 92/20

126 En'am, 6/65
127 En'am, 6/65
128 Buhari', Tefsiru's-Sure, 6, 2; İhtişam, 11, Tevhid, 16; Ebu Davud, Edeb, 98; Tir-
mizı, Tefsiru's-Sure, 6,2.
129 Nesai', Sehiv, 62.
130 Tirmizi, Fedailu'l-Cihad, 3; Nesai', Siyam, 44,45; 1bn Macc, Siyam, 34; Ahmed
b. Hanbel, II /300,357. '
 Allah'ın Aşkınlığı

D ö rd ü n cü H ad is: ib n A b b a s 'ın H z . P e y g a m b e r'd e n riv a ­

y et ettiğ i b ir h a b e rd e Hz. P e y g a m b e r (s.a.v .) şö y le d ed i: "K im
A lla h ad ın a siz e sığ ın m a k isterse siz d e onu koru yu n . K im d e A l­
lah'ın v e c h i ile sizden b ir ş e y isterse o n a saygı g österin " '131

B e şin ci H ad is: E b u H u r e y r e 'd e n o d a H z. P e y g a m b e r'd e n

riv a y e t e ttiğ i h a b e rd e H z. P e y g a m b e r (s.a.v .) şö y le d ed i: "A l­
lah'ın v ech in i a r a m a k m a k s a d ıy la A lla h y o lu n d a cih a t ed en in m isa­
li, cih a d ın d an d ön ü n cey e ka d a r n am a z kılan kim se gibidir."™ 2

A ltın c ı H ad is: A b d u lla h d ed i: H z. P ey g a m b e r (s.a .v .) b ir

m al ta k sim ettiğ i sırad a b ir a d a m şö y le d ed i: Bu taksim d e ben
A llah 'ın v ech in i g ö rem iy o ru m . Ben H z. P ey g am b ere geldim v e b u ­
nu o n a zikrettim . Y üzü kıp kırn ıızı old u . K eşke o n a h ab er v erm esey ­
d im . H z. P ey g am ber d ed i ki: "A llah bize v e M u sa'y a rah m et etsin .
B u n d an ç o k d ah a fa z la o n a ez iy et ed ild i d e o sabretti."™ 3

Y e d in c i H ad is: H u z e y fe 'n in H z. P e y g a m b e rd e n riv a y e t et­

tiği bir h ab erd e Hz. P e y g a m b e r (s.a.v .) şö y le d ed i: "M ü slü ­
m an n am azın a b aşlad ığ ın d a A lla h o n a v ech iy le d ön er. O n am azı bi-
tirn ce v ey a bir söz sö y ley in ce, A lla h d a on d an y ü zü n ü çev irir" ™ *

S e k iz in c i H ad is: H a ris-i E ş k a r i'd e n riv a y e t e d ild iğ in e g ö re

Hz. P e y g a m b e r (s.a.v .) şö y le d e d i: "A llah T eâlâ Y ahya b. Z eke-
riy y a'y a îsra ilo ğ u lla rı için bu sözü vah y etti. 'N anıaza ka lktığ ın ız
z a m a n y ü zü n ü zü çev irip m ey letm ey in . Ç ü n kü A lla h v ech iy le ku lu ­
n a döner'."™ 5

D o k u z u n cu H ad is: H z. P e y g a m b e rin A llah T e â lâ 'n ın " iy i

d a v ra n a n la ra en g ü zel olan müktiftit v e on dan fa z la sı vardır"™ 6
a y e tin i a çık la rk e n s ö y le d iğ i şu m e şh û r h a d is -i şeriftir: " îk i

131 Ebu Davud, Zekat, 38, Edeb,. 108; Nesaî, Zekat, 72; Ahmed b. Hanbel, I/250;
H/68,99,127.
132 Buharı, Cihad, 2; Müslim, İmaret, 110; Nesei, Cdıad, 14,16; ibn Mace, Cihad,
1; imam Malik, Cihad, 1; Ahmed b. Hanbel, 11/424.
133 Buharı, Enbiya, 27, Megazi, 56,Edeb, 53; Müslim, Zekat, 140-141; Tirmizî,
Menakıb, 63.
134 Buharı, Ezan, 86; Tirmizî, sa at, 63; Neseî, Tatbik, 19,84, Sehiv, 3; ibn Mace,
ikamet, 2,12,15; Ahmed b.Hanbel, II/100.
135 Tirmizi, Edeb, 78.
136 Yunus, 10/26
 M iitt^ b ilı Ayetler ve Hadislerin Yorumları

cen n e tin d u v a rla rı v e için d ek iler g ü m ü ş te n d ir ; ik i c en n etin d u v a r ­

ları v e için d ek iler d e altın d a n d ır. A d n c e n n e tin d e is e cen n et eh li ile
R a b lerin in y ü z ü n e bakm aları a r a sın d a sa d ece, O 'n u n yü zü üzerin ­
d ek i b ü y ü k lü k (kib riy â) örtü sü v a r d ır." 137

O n u n c u H ad is: A b d u lla h b. M e s u t'ta n , O d a H z. P e y g a m ­

b e r (s .a .v .)'d e n riv ay et e ttiğ in e g ö r e Hz. P e y g a m b e r (s.a .v .)
şö y le d e d i: "K adın av rettir.E v in d en çık tığ ı z a m a n şey tan on u n la
sev in ir. K a d ın ın , R ab bin in v ech in e en y ak ın o ld u ğ u z a m a n , ev in d e
otu rd u ğ u z a m a n d ır ." 136

B ü tü n b u a y e tle r v e h a d isle rd e z ik r e d ile n v e c h in u z u v a n ­

la m ın d a v e c h o lm a sı m ü m k ü n d e ğ ild ir, b u n a ç e şitli v ec ih le r
d e la le t e tm e k te d ir:

B irin ci V ecih : A lla h T e â lâ 'n ın " H er ş ey h e lâ k olu r, a n ca k

on u n v ech i h ariç" sö zü . E ğ e r b u v e c ih u z u v a n la m ın d a o ls a y ­
d ı, b ü tü n c e s e d in v e b e d e n in fani o lm a sı g e re k ird i v e y ü z
ü z e rin d e b u lu n a n g ö z le rin d e fan i o lm ası g ere k ird i. V ech ten
b a şk a h iç b ir şey in k a lm a m a sı g e re k ird i. K ald ı ki b azı M ü şe b -
b ih e a h m a k la rı, b u n u g e re k li g ö rm ü şle r. B u is e b ü y ü k b ir ce­
h a le ttir.

İk in c i V e c ih : A lla h T e â lâ 'n ın , "C elal ve ikram sa h ib i R a b bin in

y ü zü b â k i k a lır " 139 s ö z ü n ü n z â h ir i, v e c h in c e lâ l v e ik ra m la v a ­
s ıfla n m a sın ı g e re k tirir. H a lb u k i ce lâ l v e ik ra m sıfa tla rıy la v a ­
s ıfla n a n A lla h T e â lâ 'n ın k en d isi o ld u ğ u b ilin m e k te d ir. B u
d u r u m , y ü z ü n z a tta n k in â y e o lm a sın ı g e re k tirir.

U ç ü n c ü V ecih : A lla h T e â lâ 'n ın : " N erey e d ö n ers e n iz A llah 'ın

v ech i ordadır''i40 sö zü . B u rad a v e c ih te n m u ra t, u z u v d eğ ild ir.
B iz ler h isle rle şu n u id ra k e d iy o ru z ; e ğ e r v e c h o la ra k is im le n ­
d irile n u z u v , b ü tü n y ö n le rd e h a sıl o lu rsa te k b ir cism in bir
d e fa d a b ir ço k y e rd e m e y d a n a g e lm e si g e re k ir k i b u n u aklı
b a şın d a h içb ir k im se sö y ley em e z.

B 7 Hadisin kaynağına ulaşılamadı.

138 Tirmizî, Rid'a, 18.
139 Kasas, 28/88
140 Rahman, 55/27
144 Allah'ın Aşkınlığı

D ö r d ü n c ü V e c ih : A lla h T e â lâ 'n ın "on u n v e c h in i istiy or-

la r" i4ı v e " U lu olan R a b b in in v ec h in i a r a m a fc n 42 s ö z ü . B u
a y e tle r d e k i y ü z k e lim e s in i, z â h ir m a n a y a h a m le tm e k m ü m ­
k ü n d e ğ ild ir. Ç ü n k ü A lla h T e â lâ 'n ın v e c h i, o n la r ın m e z ­
h e p le r in e g ö re k a d im v e e z e lid ir. K a d im v e e z e li o la n ş e y
d e is te n e m e z v e ir a d e e d ilm e z . Ç ü n k ü ir a d e e d ile n ş e y in
m a n a sı; o lu ş u m u n u n is te n m e s i, o n u n d a v ü c u d a g e lm e s i­
d ir. B u d a k a d im v e ez e li v a rlık iç in m u h â ld ir . B u n la r d a
A lla h T e â lâ 'y a ib a d e t e d iy o rla rd ı a m a A lla h 'ın v e c h in i ira ­
d e e tm iy o rla r d ı. O n la r a n c a k A lla h 'ın o n la r d a n ra z ı o lm a s ı­
n ı ira d e e d iy o rla rd ı. B u d a d e la le t e h n e k te d ir k i, b u a y e tle r ­
d e g e ç e n v e c h k e lim e s in d e n m u ra t, u z v u n k e n d is i d e ğ ild ir.
B ila k is o n d a n m u r a t b a ş k a b ir ş e y d ir. O ş e y , A lla h T e ­
â lâ 'n ın o n la r d a n ra z ı o lm a sıd ır.

B eşin ci V e c ih : B iz im riv a y e t etm iş o ld u ğ u m u z k a d ın için ,

" K adın ın , R a b bin in v ech in e en y a k ın o ld u ğ u z a m a n , ev in d e otu r­
d u ğu z a m a n d ır ." 1™ h ab eri. M a lu m d u r ki e ğ e r v e c ih te n m u rat,
b elirtilen u zu v o lsa y d ı, k ad ın ın ev in d e o lm a s ı v ey a o lm a m a ­
sı se b e b iy le d u ru m u zak v e y ak ın o larak d e ğ işm e z d i. A l­
la h 'ın rız a sın a h a m le ttiğ im iz za m a n b u a n la m d o ğ ru olu r.
D o la y ısıy la b u d e lille r d e g ö ste riy o r ki a y e tle r v e h a d isle rd e
g e ç e n y ü z ü n o rg a n m a n a sın d a o lm a sı m ü m k ü n d eğ ild ir. B u ­
n u b ö y le c e b ild iğ in za m a n , b iz le r d eriz k i v e c h k e lim e s i, b a ­
z en A lla h 'ın za tın d a n k in a y e , b a z en d e rız a sın d a n k in a y ed ir.

B irin ci o larak : Biz d iy o ru z k i v e c h in rız a d a n k in a y e o lm a ­

sın ı g e re k tire n s e b e p le r b irk a ç v ecih tir:

B irin cisi: Ç o ğ u z a m a n in san d a ilk o la ra k g ö rü le n v ecih tir

(y ü z d ü r). in s a n la r y ü z leriy le d iğ er in sa n la rd a n a y ırt ed ilirler.
Y ü z ö y le b ir u z u v d u r ki sa n k i in san ın v a r o lm a s ı o n u n la g e r­
ç e k le şm e k te d ir. D u ru m b ö y le o lu n ca ş ü p h e s iz v ech in h er z a ­
ta is im y a p ılm a s ı g ü z e ld ir. B u n u k u v v e tle n d ire n şey d e ş u ­

141 En'am, 6/ 52
142 Leyl, 92/20
143 Müslim, Salat, 215; Neseı, Mevakit, 35,Tatbik,78; Tirmizî Daavat, 118; Ahmet
b. Hanbel, 11/421.
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 145

d u r: B ir to p lu lu k a ra s ın d a o n la rın d u ru m la rın ı, iş le r in i d ü z e ­
n e k o y a n b ir in sa n b u lu n d u ğ u z a m a n o ş a h ıs to p lu lu ğ u n v e c ­
hi v e ö n e m li şa h siy e ti d iy e a d la n d ırılır. S e b e b i ise b iz im z ik ­
re ttiğ im iz h u su stu r.

İk in cisi: İn sa n d a a ra n a n , a k lıy la o rtay a çık a rd ığ ı e s e r le r i,

d u y g u la rı, a n la y ışı v e d ü şü n c e sid ir. M a lu m d u r k i b ü tü n bu
h â lle rin k a y n a ğ ı b a ştır. B u y e te n e k le rin e s e rle ri y ü z d e o rta y a
ç ık m a k ta d ır. İn s a n ın y a ra tılış ın d a k i en b ü y ü k g a y e a n c a k
" y ü z "d e g e rç e k le ş iy o rs a şü p h e s iz vech ism in in , z a tın tü m ü
iç in k u lla n ılm a sı g ü z e ld ir.

Ü ç ü n c ü sü : G ü z e lliğ in fa z la c a b e lirg in le şm e s iy le , le tâ fe tiy -

le, acaip te rk ib iy le v e g a rip b ir b irle şim iy le y ü z ö z e ld ir. K a lp ­
te o la n h er d u ru m y ü z d e b elirir. B ü tü n bu ö z e lik le rle d iğ e r
u z u v la rd a n a y rıld ığ ın a g ö r e , şü p h e siz v e c h s ö z ü y le b ü tü n
z atı k a s te tm e k g ü z e l o lm a k ta d ır.

V e c h la fz ın ı rız a d a n k in a y e y a p m a n ın ca iz o lm a s ın ın s e ­
b e b in e g elin ce ; in sa n k a lb i b ir ş e y e m e y le ttiğ in d e o n a y ü z ü ­
n ü d ö n e r. B ir ş e y d e n h o şla n m a d ığ ın d a da o n d a n y ü z ü n ü ç e ­
v irir. İn sa n ın y ü z ü y le y ö n e lm e si, b ir şe y e m e y illi o ld u ğ u n u n
a la m e ti o ld u ğ u iç in v e c h la fz ın ı rız a d a n k in a y e y a p m a k e l­
b e tte g ü z e l o lm a k ta d ır. B u b ö y le b ilin in ce A lla h T e â lâ 'n ın
" H er şey h ela k olu r. A n c a k o n u n v ech i baki k a lır " w v e " R abbin in
v ech i b aki ka lır" u 5 sö z le rin d e n k a s tın O 'n u n zatı o ld u ğ u a n la ­
şılm alıd ır. V e c h in z ik re d ilm e sin d e k i b ir b a ş k a m a k s a t da
te 'k id v e m ü b a la ğ a d ır. N ite k im 'b ir işin v ech i ş ö y le ş ö y le d ir',
'b u d e lilin v e c h i şö y le d ir' d en ilir. B u n d a n m u ra t is e b u ş e y in
n efsi, y a n i k en d isid ir.

A lla h T e â lâ 'n ın " A llah'ın v e c h i o r a d a d ı r " ^ " B izler a n c a k A l­

lah'ın v e c h i için s iz leri y e d ir iy o ru z " w " A n ca k en y ü c e olan R a b b i­
nin v ech in i a r a m a k ” m s ö z le r in e g elin ce ; b ü tü n b u n la rd a n m u ­

144 Kasas, 28/88

145 Rahman, 55/27
146 Bakara, 2/115
147İnsan,76/9
148 Leyl, 92/20
146 Allah'ın Aşkmtıgı

rat da A lla h 'ın rızasıd ır. H a d is le rd e d e ay n ı d u ru m sö z k o n u ­

su d u r.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

ON DÖRDÜNCÜ KISIM
"GÖZ" KELİMESİ HAKKIN DADIR

M ü c e ssim e vb. fırk a la r A lla h 'd a cism a n i “g ö z " v arlığ ın ı

K u r 'a n v e h ad islerle d e lille n d ird ile r. K u r'a n 'd a n d elil o la ra k
g ö ste rd ik le ri, A llah T e â lâ 'n ın H z. N u h 'a sö y led iğ i "G özlerim i­
zin ön ü n d e g em iy i y ap " '49 v e M u sa 'y a sö y led iğ i "G özü m ü n
ö n ü n d e yetiştirilm en için "'50 v e H z. M u h a m m e d (s.a .v .)'e d e
" R abbin in h ü km ü n e sa b ret. M u h a k k a k k i sen g öz lerim iz in ön ü n d e­
sin " '5' ay etlerid ir.

D elil olarak g ö sterd ik leri h ad isler ise şu n la rd ır: Ş e rh u 's-

S ü n n e t S ah ib in in , D e ce câ l'in zikri b ab ın d a ib n Ö m er (r.a .)'d en
riv a y e t ettiğ in e g öre, ib n Ö m er şö y le d ed i: "R asulullah (s.a.v.)
in san lar arasın daydı. A llah T edla'yı la y ık olduğu şey lerle m edh-ü se­
na ettikten sonra D eccali zik retti v e d ed i: 'B en sizi on u n la u y arıy o­
rum . H içbir nebi y o k tu r ki ka v m in i on u n la ııyarm asın .N u h (a.s.)
kavm in i onunla u yarm ıştı. L akin ben on u n hakkın da s iz e öy le bir söz
söyley eceğ im ki bun dan ön ce h içb ir n eb i onu söy lem em işti. O , tek
g öz lü d ü r. A llah ise tek g ö z lü d eğ ild ir.'” '52 Bu kitab ın sa h ib i h a d is­
ten so n ra şö y le d em iştir: "Bu hadis sa h ih olup, B uhari onu kita-

149 Hud, 11/37

150 Taha, 20/39
151 Tur, 52/48.
152 Buharî, Enbiya, 3, Megazi, 77, Edeb, 97; Müslim, Fiten 95; Ebu Davut, Sün­
net, 26; Tirmizi Fiten, 56; Ahmed b. Hanbel, H/135,139.
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 147

tın d a tah ric etm iştir." Y ine ib n A b b as (r.a .)'ta n riv a y e t e d ild iğ i­
n e g ö re k en d isi D ecca l için H z. P e y g a m b e rin şö y le d ed iğ in i
z ik red er: " B iliy orsu n u z k i A lla h tek g ö z lü d eğ ild ir " eliy le g ö z ü n e
işa ret ed erek : "D eccal ise sağ g ö z ü sık ılm ış ü zü m g ib i olu p kör-
d ü r.'n53 M ü e llif, bu h ad isin sıh h a ti ü z e rin d e B u h a ri ve M ü s­
lim 'in ittifa k ettik lerin i sö y lem e k ted ir. A lla h T e â lâ için g ö z ü n
isp atın a d ela le t ed e n h a b e rle rd e n birisi d e "D aa'vat" ad lı k ita p ­
ta g e ç e n " u yu m ayan g öz iin le b izi m u h afa za et" riv a y etid ir. A y rı­
ca ö rfte d e 'A lla h 'ın g ö zü ü zerin d e o lsu n ' d en ilm e k ted ir.

K u r 'a n a y e tle rin in z â h irle rin e g ö r e a n la m la n d ırılm a s ı b ir ­

k a ç v e c ih le m ü m k ü n d eğ ild ir:

B irin ci V ecih : A lla h T e â lâ 'n ın "g özü m ü n ön ü n d e yetiştirilm en

için"i54 sö zü n ü n zâhiri, Hz. M u sa 'n ın b u g ö z ü n y an ın d a k arar
k ılm ası, on a ç o k y ak ın o lm a sı v e o g ö z ü n h a k im iy eti altın d a ol­
m asın ı gerektirir. B u n u da ak lı başın d a hiç k im se söylem ez.

ik in c i V e c ih : A llah T e â lâ 'n ın " g öz lerim iz in ön ü n d e g em iy i

yap"i55 sö z ü . B u y a p ım d a , a le tin b iz a tih i g ö zler o lm a sın ı g e ­
rek tirir.

Ü ç ü n c ü V ecih : G ö z le rin tek b ir y ü z ü z e rin e d u rm a s ı ç ir ­

k in d ir. D o la y ısıy la b u rad a te v ile g id ilm e m e s i g e re k ir. B u te­
v il, sö z k o n u su k e lim e le rin fa z la ca y a rd ım ve g ö z e tle m e y e
h a m le d ilm e sid ir.

B u g ü z e l m ecazd aki m a n a da şö yled ir: B irisin in b ir şeye

y a rd ım ı fazlaca olu p da ona m eyl v e rağ b et ed erse, b ak ışları
on a y oğ u n laşır. D olayısıyla bu b ak ışların aleti olan g öz, fazla
y a rd ım d a n kinaye ed ilm iştir. R ivay et ettiğ im iz hadise gelin ce;
b u n u n farklı a n la m la n vardır. Ç ü n k ü h ad isin zâ h iri, Hz. P ey­
g a m b e rin A llah ile kör olan D eccal arasın d ak i farkı iz h a r et­
m ekte, ay rıca A lla h 'ın kör o lm ad ığ ın ı b ild ire n ifad eler içerm ek ­
ted ir. Bu iki ifade, an lam b ak ım d an b irbirlerin e u zaktırlar.H a-
b e r -i v ah id , m an an ın z a y ıflığ ı b a k ım ın d a n bu d erecey e u laşır­

153 Bulıarî, Enbiya, 3, Megazi, 77, Edeb, 97; Müslim, Fiten, 95,101; Ebu Davut,
Melahim, 14.
154 Tâhâ, 20/39
155 Hud, 11/37
148 Allah'ın ^ ^ m lığ ı

sa, had isin an lam ın ı belirleyecek o lan k elâm zik red ilirse -ki b u
d aha ö n ce zik red ilm iştir- p ro b lem d e çö z ü lm ü ş olur. B u h ad i­
sin ravisi ib n O m er (r.a.) d eğil m idir? H em so n ra ib n Ö m er
(r.a.): "M eyyit ev halkın ın ağlam asın dan d olay ı azap görür" h aberi­
n i rivayet ed in ce Hz. A işe (r.a.) bu h aber h ak k ın d a ona karşı
çıkm ış v e b u k elân u n R asulullah (s.a.v.) ta rafın d a n başka b ir la­
fızla b irlik te sö y len d iğ in i b ild irm iş ve b u h a b erin e A llah T e ­
â lâ 'n ın "H iç bir g ü n a h kar başkasının gü n ahın ı y ü klen m ez " 156 sö z ü ­
n ü d elil g etirm iştir. E ğer o h ad isin se b e b -i vü rud u an latılsayd ı,
p ro b le m d e çözü lü rd ü. B u bizim zik rettiğ im iz h a b erd e de d u ­
ru m ay n e n b ö y led ir. Ç ü n k ü A llah 'ın , k en d isin e e lçi o la ra k s e ç ­
tiğ i v e şeriatın ı b e y a n etm esin i e m re ttiğ i R a su l'd en b ö y le b ir
k e lâ m ın sü d u r e tm e si u zak b ir ih tim ald ir. T e v fik A llah 'tan d ır.

O N B E Ş İN C İ K IS IM

"NEFES" KELİMESİ H A K K IN D A D IR

B u la fız K u r 'a n 'd a v arid o lm a m ıştır. L a k in H z. P e y g a m ­

b erin şö y le d ed iğ i riv ay et ed ilm iştir: " R ü zgara sö ğ m ey in . Ç ü n ­
k ü o R a h m a n ın n efesin d en d ir." B aşk a b ir riv a y e tte H z. P e y g a m ­
b e r (s.a .v .) şö y le d ed i: "Ben R a h m an ın n efesin i Y em en tarafın d an
h is s e d iy o r u m ." ^

Bu h a d islerin tevili şu du r: B u n lard ak i " n efes' sö zcü ğü , 'fa-

lan cay ı n efeslen d ird im ' yani, 'onu n sık ın tısın ı g id erd im ' sö ­
zü nd en alın m ıştır. 'A llah T eâlâ, falancayı n efeslen d ird i' sözü
d e o n u n ü zü n tü sü n ü , sıkıntısın ı g id erd i, d em ektir. E ğ e r rü zgar
d a g ü z el olarak eserse, o n u n la sıkıntılar g id erilm iş o lu r. H z.

156 En'am, 6/164.

157 Tirmizı, Fiten 65, Birr, 48; Ebu Davut, Edep, 45; lbn Mace, Edeb, 29; Ahmed
b. Hanbel, 11/250, 268, 409, 437, 518.
 Müfeja/ıih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 149

P ey g am b er, b u rü z g a n n Y em en y ön ü n d en g e ld iğ in i g ö rü n ce ,
bu sözü sö y lem iştir. A y n c a , k ö tü y le b irlik te o la n şey sev ilm ez
am a sev ilen bir şey le b e ra b e r o lan sevilir. Hz. P ey g a m b e r y a r­
d ım ı Y e m e n ta ra fın d a n g ö rü n ce , sık ıntı v e re n şe y le rd e n k u rtu l­
m a yı o cih ette n b u lm u ştu r. D olay ısıy la H z. P e y g a m b e rin "Ben
R ahm anın n efesin i Y em en y ön ü n d en hissediyoru m " sö z ü e lb e tti
d o ğ ru d u r. R a su lu lla h (s.a.v .), y in e b u a n la m d a şö y le d em iştir:
"İm an Y em en'lidir, h ikm et d e Y em en lid ir." H z. P ey g a m b e rin "
R üzgar, R ahm anın n efesin den dir" sö zü n d en kasıt d a b u d u r. Y a n i
A llah , rü zg ara sık ın tılard an u zak laştırm a ö z e lliğ i v erm iştir.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

ON ALTINCI KISIM
“EL” KELİMESİ H A K K IN D A D IR

B u k e lim e , h e m K u r 'a n 'd a h e m d e h a d isle rd e g e ç m e k te ­

dir. K u r'a n 'd a bu s ıfa t b a z e n te k il b a z e n d e ik il k a lıb ıy la g e ç -
m e k eted ir. "O elim le y a ra ttığ ım a secd e etm en e ne en g el oldu"'158
v e "bilakis on u n ik i ile d e a ç ık t ır " ^ 9 sö zleri, K u r 'a n 'd a e l sö z ü
g e ç e n a y e tle rd e n d ir.

H a d isle r ise h ay li fa z la d ır:

B irin cisi: R iv a y e t e d ild iğ in e g ö r e H z. P e y g a m b e r ş ö y le d e ­

m iştir: "Hz. A d em v e H z . M u sa h ırşıla ştıla r. H z. M u sa O 'na ş ö y ­
le d ed i: 'Sen A llah 'ın ken d i eliyle yarattığ ı kim sesin . S an a m elek le­
rini secd e ettirdi. K en d i ru h u n d an san a ü fledi. S a ııa b ir işi y a s a k la ­
dı sen on u çiğ n ed in , b u n d an d o la y ı seni cen n etten çıh ırd ı'. B u n w ı

158 Sad, 38/75

159 Maide, 5/64
150 Allah'm Aşkınlığı

ü zerin e  dem O ’na d ed i: 'Ey M u sa ! A lla h sen in le ko n u şa rak s en i

ü stü n kıld ı. S en in için T ev ra t’ı eliy le y azd ı. A lla h b e n i y aratm ad a n
k ır k sen e ö n c e b an a ta k d ir ettiğ i b ir olay d an d o la y ı m ı k ın ıy o r? ' Ra-
su lu llah (s.a.v.) son ra  d em , M u sa'y ı su stu rdu d e d i." 160 B u h a d is
H z. M u sa 'n ın sö y le d ik le ri, A lla h 'ın elin in v a rlığ ın ı g ö s te r ­
m e k ted ir. H z. A d e m 'in sö y le d ik le ri için d e d u ru m a y n ıd ır. O
d a A llah h a k k ın d a el la fz ın ı k u llan m ıştır.
İk in cisi: E b u H u re y re 'n in H z. P e y g a m b e rd e n r iv a y e t e tti­
ği h a b erd e , Hz. P e y g a m b e r şö y le dedi.: "A llah T eâlâ m ah lu katı
y arattığ ı zam an k en d i eliy le n efsi ü zerin e rah m etim g a z a b ım ı g e ç ­
ti" d iye y a z d ı.161
Ü çü n cü sü : A b d u lla h b. ° m e r 'i n H z. P e y g a m b e rd e n riv a ­
y e t e ttiğ i h a b e r d e Hz. P e y g a m b e r şö y le d ed i: " 'A llah g ö k k a ­
pılarını g ecen in son b ö lü m ü n d e a ç a r , e lin i u zatır v e b en d en isteyen
b ir kul y o k mu on a verey im ' d er. Bu d u r u m ,fe c r in d o ğ u şu n a k a d a r
d ev a m e d e r ." X62
D ö rd ü n cü sü : E b u H u re y re 'n in H z. P e y g a m b e rd e n riv a y e t
ettiğ i b ir h a b e rd e H z. P e y g a m b e r şö y le d ed i: "S izden b ir isi b ir
h u rm a tasa d d u k ettiğ i z a m a n , g ü z elin d en etsin . A lla h T eâlâ a n ca k
g ü zel olanı kabu l e d e r , on u s a ğ elin e koyar. S on ra onu sizin y av ru
d ev en iz i ve tayın ızı y etiştird iğ in iz g ib i, on u U hut D ağ ı k a d a r bü ­
y ü tü r." 163
B eşin cisi: M e şh u r o la n h a d istir: " M u h akkak sa d a k a fa k ir in
elin e dü şm ed en ön ce R a h m a n ın elin e d ü ş e r " i64
A ltın cısı: T e v a tü r y o lu y la H z. P e y g a m b e rd e n n a k lo lu n a n
riv a y e tte H z. P e y g a m b e r ş ö y le b u y u ru y o rd u : "N efsim e lin d e
ola n a y em in e d e r im ." x65

160 Buharı, Tevhid, 19,24,37, Enbiya, 3, Tefsiru's-Sure, 1,2,17, Rikak, 51;Müs-

lim,lman, 322,327, Kader, 15; Tirmizî, Kıyame, 10, kader, 2; İbn Mace, Zühd,
37; Ahmed b. Hanbel, 11/435.
161 Buharı, Tevhid, 15,20,22,55;Müslim, Tevbe, 14,16; İbn Mace, Zühd, 35.
162 Ahmed b. Hanbel, 1/403,446.
163 Müslim, Zekat, 63,65; Tirmi2i, Tefsiru's-Sure, 2,36; Neseî, Zekat, 48; ibn Ma-
ce, Zekat.
164 Bu hadisin kaynağına ulaşılamadı.
165 Müslim, Müsafirin, 258; Ebu Davud, Huruf, 35; Dâhini, Fadailu'l-Kur'an, 14;
Ahmed b. Hanbel, V /58,142.
 Miileşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları

Y e d in c isi: H z. P e y g a m b e r (s.a .v .) " A lla h A dem 'in ça m u ru n u

k ı r k sa b a h eliy le m a y a la d ı." 166

"El" la fz ı b ilin e n h u s u s i o rg a n o la ra k h a k ik i a n la m d a d ır;

a n c a k b u n u n h a ricin d e k i d u r u m la rd a m e ca z i a n la m d a k u lla ­
n ılm a k ta d ır:

B irin cisi: "El" lafzı k u d re t a n la m ın d a k u lla n ılır. S u lta n ın

eli te b a n ın (v a ta n d a şla rın ) e lin in ü stü n d e d ir d en ilir. Y a n i
o n u n k u d re ti, g ü cü o n la rın k u d re tle rin e b a sk ın d ır. B u g ü z el
m e c a z d a k i e sp ri şu d u r: B u u z v u n m ü k e m m e le u la şm a d u r u ­
m u , a n c a k k u d ret o la ra k is im le n d irile n n itelik le o rta y a çık a r.
B u n d a n d o la y ı " y e d " d e n m a k s a t k u d r e tin ifa d esi o lu n ca ,
k u d re t "yed" o la ra k isim le n d irilir. 'B u şe h ir em irin eli a ltın d a ­
d ır' d en ilir. E m irin e li k e sik d e o lsa fa rk e tm e z . Y in e 'e m r e t­
m e , n e h y e tm e , m e se le le ri h a lle tm e v e ç ö z m e falan a d ım ın
e lin d e n g e lir' den ilir. B u n d a n m u ra t b iz im a ç ık la m a y a ç a lış ­
tığ ım ız arılam d ır.

İk in cisi: B a z en "el" d e n n im e t k a ste d ilir. Bu m e ca z ın g ü z el

o lm a sın ın b iricik se b e b i şu d u r: N im eti v e rm e o rg a n ı " el" dir.
D o la y ısıy la "el" is m in in n im e t iç in k u lla n ılm a sı, se b e b in s o ­
n u ç için k u lla n ılm a sın d a n d ır.

Ü ç ü n c ü sü : B a z e n "el" k e lim e s i te 'k id y o lu y la b ir s ö z ü n

y a n c ü m le s i o larak z ik re d ilir; m e s e la 'ik i e lin b a ğ lıd ır' d e n i­
lir. A lla h T e â lâ 'n ın " fısıltın ızd a n ö n c e bir sad aka v e r in iz " 167
(a y e tte "b e y n e 'yedey' n e c v a k u m " ifad esi g e çm e k te d ir). V e
" rah m etim in önünde"'168 (a y e tle rd e 'beyn e y edey ' ra h m e tih " ifa ­
d e s i g e ç m e k te d ir.) (b u a y e tle rd e g e ç e n "yedey" k elim e le ri d e
b e y n e a n lam ın a y a k ın d ır. Y a n i te 'k id a m a cıy la k e lâ m ın sıla ­
sıd ır). Ç ü n k ü a y e tte g e ç e n fısıltı, rah m ettir. "El" o la ra k is im ­
le n d irile n in , b ilin e n iki u z u v o lm a sı m ü m k ü n d eğ ild ir. B u
m u k a d d im e y i b ö y le c e b ild iğ in z a m a n b iz d e riz ki: " A llah 'ın
e li o n la rm elin in ü stü n d ed ir" 16® a y e tin in m an a sı şu d u r: A lla h

166 Bu hadisin Bu hadisin kaynağına ulaşı.lamadı.

167 Mücadele, 58/12
168 Araf, 7/58; Furkan, 25/48; Neml,27/63.
169 Feth, 48/10
152 Allah'm Aykırılığı

T e â lâ 'n ın g ü c ü , k u d reti m a lılu k a tın g ü c ü n e b a sk ın v e g a lip ­

tir. A lla h T e â lâ 'n ın Y a h u d ilerin sö zü n ü h ik a y e ettiğ i "A llah'ın
e li bağlıdır''170 a y e tin e g e lin ce ; "el" b u ra d a n im e t a n la m ın d a ­
d ır. B u n u n d elili is e şu d u r: Y a h u d ile r b u sö z le riy le H a lık -ı
Z ü l C e la l'in v a rlığ ın ı k a b u l ed iy o rla r. Y a da d en ilir ki o n u in ­
k a r e d iy o rla r. E ğ e r o sö z le riy le o n u ik ra r ed iy o rla rsa , 'a le m in
Y a ra tıc ısı b a ğ la n m ıştır, y e n ilm iş tir ', d e m e m iz m ü m k ü n d e ­
ğ ild ir; ç ü n k ü b u n u a k lı b a şın d a h iç k im s e sö y lem e z . E ğ e r o
s ö z le r iy le o n u in k âr ed iy o rla rsa " A lla h b ağlıd ır" sö z ü n ü n h iç ­
b ir fa y d a sı y o k tu r.

B u n d a n d o la y ı a y e tte n m u ra d ın şu ş e k ild e o ld u ğ u sab it

o lm a k ta d ır: Y ah u d iler A lla h 'ın n im e tle rin in m a h lu k a tta k a r­
şı, k o ru n d u ğ u n a v e onlara y a sa k la n d ığ ın a in a n ıy o rla rd ı. B u
a y e t "el" lafzı ile b a z e n n im e t k ast e d ild iğ in in en k u v v e tli d e-
lille rin d e n d ir. A llah T e â lâ 'n ın "B ilakis on u n iki e li d e açıktır''
sö z ü n d e n m a k sa t y in e n im e ttir. B u n a ik i v e c ih d e la le t e tm e k ­
ted ir.

B irin cisi: B u a y et Y a h u d ile rin "A llah'ın e li b ağ lıd ır" sö z ü n e

ce v a p o la ra k gelm iştir. B izler "A llah'ın e li b ağ lıd ır" sö z le rin in
a n la m ın ın a lık o y m a, e n g e lle m e o lm a d ığ ın ı, b ila k is A lla h 'ın
n im e tle rin i o n la ra m a h ru m e tm e s i, e n g e lle m e si o ld u ğ u n u
d e lille a ç ık la d ığ ım ız zam an "bilakis ik i eli d e açıktır" sö z ü , A l­
la h 'ın n im e tle rin in fazla o lm asın ı v e m ah lu k a ta şa m il o lm a s ı­
n ı g e re k tirir. T a k i b u ce v a p su a le u y g u n o lsu n .

İk in cisi: A llah T e â lâ 'n ın "bilakis on u n iki eli d e açıktır" sö z ü ­

n ü z â h ir an lam ına y ü k le rsek iki elin in , k o n u m itib arıy la a çık
o lm a sı g ere k ir k i, A llah T e â lâ b u n d a n y ü ced ir. B ö y lece a y etten
m u ra d ın n im etlerin d o lu p taşm ası o ld u ğ u sab it olm ak tad ır.

"K en di ellerim le y arattığ ım a secd e etn ıen e sen i ne m en e t ti" m

a y e tin d e d iy o ru z k i; a lim le r iç in b u ra d a iki g ö r ü ş v ard ır:

B irin ci g ö rü ş: B u iki el, H z. A d e m 'in y a ra tılışın d a o ld u ğ u

g ib i, A llah T e â lâ 'n ın zatı ile k a im iki sıfatı o lu p o n la rla ik ra m

170 Maide, 5/64

171 Maide, 5/64
 Miiteşabilt Ayetler ve Hadislerin Yorumları 153

v e s e ç m e y ö n ü n d e y a ra tm a m e y d a n a g e tirir. B u v e c h i s a v u ­
n a n la r, b u n u ç e ş itli v e c ih le rle d e lille n d irm işle rd ir.

B irin cisi: " K en d i ellerim le y arattığ ım a s e c d e e tm e n e s e n i ne

m en e tti" 172 sö zü . A lla h T e â lâ 'n ın y a n lız c a H z. A d e m 'e m e le k ­
leri sec d e e ttird iğ in i h iss e ttirm e k te d ir. Ç ü n k ü A lla h T e â lâ
o n u k e n d i e lle r iy le y a ra tm ıştır. E ğ e r e l, k u d re tte n ib a re t o l­
say d ı b u se c d e e ttirm e se b e b i b ü tü n m a h lu k a tta h a sıl o lu rd u .
O h â ld e b u h ü k ü m (se c d e e ttirm e işle m i) b ü tü n m a h lu k a t
için o lm a s ı g e re k ird i. B u d u ru m g e r ç e k le ş m e y in c e , b iz le r b u ­
n un k u d re tin d ışın d a b ir sıfat o ld u ğ u n u a n lıy o ru z .

İk in c isi: A lla h T e â lâ 'n ın k u d re ti te k b ir k u d re ttir. "El" ise

ik i o la r a k n ite le n d irilm iştir.

Ü ç ü n c ü sü : " K en d i e llerim le y arattığ ım a "I 73 sö z ü , ö z el o la ­

ra k y a ra tıld ığ ın a d e la le t etm e k te d ir. T a h s is in z ik re d ilm e s i,
o n u n d ışın d a k ile r ü z e rin d e h ü k m ü n m en fi o ld u ğ u n a d ela le t
e tm e k te d ir. B u d a A d e m (a .s.)'in d ışın d a k i b ü tü n v a rlık la rın
e lle r le y a ra tılm a d ığ ın ı g e re k tirm e k te d ir. Ş ü p h e y o k ki o n la r
k u d re tle y a ra tılm ışla rd ır. O n la rın k u d re tle y a ra tılm a s ı "el" in
k u d re tin d ışın d a b ir şe y o ld u ğ u n u g ere k tirir.
İk in ci g ö rü ş: B u rad ak i e l, k u d re tin ta k e n d is id ir. B u n a ç e ­
ş itli v e c ih le r d ela le t etm e k te d ir.

B irincisi: K u d ret sıfattan ibaret o lu p o sıfa tla v asıflan an

o n u n la icat etm ey i, y aratm ay ı v e y oklu kta o lan b ir ş e y i vü cu d a
g etirm ey i, yani y ok tan v ar e tm ey i yapabilir. "El" ile isim len d i­
rilen şe y bu şek ild e o lu n ca bu an lam k u d retin ta k en d isi olur.

İk in cisi: A llah T e â lâ 'n ın k u d reti, zo ru n lu olan k a d im b ir sı­

fattır. D o la y ısıy la , k u d ret altına a lın ab ilen h er ş e y e ta a llu k e t­
m esi v âcip tir. Ç ü n k ü , h er şey e taallu k etm ed iğ i ta k d ird e , bu
a y rıca lığ ı sa ğ la y a n bir tahsis ed iciy e m u h ta ç o lm a sı lâ z ım g e ­
lir. O n u n h er şe y e taallu k u n u sağ la y a n ise m a k d u r o lm a k
(k u d ret altın a a lın a b ilm ek ) tır. B u , d iğ er b ir ifa d e ile m ü m k ü n
o lm ak tır. B u da, m ü m k ü n o lan h e r şey in A llah T e â lâ n ın m ak -

172 Sad, 38/73

173 Sad, 38/73
154 Allah'ın Aşkınlığı

d u ru olm asın ı g erek tirir. H iç şü b h e y o k tu r W, Â d e m 'in v ü cu ­

d u (varlığı) m ü m k ü n le rd e n d ir. Ö y ley se, o n u n v ü cu d u d a A l­
lah T e â lâ 'n ın k u d retin in taallu k ettiğ i şey lerd en o la c a k tır. H â l
b ö y le ik en , eğ e r o n u n v a r ed ilm e si için k u d rette n b a ş k a b ir e t­
k en d ü şü n ü rse k , bir te k ese r ü zerin d e m ü sta k il v e b a ğ ım sız
olan ik i m ü essirin to p la n m a sı lâzım gelir. Bu ise m u h â ld ir.

Ü çü n cü sü : K u d re tin d ış ın d a bir ş e y in  d e m 'in v ü cu d a

g elm e sin e tesir e ttiğ in i k a b u l e tm en in d o ğ ru lu ğ u n u is p a tla ­
y a c a k b ir d elil y o k tu r. D o la y ısıy la A lla h 'ın s ıfa tla rın d a n b ir
sıfat o lu p d a d elili o lm a y a n b ir sıfat ü z e rin d e to p lu m u n b ir ­
le şm e s i c a iz o lm a d ığ ın d a n , to p lu m u n o sıfa t ü z e rin d e b ir le ş ­
m e si iç in is p a tın ı y a p m a y a ç a lış m a k ca iz d eğ ild ir.

îlk o la ra k o n la rın d a y a n d ık la rı b irin ci v e c h in c e v a b ın a g e ­

lin ce:

E ğ e r  d e m 'in ik i e lle y a ra tılm a sı o n u n s e ç ilm e s in i g e re k ­

tiriy o rsa , h a y v a n la r e lle rle y a ra tıld ığ ın d a n o n la rın b u se ç il-
m işlik le  d e m 'e te rcih e d ilm e le rin i g e re k tirir. Ç ü n k ü A lla h
T e â lâ o n la rın y a r a tılış sıfa tla rın ı "ellerim izin m ey d a n a g e tird ik ­
lerinden bir takım h a y v a n la r y aratm ışız da onlara sa h ip b u lu n u ­
y o r la r " l74 sö z ü y le b e lirtm iştir. H e m so n ra b iz d iy o ru z ki " ik i
elim le y a r a t t ığ ım a " 75 sö z ü n ü n m an ası, 'Â d e m 'in y a ra tılm a sı
v e ica t e d ilm e s in d e A llah T e â lâ 'n ın fa z la ö z e n g ö ste rd iğ in i
b e y a n e tm e k tir' ş e k lin d e k i a n la m ı, n iç in caiz o lm a sın ? Ç ü n ­
kü in san b a z ı m ü h im m a tı tam ir e tm e d e ve y a p m a d a m ü b a la ­
ğa y a p m a k is te d iğ in d e 'b e n b u şey i k e n d i e lle rim le y a p tım '
d er. M a lu m d u r ki H z . Â d e m 'in d ışın d a k i v a rlık la rd a ö z e n siz
y a ra tm a söz k o n u su d u r.

ik in c i o la ra k o n la rın d a y a n d ık la rın a cev ap : " F ısıltın ızd an

ö n c e b ir sa d ak a v e r in " i76 v e "R ah m etim in ö n ü n d e " 77 a y e tle rin d e
g e ç e n te s n iy e (iki) ifa d e e d e n k elim eler, h er z a m a n a d ed i g ö s ­
term ez.

174 Yasin, 36/71

175 Sad, 38/75
176 Mücadele, 58/12
177 A'rnf, 7157
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 155

Ü ç ü n c ü o larak o n la rın d a y a n d ık la rın a ce v a p : B u r a d a "el"

k e lim e s in in ta h sis e d ile re k z ik re d ilm e s i, k e n d is in in d ış ın d a k i
in s a n la r iç in h ü k m ü n o lu m s u z o ld u ğ u n a d e la le t e tm e z . B iz -
ler d a h a ö n c e el ile y a ra tm a n ın a s a le t v e şe re fle n d irm e a ç ıs ın ­
d a n ö z e l o la ra k y a ra tm a d a n ib a r e t o ld u ğ u n u a ç ık la m ış tık
Y a n i A d e m 'in ö z e l y a ra tılm a s ı, a s a le ti v e şe re fle n d irilm e s i
a ç ısın d a n d ır. B ü tü n b u n la r A d e m (a .s .)'in d ışın d a k i v a r lık la r
h a k k ın d a h a sıl o lm a m ıştır.
H a d is le r için de d eriz ki: H z . P e y g a m b e r ( s .a .v .) 'in
"A dem 'i eliy le y arattı" v e "T evrat'ı k en d i eliy le y az d ı" s ö z le ri
g e rç e k o lu p , tah sis e tm e k te n m u ra d ın a sa le tin fa z la lığ ı o ld u ­
ğ u n a d e la le t e tm e k te d ir. " E liy le n efsi ü zerin d e m u h a k k a k ra h m e­
tim g az ab ım ı g eç ti, d iy e yazdı" h a d isin d e d e d u ru m a y n ıd ır.
Hz. P ey g a m b e r (s .a .v .)'in " A llah T eâlâ g ök y ü z ü n ü n k a p ıla r ı­
nı g e c e n in son b ö lü m ü n d e a ç ıp elin i açar" sö z ü y le m u ra t, n im e ­
tin b o llu ğ u , ra h m e tin v e m a ğ fire tin m u h ta çla ra u la ş m a sıd ır.
Y in e H z. P e y g a m b e r (s .a .v .)'in " S ad aka R a h m a n ın e lle r in e d ö ­
n er" sö z ü n d e n m u ra t, bu s a d a k a n ın k a b u lü n e ö z e n g ö s te r ­
m e k v e o n u n se v a b ın ı a rtırm a k tır. "A dem 'in h am u ru n u eliy le
y o ğ u rd u " sö z ü n d e k i m u ra t da y in e ö z en g ö s te rm e a n la m ın ­
d a d ır. A y n ı ş e k ild e H z. P e y g a m b e r (s.a .v .)'in " N efsim elin d e
olan a y em in ed erim " s ö z ü n d e k i "e l"d e n m u rat, y a n i b u ra d a k i
"el" d en m a k sa t k u d rettir.
B u lafızlar ı n te v il e d ilm e le ri g e re k tiğ in e d ela le t ed e n d e lil ■
H z. P ey g a m b e r (s .a .v .)'in " sadaka R a h m a n ın ik i elin e d ü şer" sö ­
z ü o lu p , b u ra d a k i "el" d en k a sıt u zu v m a n a sın d a o lm a m a m -
sıd ır. B u n a çe şitli v e c ih le r d e la le t etm ek te d ir.
B irin cisi: B izler v erilen sa d a k a n ın sa d e c e fa k irin e lin e d ü ş­
tü ğ ü n ü m ü şa h e d e ed iy o ru z . S a d a k a n ın b iz im g ö rm e d iğ im iz
v e h iss e tm e d iğ im iz p a rç a la rd a n v e k ısım lard a n o lu p u z v u
o la n b u e le d ü ştü ğ ü sö z ü , z a r u r i o la ra k şü p h eli o lm a k ta d ır.
İk in cisi: B u , A lla h 'ın e lin d e kulların.ın sa d a k a la rı iç in b ir
b ö lg e o lm a sın ı g e re k tirir ki b u da "B ilakis on u n ik i e li d e a çık-
t ı r " 7^ a y e tin in z a h irin e a y k ırıd ır.

178 A'raf, 7 /5 7
156 Allah'ın Aşkınlığı

Ü çü n cü sü : B u d u ru m , sa d a k a n ın ra h m a n ın e lin e d ü ş m e si­
n in m ü m k ü n o lm a sı iç in v e re n e lin M a b u d 'u n elin in ü stü n d e
o lm a sın ı g ere k tirir. B u is e " (A llah'ın eli on ların ) ellerin in ü stü n ­
d ed ir" sö z ü n ü n z â h iri ile zıttır.

D ö rd ü n cü sü : B u d u ru m , A lla h 'ın a rşta , e lin in is e y e rd e o l­

m a sın ı g e re k tirir k i, b u n u a k lı b a şın d a h iç k im s e sö y lem e z .

S o n u ç o la ra k b ü tü n bu zâh ir m a n a la r k o n u su n d a te v ille ­
rin g e re k li o ld u ğ u sa b it o lm a k ta d ır.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

ON YEDİNCİ KISIM
"KABZA” KELİMESİ H A KK IN D A D IR

B u lafız K u r'a n -ı K e rim v e H a d isle rd e m ü fret o la ra k g e ç ­

m e k ted ir. K u r'a n 'd a A llah T e â lâ " bü tü n y ery ü z ü k ıy am et g ü ­
nü on u n ka b zasın d ad ır" i7 9 b u y u rm u ştu r.

H a d isle re d e b u k o n u d a h a y li fazlad ır:

B irin ci H ad is: İb n H u z e y m e 'n in T e v h it d iy e a d la n d ırd ığ ı

k ita b ın d a E b u M u sa e l-E ş 'a r i'd e n riv a y e t ettiğ i h a b e rd e H z.
P e y g a m b e r şö y le d e d i: " A llah A d em 'i y erin h er tarafın dan a ld ı­
ğ ı b ir a v u ç topraktan y a ra tm ıştır. B u n d an d o la y ı A d em oğ u lları a r­
z ın fa r k lı d u ru m u n a g öre y a ra tılırla r. O n lardan bazısı kırm ız ı, b a­
z ısı siy a h , bazısı y u m u şa k , bazısı sert h u y lu , bazısı kötü , bazısı d a
iyi olarak dü n yaya g e li r ." * 0

179 Zümer, 39/67.

180 Ebu Davut, Sünnet, 16; Tirmizî, Tefsiru's-Sure, 1,2; Ahmed b. Hanbel,
IV /400.406.
 Miiteşabih Ayetler ue Hadislerin Yorumlan 157

İk in c i H a d is: İb n H u z e y m e 'n in k e n d i k ita b ın d a E n e s b.

M a lik 'te n o d a H z. P e y g a m b e r'd e n r iv a y e t e ttiğ i b ir h a d iste
ş ö y le b u y u ru lm u ş tu r : "A llah av u cu n a a ld ığ ı b ir kısım in san a,
ra h m etim le cen n e te g irin d ed i; y in e a v u c u n a a ld ığ ı b ir kısım in sa ­
na d a c eh en n em e g irin u m u ru m d a d eğ il d e d i." m

Ü ç ü n c ü H a d is: İki k a b z a h a k k ın d a E b u S a id e l-H u d ri'd e n

o d a H z. P e y g a m b e r 'd e n ş ö y le riv a y e t etti: "Bu (kabzad akiler)
cen n e tted ir, u m u ru m d a değil. Şu (k a b z a d a k iler) d a ateşted ir , u m u ­
ru m d a d e ğ il." '82

Y u k a r ıd a g e ç e n a y e tin z â h ir i, y e r y ü z ü n ü n A lla h 'ın k a b ­

z a s ı o lm a s ın ı g e re k tirir. B u is e im k a n s ız d ır . Ç ü n k ü y e ry ü z ü
n e c a s e ti ih tiv a e tm e k te d ir . B ir k im s e n a s ıl 'y e r y ü z ü , a le m in
İlâ h 'ın ın k a b z a s ıd ır ' d iy e b ilir? V e h e m y e ry ü z ü to p r a k ta n
y a ra tılm ış tır. H a lık 'ın k a b z a s ı is e b u y a r a tılm ış ş e y o la m a z .
H e m y e r y ü z ü b irle ş m e y i p a r ç a la n m a y ı im a n v e b ö lü n m e y i
k a b u l e d e r. Y a r a tıc ı'n ın k a b z a s ı is e b ö y le o lm a z . O h â ld e b u
a y e tte te v il g e re k lid ir v e şö y le d e n ile b ilir : A r z e lb e tte o n u n
k a b z a s ı iç in d e d ir . A n c a k h e r n e k a d a r b u sö z s ö y le n ip
o n u n la p a rm a k u ç la r ın ın b ir ş e y i tu tm a s ı ir a d e e d ilirs e , b a ­
z e n o n u n la b ir ş e y in A lla h 'ın k u d r e ti, y a rd ım ı v e m ü lk ü a l­
tın d a o ld u ğ u a n la m ı d a ir a d e e d ilir. 'B u b e ld e s u lta n ın k a b ­
z a s ı a ltın d a d ır ' d e n ilir. B u s ö z d e n m u r a t is e b iz im z ik re tti-
ğ irn iz a n la m d ır.

H a d isle rd e g e çe n k a b z a y a g e lin c e o n d a n k a sıt A lla h T e â lâ

y e ry ü z ü n ü to p ra ğ ın d a n b ir k ab za (a v u ç ) m ik ta rın ı seçti. B u
d a m e şh u r b ir m eca z d ır. A z b ir şe y e "bir av u ç" d en ilir. O n u n ­
la b ir av u ç m ik tarı k asted ilir.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

181 Ebu Yala'nın Müsnedinden, el-Hindi, Kenzu'l-Ümmal, 1/114, Hadis No: 531.
182 Ebu Yala'nın Müsnedinden, el-Hindi, Kenzu'l-Ümmal, 1/114, Hadis No: 531.
ı 58 Allalı'ın Aşknılığı

ON SEKİZİNCİ KISIM
"İKİ EL” KELİMESİ H A K K IN D A D IR

A lla h A z z e v e C e lle 'y e eller isp at etm e k o n u su n d a tu tu n ­

d u k la rı g ö r ü ş le r i K u r' an ve h a d is le r le d e lille n d ir d ile r .
K u r'a n 'd a n d e lil o la r a k g ö ste rd ik le ri a y e tle re g e lin ce ; A lla h
T e â lâ 'n ın " K en d i ellerim le y arattığ ım a secd e etm en e ne m an i o l­
du?"'183 v e " B ilakis on u n iki e li d e a çıktır." 184 sö z le ri.
H ad islere g elin ce !b n H u zey m e'n in E b u H u re y re 'd e n riv a ­
y et ettiği h ab erd e Ebu H u reyre dedi ki, R asu lu lla h (s.a.v.) şö y ­
le bu yu rd u: "A llah T eâ lâ A dem 'i yaratıp içine ruh ü fled iğ i zam an
A dem (a.s.) hap şırd ı v e elham dülillah dedi. A llah'ın izn iy le A llah'a
ham detti. A llah T eâlâ ona "Rabbin sana ra h m et etsin Y a A d am ! d e­
di." Sonra ona "ya A dem m eleklere git on lara "E sselam ü aleyküm
d e ’dedi." A dem (a.s.) g id ip onlara bunu söyleyin ce aley kü m selam ve
rahm etııllahi T eâlâ, onun ik i eli avu çlan m ıştır isted iğ in i seç dediler.
A dem R abbim in sağın ı sectim . H er iki eli d e sa ğ olup m übarektir, d e­
di ve onu açtı. B ir d e ne görsü n . İçin de Adem ve zü rriy eti. Adem d e­
di: Ey Rabbim b u n lar ne? A llah bu n lar senin zü rriy etin d ir, dedi.
B aktı ki h er in san ın öm rü yazılm ış akıb eti b elirlen m iştir..." 185
B u had is h a y li u zu n d u r; bizim m ak sad ım ız, b u h a b erin b u ­
raya kadar ki kısm ıd ır. D aha ö n ce el lafzın ın A llah h akkınd a
u zu v ü zerin e h am led ilm esin in m ü m k ü n o lam a y a ca ğ ın ı ö ğ ren ­
m iştiniz. Burada bu na başka v ecih ler de d elalet etm ek ted ir:
B irin cisi: H a d is in z â h iri ik i elin d e sağ o ld u ğ u n a d e la le t et­
m e k ted ir. U z u v m a n a sın d a k i ellerin ikisi d e e ğ e r sa ğ d a o lu r­
sa b u d u ru m so n d e re ce çirk in v e hilkat a ç ıs ın d a n so n d ere ce
b o z u k olur. A lla h T eâlâ b u n d an ç o k y ü ced ir.
İk in cisi: İk i e ld e n b irisi e ğ e r ça lışm a d a , iş g ö r m e d e y ete rli
d eğ ilse n a k ıstır. B u da su re tte n o k sa n lığ ı g e re k tirir.

183 Sad, 38/75.

184 Maide, 5/64.
185 Tirmizî, Tefsir, 2.
 M iikşnbih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 159

Ü çü n cü sü : R iv a y e t ettiğ im iz bu h a d isin z â h iri, A lla h T e -

â lâ 'n ın H z. A d e m 'le ço c u k la rın b irb irin in ellerin i çifterli v e te k ­
li tu ta ra k b irb iriy le o y n a d ık la rı g ib i o yn ad ığın a d e la le t e tm e k ­
ted ir. Ç ocu k lar b ö y le y a p ın ca ö ğ retm e n y aram azlık y a p m a m a ­
la rı k on u su n d a o n la rı eğ itir. H âl bö y ley k en bu d u ru m n a sıl
ale m le rin R ab b in e, h a k im le rin h ak im in e n isp et ed ileb ilir! B ö y ­
lelik le bu lafzın ilk etap ta k o ru m a , g özetm e v e ço k ö zen g ö ste r­
m e an lam ları ü zerin i h a m le d ilm esi g erektiğ i sabit o lm a k ta d ır.

ON DOKUZUNCU KISIM
“SAG EL” KELIMESI H A K K IN D A D IR

A lla h T e â lâ için sa ğ e lin v a rlığ ın K u r'a n v e h a d isle rle d e-

lillen d ird iler. D elil o la ra k a ld ık la rı K u r'a n a y e tle rin e g e lin c e ;
A lla h T e â lâ n ın " sem av at s a ğ eliy le d ü n il m ü ş t ü r ." ^ "O n u s a ğ la
ald ık .'" *7 ay etleri.

H ad isle re g e lin ce ; b u k o n u d ak i h ad isler h ayli fa z la d ır. B i­

rin cisi: Hz. P e y g a m b e r (s .a .v .)'in "her iki eli d e sa ğ d ır." ik in c i
o la ra k : E b u H u r e y r e 'd e n riv a y e t ed ild iğ in e g ö r e o ş ö y le d e ­
m iştir: R a su lu lla h (s.a .v .) şö y le d ed i: "A llah T eâlâ k ıy a m e t g ü n -
n iid e y eri k a b z ed ec ek sem a v a tı d a sa ğ eliy le ka tlay acak. S o n ra d a
" B en m elikim , y ery ü zü n ü n m elikleri n erede d iy e c e k ." 1**

İk in c isi: Ş e r h u 's -S ü n n e t S a h ib i, k a d e re im a n b a b ın d a
Ö m e r îb n H a tta b 'ta n r iv a y e t ettiğ i h ab erd e H z. Ö m e r ş ö y le
d ed i: R a su lu lla h (s .a .v .)'d a n işittim . Ş ö y le d iy o rd u : " A llah A -

186 Zümer, 39/67.

187 Hakka, 69/45.
188 Buharî, Tefsiru's-Sure, 2,39, Rikak, 44, Tevhiıi,2; Müslim, Münafikun, 23;tbn
Mâte, Mukaddime, 13; Dâriınl, Rikak, 80; Ahmed b. Hanbel, II/347.
ı 6o Allah'ın Aşkınlığı

d e n ı i yarattı. Sonra on u n sırtın ı s a ğ eliy le sıvazladı. S on ra on d an

b ir z ü r r iy e t çıkard ı v e d ed i: 'Ben b u n la rı cen n et için y arattım . C en ­
n et eh lin i a m elin i işley ecekler. S o n ra tekrar sırtın ı sıv azlad ı on d an
d a b ir z ü rriy et çık ard ı ve d ed i: B u n la rı ceh en n em için y arattım . C e­
h en n em eh lin in a m elin i işley ecek ler.'" '89

Ü çü n cü sü : İb n H u z e y m e k e n d i k ita b ın d a H z. P e y g a m b e r­
d en riv a y e t e ttiğ in e g ö re H z. P e y g a m b e r (s.a.v .) şö y le d ed i:
" S izden b irin iz h e la l ka za n çta n b ir h u rm a sa d ak a olarak v erirse k i -
A lla h an ca k h e la li to b u l ed er- onu s a ğ elin e alır. S on ra sizd en b iri­
nizin sıpasın ı v e d ev esin i b ü y ü ttü ğ ü g ib i onu U hut D a ğ ı k a d a r b ü -
yiitür."'90

S a ğ e l k u v v et v e k u d re tin g ö ste rg e sid ir. B u n u n d e lili ise

sa ğ ta ra fın sağ el o larak is im le n d irilm e sid ir. Ç ü n k ü o d a h a
k u v v e tli o la n y ö n d ü r. A y rıc a a n d iç m e k y e m in o la ra k is im ­
le n d irilm iştir. Ç ü n k ü y e m in , in sa n ın b ir fiili iş lem in d e v ey a
te rk e tm e sin d e k i a z ın in i k u v v e tle n d irir.

Ş a ir şö y le der:

S a n c a k ş e r e f için y ü k selm ed iğ i z a m a n ,
A ra p on u sa ğ e liy le karşılar.

B u n la rı b u şek ild e b ild iğ in iz z a m a n , A lla h T e â lâ 'n ın "Gök­

ler on u n sa ğ eliyle d ü riilm ü ştü r" '9' a y e tin in an la m ı ortaya ç ık ­
m ak tad ır. A llah T e a a l'n ın "onu s a ğ elle alırız"'92 a y e tin d e n
m u ra t ise alın an ın sağ elid ir. Y an i 'b u in sa n ın sağ e lin d e n a lı­
r ız ' a n la m ın d a d ır. M e s e lâ 'ç o c u ğ u n sağ elin d e n tu ttu m ' sö z ü ,
on u o k u la g ö tü rd ü m an lam ın a g elm ek ted ir.

E ğ e r sağ e ld en m a k sa t, tu ta n ın sağ e li ise, b u n u n la k a sd e -

d ile n k u v v e t v e k u d re t o lm a k ta d ır. A y eti b u şek ild e a n la d ığ ı­
n ız za m a n h a d isle ri d e b u ş e k ild e k ıy as etm elisin iz .

189 Ebu Davut, Sünnet, 16; Tirmizi, Tefsiru's-Sure, 2,3,7; Muvatta, Kader, 2.
190 Buharî, Tevhid, 23, Zekat, 8; Müslim, Zekat, 63; Tirmizî, Zekat, 28; Nesei, Ze­
kat, 27,48; İbn Mace, Zekat, 28; Muvatta, Sadaka, 1.
191 Zünıer, 39/67.
 Mıitoiahih A y d la ve Hadislerin Yorumları \f_y,

YİRMİNCİ KISIM
AVUÇ KELİMESİ H A K K IN D A D IR

Bu la fız K u r 'a n 'd a g eçm ey ip sa d ece h ad iste g e çm iştir. ib n

H u z e y m e "T evhid" isim in i v erd iğ i k ita b ın d a , E b u H u re y re 'd en
o d a H z. P e y g a m b e r'd e n riv ay etle H z. P e y g a m b e r'in şö y le d e­
d iğ in i ak ta rm a k ta d ır: "K im h elâl k a z a n ç ta n bir sad aka v erirse ki-
A llah a n c a k helal olan ı kabu l eder. V e a n c a k h ela l olan g ö ğ e yü kselir-
O sa d ak a R alım an'ın avu cu n a d ü şer. R ahm an on u , sizden birin izin
d ev esin i bü y ü ttü ğ ii g ib i b ü y ü k d a ğ m isali o la n c a y a ka d a r bü yü tü r."
ib n H u z ey m e b u h aberi Ebu H u re y re 'd e n b a şk a b ir riv a y etle
d e riv a y e t etm iştir. O riv ay e tte d e " B iri bir lokm ay ı sadaka olarak
v erirse, o d a ğ gibi olu n caya ka d ar A llalı'ın elin d e büyür. Y a da A l­
lah'ın av u cu n da b ü yü r dem iştir. O h â ld e ta sa d d u k e d in iz " ' 93

B u h a d is E bu H u re y re 'n in e l lafzın ı m ı y o k sa a v u ç lafzın ı m ı

d u y d u ğ u k on u su n d a tered d ü tte k a ld ığ ın a d ela let etm ek ted ir.
İki a y n m ecliste h er iki lafzı da k a stetm iş o ld u ğ u n u da söyle­
m ek m ü m k ü n d ü r. Bir m ecliste e l lafzın ı, d iğ erin d e ise avuç laf­
zın ı d u y m u ş olabilir. Bu babın so n u n d a İbn H u zey m e ib n H ay-
y a m 'd a n k en d isin in bu haberi E bu H u re y re 'n in m e v k u f olarak
z ik re d e rk en d uyd uğunu rivayet etm ek te d ir. D olayısıy la bu h a­
b erin tarik in in zay ıf old u ğu o rtay a çık m ak tad ır. Sahih olarak
d eğ erlen d irild iğ i taktirde ise; "avuç" sadaka verm e fiilin e fazla
ö n em v erm ek v e avu çla yapılan y a rd ım ın ne kadar kıym etli o l­
d u ğ u n u b ild irm ek ten k in ay ed ir ki daha ö n ce bu kelim en in
b en zeri o la n d iğ er lafızlarda a çık la m a sı g eçm iştir.

T e v ffk A lla h 'ta n d ır.

192 Hakka, 69/45.

193 Ahmed b. Hanbel, 11/431
162 A llı ıh'ın Aşkınhğı

YİRMİ BİRİNCİ KISIM

KOL KELİMESİ H A K K IN D A D IR

U z u n b ir h a d is in so n u n d a " A llah 'ın k o lu sen in ko lu n d a n

d a h a ş id d e tlid ir " 9 4 s ö z ü z ik re d ilm iştir. M u s a n r u f -A lla h o n ­
d a n ra z ı o ls u n - d e r ki, e ğ e r b u h a b e r d o ğ ru y s a b u la fız k u d ­
re tin k e m a lin e h a rn le d ilir. B u n u n ö r n e ğ i ise A lla h T e â lâ 'n ın
" Ş ü p h esiz R ız ık v eren g ü ç v e k u v v e t s a h ib i o la n A lla h 'tır 1,195 s ö ­
zü d ü r.

YİRMİ İKİNCİ KISIM

PARMAK KELİMESİ H A K K IN D A D IR

B u k e lim e K u r'a n 'd a g e çm e m e k te , la k in h a d isle rd e g e ç ­

m e k ted ir.

B irin ci H ad is: K u şe y ri, M ü slim b. H a c c a c 'ta n O d a E n e s b.

M a lik 'te n şö y le d e d iğ in i riv a y e t etm iştir. N e b i (s.a .v .): " 'Ey
kalp leri h â ld en h â le çev iren , kalbim i d in in ü zerin d e sabit kıl' sözü ­
nü ço k ça sö y lerd i. D ed iler ki Y a R a su lallah ! G eçm iş-g elecek bütün
y ap m ış o ld u ğ u n işlerin b ağ ışlan d ığ ı h a b eri sa n a g e lm e d i mi? H âlâ
k o rk u y o r m u su n ? R a su lu llah (s.a.v.) dedi: 'K alpler A llah Teâlâ'nın
p arm ak ların d a n ik i p arm ağ ı arasın d ad ır. D iled iğ i şek ild e on la rı çe­
virir.' 1,196

194 Ahmed b. Hanbel, IlI/473.

195 Zariyat,Sl /58.
196 Tirmizî, Kader, 7, Da'avat, 89,124; lbn Mace, Dua, 2; Ahmed b.Hanbel,
lV /182,418, Vl/91,251; Buharî, Tevhid, 11. Ahmed b. Hanbel, IV/182.
 Müteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları

ik in c i H ad is: Ş e rh u 's -S ü n n e t S a h ib i, A lla h T e â lâ 'n ın : " O n la­

rın Jaılplerini ve g ö z lerin i çev iririz " 197 a y eti ile ilg ili o la ra k N e b i
(s.a.v.) in şö y le d e d iğ in i riv a y e t etm iştir: ''Hiçbir Jaılp y o k tu r ki
R abbu lalem in 'in p arm ak ların d a n iki parm ağı arasın d a olm asın . D i­
ler se onu koru r. K alp g u ru rlan d ığ ın d a ise d ilerse on u n ışıltısın ı d e­
ğ iştirir." Ş e rh u 's -S ü n n e t sa h ib i d er ki, "R asu lu llah (s.a.v .) şöy le
dedi: 'Ey Jaılpleri hâlden hâle çev iren , laılbim i d in in ü z erin d e sabit
kıl. M izan R ahm an ın ik i eli arasın dadır. B azı top lu lu kları y ü kseltir,
d iğ erlerin i kıy am ete Jaıdar aşağ ıd a bırakır.' ” l9s
Ü ç ü n c ü H aber: İbn H u z ey m e kendi k itab ın d a A lk a m e 'd e n
o d a ib n M e s'û d (r.a.) d an şö y le d ed iğ in i riv a y e t etm iştir: " E h l­
i K itap'tan bir ad a m P ey g am ber (a.s.)'e geldi, Y a E be'l-K asım d ed i:
S an a bildireyim m u hakkak ki, A llah mahlulaıtı bir p a rm a k ü zerin d e
taşır. G ökleri v e yerleri bir p arm ak ü zerin d e, ağ açları bir p a r m a k ü ze­
rin de, top ra ğ ı d a bir p arm a k ü zerin de ta ş ır " İbn M es'û d d ed i ki;
"bunun ü zerin e N eb i (a.s.) azı d işleri g örü n ü n cey e Jaıdar g ü ld ü ." 199
Bu o la y ü zerin e A lla h T eâlâ "A llah'ı gereği g ib i tan ıy am ad ılar" 200
ay etin i so n u n a k a d a r in zal etti. Sonra İb n H u z e y m e b ir b aşk a
riv ay etle, y in e A b d u llah ib n M e s'û d 'd a n h asen b ir isnad ile ri­
v ay et ettiği b ir h ab erd e , A bd u llah şö y le dedi: "N ebi (a.s.) h ay ret­
ten v e onu tastik etm ekten dolayı gü ldü."
P a rm a k ta n m u ra t, c ism a n î u z u v o la n p a rm a k d e ğ ild ir.
B u n a ç e ş itli v e c ih le r d e la le t etm ek ted ir:
B irin cisi: H e r b ir k a lp iç in A lla h T e â lâ 'n ın ik i p a rm a ğ ın ın
o lm a sı g e re k ir. Y a d a s a d e c e ik i p a rm a ğ ın ın o lm a s ı v e b u p a r­
m a k la rın h e r bir in s a n ın için d e o lm a sı g e re k ir. B u d u r u m is e
te k b ir c is m in b ir ç o k y e r d e h a sıl o lm a sıd ır k i b ü tü n b u n la r
a p ta lc a ç ık a r ım la r o lu p b atıld ır.
İk in cisi: A lla h T e â lâ 'n ın ik i p a rm a ğ ın ın iç im iz d e , b u n u n la
b e ra b e r k e n d isin in d e m ü ce ssim e y e g ö re arşta2Ql o lm a sı g e r e ­
k ir ki b u d a im k â n sız d ır.

197 En'am, 6/110.

198 tbn Mace, Mukaddime, 132
199 Buharî, Tevhid, 19,26,36; Tefsiru's-Sure, 2,39; Münafikin, 19,21; Tirmizî, Tef­
siru's-Sure, 3,39.
200 En'am,6/91
201 Mücessirr.ıe taraftarları Allah Teâlânın arşta olduğunu iddia ederler. Bu id-
164 Allah'ın Aşkınlığı

Ü çü n cü sü : P arm ak g e rç e k a n la m ıy la u zu v o la ra k k a b u l
ed ild iğ in d e A lla h 'ın an cak p a rm a k la tasarru fta b u lu n m a s ı­
n ın u y g u n o ld u ğ u n u g ere k tirir. B u ise a ciz lik tir v e m u h ta ç o l­
m ak tır. B u n la r is e A lla h için m u h ald ir.

P a rm a k h a k k ın d a sa h ih te v il şu d u r: İn sa n ın , p a r m a k la ­
rıy la tu ttu ğ u n e s n e le r o n u n k u d re ti d a h ilin d e , k o la y y o lla ,
asla k a rşı ç ık ılm a k s ız ın o n u n ta sa rru fta b u lu n m a m a h a llin ­
d e o lu rla r. P a r m a k la r b u g ü c ü n v e k u d re tin se b e b i o ld u ğ u
iç in p a rm a k la fz ı b u k a m il k u d re tte n k in a y e y a p ılm ış tır . B u
m u k a d d im e y i b u ş e k ild e b ild iğ in iz z a m a n d e r iz k i, b irin c i
h a b e r d e in c e la tif b ir s ır v a rd ır. Ç ü n k ü b e d e n d e ta s a r r u fta
b u lu n a n k a lp tir. K a lp d a im a b ir fiili iş le m e k te n v e y a b ir fiili
te rk e tm e k te n g e ri d u r m a z . K a lb , b ir fiili iş le r v e y a o n u te rk
ed e r, fa k a t o n u n b u işi h ep d e v a m ed er. F iil, fiilin m e y d a n a
g e lm e s in e se b e p o la n ş e y le r in g e rç e k le ş m e s in e b a ğ lıd ır.
T e rk is e b u s e b e p le rin z ıt la n n ın m e y d a n a g e lm e s in e d a y a ­
n ır. Y a n i b u se b e p le rin o lm a y ışın a b a ğ lıd ır. B u ik i d u r u m u n
d ış ın a ç ık ıla m a z ; y a b ir f iil iş le n ilir v e y a te rk e d ilir , b u n u n
d ışın a çık ıla m a z . Ç ü n k ü b irb irin e zıt o la n b u ik i k o n u m d a n
ç ık m a k im k a n sız d ır. S o n r a f iile se b e b iy e t v e re n e tk e n le rin
m e y d a n a g e lişi, A lla h T e â lâ ta ra fın d a n d ır, k u l ta r a fın d a n
d e ğ ild ir. Y o k s a k u l, b u se b e b i o rta y a ç ık a r a c a k b a ş k a b ir se ­
b e b e m u h ta ç o lu r. O z a m a n b u d u ru m te selsü lü g e re k tirir
k i, b u im k a n sız d ır.

B ü tü n b u n la rd a n so n ra sa b it o lan şu d u r: K a lp b u ik i d u ­
ru m (fiili iş le m e k v e y a te rk etm ek ) a ra sın d a d ır. F iile d a v e t
e d e n e tk e n le r o n d a m e y d a n a g elirse, fiili iş lm e y e a z m e d e r.
E ğ e r b u d u ru m o n d a h a sıl o lm a z sa terk d u ru m u n d a k a lır. F i­
ili iş le m e v ey a te rk etm e, b u ik i d u ru m , m ü m in le rin k a lb in d e
e ş y a y ı d ö n d ü rm e d e e tk ili o la n ik i p a rm a k g ib id ir. B u ik i s e ­
b e p te n d o la y ı k a lb in ç e v r ilm e s i p arm ak larla a lın a n b ir şe y in
b ir h â ld e n b a şk a b ir h â le d ö n d ü rü lm e sin e b e n z e r . İn sa n la r
p a rm a k la rıy la tu ttu k la r ı şe y le rd e n a sıl ta sa rru fta b u lu n u y o r­
la rsa, H a k T e â lâ da y a ra ttığ ı b u seb ep ler v a sıta sıy la k u lla rı­
n ın k a lp lerin d e ta s a rru fta b u lu n u r. İşte k a d e r v e k a z a m e s e ­
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 16 5

lesin d e d e e n b ü y ü k sır v e e n şerefli k o n u n u n d ü stu ru b u d u r.

N ite k im N e b i (a .s.) d a b u v e c iz s ö z le b u la tif s ır r ı ifa d e e tm iş ­
tir. H a b e rd e n k a s te d ile n a n la m ın b iz im b u sö y le d ik le rim iz
o ld u ğ u n a d e la le t e d e n h u s u s la rd a n b irisi d e riv a y e t e tm iş o l­
d u ğ u m u z h a b e rd e Hz. P e y g a m b e r 'in ç o k ç a "Ktılbinıi d in in
ü z e r in d e sa b it kıl" d e m e sid ir. A b d u lla h ib n M e su t (r.a .)'u n r i­
v a y e t e ttiğ i (b ir Y a h u d i'n in H z. P e y g a m b e rle d iy o lo ğ u n u
ö z e tle d iğ i) h a b er h a k k ın d a d a sö z iki v ecih tir:

B irin ci v ecih : H z. P e y g a m b e r ile Y a h u d i a ra sın d a g e ç e n

k o n u şm a A lla h 'ın p a rm a k la r ın ın o ld u ğ u n a d elil o la m a z . N e ­
b i (s.a .v .) işittiğ i b u sö z ü b a sit g ö r d ü ğ ü n d e n d o la y ı g ü lm ü ş
o la b ilir. Ç ü n k ü a k ıllı bir in sa n , iş ittiğ i b ir sö z ü h a fife a lm a k
m a k sa d ıy la b a z e n g ü leb ilir. G e riy e A b d u lla h Ib n M e s u t'u n
n a k le ttiğ i N e b i (a.s.): "O n un s ö z ü n ü t a s d ik e d e r b ir şek ild e g ü l­
d ü " sö z ü n ü n d e n ilm e si k alır. A n c a k b iz d eriz ki b u s a d e c e b ir
za n d ır. A sla d elil o lam az. H e m s o n ra b u h a d iste riv a y e t e d i­
le n N e b i (s.a .v .)'n in bu sö z k a rşısın d a "A llah'ı g e re ğ i g ib i tan ı­
y a m a d ıla r" 202 a y etin i o k u d u ğ u ifa d e s iy le çe lişir. N eb i (a .s.)
Y a h u d i'n in sö z le ri k a rşısın d a "A llah'ı g e reğ i g ib i tan ıy am ad ı­
lar" a y e tin i o k u m a sı Y a h u d i'n in s ö z le r in i ta s d ik e tm e d iğ in i
h iss e ttirm e k te d ir.

ik in ci V ecih : E ğ e r b u h a b er sah ih o lsa , A llah T e â lâ 'n ın b u

b ü y ü k cisim le rd e h iç b ir itici u n s u ru n o n u d e fe tm e d iğ i, h iç b ir
m a n in in o n a karşı k o y a m a d ığ ı b ir k u d re tle o n la rd a ta s a rru f­
ta b u lu n m a y a kadir o ld u ğ u a n la m ı ü z e rin e h a m le d ilir. B iz ler
d a h a ö n c e b ir in sa n ın p a rm a ğ ıy la a lıp tu ttu ğ u b ir şey e, b ü tü n
y ö n le rd e n o n d a ta sa rru fta b u lu n m a y a k ad ir o ld u ğ u n u a ç ık ­
la m ış t ık D o la y ısıy la s ö z k o n u su p a rm a k , b u ra d a A lla h T e -
â lâ 'n ın k u d retin in k e m a lin i v e b ü y ü k c isim le rd e ta s a rru fu ­

dia batıldır.Eger, arşta olsaydı, cisim olurdu ve mahdut olurdu. Eger böyle ol­
saydı alemin de bir cüzü olurdu. Alemin bir cüzü olsaydı o halde mahluk
olurdu. Eger mahluk olsaydı, ulühiyyeti sahih olmazdı. Bunların hepsi im­
kansızdır. Allah Teâlâ bundan büyük bir yücelikle yücedir. O kendi nefsiyle
kadim olup hiçbir şeye muhtaç değildir. O cisimden sınırlılıktan benzerlikten
münezzehtir.(ç.n)
202 Zümer 39/67.
166 Allah'ın Aşkınlığı

n u n n ü fu z e ttiğ in i b ild irm ek iç in d ir. B u n u n ö rn eğ i ise k o la y ­

lık la y a p ıla n b ir fiilin v a sfı h a k k ın d a in sa n la rın s ö y led ik leri
'b u iş o n u n a v u c u n u n iç in d e , b elk i d e p a rm a ğ ın u cu n d a d ır'
sö z le rid ir. D o la y ısıy la b u k e lim e d e n m u ra t b iz im z ik re ttiğ i-
m izd ir.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

YlRMl ÜÇÜNCÜ KISIM

YAN KELİMESİ H A K K IN D A D IR

A lla h T e â lâ K u r 'a n -ı K e r im 'd e " A lla h 'a k a r ş ı (fi c en b illa h )

aşırı g itm e m d e n d olay ı b a n a y a z ık la r o ls u n " 203 d iy e h a b e r v e r­
m e k te d ir. B u ra d a c e n b 'd e n m u ra t " v ech " (y ü z )tir. B u g ü z el
m e c a z d a k i s e b e p şu d u r: B ir ş e y in y a n ı, k e n a n a n c a k c e n b
d iy e a d la n d ırılır. Ç ü n k ü b u şe y b a şk a sın a y a n o la ra k d ö n ü ­
şü r. K im ih la sla A lla h için b ir am e l iş le r s e b u a m e ld e A lla h ,
razı o lm a d ık la rın a e n g e l olu r. B u n d a n d o la y ı 'b u a m e l, A l­
la h 'ın y a n ın d a d ır ' d e n ilm e s i s a h ih o lu r. B u is tia re , ö r fte b i­
lin m e k te d ir.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

203 Zürner, 39/56.

 Mıiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları ,6 .

YlRM l DÖRDÜNCÜ KISIM

BA LD IR KELİMESİ H A K K IN D A D IR

A lla h 'ın b a ld ır ı o ld u ğ u n u K u r 'a n v e h a d isle d e lile n d ir d i­

ler. K u r 'a n 'd a n d elil: A llah T e â lâ 'n ın "o gü n b a ld ır a ç ılır v e o n ­
la r secd e y e d a v et o lu n u rla r” ™ a y e ti. H a d is e g e lin c e Ş e rh u 's -
S ü n n e t S a h ib in in , A lla h T e a a l'n ın " K ıy am et z e lz e le s i bü y ü t bir
şey d ir" 205 a y e ti h a k k ın d a , E b u S a id e l-H u d ri (r .a .)'d e n şö y le
d e d iğ in e d a ir riv a y e ttir. N e b i (s .a .v .)'y i d in le d im şö y le d iy o r­
d u : " R a b b im iz baldırın ı açar. H e r m ü m in n ld ın v e e r k e k d e r h a l o n a
secd e ed erler. G eriy e d ü n y a d a iken g ö r sü n ler v e d u y s u n la r d iy e sec­
d e eden k im sele r n llır. O da secd e etm ey e gider. A n c a k sırtın a m ü ­
h ü r b a sılm ış b ir şek ild e g eri d ön er." 206
B u n u id d ia e d e n to p lu lu k iç in , y u k a n d a g e ç e n a y e t v e
h a d is te h iç b ir d e lil y o k tu r. B u n a ç e ş it li v e c ih le r d e la le t e t­
m e k te d ir:
B irin cisi: A y e tte A lla h b a ld ırın ı a ç a c a k d iy e b ir şe y y o k tu r.
B ila k is A lla h " b ald ır açılır" d em iştir. B u ra d a fa ili b e lli o lm a ­
y a n b ir la fız la h ita p sö z k o n u su d u r.
İk in cisi: C a n lıla ra te k b ir b a ld ır isp at e tm e y e ç a lış m a k b ile
b ir e k sik lik tir. A llah T e â lâ b u n d a n y ü ced ir.
Ü çü n cü sü : B ald ırın açılm ası, sa k ın ıla n b ir şey d en elb isen in
k irlen m esin i k oru m ak için yapılır. A lem in îlâ h 'ı b u n d an y ü ce­
dir. B ilak is biz d eriz k i bald ırd an m u rat k ıy am et k o rk u su n u n
şid d etli olacağıd ır. S av aş b ald ır ü z e rin d e , y a n i tü m şid d etiy le
başladı d en ilir. B ald ır açılır sö zü n e g elin ce: O d a k ıy am etin şid­
d eti o n u n k ork u su v e azab ın çe şitle rid ir. A lla h 'ın o n u k en d in e
izafe etm e si ise kıyam et ö y le şid d etlid ir ki A llah T e â lâ 'd a n b aş­
ka h iç k im se on a k ad ir o lam az, an lam ın a g elm ek ted ir.

204 Kalem, 68/42.

205 Hac, 22/1.
206 Buharı, Tevhid, 24, Tefsiru's-Sure, 2,68; Müslim, lman, 302; Ebu Davut, Ri-
ka k, 83; Ahmed b. Hanbel, Ill/17.
168 Allah'm Aşkmlığt

YİRMİ BEŞİNCİ KlSIM

BACAK VE AYAK KELİMELERİ HAKKI NDADI R

B a ca k h a k k ın d a Ş e rh u 's -S ü n n e t Sah ib i -A lla h ra h m e t e y le ­

sin- k itab ın ın so n u n d a E bu H u re y re 'n in şö y le d e d iğ in i riv a ­
y e t etm iştir: R a su lu lla h - k e n d is in e v e alie e fra d ın a salat v e
s e la m o lsu n - şö y le dedi: "C ennet v e cehen n em tartıştılar. C eh en ­
nem 'ben kib irlen en lerle z o rb a la r için h azırlan d ım ' d ed i. C en n et
'bana n e! Z a y ıf d ü şkü n M ü slü m a n la rd an başka kim se b an a g ir e ­
m ez' d ed i. A llah T eâlâ cen n ete 'sen a n ca k benim ra h m etim sin . S e­
ninle ben ku lla rım d an d iled iğ im e rahm et ederim ' d ed i. C eh en n em e
d e d e 'sen a n c a k b en im a z ab ım sın . S en in le b en k u lla rım d a n d ile d i­
ğ im e a z a p ed erim . O n lardan h e r b irin in belli b ir k a p a s ite si v ard ır.
F a ka t ceh en n em d olm az , ö y le k i A llah T eâlâ onun ü z erin e ay a ğ ın ı
ko y ar. O da asla (d olm am ) asla (dolm am ) der. O ra d ak ilerin b ir k ıs ­
m ı d iğ er b ir kısm ın ın içine g irer. A llah , m a h lu k atın d an h içb irin e
zu lm etm ez. C en n ete g elin ce, A lla h T eâlâ on a m a h lu k atın ı y a ­
yar."207 Ş e rh u 's-S ü n n e t S a h ib i -A lla h rah m e t e y le sin - d e r ki:
"Bu h aberin sıh h a ti ü z erin d e ittifak edilm iştir. B u h a r i v e M iislim
bu h a d isi tah ric etm işlerd ir."

A y a k h a k k ın d a ise sö z k o n u su k ita b ın m ü e llifi E n e s

(r.a .)'d e n şö y le d e d iğ in i riv a y e t ed er:

R a s u lu lla h - o n a v e a ile efra d ın a se la t v e s e la m o ls u n -

ş ö y le d ed i: " C e h en n em d e v a m lı 'd ah a fa z la v a r m ı? '208 d iy e ses­
len ir, ta k i izzet s a h ib i A lla h , a y a ğ ın ı c eh en n em e koy ar. C e h e n ­
n em 'asla, iz z etin e a n d o ls u n k i, der. V e ceh en n em in b ir k ısm ı d i ­
ğ e r b ir k ısm ın ın iç in e g ir e r . C e n n e te d e fa z la y e r k a lır . Ö y le k i A l­
la h T eâ lâ y a r a tık la r ın ı y a y a r , on la rı c en n etin fa z la y e r le r in e y er-
leştirir."209

207 Buhari, Tefsiru's-Sure, 1,50; Müslim, Cennet, 24-26; Tirmizî, Cennet, 22; Ah­
med b. Hanbel, I1/314.
208 Kaf, 50/30.
209 Müslim, Cennet, 38; Ahmed b. Hanbel, 111/134,141,234.
 Mütrşabilı A yetle ve Hadislerin Yorumlan 169

Ş e r h u 's -S ü n n e t S a h ib i bu h a d is h a k k ın d a : "Bu h ad isin s ıh ­

h a ti ü z erin d e ittifa k e d ilm iş v e bu h a b e r i B u h a ri v e M ü slim tah ric
etm ilerd ir," d em iştir.

YİRMİ ALTINCI KISIM

GÜL MEK KELİMESİ HAKKI NDADI R

B u la fız , sa d ece h a d iste g e ç m e k te , K u r'a n 'd a g e ş m e m e k te -

dir. Ş e rh u 's -S ü n n e t S a h ib i -A lla h ra h m e t etsin - a te şte n so n
çık an kişi b a b ın d a ib n M e s 'û d (r.a .)'d a n A lla h 'ın fazlıy la
a te şte n çık a rd ığ ı k işin in sıfa tı h ak k ın d a riv a y e t e ttiğ i u z u n ca
b ir h a d iste ib n M e s'û d şö y le dedi: " ( O k işi)C en n et E h lin in s es­
lerin i işitir v e hem en şö y le sö y ler: E y R a b b im beni o ra y a d ah il et.
A lla h T eâ lâ d er: E y A d em o ğ lu ! S an a d ü n y a y ı v e b ir o ka d arın ı d a ­
h a v ersem benden razı o lu r m u su n ? A dam d er: Y a R abbi! Sen R ab-
b u la lem in sin , b en im le a la y mı ed iy o rsu n ? İbn M es'û d g iild ii v e ne­
d en g ü ld ü ğ ü m ü so rm a y a ca k m ısın ız? dedi. 'N eden g ü ld ü n d ed iler.
B u rad a R a sıd u lla h (s.a.v .) g ü lm iiştü dedi. R asıd u llah (s.a.v .) n eden
g ü ld ü d ed iler. R abbu 'l-A lem in 'in g ü lm esin d en d olay ı, d edi. (H a d i­
sin d ev a m ın d a ) A lla h T eâ lâ şö y le d er: " Ş ü p h esiz ben sen in le a la y
etm iy o ru m v e d iled iğ im ş e y i y a p m a y a d a k a d irim " .210 Y in e b u b a ­
b ın b a şın d a u z u n b ir h ad isi E b u H u re y re (r.a .)'d e n şu ra y a k a ­
d ar d ed iğ in i zik re d e r: S o n ra (o k işi): "Ya R a b bi ben i cen n ete d a­
hil et." d er. A llah T eâlâ: 'Bundan başk asın ı ben den istem ey eceğ in i
id d ia etm em iş m iydin ? Y a zıkla r o ls u n sa n a E y A d em o ğ lu ! N e k a ­
dar v efasızsın ' der. K işi: "Ya R a b b i ben i y aratıkların ın en k ö tü sii
y a p m a " der. O k e n d is in e A lla h g ü lü n cey e k a d a r A llah'a dua eder.
A lla h ona g ü lü n c e cen n ete g ir m e s in e izin v erir." 21' G e rç e k a n la ­

210 Müs^rc, İman, 310; Ahmed b. Hanbel, 1/392,411.

211 Ahmed b. Hanbel, 11/276,534.
170 Allah'ın Aşkınlığı

m ıy la g ü lm e k , A lla h iç in im k a n sız d ır. B u n a çeşitli v ecih ler

d ela le t etm ek te d ir:

B irin cisi: A lla h T a la 'n ın "doğru su o g ü ld ü rü r v e ağlatır'' a y e­

ti. O n a lay ık o lan o n u n g ü ld ü n n e s i v e ağ latm a sı o ld u ğ u o rta ­
y a çık m a k ta d ır. G ü lm e k v e a ğ la m a k ise on a lay ık o lam az.

İk in c isi: Ş ü p h e siz g ü lm e k k a lb in fe ra h la m a sıy la b irlik te

y ü z ü n d e risin d e m e y d a n a g elir. B u d a A lla h T e â lâ için im ­
k a n sız d ır.

Ü ç ü n c ü sü : E ğ e r A lla h için g ü lm e k caiz. ise, a ğ la m a k d a ca ­

iz d ir. B a z ı a h m a k la r bu n a tu tu n u p A lla h 'ın Hz. N u h tu fa n ın ­
d a h e la k o lan lar iç in ağ lad ığ ın ı z a n n e tm işle r. B u k o y u bir ce ­
h a le ttir. Ç ü n k ü tu fa n ı y a ra ta n A lla h 'tır , eğer o n d a n ik rah e d i­
y o rsa n iç in o n u y a ra tm ış o lsu n . İk ra h e tm e m işse n e d e n b u
d u r u m k a b u l ed ilm iy o r?

D ö rd ü n c ü sü : G ü lm e k ş a ş k ın lık ta n h a y re tte n d o ğ a r. Ş a ş ­
k ın lık ise in san d a bir şey in se b e b in i b ilm e d iğ i zam an h asıl
o lu r. B u d a , ğ a y b v e şe h a d e t a le m in i b ilen (A llah T a e a la ) iç in
im k a n sız d ır. B u d u ru m b ö y le c e s a b it o lu n ca b iz d eriz k i h a ­
d is te g eçe n " g ü lm e k in ç e şitli v e c ih le rle te v ili vard ır:

B irin cisi: M a sta rın m e fu le iz a fe si u y g u n o ld u ğ u g ib i, fa ile

iz a fe si d e u y g u n d u r. R a b b in g ü lm e s in e g ü ld ü m , sö z ü n ü n a n ­
la m ı; R ab b in bu g ü lm ey i y a ra tm a sı s e b e b iy le 'z a tım d a h asıl
o la n g ü lm e y le g ü ld ü m ' a n la m ın d a d ır.

İk in c isi: E ğ e r A lla h T e â lâ ü m e ra (y ö n e tic ile r) g ib i g ü len

k im s e le r d e n ise b u sö zü n k e n d isin e g ü lü n en bir söz o lm ası.

Ü ç ü n c ü sü : G ü lm e n in rız a v e iz in a la ra k h a s ıl o lm a sı ü z e ­
rin e h a m d e d ilm e si. B u d a is tia re n in m e şh u r bir çeşid id ir.

E bu H u re y re 'n in riv a y e t ettiğ i "K u l, 'ben i y aratıkların ın en

kötü sü y ap m a' deyin ce A llah on a g ü ler" h a b e rin e g elin ce: Irabta
y a n lışlığ ın o lm ası m ü m k ü n o lab ilir. D olayısıy la g erçe ğ i şu şe ­
k ild e olu r. "Allah T eâlâ güldürür'' yani A llah Teâlâ m elekleri bu
sö ze, bu söz seb ebiy le g ü ld ü rü r. B iz im bu sö y led iğ im iz in
m ü m k ü n o la b ile ce ğ in e d elale t ed e n h u su s, E b u H u reyre v e E-
bu S a id el-H u d ri'n in bu ad am a n e k a d a r (cennet) v erild iğ i k o ­
 Miiteşabih Ayetler YE Hadislerin Yorumları 17 i

n u s u n d a ih tilafa d ü şm elerid ir. E b u S a id (r.a.) A lla h T e a la "Bu

isten ilen şey le (bu adam ın A llah'tan isted iğ i şey le) b erab er on m isli­
ni v e r i r d er. E b u H u rey re d e A lla h T e a la “o n a iste d iğ i şe y i v e
o n u n b ir m islin i d a h a v e r ir " d er. B u h a d isle ilg ili, E bu H u re y ­
re ile E b u S a id a ra sın d a k i ih tilaf, b ü tü n h a d is k ita p la rın d a g e ç ­
m e k ted ir. Bu k o n u h a b erd e zap t e d ilm e d iğ in e g ö r e , bu d u ru ­
m u n irab b a k ım ın d a n d a zap t e d ilm e si caiz g ö rü lm em iştir.

T e v fik A lla h 'ta n d ır.

YlRM l YEDİNCİ KISIM

S E Vİ NME K KELİMESİ HAKK I NDADI R

N u rn an b. B eşir (r.a.), N eb i (a .s.)'d e n n ak led e r: R a su lu lla h

(s.a.v.) şö y le b u y u ru r: "K avurucu sıc a k bir g ü n d e çöld e ü zerin d e
erz ak ı olduğu h ald e devesin i RMybeden bir kim se, çaresizlikten dolayı
öleceğ in e in an dığı bir sırada, devesini b u ld u ğ u n d a ne ka d ar sev in ir­
se, A llah T eâlâ da tev be ed en bir ku lu n u n tev besin d en d olay ı, o d ev e­
sini bulan kim sesin sevin m esin den d ah a ço k sev in ir." 212 Y in e P e y ­
g a m b e r (s.a.v .) şö y le d er: "K işi n am az ve zikir için m escid e ad ım ı­
nı attığ ın d a; h erh a n g i bir şeyin i kaybeden k im se, RMybettiklerine RM-
v u ştu ğ u n d a n asıl sev in irse A llah T eâlâ d a kişin in n am a z v e zikir için
m escide a y a k b asm asıyla öy lece sev in ir." 213 B u rad a te v il şö yle
olur: K im b ir şey d e n razı o lu rsa, onu nla m u tlu olu r v e sev in ir.
D o lay ısıy la rıza, m u tlu lu k o larak isim len d irilm iştir. Sev in ç
h a k k ın d ak i sö z d e b u d u r. R asû lu llah (s.a .v .)'ın " G ençlik du y g u ­
su n u n esiri olm ayan g en ce, R abbim iz taacub ed er" sö zü d e bu

212 Buharı, Da'avat, 3; Müslim, Tevbe, 1-8; Tirmizı, Kıyame, 49; Da'avât, 98; İbn
Mâce, Zühd, 30;Dârrnî, Rikak, 19.
213 ibn Mâce, mesacid, 19; Ahmed b. Hanbel, 11/307,328,340,453.
172 Al/alım Aşkınlığı

cü m led en d ir. B a şk a b ir h ad iste ise H z. P ey g a m b e r, "A llah T e­

âlâ şu üç kısım in san a taaccü p cder"2l<i, "Fakat sen h ay ret ettin on ­
la r ise eğ len iy o rla r." ™ a y etin i "dam m eli ta" ile o k u d u . (d am m e-
li ta ile o k u n d u ğ u n d a "a c ib tu " b e n h a y re t e ttim a n la m ın a g e ­
lir). Bu da A llah T eâlâ h ak k ın d a sö z k on u su m a n a n ın sü b u tu -
na d elâle t ed er.

B u ra d a k i te v il şu d u r: T a a c c u p (h a y re t e te m e , şa şırm a ) b ir
h â l o lu p , b ir işin m u h te şe m o lm a sıy la o rta y a ç ık a r. A lla h T e -
â lâ 'n ın bir fiili b ü y ü tm e si, sev a b ın ın v e y a a z a b ın ın ç o k lu ğ u n ­
d a n d o la y ıd ır. B u d u ru m d a ta a ccu p la fz ın ın k u lla n ılm a sı c a ­
izd ir.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

YlRM l SEKİZİNCİ KISIM

HAYA (UTANM A) KELİMESİ HA KK I ND ADI R

A lla h T e â lâ "şü phesiz A lla h b ir siv risin eğ i h a tta d ah a ü stü n ü ­

nü b ir m esel y a p m a k ta n h a y â e tm e z '™ b u y u rm u ştu r.

S ü le y m a n (r.a.) R a su lu lla h (a .s.)'ta n şu sö z ü riv a y e t e tm iş ­

tir: "A llah T eâ lâ h ay a sa h ib i v e kerim d ir. K ııl ellerin i o n a ka ld ırd ı­
ğ ın d a on lara b ir h a y ır ihsan etm eden , b o ş o la r a k g e r i çev irm ek ten
h a y â ed er." 217

H a y â , b ir d e ğ işik lik v e k ırılm a o lu p , a z a rla n m a v e k ın a n ­

m a k o rk u su n d a n d o la y ı in san d a m e y d an a g elir. H ay â, h a y a t

214 Ahmed b. Hanbel, IV/151.

215 Saffat, 37/12.
216 Bakara, 2/26.
217Ebu Davut, Vitr, 23; Tirmizî, Da'avat, 104; İbn Mace, Dua, 13, Ahmed b. Han­
bel, V/428, Vl/314.
 M iite^bilt A yetla ve Hadislerin Yorumları 173

k e lim e sin d e n tü re tilm iş tir. S ö z ü e d ile n d e ğ iş ik lik v e k ırılm a

o lu n c a , k işin in k u v v e ti z a y ıfla r , a k tiv ite si v e c a n lılığ ı az a lır.
B u n d a n d o la y ı, 'F a la n a d a m , h a y â y ü z ü n d e n h e lâ k o ld u ',
'H a y â n ın ş id d e tin d e n y ü z ü n d e h e lâ k o lm a h â lin i g ö r d ü m ',
'H a y â d a n e rid i' d e n ir. H a y â , b e ş e r î b ir hâl o lu p k u s u r v e e k ­
s ik lik ifa d e ettiğ i iç in , y u k a rıd a k i â y e t v e h a d isi te v il e tm e k
k a çın ılm a z d ır. Bu v e s ile ile ik i h u s u su b elirtelim :

B irin cisi: Bu sıfatların b en z e rle rin d e k i g e n e l k a n u n şu d u r:

K u l için sab it o la n h er b ir sıfa t, cisim lerin ö z ellik lerin d en d ir.
A lla h T eâlâ h ayâ ile v a sıfla n d ığ ı zam an bu v a sıfla n m a a ra z la ­
rın b a şla n g ıçla rı ü z erin e d e ğ il, so n u çla rı ü zerin e h a m le d ilm iş-
tir. Ö rn eğ i ise şö y led ir: H a y â in san d a m eyd an a g e le n b ir d u ­
ru m d u r, b ir b a şlan g ıcı b ir d e so n u v a rd ır; b aşlan g ıcı, b ir k işi­
n in k ötü , çirk in v e u ta n m a z o lu şu n a n isp et ed ilm e si k o rk u ­
s u n d a n d o lay ı, in san ın için e d ü ştü ğ ü cism a n î b ir d eğ işik lik ;
so n u ise in sa n ın k ö tü fiili te rk etm esid ir. H a y â A lla h T e â lâ
hakk ınd a v arid o ld u ğ u n d a o n d an m u rat, h ayân ın b a şla n g ıcı
v e b u n u n sü rm esi d eğ ild ir. B ilakis b u n d an m a k sa t, h a y â n ın
s o n u v e en u ç n o k tası o la ra k fiili terk etm ek tir. G a z a b iç in d e
d u r u m bö y led ir. O n u n d a b ir b a şla n g ıcı v ard ır. G a z a b ın b a ş­
lan gıcı kan b a sın cın ın y ü k selm esi ve in tik am arz u su d u r. O n u n
b ir d e son u v e so n n o ktası vard ır. G azab ın so n sınırı ise k e n d i­
sin e g azab lan an k işiy i ce zay a çarp tırm ak tır. D o la y ısıy la b iz ler
A lla h 'ı g azap la v a sıfla n d ırd ığ ım ız zam an o n d a n k a sıt, g a z a b ın
b a şlan g ıcı o lan k an b asın cın ın artm a sı v e in tik a m a rz u su d e ­
ğ ild ir. B ilakis b u rad ak i m ak sat, g az a b ın so n sın ırı o la n ce z a n ın
g elm esid ir. işte bu , sö z k o n u su k a n u n u n ta k en d isid ir.

. İk in cisi: A llah T e â lâ iç in bu tü r v a sıfla r caiz d e ğ ilk e n , o n ­

ları A lla h T e â lâ ' d an n e fy e tm e k y o lu y la z ik re tm e k caiz m id ir?
B a z ıları d e rle r ki, n efiy y o lu y la da o lsa, y a n i n e fy e tm e k için
d e o lsa bu la fız la rın k u lla n ılm a sı caiz d e ğ ild ir. B ila k is A lla h
T e â lâ b u n u n la v a sıfla n a m a z , d e n ilm e si g ere k ir. O n u n iç in ,
ta llu k ettiğ i ş e y b e lirtilm e d e n , m u tla k o la ra k , "A lla h u ta n m ı­
y o r " d e m e k c â iz d eğ ild ir. Ç ü n k ü b u sö z, s a n k i A lla h iç in câiz
o la n b ir ş e y , n e fy e d iliy o rm u ş v e h m in i verir.
174 Allalı'ın Aşkınlığı

A lla h T e â lâ 'n ın "onu n e u n u tk a n lık ne de u yku tu tar" ™ v e

" d oğ m am ış ve d o ğ r u lm a m ı ş t ı f219 a y etlerin d ek i ifa d eler ise h er
n e k a d a r n e fiy (o lu m su z lu k ) şe k lin d e o lsa la r d a, h a k ik a tte
b ö y le b ir şe y y o k tu r. B ilak is o n la rd a n m u ra t, v a s ıfla n m a n ın
sa h ih liğ in i n e fy e tm e k tir. A lla h T e â lâ 'ru n "A llah'ın ç o cu k ed in ­
m esi o lu r şey değildir''220, "A llah hiç ç o cu k ed in m e d i'™ v e "O y e ­
d irir am a yedirilm ez"222 a y e tle ri d e b ö y le d ir. K u r'a n 'd a m u tla k
o la ra k k u lla n ıla n h er şey in , K u r'a n d ışın d a g e n e lle ştirilm e si
m ü m k ü n d eğ ild ir. B ila k is g e rç e k o lu n şu d u r: 'A lla h T e â lâ
h a k k ın d a b u m ü m k ü n d eğ ild ir, b u m u h a ld ir', a çık la m a s ı y a ­
p ıld ık ta n so n ra b u n la rı k u lla n m a k caiz olur.

D iğ e r b ir g u ru p is e şö y le der: 'A lla h 'ın b u tü rd e n n e fiy le

ıtla k e d ilm e sin d e b ir sa k ın c a y o k tu r. Ç ü n k ü b u sıfa tla r A lla h
T e â lâ iç in sö z k o n u su d e ğ ild ir.' D o la y ıs ıy la b u n la rın y o k lu k ­
la rın d a n h a b e r v e r m e k d o ğ ru olu p , y a p ıla n b u n e fiy le rin ca ­
iz o lm a sı g erek lid ir. D e n iliy o r ki n ite lik le rin n efy e d ilm e le ri
h a k k ın d a k i h a b e rle r, A llah T e â lâ 'y a o n ite lik le rin ıtlak ed il­
m e sin in d o ğ ru o ld u ğ u n u g ere k tirir. A n c a k b iz d eriz ki b u d e ­
lâ let m e m n u 'd u r. Ç ü n k ü o lm a y a n b ir şe y d e n h a b e r v e rm e n in
iç in d e , b u şey in A llah iç in ca iz m i y o k sa m ü m te n i'm i o ld u ğ u
k o n u su n d a h e rh a n g i b ir d e la le t y o k tu r. B ila k is e ğ e r n e fy in
s ıh h a tin e d e la le t e d e n h u s u s , la fız la b irlik te g e çm işse , y in e
ş ü p h e y i iz a le e tm e d e fa z la a ç ık la m a o la c a ğ ıa ç ıs ın d a n , b u d a ­
h a iy i olu r.

A lla h e n iy i b ilen d ir.

218 Bakara, 2/255.

219 Ihlas, 112/3.
220 Meryem, 19/91.
221 Mü'minun, 23/91.
222 En'am, 6/14.
 Miiteşabih Ayetler ks Hadislerin Yorumları 175

Y l l a i l D O K U W N C U KlSIM
MÜŞ E B B İ H ENİ N ALLAH TE A lA'YA C İ H E T İSNADI
KO NU S U ND A İLERİ S Ü R D Ü Ğ Ü
DELİ LLER H A K K I N D A D I R

A lla h 'a c ih e t is p a tı k o n u su n d a K u r 'a n v e H a d is le r e tu tu n ­

d u la r. K u r 'a n 'd a n tu tu n d u k la rı o n v e c ih tir:

I- Istiv â la fsıy la v a rid o la n a ltı a y e te tu tu n m a la rı.

II- Y u k a rı lafzı g e ç e n a y e tle r e tu tu n m a la rı.
III- A ş a ğ ıd a g e ç e n a y e tle rd e g ö r ü ld ü ğ ü g ib i y ü c e lik lafzı
g e çe n a y e tle re tu tu n m a la rı:

A lla h T e â lâ "ku lların ın ü stü n d e la ih ird ir, O h a k im d ir v e her-

şey d en haberdardır."223 " K u lla rın ın ü stü n d e k a h ird ir v e ü zerin iz e
h a rek etlm erin iz i za b t ed en h afaza (m elek leri) gönderir."224 " Ü stle­
rin d en R a b lerin in ko rk u su n u d u y arla r" 225 d iy e b u y u rm u ştu r.

"O ö y le y ü k s e k (u lu ) ö y le a z a m e tlid ir "226 "O y ü k s e k tir (u lu ),

b ü y ü k t ü r .' ^ 7 "T esbih et R a b bin in en y ü k s e k (y ü ce) ismine"228
" A n ca k en y ü k sek (y ü ce) R a b bin v ech in i a r a m a k için"229, A y n ı ş e ­
k ild e "En y ü k s e k (y ü ce) R a b b im i tesb ih e d erim " 230 sö z ü d e A lla ­
h ın sö z ü o la ra k te v a tü re n n a k le d ilm iştir.

IV - K e n d is in e (A lla h 'a ) y ü k s e lm e la fız la rın ı k a p sa y a n

a y e tle re tu tu lm a la r ı:

A lla h T eâlâ: " M e lek ler v e ru h on a y ü k selirler." 23^ "O n a h oş

k elim eler yükselir'232 d iy e b u y u rm u ştu r.

223 En'am, 6/18.

224 En'am, 6/61.
225 Nahl,16/80.
226 Bakara, 2/288.
227 Hac, 22/61.
228 A'lâ, 87/1.
229 Leyi, 92/20.
230 HeysenıTnin Mecmau'z-Zevad'inden, el-Hind£, Kenzu'l-Uınmal, I1I/111,
Hadis No: 4129, 4906.
231 Mearic, 70/4.
232 Fatır, 35/10.
176 Allalı' m Aşkmlıgı

V - in zal v e te n zil lafızlarım k a p sa y a n a y e tle re tu tu n m a la ­

rı: B u a y e tle r ç o k tu r; K u r'a n -ı M ü b in h a k k ın d a , ru h h a k k ın ­
d a, m e la ik e tü 'l-m u k a rra b in , T e v ra t v e In c il h a k k ın d a iki y ü z ­
d en fazla in z a l v e te n z il k elim eleri g e çm e k te d ir.

V I- In tih a-i g a y e an lam ı için "ila" h a rfi c e r i ile k u lla n ıla n

ay etlere tu tu n m a la rı:

B u a y e tle r d e n b irisi "R ablerin e b a k a r la r " 233. B u b a k ış ın so ­

n u n u n on a o lm a sın ı g erek tirir. A lla h T e â lâ 'n ın "Sonra R abbi-
n ize d ön d ü rü leceksin iz" 234 "D ön ü ş on ad ır" 235 " R a b bin e d ön " 23b
a y e tle ri(in in ta m a m ı "ila" h a rfi c e ri ile k u lla n ılm ıştır.)

V II- A lla h T e â lâ 'n ın "H ayır! O n lar o gün R ab lerin d en m ah-

çu p tu rla r/m a h ru m d u rla r" 237 ay etin e tu tu n m a la rı:

H ica p a n c a k cisim o lu p b ir c ih e tte b u lu n a n b ir şey iç in s a ­

hih o la b ilir. Ç ü n k ü a n c a k b ö y le o la n b ir şe y , b ir h ic a p ile ö r­
tü leb ilir.

V II- (A lla h 'ın ) G ö k te o ld u ğ u n a d e la le t e d e n a y e tle re tu ­

tu n m aları:

A lla h T e â lâ " G ö k te olan dan em in m i o ld u n u z " 236 "D e ki g ö k ­

lerd e v e y erd e olan lard an kim se g a y b ı b ilm ez A n ca k A llah bi-
/ir"239b u y u rm u ştu r.

IX - K e n d isin e y ü k se lişi k a p sa y a n a y e tle re tu tu n m a la rı:

A lla h T e â lâ H z. Isa h ak k ın d a " M u h ak ka k s en i v efa t ettireceğ im
v e k en d im e y ü k s e lte c e ğ im " 240 v e "Y akin en on u öld ü rm ed iler"241
"B ilakis A llah onu ken d in e y ü kseltti" 242

X - In d iy y e ti (y a n ın d a o lm ak lık ) k a p sa y a n a y e tle re tu tu n ­
m aları:

233 Kıyame, 75/23.

234 Secde, 32/11.
235 Lokman, 31 /14.
256 Fecr, 89/28.
237 Mutaffifin, 83/15.
238 Mülk, 67/17.
239 Nemi, 27/65.
240 Al-i lmran, 3/55.
241 Nisa, 4/157.
242 Nisa, 4/158.
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 177

A lla h T e a la 'n ın " R a b bin in y a n ın d a k i k im sele r" 2*3, " M u k ted ir

b ir m elikin y a n ın d a "244, "R abbim ! B en im için k e n d i y an ın d a cen ­
n ette b ir e v b in a et" 2*5, " R a b bin in y a n ın d a k i k im s e le r "2*6 v e " Y a­
n ın d a k iler on a ib a d et e tm e d e b ü y ü k lü k taslam azlar" 2* 7 a y e tle ri.

iş te b ü tü n b u n la r, o n la rın A lla h T e â lâ 'y a c ih e t is p a t e tm e k

iç in K u r'a n -ı K e rim 'd e n b u lu p d a y a n d ık la rı v e c ih le rin b e y a ­
n ıd ır. O n la ra g ö re b u a y e tle rin , m u h k e m a y e tle rd e n o lu p m ü -
te şa b ih ay etler o lm a d ığ ın ın d elili, sa y ıla rın ın ç o k fa z la o lm a ­
sı v e c ih e te o la n d e lâ le tle rin in k u v v e tid ir. E ğ e r b u a y e tle r
m ü te ş a b ih a tta n o ls a y d ı, S a h a b e v e T a b iîn 'd e n b ir k işi d e o lsa
o n la r h a k k ın d a k o n u ş u r te v ille rin i y a p a rd ı. O n la rd a n tek b ir
k iş id e n d a h i b ö y le b ir n a k il o lm a d ığ ın a g ö re , b iz le r b u a y e t­
le rin m ü te ş a b ih d e ğ il d e m u h k e m a y e tle r o ld u ğ u n u k a n a a ti­
n e u la şm a k ta y ız .

H a d isle re g e lin c e ; o n la r da h a y li fa z la d ır:

B ir in c i h a d is : E b u D a v u t'u n C e h m iy y e v e M u 't e z île 'y e

r e t b a b ın d a H a s a n b . M u h a m m e d b. M u 't im 'd e n , O , B a b a ­
s ın d a n , O d a D e d e s in d e n r iv a y e t e ttiğ i ş u h a d is " B ir A r a p
H z. P e y g a m b e r e g e le r e k ş ö y le d e d i: Y a R a s ü la lla h ! N e fis le r (can ­
lar) h e la k oldu . A ile fe r t le r i a ç k a ld ı. M a lla r h e d e r o ld u . R a b b in -
d en b izim için y a ğ m u r iste. S en in le A lla h k a tın d a , A lla h ile d e s e ­
n in k a tın d a ş e fa a t is tiy o r u z .R a s u lu lla h ( s .a .v .)," s u b h a n a lla h ,
s u b h a n a lla h ..." d e d i. R a s u lu lla h (s.a .v ) A lla h 'ı o k a d a r ç o k te n z ih
etti k i A s h a b ın ın y ü z ü n d e ta a ccü p b e lir tile r i o lu ştu . S o n r a R a s u ­
lu lla h : Y a z ık la r o lsu n sa n a ! A lla h n e d ir sen b ilir m isin ? O n u n
Ş a n ı b u n d a n y ü c e d ir . O bu şe k ild e k im sey e ş e fa a t t e b u lu n m a z .A l-
la h T eâ lâ s e m a d a a rşın ın ü stü n d ed ir. V e o şu ş e k ild e a r ş ın ü stü n ­
d e d ir d e d i v e e lin i k u b b e ş e k lin d e y a p ıp on u n ü z e r in e iş a r e t etti.
(O s ır a d a ) E b u 'l-E z h er d e b in ici, e ğ e r ü z e r in d e y k e n , e ğ e r d e n ç ı­
k a n sese işa ret etti. "248

243 A'raf, 7/206.

244 Kamer, 54/55.
245 Tahrim, 66/11.
246 Fussılat, 41/38.
247 Enbiya, 21/19.
248 Ebu Davut, Sünnet, 18.
178 Allah'ın Aşkmlığı

ik in c i H ad is: Ş e r h u 's -S ü n n e t S a h ib i, A lla h 'ın ra h m e tin in

g en işliğ i b a b ın d a E b u H u r e y r e 'd e n o d a N e b i (s .a .v .)d e n riv a ­
y e t etm iştir. "A llah m a h lu k atı y arattığ ı zam an bir kita p y azd ı. O
k ita p onun yan ın d a arşın ü stü n d ed ir. O n d a m u h a k k a k k i ra h m etim
g az ab ım ı g eç ti (d iy e y az d ı)" .1119

Ü çü n cü H ad is: S ah ih -i B u h a ri'd e Ö m e r b . H a k em 'in şö y le

d ed iği rivayet o lu n m ak tad ır: "Ben R asulullah'm yan ın daydım .
O n a şöyle dedim : Ya R asu lallah! B en im koyun ları g ü den b ir cariyem
var. (Bir koyun kaybettiğin de) O na gittim . K oyunu sord u ğ u m d a ba­
na ön ce ku rt yedi dedi. Ben de ona kızdım ve onun y ü zü n e tokat a t­
tım. C ariyenin dörtte b iri ben im dir. Onu a z a t edeyim mi? R asulullah
(s.a.v.) C ariyeye A llah nerede diye sordu: G öktedir dedi. R asu lullah
(s.a.v.) ben kim im d e d i : 'Sen R asulullah'sın' dedi. B unun ü zerin Ra-
su lullah (s.a.v.): Onu az at et, O m iim in edir, dedi."250 D e d ile r k i b u
h ad is, R a su lu llah 'ın A lla h T eâlân ın g ö k te olduğunu25ı ik ra r et­
tiğine d elalet eder. B ü tü n b u sö zlerd en m ak u l o la ra k o rta y a ç ı­
k a n şu d u r: B izler z aru retle b iliriz ki h e r ik i m ev cu tta n b iri ya
d iğ erin in için d ed ir, ya d a o n d an ayrıdır.

D ah a ö n ce v e rile n c e v a p ta b u d e rin le m e sin e in celen m iştir.

B a ş a rı A lla h 'ta n d ır.

B u k o n u d a a k ıl v e n a k ild e n m ü re k k e b v e c ih le re g elin ce ,
o n la r da ik i v ecih tir.

B irin c i V e c ih : M ira c k ıssası, M a b u d u n y ö n itib a r iy le ü stte

o ld u ğ u n a d e la le t e d e r. A lla h için c ih e t g ö rü ş ü n ü s a v u n a n la r,
b u k o n u n u n is p a tın d a b a z e n A lla h T e â lâ 'n ın "Sonra y a k la ştı
d a ted elli etti(d erken d a h a d a yaklaştı)"252, " on u n la a r a sın d a k i m e­
sa fe, ik i y a y k a d a r y a h u t d a h a a z kaldı"253 ay e tle ri. B u a y e tle r,
b u ra d a k i y a k la ş m a n ın c ih e t a ç ıs ın d a n o ld u ğ u n a d e lâ le t

249 Buharı, Tevhid, 5,20,22,55; Müslim, Tevbe, 14,16; ibn Mâce, Zühd, 35.
250 Müslim, Mesacid, 33; Ebu Davud, Salat, 167, Eyman, 16; Nesei, Savm, 20; Da-
rimı, Nüzûr, 10; Muvatta, Atik 8,9; Ahmed b. Hanbel, 11/291.
251 Allah Teâlâ'yı altı yön ihata etmez. O ne gökte ne yerde ne yukarda ne altta
ne sagda ne solda ne kuzeyde ne günelde ne doguda ne batıdadır. O mekan
tutmaktan münezzehtir.(ç.n.)
252 Necm, 53/8
253 Necm, 53/9
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 179

e d e r. S o n r a "ku lu n a v erd iğ i v a h y i v erd i" 254 a y e ti. B u a y e t, b u ­

ra d a k i y a k la ş m a n ın a n c a k A lla h T e â lâ 'd a n o ld u ğ u n a d e la le t
ed e r. B u d a A lla h T e â lâ 'n ın ü s t y ö n le m u tta s ıf o ld u ğ u n a d e ­
la le t e tm e k te d ir.

ik in c i V e c ih : C ih e t k o n u s u n d a F ir a v u n 'u n K u ra n -ı K e -
r im 'd e g e ç e n "F ira v u n : 'Y a H arnan b a n a b ir k u le y ap b e lk i ben
ererim o e sb a b a ." 255 " S em a la rın e s b a b ın a M u sa'n ın îlâ h 'ın a u la şı­
rım ' dedi"256 s ö z ü n e d a y a n d ıla r. S o n ra M u s a (a.s.) F ir a v u n 'u n
b u sö z ü n ü re d d e tm e d i. D o la y ısıy la b u d u ru m Ilâ h 'ın g ö k te
o ld u ğ u n a d e la le t e tm e k te d ir. B ü tü n b u n la r, o n la rın b u b a b ta
d a y a n d ık la rı a y e tle rin c ü m le sid ir.

B u id d ia la ra ik i ç e ş it c e v a b ım ız v ard ır:

B ÎR lN C ÎS l: K e r r a m iy e 'y e d e riz k i, s iz le r K u r 'a n 'ın z â h ir

a n la m ı k o n u su n d a b iz le r e y a rd ım e ttin iz . H e r n e k a d a r
K u r 'a n 'ın z â h ir i A lla h 'ın a z a la rın ın o ld u ğ u n a d e la le t e ts e d e
k e s in o la r a k b u a z a la rın A lla h T e â lâ 'd a n n e fy e d ilm e s i v e A l­
la h T e â lâ 'n ın o n la r d a n te n z ih e d ilm e s i g e re k ir. A llla h T e â lâ
iç in a z a la r ın im k ân sız o ld u ğ u n a d e la le t e d e n k esin d elille r
o lu n c a , A lla h T e â lâ y ı a z a la r d a n te n z ih e tm e k v e A lla h 'ın m u ­
ra d ın ın b u z â h ir m a n a la rd a n b a şk a b ir şe y o ld u ğ u n u b e lir t­
m e k k e s in o la ra k v a c ip o lu r. B u m e s e le d e d e d u ru m a y n ıd ır.
B iz le r d a h a ö n c e , k a t'î a k lî d e lille rle A lla h T e â lâ 'n ın c ih e tle v e
m e k a n la v a sıfla n m a sın ın m ü m k ü n o la m a y a c a ğ ın ı b e lirtm iş­
tik . Du^rum b ö y le o lu n ca , siz in tu tu n m u ş o ld u ğ u n u z b u a y e t­
le rin z â h ir le r in d e n A lla h T e â lâ 'n ın m u ra d ın ın k e n d is in e c ih e t
isp a t e tm e k te n ay rı, b a şk a b ir şe y o ld u ğ u k e sin o lu r. B u k u v ­
v e tli b ir k e lâ m v e k esin b ir su stu rm a d ır. A n c a k siz in d a y a n ­
d ığ ın ız a k lî d e lille rin k e sin d e lille r o lm a d ığ ın ı sö y lü y o ru z .
B ila k is o n la r, k esin lik ifa d e e tm e y ip ih tim a lli d elilled ir. O
h â ld e b iz im iç in k a çın ılm a z o la n , b u d e lille rin a ç ık la m a s ı k o ­
n u su n d a K e rra m iy y e ile k o n u şm a m ız v e a y e tle rd e n K e rra ­
m iy e 'y e d elil o la b ile ce k ih tim a lle ri o rta d a n k a ld ırm a m ız d ır.

254 Necm, 53/10

255 Ğafir, 40/36
256 Cafir, 40/37
ıBo Allah'ın Aşkmlıgı

B u y o lla b iz le r, sö z k o n u su a k lî d e lille rin k a t'î y a k în î o la n ­

la rın ı a çık la d ığ ım ız d a K e rra m iy e 'n in b u z e v a h ir ile b iz im
s e rd e ttiğ im iz a k lî y ak în î- d e lille re k a rşı ç ık m a y a g ü ç y e tire -
m e d iğ i s a b it o lm ak tad ır. B u , ço k g ü ç lü k e lâ m o lm a k la b e r a ­
b e r b iz le r, S e le f m e z h e b in i ih tiy a r e d iy o r v e d iy o ru z ki: B iz ­
le r b u k a ti a k lî d e lille rle A lla h T e â lâ 'n ın b u a y e tle rd e n m u ra ­
d ın ın A lla h 'a cih et is p a t e tm e k o lm a d ığ ın ı b ild iğ im iz d e , b u n ­
d a n so n ra A lla h T e â lâ 'n ın aca b a b u a y e tle rd e k i m u ra d ı n e­
d ir? d iy e bir a çık la m a y a p m a m ız a ih tiy a ç y o k tu r. B u yol, akıl
z e v k in e g ö r e en s e lim v e b o ş ta rtışm a k ta n k a çın m a k iç in e n
is a b e tli y o ld u r.

İK İN C İS İ: B ü tü n b u v e c ih le rin h e r b irin d e n ta fsili o la ra k

sö z e tm e m iz d ir:

I. A lla h T e â lâ 'n ın arşa ıs tiv â e ttiğ in e d e la le t e d e n altı a y e­

te tu tu n m a la rı:

B iz d iy o ru z k i A lla h T e â lâ 'r u n ıs tiv â d a n m u ra d ın ın arşa

ıs tiv â (y e rle şm ek ) şek lin d e o lm a sı ca iz d eğ ild ir. B u n a çe şitli
v e c ih le r d elale t ed er.

a) "R ahm an arşa istiva etti" 257 a y e tin in ö n c e s i o la n "Y eri ve

y ü k s e k g ö k le r i y aratan d an ten zil o la r a k in d ird i" 259, ay etin i z ik re t­
m esi. B iz b u a y etin A lla h T e â lâ 'n ın m e k a n v e cih e ttte n h er
h a n g i b ir şe y le k u şa tılm ış o lm a d ığ ın a d ela let ettiğ in i d ah a
ö n c e a ç ık la m ış tık

b ) " R ahm an a rşa ıstiv â etti"259 a y e tin in s o n ra s ı o la n " g ök­

le r d e v e y e r d e olan şey lerin h e p si o n u n d u r " 260 ay eti. B iz le r se ­
m a y ı k e n d is in d e y ü k s e k lik v e y ü c e lik o la n şe y o la ra k a ç ık ­
la m ış tık . O h â ld e y ü k s e k lik y ö n ü n d e o la n h e r ş e y se m a d ır.
D u r u m b u ş e k ild e o lu n c a " G ö k lerd e v e y e r d e olan ş e y le r in h e p ­
si o n u n d u r " 261 a y eti, y ü k s e k lik y ö n ü n d e h a s ıl o la n h e r şe y in

257 Tâhâ, 20/4

258 Tâhâ, 20/4
259 Bakara, 2/255
260 Bakara, 2/255
261 Bakara, 2/255
 Miileşabilı Ayetler ve Hadislerin Yorumları ı 8ı

s e m a n ın iç in d e o lm a s ın ı g e re k tirir. H â l b ö y l e o lu n c a " G ö k ­
ler d e o la n ş e y lerin h ep si o n u n d u r " 262 a y e ti y ü k s e k lik y ö n ü n d e
h a s ıl o la n h e r ş e y in , A lla h T e â lâ 'n ın m a lı v e o n u n k u lu o l­
d u ğ u n u g e re k tirir. E ğ e r, A lla h T e â lâ y ü k s e k lik c ih e tiy le s ı­
n ır lı o lu r s a , o n u n k e n d i n e fs in e k u l-k ö le o lm a s ı g e r e k ir ki
b u m u h â ld ır . D o la y ıs iy le " R a h m a n arşa ıs tiv â etti" a y e tin in
ö n c e s i v e s o n r a s ı A lla h T e â lâ 'n ın c ih e tle v e m e k â n la m u tta -
s ıf o lm a s ın ı n e fy e d e r . H â l b ö y le o lu n c a d a " R a h m a n a r ş a is-
k itiv a etti" a y e tiy le m u r a d ın a rşa y e r le ş ti, a n la m ı o ld u ğ u n u
s ö y le m e k m ü m k ü n o lm a z .

c) " R a h m a n a r ş a ıstiv â etti" a y e tin in ö n c e si v e so n ra s ı A lla h

T e â lâ n ın k u d re tin in k e m a lin i, u lû h iy y e tte is e a z a m e tin in y ü ­
c e liğ in i v e ta s a rru fla r ın ın tam o ld u ğ u n u a ç ık la m a k ta d ır.
Ç ü n k ü " y eri v e y ü k s e k g ö k leri y aratan d an ten z il olarak''Z63 a y e ti­
n in m e fh u m u ş ü p h e siz A lla h T e â lâ 'n ın k u d re tin in v e u lû h iy -
y etin in k em â lin i b e y a n ed er. " G öklerd e, y erd e, ik isi ara sın d a ve
top rağ ın a ltın d a o lan ların h ep si o n u n d u r " Z64 a y e ti d e m ü lk ü n ü n
v e u lû h iy y e tin in k e m â lin i b e y a n ed e r. D u ru m b ö y le o lu n ca
" R a h m a n arşa ıstiv â etti " 65 ay eti iç in d e y u k a rıd a d iğ er a y etler
h a k k ın d a s ö y le d ik le rim iz in ay n ısı s ö z k o n u su olu r. B u a y e­
tin , ö n ce sin e v e so n rasın a y a b a n cı o lan b ir a y et o la ra k d e ğ e r­
le n d irilm e si, siy a k v e sib ak ın ın d ik k a te a lın m a m a s ı ca iz d e ­
ğ ild ir. B u ay eti, A lla h 'ın so n ra d a n y a ra ttığ ı m a lılu k a tın e n
b ü y ü ğ ü o la n a rşa ta m h a k im iy e t ş e k lin d e y o r u m la rs a k , b u
y o r u m a y e tin h e m ö n c e s i h e m so n ra sı itib a riy le u y g u n olu r.
Ö y le y s e b u y o r u m d a h a ev lâd ır.

d) A rş ü z e rin d e o tu ra n ın arşın sa ğ ta ra fın d a k i cü z le rin in

so l ta ra fın d a k i c ü z le rin d e n b aşk a o lm a sı k a ç ın ılm a z d ır. B u n ­
d an d a O 'n u n k e n d i için d e m ü e lle f (b ir ara y a g e ririim iş p a r­
ç a la r) v e m u re k k e p o lm ası lâzım gelir. B u ise A lla h T e â lâ iç in
m u h â ld ir.

262 Bakara, 2/255

263 Tâhâ, 20/4
264 Tâhâ, 20/6
265 Tâhâ, 20/S
182 Allalı'nı Aşkmlığı

e ) A rşta o tu ra n e ğ er h a re k e t v e in tik al e d e b iliy o rsa m u h ­

d e s olu r. Ç ü n k ü h a re k e t v e sü k u n la illetli o la n m u h d e s tir.
E ğ e r h a re k e te g ü cü y o k s a b a ğ la n m ış o lu r, h a s ta g ib i o lu r.
H a tta d u r u m b a k ım ın d a n h a sta v e b a ğ la n m ış o la n d a n d a h a
k ö tü o lu r. Ç ü n k ü h a sta te k b a ş ın a h a re k e t etm ey i ir a d e e ttiğ i
z a m a n , b u n u y a p a b ilir. B a ğ la n m ış o lan iç in d e a y n ı şe y sö z
k o n u su d u r. D o la y ısıy la b u d u ru m A lla h T e â lâ iç in m ü m k ü n
d eğ ild ir.

f) E ğ e r A lla h T e â lâ a rşta b u lu n u y o rsa , sa ir m e k a n la rd a d a

b u lu n u y o r d e m e k tir. B u d u ru m d a o n u n k a ru z a ta v e p is lik le ­
re k a rışm ış o lm a sı g e re k ir. E ğ e r b ö y le o lm u y o rsa o h â ld e
o n u n b ir ta ra fı, b ir so n u , fa z la s ı v e e k sik liğ i v a rd ır k i, b ü tü n
b u n la r A lla h T e â lâ iç in m u h â ld ir.

g) A lla h T e â lâ 'n ın “v e ü stlerin d e o g ü n R a b b in in a r ş ın ı s e -

k iz (m elek ) taşır " 266 a y e ti. E ğ e r a rş m a b u tla rın m e k a n ı o ls a y d ı,
a rş ı ta ş ıy a n m e le k le r a le m in îlâ h 'ın ı ta ş ıy o r o lu rla r d ı ki b u
m a k u l d eğ ild ir. Ç ü n k ü H a lık m a h lu k u m u h a fa z a e d e r v e
o n u k oru r. M a lılu k H a lık ı m u h a fa z a e d e m e z v e o n u ta ş ıy a ­
m az. 'ilâ h a rşa d a y a n ıp o n a y a s la n ır s a , O 'n u ta ş ın ır o lm a s ı
g e re k ir. B iz b u n u s ö y le m iy o r u z ' şe k lin d e b ir itir a z y a p ıla ­
m az. Ç ü n k ü , b iz d e riz k i e ğ e r d u ru m b ö y le is e , A la h T e â lâ
a rş ü z e rin d e o tu rm u ş d eğ ild ir. Ç ü n k ü b ir ş e y ü z e r in d e o tu r­
m a k o n a d a y a n ıp y a s la n m a k la h a sıl o lu r. G ö r m ü y o r m u s u n
k i, b iz b ir c is m i y e r e k o y d u ğ u m u z d a 'b u c is im y e r e o tu r-
d u 'd e r iz ; 'y e r o n u n ü z e r in e o tu r d u ' d e m e y iz . B u ş u n d a n d ır;
o c is im y e r e d a y a n m ış , y e r is e o n a d a y a n m a m ış tır . D o la y ı­
sıy la ilâ h e ğ e r a rşa y a s la n m ış d e ğ ils e o n u n ü z e rin e o tu rm u ş
d a d e ğ ild ir. B u ta k d ird e o n la r ın , a y e tin z â h ir in i te r k e tm e le ­
ri g e re k ir. A y e tin z â h ir in i te rk e ttik le ri z a m a n d a a y e t h ü c ­
c e t o lm a k ta n ç ık a r .

ğ ) A lla h T e â lâ v a r ik e n n e a rş n e d e h e r h a n g i b ir m e k â n
vard ı. 'O d ah a ö n c e b ö y le ik e n , m a h lu k a tı y a ra ttık ta n so n ra
arşa y erleşti' d e n ile m e z . Ç ü n k ü , O 'n u n b u n a ih tiy a cı o lsa y d ı,

266 Hakka, 69/17.

 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 183

b u ih tiy a ç e v v e ld e n o lu rd u . H a lb u k i, â y e tte , "B u n d an so n ra

a r ş ü zerin e istiv a etti" d e n ilm iş tir. " B u n d an so n ra " s ö z ü is e e v ­
v e lc e o lm a y a n b ir şe y i, g e c ik m e y i ifa d e ed er.

h) "B iz on a şah d am arın d a n d a h a y a k ın ız "267 " N ered e olu rsan ız

o s iz in le b e r a b e r d ir " 68 " G ök te v e y er d e ilâ h o d u r " 69 a y e tle ri, A l­
la h T e â lâ 'n ın a rş ü z e r in d e y e rle ş m iş o ld u ğ u n u n e fy e d e r. G e r­
çe k a n la m ın d a n u z a k la ş a ra k z â h iri an la m la rın a tu tu n m a la rı,
o n la r iç in ak si d u r u m d a n d a h a e v lâ o lm a m ıştır.

ı) B iz im d a h a ö n c e z ik r e ttiğ im iz k e s in a k lî d e lille r , A lla h

T e â lâ 'n ın c ih e tte n h e r h a n g i b ir ş e y le m u tta s ıf o ld u ğ u n u g e ­
ç e rsiz k ılm a k ta d ır. B u h u s u s b u ş e k lid e s a b it o lu n c a ıs tîv â -
d a n m u r a d ın y e rle ş m e o lm a d ığ ı z â h ir o lu r. D o la y ıs ıy la
a y e tte n m u ra d ın is tilâ e tm e , k a h r e tm e , k u d re tin in n ü fu z u
v e İlâ h i h ü k ü m le rin c e r e y a n e tm e s i ş e k lin d e o lm a s ı g e re k ir.
B u a n la m , d il k u ra lla rı a ç ıs ın d a n d a d o ğ ru d u r. Ş a ir şö y le
d e m iş tir:

B işr Irak'ı ıstiv â etti.

K ılıç v e k a n d ökm ed en .

B u ra d a ş a ir ta ra fın d a n ıs tiv â , is tilâ a n la m ın d a k u lla n ılm ış ­

tır. B u a n la m ı v e rm e m iz e n e d e n o la n h u su s, A lla h T e â lâ 'n ın
K u ra n -ı K e rim ' i d il b ilim c ile r in ö r f v e a d e tle rin e g ö r e in z a l e t­
m iş o lm a sıd ır. G ö rm e z m isin , A lla h T e â lâ 'n ın sö y le d ik le rin i:
"O d a on ları a ld a tıy o r" 270, "Bu on a d a h a k o la y d ır" 271, "H ile y a p tı­
la r A lla h d a (on lara) h ile y a p t ı" 7 2 v e "A llah o n la rla istih z a ed i-
yor"273. B ü tü n b u a y etlerd e a n ia tılm a k isten e n , A lla h T e -
â lâ 'ıu n , ald atan lara, h ile y a p a n la ra v e a la y e d e n le re o n la rın
m u a m e le le riy le m u a m e le d e b u lu n m a sıd ır. K e z a b u ra d a k i a r­
şa ıs tiv â d a n m u ra t, m ü lk v e m e le k û tu n d u ru m la rın ı id a re et­
m e k tir. B u n u n ö rn eğ i şö y le d ir: K ıy a m k e lim e sin in a s lî a n la ­

267 Kilf, 50/16

268 Hadid, 57/4.
269 Zuhruf, 43/84.
270 Nisa, 4/142.
271 Rum, 30/27.
272 ÂI-i İnuaıı, 3/54.
273 Bakara, 2/15.
t 84 Allah'ın Aşkmlığı

m ı d o ğ ru lm a k d ik ilm ek tir. D aha so n ra , 'O işleri y ü rü tm e y e

b a ş la d ı' d e n ild iğ i g ib i k ıy a m k e lim e si bir işe b a şla m a k a n la ­
m ın d a k u lla n ılm ıştır. A şa ğ ıd a k i v e c ih le r b a k ım ın d a n bu te v il
d o ğ ru d eğ ild ir d en ilirse:

Istîlâ a cz d e n k u rtu lu p g a le b e ç a lm a k ta n ib a re ttir. B u da

A llla h T e â lâ h a k k ın d a m u h âld ir.

B ir k işin in d iğ er b irisiy le b ir çe k işm e s i sö z k o n u su o lu p da

o n u n la ç e k iş m e y e g ird iğ in d e 'fa la n ca a d a m şu a d a m ı is tilâ
e tti' d in ilir. F a k a t bu d u ru m , A lla h T e â lâ için m u h â ld ir.

Îstîlâ e d ile n k işi, istila e d ilm e d e n ö n c e m e v cu t is e o z a m a n

'fa la n şah ıs şu n u istilâ e tti' d en ilir. B u d u ru m y in e A lla h T e ­
âlâ h a k k ın d a m u h â ld ir. Ç ü n k ü arş, h a d is o lu p A lla h ta ra fın ­
dan y a ra tılm ıştır.

B u a n la m ıy la is tilâ , b ü tü n m a h lu k a ta n is b e tle h asıl olu r.

Y an i istila b ü tü n m a h lu k a tı k a p sa r. O h â ld e arşı z ik re d ip o n u
ta h sis e tm e n in b ir fa y d a sı y o k tu r.

B ü tü n b u v e c ih le re c e v a p , is tilâ d a n k a stım ız m ü c a d e le ­
d en , m u a ra z a d a n v e m ü d a fa a d a n h âli, ta m k a m il o la n k u d ­
re ttir. B u ta k d ire g ö re , b ü tü n b u itir a z la r b ü sb ü tü n o rta d a n
k a lk a r. A rşın ta h sis e d ilm e s in e g e lin c e o n d a d a ik i v e c ih
v a rd ır:

B irin c is i: A rş, y a ra tılm ışla rın e n b ü y ü ğ ü d ü r. Bu seb ep le

"O , bü yü k arşın sa h ib id ir"274 a y e tin d e , onu z ik re d ip ta h sis etti­
ğ i gibi o n u z ik re d ip tahsis etm iştir.

İk in c isi: im a m G azâlf, k en d i k ita b ı "Ilc â m u 'l-A v a m "d a

şö y le d em iştir: Bu tah sissin se b e b i şu d u r: A lla h T e â lâ b ü tü n
a le m d e tasarru fta b u lu n u r. G ö k te n y e re k a d a r işleri a rş v a sı­
tasıyla d ü z e n le r. Ç ü n k ü n a k k a ş ö rn e ğ in d e o ld u ğ u g ib i, A lla h
T e â lâ da b ir v a rlığ ın şek lin i arşta y a ra tm a d a n o n u (kev n i)
a le m d e y a ra tm a z . B ir m ü h en d is d e b in a n ın şek lin i z ih n in d e
ta h a y y ü l e tm e d ik ç e o n u k a ğ ıd a d ö k m e z . H a tta o b in a n ın şek ­
lin i, k albi v a sıta sıy la b e y n in d e ta h a y y ü l e tm e d ik ç e o n u n şe k ­

274 Tevbe, 9/129.

 Mt'iteşabih A yetla ve H adislairı Yorumları 185

lin i h a riç te o lu ş tu rm a z . B e y in , k e n d i a le m in in işi o la n d ü z e n -

le y ic ilik v a s fıy la ru h u id a re ed e r. A y n e n b u ş e k ild e A lla h T e ­
â lâ a r ş v a sıta sıy la a le m in iş le r in i d ü z e n le r.

B u sö z, F e ls e fe c ile r in u s u lle r in e g ö r e b in a e d ilm iştir. O n la ­

rın u su lle ri is e şu ş e k ild e d ir: B a ri T e â lâ , a k la te s ir e d e r ; a k ıl,
u lv î a le m in iş le y iş in e te s ir e d e r; u lv î a le m in te d b ir i d e s u flî
a le m e te s ir ed er. B iz m a n tık k ita p la rın d a b u n u n h a k k ın d a k o ­
n u ş m u ştu k .

Il. F ev k iy e tin (y ü k se k lik ) z ik re d ild iğ i a y e tle re d a y a n m a la ­

rı: B u n a v e rile ce k c e v a b şu d u r: "Fevk" la fz ı, d e re c e d e v e k u d ­
re tte d ir. A lla h T e â lâ K u r'a n 'd a "V e h er ilim sa h ib in in ü stü n d e bir
âlim vardır"275, " M u h ak ka k b iz on ların ü stü n d e k a h iriz " 276 v e "Al­
lah'ın e li on la rın ellerin in ü stü n d ed ir "277 d iy e b u y u rm u ştu r. B ü ­
tü n b u a y e tle rd e k i fev k iy etten m u rat, kahr v e k u d re ttir. A lla h
T e â lâ y in e K u r'a n 'd a "sin ek v e on u n fevki"2J 8 b u y u rm u ştu r. Y a ­
n i k ü ç ü k lü k v e h a k irlik sıfatların d a s in e k te n d a h a z iy a d e o la n
a n la m ın d ad ır. S in e k te n d ah a k ü ç ü k d ah a h a k ir d e m e k tir. F ev k
lafzın ın , h em cih et a n la m ın d a k i fev k , h em d e rü tb e v e d e re ce
a n la m ın d a k i fe v k o lm a o lasılığ ı v arsa, y an i h er ik i a n la m a g e l­
m e ih tim a li b u lu n u y o rsa n için o, sa d e c e cih e t a n la m ın d a k i
" fev k " e h a m le d ilsin . B u ra d a k i "fevk" ten m u ra d ın k u d re t v e sa l­
ta n a t o ld u ğ u n a d e la le t ed e n ç e şitli v ecih ler m e v cu ttu r:
B irin cisi: " K u lların fev k in d e k a h ir olan odıır"2 79 a y itin d e g e ­
çe n fe v k iy e t, k a h re tm e k le b a ğ la n tılı o la n , k u d re t v e g ü ç a n la ­
m ın d a o la n fe v k iy e ttir. Y o k sa cih e t a n lam ın d a fe v k iy e t d e ğ il­
dir. Ç ü n k ü b e k ç i b a z e n cih e t b a k ım ın d a n s u lta n ın ü stü n d e
o la b ilir; fa k a t 'b e k ç i su lta n ın ü stü n d e d ir' d e n ilm e z .
İk in c isi: A lla h T e â lâ k e n d isin in k u lla rıy la b irlik te o ld u ğ u ­
n u z ik re tm iştir: " M u lm kkak A llah sa kın an v e iy ilik y ap a n in san ­
la rla beraberdir"280, " M u h a k k a k A lla h s a b r e d e n le r le b e r a b e r ­

275 Yusuf, 12/26.

276 Araf, 7/127.
277 Fetih, 48/10.
278 Bakara, 2/26.
279 Enam, 6/18.
280 Nahl, 16/28
186 Allah'ın Aşkmlıgı

dir."28i, "N ered e o lu rsa n ız o siz in le b e r a b e r d i r .' ^ , "Biz on a şa h

d am arın d a n d ah a y a k ın ız "283, " K u lla rım benden sa n a so rarlarsa
m u h ak ka k ben y a k ın ım ." 2Mv e "Ü ç kişin in gizli ko n u ştu ğ u y erd e
m u tlaka d örd ü n cü sü odur"285 b ü tü n b u a y etlerd e g e ç e n m a iy -
y e t (b irlik te lik ) la fz ın ı, ilim , h ıfz (k o ru m a ) v e ö n e m v e rm e
a n la m la rın a h a m le tm e k c a iz is e z ik re ttiğ im iz a y e tle rd e fe v k i-
y e t lafzın ı k a h re tm e k , k u d re t v e sa lta n a t a n la m la rın a h a m le t­
m e k n e d e n c a iz o lm asın !

Ü ç ü n c ü s ü : C ih e t b e lir tm e k iç in ifa d e e d ile n fe v k iy e t,

m e d h s ıfa tı d e ğ ild ir. Y a n i b u ş e k ild e b ir k u lla n ım , ö ğ m e k
iç in o la m a z . Ç ü n k ü b u f e v k iy e t c ih e t v e m e k â n iç in a y n e n
v e b iz a tih i h a s ıl o lu r . M ü te m e k k in (o tu ra n ) iç in d e b ir m e ­
k a n o lu r. E ğ e r b u c ih e t a n la r n ın d a k i fe v k iy e t, m e d h in b ir s ı­
fa tı o lu rsa , o h â ld e c ih e tin A lla h 'ta n d a h a e fd a l d a h a m ü ­
k e m m e l o lm a s ı g e re k ir. H a lb u k i k u d re t, A lla h T e â lâ d a n d a ­
h a fa z ile tli d a h a m ü k e m m e ld ir , d e m e m iz g e r e k m e z . Ç ü n k ü
b iz d e r iz k i k u d re t, k a d ir in s ıfa tı v e k e n d is in in d ış ın d a k ile r ­
d e b u lu n m a s ı m ü m te n i' o la n m e k a n v e c ih e tin h ila fın a d ır .
Ç ü n k ü k a d ir o la n , m ü m k in e ih tiy a ç d u y m a z . D o la y ıs ıy la
m ü k e m m e llik v e fa z ile t, a n c a k k u d re t ve s a lta n a t a n la m ın ­
d a k i fe v k iy e t ile h a s ıl o lu r k i, a y e tle r in k u d r e t a n la m ın d a k i
fe v k iy e t ü z e r in e h a m le d ilm e le r i d a h a e v lâ o lu r. A lla h T e ­
â lâ 'n ın m e le k le rin n ite lik le r i k o n u s u n d a k i " fev k ler in e (ü z e r ­
lerin e) h â k im olan R a b lerin d en k o r k a r la r "286 a y e tin in c e v a b ı is e
ş u şe k ild e d ir: "fevklerin den "287 k e lim e s in in " k o rk a rla r" fiili­
n in sıla sı (y a n c ü m le s i) o lm a ih tim a li v a r d ır. Y a n i a n la m
" fev k lerin d en (d o la y ı) A lla h 'ta n k o rk a rla r" ş e k lin d e o lu r . S e b e ­
b i is e a z a b ın ü st y ö n d e n ü z e rle rin e in e c e ğ in d e n k o r k m a la ­
rıd ır.

281 Bakara,2 /53

282 Hadid, 57/4
283 Kaf, 50/16
284 Bakara, 2/186
285 Mücadele, 58/7
286 Nahl, 16/56
287 Nahl, 16/56
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yananları 187

III. C ih et o lm a sı s e b ib y le a y e tle r d e g e ç e n u lv î (y ü k se k lik )

k e lim e s in e tu tu n m a la rı: B u k e lim e d e b a z e n g ü ç v e k u d re tte ­
ki u lv îlik o la ra k k u lla n ılır. Ç ü n k ü 'su lta n b a ş k a la rın d a n d a h a
u lv îd ir v e su lta n la rın em irle rin i e n u lv î d iv a n y a z a r, o n la rın
e m irle ri en u lv î e m ird ir ' d e n ilir. O n la rın m e clisle rin e d e en
u lv î m e c lis d en ilir. B ü tü n b u n la rd a n m u ra t, k ahr v e k u d re t
a n la m ın d a k i u lv îlik tir. Y o k sa m e k a n v e cih et d eğ ild ir. Y in e
A lla h T e â lâ K u r 'a n 'd a H z. M u s a 'y a " K orkm a m u h a k k a k sen en
u lv îsin (ü stü n sü n )" 288, " g ev şem ey in ü z ü lm ey in , u lv î olan sizsi-
n iz ." 2189, "H albu ki A llah 'ın k e lim esi, en u lv î olan odur"i90 F ira v u n
d a "ben sizin en u lv î R abbin izim "29i d em iştir. B u y e r le rd e k i u l­
v îlik , k u d re t a n la m ın d a v e k u d re t b a k ım ın d a n u lv îlik tir.
Y o k sa c ih e t b a k ım ın d a n u lv îlik d e ğ ild ir.

K a s te d ile n in z ik re ttiğ im iz a n la m d a o ld u ğ u n a d e la le t e d e n
ç e ş itli v e c ih le r v ard ır:

B irin cisi: A lla h T e â lâ "Y ü ce R lıbi'n in ism in i tesb ih e t " 2 i d e ­

m iştir. A lla h T e â lâ b u a y e tle k e n d is i d ışın d a k i tü m ş e y le rd e n
y ü c e o ld u ğ u n a h ü k m ed er. C ih e t d e o n u n d ışın d a b ir ş e y o l­
d u ğ u n a g ö re , A lla h T e â lâ 'n ın z a tın ın cih e tte n d a h a y ü c e o l­
m ası g e re k ir. C ih e tte n d a h a u lv î o la n ın , cih et a ç ıs ın d a n u lv î
o lm ası, c ih e tç e y ü k se k te o lm a sı m ü m k ü n d eğ ild ir. D o la y ısıy ­
la o n u n u lv îliğ in in c ih e tçe d eğ il d e z a tı itib a riy le o ld u ğ u o r ­
tay a çık m ış olu r. "Y ü ce R a b b in in ism i ile tesbih e t " ! 3 a y e tin in
k a p sa m ın a g irm esi için, 'c ih e t m e v c u t o la n b ir ş e y d e ğ ild ir'
d e n ile m e z . Ç ü n k ü b iz d iy o ru z k i, d a h a ö n c e a k li d e lille r b a ­
b ın d a o n u n m e v cu t o la n b ir d u r u m o lm a sın ın g erek li o ld u ­
ğ u n u a ç ık la m ış tık
İk in cisi: E ğ e r A lla h T e â lâ ü st y ö n d e o lu rsa ; ya ü st y ö n d e
o n u n için b ir n ih a y e t v a rd ır y a d a b u ü st y ö n d e o n u n iç in b ir
n ih a y e t y o k tu r. E ğ e r b irin cisi o lu rsa , eşy a d a n d a h a y ü k se k te

288 Tâhâ, 20/68

289 Al-i Imran, 3/139
290 Tevbe, 9/40
291 Naziat, 79/24
292 A'lâ, 87/1
293 A'lâ, 87/1
ı88 Allah'ın Aşkınlığı

o la m a z . Ç ü n k ü o n u n ü stü n d e o la n , h iç b ir şe y in o lm a d ığ ı b o ş
m e k a n la r, o n d a n d ah a y ü k se k te olu r. A y rıc a k en d isi cisim le­
ri b ü tü n m e k a n la rd a y a ra tm a y a d a k a d ird ir. D o la y ısıy la k e n ­
d is in in ü stü n d e o la n b u b o ş m e k a n la rd a d a b ir a le m y a ra ta -
m a y a k a d rid ir. B u tak d ire g ö re y a ra ttığ ı b u alem , o n d a n d a ­
ha u lv î, cih et b a k ım ın d a n d a d ah a y ü k se k te olur.

Ü ç ü n c ü s ü : Ü s t y ö n d e n sın ırlı o ld u ğ u z a m a n , o n u n ü stü n ­

d e b a şk a bir cü z olu r. Ü stü n d e b a şk a b ir şe y o la n h er şey,
m e v c u d a tın e n y ü k se k te o la n ı o la m a z . D o la y ısıy la b iz im z ik ­
re ttiğ im iz le , cih e t tu tm a ö z e lliğ i b u lu n a n h e r şey in , m e v cu ­
d a tın e n y ü k sek te o la n ın n ite liğ in i ta ş ım a sın ın m ü m k ü n o la ­
m a y a ca ğ ı o rta y a çık m ış o lm a k ta d ır. D u ru m b ö y le o lu n ca , A l­
lah T e â lâ 'n ın y ü k se k liğ in in n e cih et n e d e y ö n le o ld u ğ u a n la ­
şılır ki, ara rn a n da b u d u r.
IV . Y ü k s e lm e k elim e sin i k a p s a y a n a şa ğ ıd a k i a y etlere tu ­
tu n m a la rı: "O g ök ten y e r e işleri d ü zen ler. S on ra d a o işler on a
y ü k s e l i r " 94, " M earicin (d erece v e m a ka m la rın ) s a h i b " 95, "M e­
lekler v e ruh ona y ü k s e lir ."19*1

B u a y e tle rin izah ı: M e a ric, m i'r a c ın ç o ğ u lu o lu p y ü k seli-

n e n y er, asan sö r a n la m ın d a d ır. A lla h T e â lâ 'n ın " ...v e ü zerle­
rin de çıkacakları miraclar"Z9? a y e ti, b u b a b ta n d ır. B u a y etlerd e
z ik r e d ile n m e aricin h e r h a n g i b ir şe y iç in , m e a ric o ld u ğ u k o ­
n u s u n d a b ir a çık lam a y ok tu r. D o la y ıs ıy la b u b a b ta o n la rın
h ü c c e tle ri g e ç e rsiz o lm a k ta d ır. B e lk i b u m e a ric in ; A lla h T e -
â lâ n ın n im e tle ri iç in b ir m a k a m v e d e re c e o lm a sı, y a h u t m e ­
le k le rin , y ah u t d a se v a p e h lin in m a k a m v e d erecesi o lm a sı
c a iz d ir.

A lla h T e â lâ 'n ın " M elekler v e rııh on a y ü kselir" sö z ü n e g e lin ­

c e : B iz d e riz ki "ila" h a rfi ce rin d e n m u rat, a y e tte g e ç e n "iley-
h i " a n la m ı d e ğ il "ila m u ra d ih i" (o n u n m u rad ın a ) an la m ıd ır.
Ö rn e ğ i is e A lla h T e â lâ 'n ın " ...v e em ir bü tü n ü y le ona irc a olu ­

294 Secde, 32/5

295 Mearic, 70/3
296 Mearic, 70/4
297 Zuhruf, 43/33
 Müteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 189

nur"298 a y e tid ir. M u r a t ise se v a p e h lin in s e v a b ın ın izzet v e

k e ra m e t m e n z ille rin e u la şm a la rıd ır. T ıp k ı H z. İb r a h im 'in şu
s ö z ü n d e o ld u ğ u g ib i: "B en R a b b im e g id iy o ru m o ban a y olu n u
g ö s t e r ir " 2" B u , s e v a p y u rd u n u n ç o ğ u y a ra tılm ış la ra o ra n la ,
e n y ü c e v e e n y ü k s e k m a k a m o lm a sıd ır.

V. " in z a l" v e " te n z il" la fız la r ın a tu tu n m a la rı: B u n la ra v e ­

rile n c e v a b a g e lin c e ; ra k ip m e z h e p , K u r 'a n 'ın h a r fle r v e s e s ­
le rd e n m ü te ş e k k il o ld u ğ u n u , o n la rın in tik a lle r in in is e m u ­
h al o ld u ğ u n u sö y le m e k te d irle r. D o la y ıs ıy la in z a l v e te n z il
la fız la r ın ın o n la r a v e r ilm e s i, ittifa k la m e c a z î a n la m d a d ır.
O n la rın d e d iğ i a n la m d a b u k e lim e le re tu tu n m a k c a iz d e ğ il­
d ir. F iil b a z e n , tıp k ı m ü b a ş ire iz a fe e d ild iğ i g ib i, e m r e d e n e
iz a fe e d ilir. G ö r m e z m is in A lla h T e â lâ r u h la r ın k a b z e d ilm e -
s in i k e n d i n e f s in e iz a fe e tm iş v e ş ö y le d e m iş tir: " A lla h n e fis ­
leri e c e lle r i g e lin c e kabzeder."300 S o n ra ö lü m ü A z r a il'e d e iz a fe
e tm iştir: " de k i s iz e v ek il k ılın m ış olan M e lek ü 'l-M ev t ca n ın ız ı
a la c a k " 30x A y rıc a ö lü m ü (d iğ e r)m e le k le re iz a fe e t m iş v e ş ö y ­
le d e m iştir: "T a k i siz d en b irin e ölü m g e ld iğ in d e e lç ile r im iz on u n
can ın ı a lır" 2,02 Y in e ş ö y le b u y u ru r: " Y a n la rın d a b u lu n a n e lç ile ­
rim iz, h e r y a p tık la r ın ı y a z a r la r." 2,02. S o n ra d a ş ö y le b u y u ru r:
" M u h a k k a k b iz onu yazarız"304 Y in e A lla h T e â lâ ş ö y le b u y u ­
ru r: " A llah 'a e z iy e t ed en ler" 2,05 y a n i A lla h 'ın d o s tla r ın a (e z iy e t
e d e n le r). S o n ra ş ö y le b u y u ru r: "B izi g a z a p la n d ır d ık la r ı z a -
m an"3 06 y a n i d o s tla r ım ız ı (g a z a p la n d ırd ık la rı z a m a n ). "A l­
lah 'ı k a n d ır ıy o r la r " 307 y a n i P e y g a m b e rin i v e M ü m in le r i (k a n -
d ırn ıy o rla r).

B a ş a rı A lla h 'ta n d ır.

298 Hud, 11/123

299 Saffat, 37/99
300 Zümer, 39/42
301 Secde, 32/11
302 Enam, 6/61
303 Zuhruf, 43/80
3304 Enbiya, 21/94
305 Ahzab, 33/57
306 Zuhruf, 43/55
307 Bakara, 2/9
ıç o Allah'ın Aşkınlığı

VI. A llah T eâlâ h a k k ın d a K u r'a n 'd a "R ablerin e bakarlar"308

ay etin d e g e ç e n "e","a" a n la m ı v eren "ila" h arfi c e rin e tu tu n m a ­
ları: B ir şe y e b ak m ak o n u g ö rm ey i g erek tirir. B u se b e p le b a k ­
m ak tan m u rad ın seb eb in so n u ç ü zerin e ıtlak ı y o lu y la ru 'y e t
(görm e) o lm ası caiz olu r. A llah T eâlâ'n ın K u r'a n 'd a H z. İb ra ­
h im 'd e n n ak lettiğ i "Ben R abbim e gidiyoru m . O b an a y olu m u g ö s­
terir "309 sö zü n d en d e m u rat, cih et itib ariy le y a k ın lık d eğ ild ir.
A lla h e n iy isin i b ile n d ir.
V II. "G ökte o la n d a n em in m i oldu n u z?"3ı° a y e tin e tu tu n m a ­
ları: B u n u n c e v a b ı is e b u a y eti z â h irin e g ö re a n la m ın ın m ü m ­
k ü n o la m a y a ca ğ ı şe k lin d e d ir. B u n a şu ik i v e c ih d e la le t e t­
m e k te d ir311:
B irin cisi: A lla h T e â lâ K u r 'a n 'd a " G ökteki İlâ h d a y e rd e k i İlâ h
d a o du r"3i 2 d em iştir. Bu, A lla h 'ın v a rlığ ın ın g ö k te v e y e rd e
o lm a sın ın a n la m b a k ım ın d a n b ir o ld u ğ u n u g e re k tirir. L â k in
o n u n y e rd e k i v arlığ ı, istik ra r (y e rle şm e) a n la m ın d a d eğ ild ir.
B u n d an h a re k e tle o n u n v a rlığ ın ın g ö k te o lm a sı o ra d a d a is­
tik ra r e tm e d iğ in i g ere k tirir. O h â ld e n e d e n " y oksa g ö k te o la n ­
d a n em in m i old u n u z ? " 3^3 a y e tin d e n m u ra t, g ö k te o la n m e le k ­
le r o lm a sın . Ç ü n k ü ay ette g ö k te o lan ın ilâh m ı m e le k le r m i
o ld u ğ u n a d e la le t e d e n h e rh a n g i b ir h u su s y o k tu r. Ş ü p h e y o k
ki m e le k le r, k â firle rin v e fa sık la rın d ü şm a n la rıd ır. D u ru m
b ö y le ik e n m u ra d ın 'y o k s a O 'n u n g ö k y ü z ü n d e k i m ü lk ü n d e n
e m in m i o ld u n u z ' ş e k lin d e o lm a sı n iç in ca iz o lm a sın ? A y e tte
g ö k y ü z ü z ik re d ilm iş tir. Ç ü n k ü g ö k y ü z ü , şan ı itib a r iy le y e re
n is p e tle d a h a y ü c e d ir.
V III. H ica p (ö rtü ) la fz ın a T u tu n m a la rı: O n u n d a c e v a b ı
ş ö y le d ir: H ic a p ta n m u ra d ın ru 'y e tin o la m a y a c a ğ ı, ru 'y e tin
g e rç e k le ş e m e y e c e ğ i şe k lin d e b ir te v il n e d e n ca iz o lm a sın .
Ç ü n k ü ö rtü , g ö rm e y i e n g e lle y e n u n s u rla rd a n b irid ir. H ica b

308 Kıyame, 75/23

309 Saffat, 37/99
310 Mülk, 67/16
311 Metinde iki vecihten bahsedilmekte ancak bir vecih açıklanmakadır.(ç.n)
312 Zuhruf, 43/84
313 Mülk, 67/16
 Miiteeşnbih Ayetler ve Hadîslerin Yorumları 191

la fz ın ın , g ö rü n m e y i e n g e lle m e y e h a m le d ilm e si, m ü s e b b ib in

a d ın ın m u s e b b e b e v e r ilm e s i b a b ın d a n d ır.
IX . A lla h T e â lâ 'n ın "B ilakis A lla h , on u ken d isin e y ü k seltti" 2U,
"am el-i sa lih on a y ü k selir" 2,15 a y e tle rin d e o ld u ğ u g ib i, " r e f"
(y ü k se ltm e k ald ırm a) la fız la rın ı k a p sa y a n ay etlere tu tu n m a la ­
rı: B u n la ra v erilen c e v a b a g e lin ce ; tıp k ı m elik , b ir k iş iy i y ü k ­
se lttiğ in d e 'o n u b u m e v k id e n d a h a y ü k sek b ir m e v k iy e y ü k ­
s e ltti' d en ilm esin in g ü z e l o lm ası g ib i, A llah T eâ lâ , O 'n u (İsa)
ik ra m e d ile n m e k an a, y a h u t b a şk a b ir m ek an a y ü k selttiğ i z a ­
m a n , m e ca z y o lu y la 'o n u k e n d in e y ü k se ltti' d en ilm esi u y g u n
o lm a k ta d ır. A llah T e â lâ 'n ın "ön de ola n la r d a ön cü d ü rler" 3l6v e
" işte o n la r d a y a k la ştırıla n la rd ır" 2,17 a y etleri d e b u b a b ta n d ır.
X. " ln d iy y et" (y a n ın d a lık , b irlik te lik ) la fz ın ı k a p s a y a n
a y e tle re tu tu n m a la rı: İn d iy e tte n m u ra d ın m e k a n itib a r iy le b ir
in d iy e t o lm a sı ca iz d e ğ ild ir. B ila k is o n d a n m u ra t ş e r e ftir . B u ­
n u n d elili is e H z. P e y g a m b e r'in A lla h T e â lâ 'd a n n a k le ttiğ i şu
k u tsi h a d isle rd ir: "Ben, b en im için k a lb i kırılan ların y a n ın d a ­
y ım ." "Ben ku lu m u n b en im h a k k ım d a k i zan n ıyla b erab erim ." B u
h a d is le r d e lil a ç ıs ın d a n d a h a k u v v e tlid ir. Ç ü n k ü o n la rın z ik ­
re ttik le ri d elille r, m e le k le rin A lla h T e â lâ 'ıu n y a n ın d a o ld u ğ u ­
n a d e la le t etm e k te d ir. " Ş ü p h esiz ki on a y an ım d a b ir y a k ın lık v ar-
d ır ." 3^» B u ra d a y a k ın lık ta n m u r a t c ih e t a çısın d a n d e ğ ild ir. İş ­
te b u n la r A lla h iç in cih e ti is p a t e tm e k o n u su n d a K u r 'a n 'd a n
tu tu n d u k la rı v e c ih le re v e r ile n ce v a p la rd ır.
B a şa rı A lla h 'ta n d ır.
T u tu n d u k la rı h a d is le r e g e lin c e -k i b u h a b e rle r d a h a ö n c e
g e ç m iş ti- o n la r h a k k ın d a şö y le d eriz:
B irin c i H a b e r: B u h a b e r i b a şk a b ir v e c ih ü z e rin e r iv a y e t
ed e n le rd e n b iri, H z. P e y g a m b e rin (s.a .v .): "E lin i k u b b e ş ek lin ­
d e y a p ıp şu şek ild e arşını sem a v a tın ü zerin e k o y d u " 319 d e d iğ in i

314 Nisa, 4/158

315 Fatu, 35/10
316 Vakıa, 56/10
317 Vakıa, 56/11
318 Sad, 38/40
319 Müslim, Mesacid, 33; Ebu Davud, Salat, 167, Eyman, 16; Nesei, Savm, 20; Da-
rimî, Nüzur, 10; Muvatta, Atik 8,9; Ahmed b. Hanbel, 11/291.
192 Allah'ın Aşkınlıgı

sö y le m iştir. B iz le r b u riv a y e ti, b u v e c ih ü z e rin e y ü k le d iğ i­

m izd e, e lb e tte h a b e rd e p ro b le m k a lm a z . B u k e la m d a n m a k ­
sa t, so ra n ın id ra k in i y a k la ş tıra c a k şek ild e k o n u y u y a k ın la ştı­
ra ra k v e ö ğ rete rek , id ra k e d e c e ğ i b ir şek ild e A lla h 'ın a z a m e­
tini a çık la m a k tır. Hz. P e y g a m b e r'in " o n u gıcırd atır" sö z ü n ü n
a n la m ı ise şu d u r: A rş A lla h 'ın ce la lin d e n v e a z a m e tin d e n d o ­
la y ı a ciz k alır, g ıcırd a r v e s e s çık a rır. Ç ü n k ü b in icin in b in d iğ i
e ğ e rin g ıcırd a m a sı, ü z e rin d e o la n ın k u v v e tin d e n v e o n u ta şı­
m a sın d a k i a ciz liğ in d e n k a y n a k la n ır.
Hz. P ey gam ber, a rşın g ö k lerin ü zerin e kuru lm ası v e g ıcır­
d am ası sö z le riy le A llah T e â lâ 'n ın b ü y ü k lü ğ ü n ü ve arşın ın yük­
sek liğ in i, m u h atabın ın zih in sev iy esin e in d irm iş ve ona A llah
T e â lâ 'n ın m ak lu k atın d an h e r h an gi birisin e b en zetilem ey ecek
k a d ar bü yü k v e y ü k sek o ld u ğ u n u ö ğ retm ek istem iştir. B en d i­
y o ru m ki h a d isin zâh ir m a n a sı, A llah T e â lâ 'n ın kuvv etin in sı­
n ırlı o ld u ğu na d elâlet ed iyor. Ç ü n k ü b ö y le o lm asa, g ıcırd am a
o lm az. G ıcırd am a, sınırlı b ir k u v v e tin in tazy ik in d en h âsıl o la n
b ir so n u çtu r. işte, bu m ana da d â h il o lm a k üzere, h a d isin laf­
zında u lfıh iy y etle b a ğ d aşm ay an m an alar vard ır. B u n d an an lı­
y oru z ki hadisin lafzını zâ h ir m an asın d an k ayd ırm ak ve ona
daha u y g u n b ir m ana y ü k lem ek k açın ılm azd ır.
ik in ci H ab er: "A llah m a h lu k atı y arattığ ı zam an bir kitap y a z ­
d ı; o kitap arşın ü stü n d e on u n y a n ın d a d ır ."320 B u n u n cevabı d a ­
ha ö n c e K u r'a n 'd a z ik ri g e ç e n " y an ın d a o lm a k ' lafzın a v erilen
cev ab ın ay n ısıd ır.
Ü ç ü n c ü H ab er: O n u n c e v a b ı şu du r: "N erede" lafzı m ekan ı
so rm ak için k u llan ıld ığ ı g ibi b azen sev iy e ve d ere ce için de k u l­
lan ılır. U m u lu r ki sual sev iy e iç in o lm u ştu r da Hz. P ey g a m b er
on u nla g öğ e işaret etm iştir. Y an i g ö k m e rte b e bak ım ın d an g er­
çek ten yüksektir. P eki (H z. P ey gam ber,) niçin bu kadın için sa­
d e c e bu işaretle iktifa etti? Ç ü n k ü o n u n aklı kısa feh m i ise kıt
idi.321 B u cevabın , o n la rın tu tu n d u ld an ikinci h ab ere cev ap o l­

320 Buharı, Tevhid, 15,20,22,55;Müslim, Tevbe, 14,16;lbn Mace, Zühd, 35.

321 Bu durum, bütün kadınlara şaınıl kılınamaz; bu yargı ya bu kadına has özel
bir yargıdır veya Râzi, kadınlar hakkında o dönemde yaygın olan anlayışının
etkisi altınada kalarak bunu söylemiş olabilir.(ç.n.)
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 193

m a sı d a u y g u n d u r. ik in c i h a b erd e k u lla n ıla n "in de" (yanında)

lafzı sev iy e v e d ere ce y i b e y a n iç in zik re d ilm e k ted ir.

M ir a ç k ıs s a s ın d a n m ak sat is e tıp k ı H z İb ra h im (a .s.) d e o l­

d u ğ u g ib i, A lla h T e â lâ 'n ın u lv î v e sü fli a le m d e b u lu n a n ç e ş it­
li rn a h lu k a tın d a k i d e lille rin d ah a fa z la sın ı H z P e y g a m b e r'e
g ö s te rm e k iste rn tiş; b ö y le lik le o n u n n e fs in in d a h a m u tm a in ,
d a h a g ü çlü v e d ah a m ü k e m m e l o lm a s ın ı d ile m iştir.

" S on ra y a k la ştı v e s a r k t ı" ^ 2, " O n u n la a r a s ın d a k i m esa fe iki y ay

k a d a r y a h u t ta d ah a az k a ld ı "323 a y e tle rin in a n la m la rın a g elin ce ;
b u n d a da fa rk lı v e c ih le r v a rd ır:

B irin cisi: B u y a k la ş m a , tıp k ı A lla h T e â lâ 'n ın "K im b an a bir

ka rış y a k la şırsa ben on a b ir z ir a y a k la şırım " k u ts i h a d is in d e b e ­
lirtild iğ i g ib i, d e re c e se v iy e v e k e ra m e t itib a riy le d ir.

İk in c isi: "S on ra y ak la ştı v e sa r k tı" a y e tin in a n la m ı, C ibril

(a .s.) M u h a m m e d (a .s.)'e y ak laştı a n la m ın d a d ır. B u n u n delili,
A lla h T e â lâ 'n ın b aşk a b ir a y etid ir: "A nd olsu n o C ebrail'i u fu k­
ta g örd ü ." 32A Sonra C ibril (a.s.) M u h a m m e d (a .s .)'e y a k la ştığ ın ­
da A llah T e â lâ 'd a n o n a v ah iy u laştı. B u n d a n d o la y ı A lla h T e ­
âlâ "ku lu na v erd iğ i vahyi v erdi" 375 d em iştir. K u r' a n 'd a g eçen Fi-
ra v u n 'u n "Ey H a m an ! Bana bir k u le y a p "326 sö z ü n e tu tu n m a la ­
rına v erilen cev ap da şö y led ir: B u söz F ira v u n 'a aittir. F ira v u n
ise H z. M u s a 'y a m u h aliftir. Hz. M u sa "R ab g ö k te d ir " d em em iş,
b ila k is o g ö ğ ü n R a b b i d em iştir. H e m so n ra F ira v u n 'u n d ü şü n ­
ce sin d e R a b b in g ö k te y e rle şik o ld u ğ u n a d air b ir zan vardı. F i­
ra v u n , R a b b in g ö k te o ld u ğ u n u z a n n e d iy o rd u .

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

322 Necm, 53/8

323 Necm, 53/9
324 Tekvir, 81/23
325 Necm, 53/10
326 Gafir, 40/36
194 Allalı'ın Aşkınlığı

OTUZUNCU KISIM
AHAD HADİSLER MESELESİ I LE İLGİLİ
G E N R G Ö R Ü ŞL E R H A KK IN D A D IR

Biz d iy o ru z ki m a rife tu lla h k o n u su n d a " h a b er-i v a h id " e tu­

tu n m ak caiz d eğ ild ir. B u n a çe şitli v e c ih le r d e la le t ed er:

B irin cisi: A h a d H a b e rle r zan ifa d e e d e rle r. A lla h 'ı v e sıfat-

ia rın ı b ilm e k o n u su n d a o n lara tu tu n m a k ca iz d eğ ild ir. N e ­
d e n ah a d h ad isle r z a n ifa d e ed e r d iy o ru z ? Ç ü n k ü b iz le r Ra-
v ile rin h a ta d a n k o ru n m u ş o ld u k la rın a in a n m ıy o ru z . Ö y lek i
R a fiz ıle r sa d e c e H z. A li'n in m a su m iy eti k o n u su n d a ittifa k et­
tik leri zam an , b u R a v ile r o n ları tek fir ettile r. Sö z H z. A li'n in
ism eti k o n u su n d a o lu n c a , o n la r, Hz. A li'n in m a su m o ld u ğ u ­
n u s ö y le y e n le rin te k fir ed ilm e si g e re k tiğ in i sa v u n d u la r. B u
d u ru m d a R a fiz ile r tek fir ed ilirk e n d iğ e r R a v ile r in ism eti n a ­
sıl m ü m k ü n olur. R av iler m a su m o lm a y ın c a h ata y ap m ış ve
y a la n sö y lem iş o lm a la rı m ü m k ü n d ü r. O h â ld e o n la rın d o ğ ru ­
lu ğ u , b ilin e n b ir d u ru m o lm a y ıp zan ifad e ed er. D o lay ısıy la
h a b er-i v a h id , zan ifa d e ettiğ in d en , o n a tu tu n m a k aşa ğ ıd a k i
ay etler a ç ıs ın d a n d a caiz d eğild ir: "Z an ise şü p h esiz h a k ik a t ba­
kım ın d an b ir şey ifa d e etmez."327 K â firle rin n ite lik le ri h ak k ın d a
d a " O n lar s a d e c e zann a tabi o lu y o rla r" ™ , " B ir d e h iç bilm ed iğ in
b ir şeyin a rk a sın a d ü şm e" ™ v e "(Ş eytan ) A lla h 'a ka rşı bilm ed iğ i­
niz şey ler sö y lem en iz i ister "330 B u g e n e lle m e le rle o rta y a çık a n
so n u ç şu d u r: F u ru a t k o n u la rın d a a h a t h a b e rle rle a m e l e d ile ­
b ilir; çü n k ü o n lard a m atlu p o la n zand ır. F a k a t u su l (akaid )
m e se le le rin d e şü p h e d e n u z a k d elillere tu tu n m a k g erek ir.

H a şv îy y e , m ü te ş a b ih a y e tle rin te v ili ile iş tiğ a l e tm en in ca­

iz o lm a d ığ ın ı, ç ü n k ü te v ilin zan ifa d e e ttiğ in i, K u r 'a n 'a göre

327 Necm, 53/28

328 Necm, 53/28
329 Yasin, 36/36
330 Bakara, 2/169
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumlan 195

de z a n n a tabi o lm a n ın caiz o lm a d ığ ın ı sö y le r. B u n u n la b ir lik ­

te o n la r, A lla h 'ın z a tı v e s ıfa tla r ın ı k a t'î v e y a k im lik te n so n
d e r e c e u zak o la n âh a d h a b e r le r le a ç ık la rla r. H a lb u k i z a n n î
y o lla K u r'a n a y e tle rin i te fs ir e tm e y i ca iz g ö rm e d ik le rin e g ö ­
re, o n la r ın A lla h 'ın z a tı v e s ıfa tla r ı k o n u su n d a z a y ıf r iv a y e t­
le r e d a y a n a n la rı e le ş tir m e le r i d a h a ev lâ olu r.

İkincisi: M erteb e v e d ere ce b ak ım ın d an ra v i n esille rin ın en

y ü celeri, m a k a m b a k ım ın d a n en y ü k se k le ri Sah a b ed ir. B ö y le
o lm a k la b irlik te o n la rın riv a y e tle rin in d e k esin lik ifa d e e tm e d i­
ğ in i b iliy o ru z. D elili is e ay n ı z a m an d a M u h ad d is o la n b a z ı S a ­
h a b e le rin b irb irle rin i eleştirm ele ri, birb irlerin e k a rşı çık m a la rı,
k ö tü sö z sö y lem e le ri v e k en d ilerin e n isp et ed ilm e si u y g u n o l­
m a y a n şe y le r riv a y e t etm iş o lm alarıd ır. N ite k im Hz. Ö m e r'in
Hz. H alid b. V e lid 'i e le ştird iğ i, İb n M es'û d v e E b u Z e r'ın H z.
O sm a n 'ı aşırı b ir şek ild e eleştird ik leri, y in e H z. A y ş e 'n in H z.
O sm a n 'ı a şın b ir şek ild e eleştird iğ i m eşh u r d eğ il m id ir? H z.
Ö m er, H z. O sm a n 'ın ç ık a r am acıy la ak rab alarıy la ittifa k ettiğ i­
n i Hz. T a lh a v e Hz. Z u b ey r h ak k ın d a da bu m ey a n d a b e n z e r
ş e y le r sö y lem e m iş m idir? Hz. A li k errem allu h u v e c h e h , b ir
g ü n , Ebu H u reyre: "D ostum E bu'l-K asım ban a h a b er verdi'' sö zü -
n u işittiğ in d e , Hz. A li'n in on a: N e zam an h alilin (d o stu n ) o ld u ?
d em em iş m id ir? H z. Ö m er, E b u H u re y re 'y i ço k had is riv a y e t
etm ek ten m e n ' e tm e m iş m id ir? İb n A bbas E bu S a id 'in k a n d ö k ­
m e had isin i v e E bu H u re y re 'n in ellerin y ık an m a sı k o n u su n d a ­
ki h ad isini eleştirm em iş m idir? Ebu H u rey re "K im cü n iip o la ra k
sabahlarsa on a oruç yoktur'' haberin i riv a y e t ettiğ in d e e leştirilm e­
m iş m idir? İbn Ö m er "Ö lü, ev halkın ın on a ağlam asın d an d olayı
az ab görü r" haberin i riv ay et ettiğ in d e Hz. A işe (ra) A lla h T e ­
â lâ 'n ın "H içbir g iin ah k âr başHzsının gü n ahın ı y ü k le n m e z ' ^ a y e­
tiy le k arşı çık m am ış m ıd ır? Sah abe, Fatım a binti K ay s'ın bir h a ­
b erin i eleştirip "Biz R abbim izin K itabını, P eygam berim izin sü n n e­
tini, doğru mu yalan mı söylediğin i bilm ediğim iz bir kadın ın h ab erin ­
d en d olay ı terk etm eyiz" d e m e m iş m id ir? H z. Ö m er, istiz a n h a b e­
rinde Ebu M usa el-Eş' a rî'd e n şahit istem iş v e o n a işi z o rla ştır­

331 Fatu, 35/18

 Allah'11 Aşkınlığı

m am ış m ıdır? Hz. A li (r.a.) rav ilere y em in ettirm em iş m idir?

Y in e H z A li bazı o lay lard a Hz. Ö m er'e "O nların sana y aklaşm a­
ları seni aldatm ak içindir" d em em iş m id ir? H adis k ita p la rın ı m ü-
talâ ettiğin iz zam an, b u tü rd en say ılm ayacak k ad ar çok şey ler
bu lu rsu n u z. Bu h u su s b ö y lece belli o lu n ca, biz d eriz k i, eleşti­
ren eğ er d o ğ ru sö ylü y o rsa, eleştiri eleştirilen e d ön er; yok eğ er
eleştiren yalan sö ylü y o rsa, eleştiri ken d isin e döner. S o n u çta
h an gisi o lu rsa o lsu n , b u n lard an b irin in eleştirilm esin in h aklılı­
ğı k esin lik k azan m ış olu r. A n cak biz y in e deriz ki, A lla h T eâlâ
K u r'a n -ı K erim 'd e S a h ab e y i g en el o larak ö vm ü ştü r. B u d a o n ­
lar h ak k ın d a d o ğ ru zan n ı ifad e eder. B u tercih ten d o lay ı şeri­
atın fu rû u nd a(fıkıhta) on ların riv ay etlerin i kabu l ederiz. A n cak
A lla h 'ın zah ve sıfatları k on u su n u , b u zay ıf riv ay etler ü zerin e
b in a etm ek nasıl m ü m k ü n olu r?!

Ü ç ü n c ü sü : M ü lh id le rd e n b ir g ru b u n , y a la n h a b e rle r v a z '
e ttik le ri ve g e çe rlilik k a z a n d ırm a k m a k sa d ıy la m u h a d d is le r
a ra sın d a b u n la rı k u rn a z ca y a y m a y a ça lıştık la rı, ü m m e t a ra ­
sın d a b ilin e n b ir g e rç e k tir. M u h a d d isle r, se lim k a lb sa h ib i o l­
m a la rın d a n d o lay ı o h a b e rle ri ta n ıy a m a y ıp k a b u l etm işle rd ir.
A lla h 'ı sıfa tla n d ırm a k o n u s u n d a , u lû h iy y e t in a n c ın ı y a ra la ­
y a n v e ru b u b iy y eti ip ta l e d e n a n la y ışta n d ah a ç irk in h a n g i
k ö tü lü k o la b ilir? B u tü r h a b e r le r in m e v zu ' /u y d u r m a o ld u ­
ğ u n a k e s in o la ra k in a n m a k g ere k ir.

B u h a rı v e M ü slim e g e lin c e ; e lb ette o n la r ğ a y b ı b ilm iy o r­

lardı. B ilak is o n la r da içtih a t e d iy o r ve ta k a tla rı ö lç ü s ü n d e
h a d is le ri k av ra m a y a ça lışıy o rla rd ı. Hz. P e y g a m b e r (s .a .v .)'in
z a m a n ın d a n b iz im y a şa d ığ ım ız z a m an a k a d a r v a k i o lm u ş
o la y la rı b ild ik le ri in a n c ın a g e lin ce ; b u n u ak ıllı h iç b ir k im se
s ö y le m e z . S o n u ç o la ra k b iz le r o n la r h ak k ın d a v e k e n d ile rin ­
d e n riv a y e tte b u lu n d u k la rı k im se le r h ak k ın d a h ü s n ü za n d a
b u lu n u y o ru z . B u n u n la b irlik te isn a d ın ın H z. P e y g a m b e r'e
d a y a n d ırılm a sı m ü m k ü n o lm a y a c a k k ad ar h ata v e y a n lış iç e ­
re n b ir h a b e ri g ö rd ü ğ ü m ü z z a m a n , b u h ab erin , m u lh id le r ta ­
ra fın d a n u y d u ru lu p , m u h a d d isle r a ra sın d a y a y ıla n h a b e rle r­
d e n o ld u ğ u h ü k m ü n e v arırız.
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorumları 197

D ö rd ü n cü sü : B u M u h a d d isler riv a y e tleri e n az illetle tah riç

etm ey e çalışıy o rlard ı. H âl b ö y le y k e n riv a y e tleri sa h ih olu p H z.
A li'y e sev g i m ey lin d e b u lu n a n k im se , o n ların y an ın d a R a fiz i
say ılıp riv ay etleri o n lar tara fın d a n k a b u l ed ilm em ek ted ir. M a-
b ed el-C ü h en î, k a d e r h ak k ın d a k o n u ş tu d iy e riv ay etleri k a b u l
ed ilm e m iştir. H alb u k i m u h a d d isle rd en h iç b ir k im se, M a-
b e d 'in u lû h iy y eti ve ru b u b iy e ti ip tal ed e ce k şeylerle A lla h T e -
â lâ 'y ı v a sf e ttiğ in i sö y lem em iştir. B u n u n la b irlik te o n u n riv a ­
y e tle ri k a b u l o lu n m am ıştır. B u ise şa şıla c a k şeylerd en d ir.

B eşin cisi: R asu lu llah (s.a .v .)'d a n b u h ab erleri d u y a n la r,

b u n la rı R asu lu llah (s.a.v .)ın sö y led iğ i lafızlarla y azm am ışlar,
b ilâ k is ilim m e clisle rin d e b ir şey ler işitm iş y irm i veya d aha faz­
la y ıl g e çtik te n sonra işittik le ri şey leri riv a y e t etm işlerd ir. H er
k im b ir m ecliste k o n u şu lan ları tek b ir defa d in le r de y irm i o tu z
y ıl so n ra o n la rı riv ay et e d e rse, işittiğ i lafızların a y n ısıy la o n ları
riv a y e t etm esi m ü m kü n d eğ ild ir. B u , z a ru ri o la ra k b ilin e n g e r­
çe k lerd e n d ir. D u ru m b ö y le o lu n ca, b u lafızlard a n h e rh a n g i b i­
rin d e b ile, b u n u n R asu lu llah (s.a .v .)'ın la fız la n n d a n olm ad ığı,
b ilak is b u n ların ra v ilerin lafızlarıyla belirlen d iğ i, k esin o larak
o rtay a çıkar. H âl b ö y ley k e n n a sıl o lu r da b ir ravin in ilim m e c ­
lisin d e ce rey a n ed e n şey leri y a zd ığ ı k esin k a b u l ed ileb ilir? ilim
m e clisin d e b ir söz iş ite n b iri, y a z m a d ığ ı v ey a h er g ü n te k ra r e t­
m e d iğ i h âld e o sö z ü y irm i o tu z y ıl so n ra h atırlam aya k alk ışır­
sa, o k işin in işittiğ i o k elâm d an ç o k şey u nu tacağ ı ya da o sö­
zün n azm ın ı, tertibini ve terk ib in i k arıştıracağ ı açıktır.

B u ih tim a lle r v a rk en , A lla h T e â lâ 'n ın z a tın ı v e s ıfa tla rın ı

b ilm e k o n u s u n d a b u tü r h a b e r le r e tu tu n m a k n asıl d o ğ ru
o lu r? B u k o n u d a sö y le n e ce k sö z ço k tu r. S ö z u z a d ık ç a u z a r.
A n c a k d in in u sû lü (in a n ç esa sla rı) k o n u su n d a b u h a b e rle r e
tu tu n m a n ın caiz o lm a y a ca ğ ın a d air y a p m ış o ld u ğ u m u z a ç ık ­
la m a n ın y e te rli o la ca ğ ı k a n a a tin d e y iz .

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

 Allah'ın Aşkmlığı

OTUZ BlRlN Cl KISIM

AKLÎ BURHANLAR. NASSLARIN
ZA H İRÎ MANALARIYLA Ç E L İŞT İĞ İN D E
NASIL B İR M ETO T İZLEN M ELİD İR ?

K a t'î a k lî d elille r, b ir şey in sü b û tu n a d e la le t ettiğ in d e, b iz -

le r d e n a k lî d e lille rin z â h irle rin in b u a k lî d e lille re m u h a lif o l­
d u k la rın ı g ö rd ü ğ ü m ü z d e , b u ra d a şu d ö rt h u s u sta n b iris iy le
k a rşıla şırız :.

H e m a k lın h e m d e n a ld in m u k te z a s ın ın d o ğ ru o lm a s ı.
B u d u r u m d a b irb irin e z ıt o la n ik i ş e y in d o ğ r u lu ğ u sö z k o ­
n u s u o lu r k i; b u m u h â ld ir. İk is in in d e y a n lış o lm a s ı; b u d u ­
ru m d a d a b irb irin e z ıt ik i ş e y in y a n lış o lm a s ı g e re k ir k i; b u
d a m u h â ld ir . N a k lî n a ssla rın , z â h ir le r in in d o ğ ru , a k lî d e lil­
le rin z â h ir le r in in is e y a n lış o lm a s ı k i; b u d a b a tıld ır. Ç ü n k ü
n a k lî n a s s la r ın z â h ir ie r in in s ıh h a tin i b ilm e m iz , b iz im iç in
m ü m k ü n o la m a z . B iz le r S â n i' o la n A lla h T e â lâ 'n ın z a tın ın
v e s ıfa tla r ın ın is p a tın ı, m u c iz e n in , H z. P e y g a m b e r (s .a .v .)'in
d o ğ r u lu ğ u n a d e la le tin in k e y fiy e tin i v e H z . P e y g a m b e r 'in
ş a h sın d a m e y d a n a g e le n m u c iz e le r i a n c a k a k lî d e lile r le b i­
le b ilir iz . E ğ e r k a t 'î a k lî d e lille ri k a ra la m a y ı, d e ğ e rs iz sa y ­
m a y ı ca iz g ö r ü rs e k ak lı, m a k b u l o lm a y a n sö z le ith a m e tm iş
o lu ru z . D u r u m b u ş e k ild e o lu r s a b u u s u ld e a k ıl, " m akb u l-u
k a v l" (d o ğ ru sö z ) o lm a k ta n çık a r. B u u s u lü s a b itle ş tir m e d i­
ğ im iz z a m a n , n a k lî d e lille r, fa y d a lı o lm a k ta n çık a r. B ö y le c e
s a b it o lu r k i n a k lî sa h ih k ılm a iç in , a k lı k ın a m a k v e itib a ra
a lm a m a k , h e m n a k li h e m d e a k lı k ın a m a , itib a ra a lın a m a
s o n u c u n a g ö tü rü r ki; b u b a tıld ır. S a y m ış o ld u ğ u m u z b u
d ö rt k ısım d a b a tıl o lu n c a , k a tî a k lî d e lile r in m ü k te z a sıy la ,
b u n a k lî d e lille re , y a 'b u n la r sa h ih d e ğ ild ir' d e n ilir, y a da
'b u n la r sa h ih tir a n ca k b u n la rd a n m u ra t, z â h ir a n la m la rın ın
d ış ın d a d ır ' d e n ilm e s i k a lır. S o n r a b iz e ğ e r te v ili d e c a iz g ö ­
r ü rs e k , ta fsila tlı b ir ş e k ild e b u te v ille r in z ik r in i g e re k ç e le n -
 Miiteşabih Ayetler ve Hadislerin Yorıuniarı 199

d iririz ; e ğ e r te v il c a iz o lm a z ise o n u A lla h 'ın ilm in e h a v a le

ed e riz . İş te b u h u s u s , b ü tü n m ü te ş a b ih a tta k e n d is in e d ö n ü ­
le n k ü lli' k a n u n d u r .

B a ş a r ı A lla h 'ta n d ır.

 UÇUN CÜ BÖLÜM

Selefin Metodunun
Belirlemesi Hakkındadır
 BİRİNCİ KISIM
'ALLAH'IN KİTABIN DA B İL E M ED İĞ İM İZ BAZI ŞEYLERİN
YER ALMASI CAİZ M İD İR ?' SO RU SU İLE İL G İL İD İR

B irç o k F a k ih , M u h a d d is v e M u ta sa v v ıf, K u r'a n -ı K e rim 'd e

b ile m e d iğ im iz bazı şe y le rin b u lu n m a sın ı caiz g ö rm e k te d ir­
ler. A n c a k K e lâ m c ıla r n a ssla ra v e a k li d e lille re d a y a n a ra k b u ­
nu k a b u l etm e z le r. K e lâ m c ıla r a şa ğ ıd a k i a y e tle rle g ö rü şle rin i
d e lille n d irm e k te d irle r:

B irin cisi: "K ur'an'ı d ü şü n m ü y o rla r m ı? Y o ksa ka lp le rin iz ü ze­

rinde k ilitler mi v a r? " i B u a y e tle in sa n la ra K u r 'a n 'ı d ü ş ü n m e ­
le ri em red ilm iştir. E ğ e r K u r'a n a n la ş ılm a y a n b ir k ita p ise, b i­
ze k e n d isin i d ü şü n m e m iz i n asıl em re d e r?

İk in cisi: "K ur'an'ı d ü şü n m ü y o rla r mı? E ğ er o A llah 'tan başka­

sı tara fın d an in d irilm iş olsay d ı on da bir ço k çelişk i b u lu rla rd ı. " 2
id d ia e d ild iğ i ü z e r e K u r 'a n -ı K e rim a n la ş ılm a y a n b ir k ita p
is e n a s ıl o lu r d a k en d isin d e ç e lişk in in o lm a d ığ ın ı ö ğ re n m e ­
m iz için bizi d ü şü n m e y e d av et ed er?

1 Muhammed, 47/24
2 Nisa, 4/82
204 Allah'ın Aşkınhğı

Ü çü n cü sü : " M u h ak ka k k i O (K ur'an) alem lerin R a b in in in dir­

m esidir. "3 (R esu lu n ı!) O n u R u hu 'l-E m in u y arıcılard an olasın d i­
y e a p a ç ık A ra p d iliy le, sen in ka lb in e indirm iştir. "4 E ğ e r K u r'a n -ı
K e rim a n la şılm a y a n b ir k ita p o lsa y d ı A lla h 'ın E lçisi o n u n la
in san ları n a sıl u y a ra b ilird i? K a ld ı ki o n u n A ra p ça b ir d ille in ­
d irilm iş o lm a sı a n la ş ıla b ilir b ir k ita p o ld u ğ u n u k e sin b ir b i­
çim d e g ö sterir.
D ö rd ü n cü sü : " A raların d an işin içyü zü n ü a r a ştıra n la r, on u n
n e oldu ğu n u b ilir lerd i "5 A y e tte g e çe n "istin bat" , K u r'a n -ı K e-
rirn'in m a n a sın ı b ilm e d e n n a sıl m ü m k ü n o la b ilir?
B eşin cisi: "H er ş e y i açıklay an bir kita p olara k ''6 "Biz kita p ta
h içb ir şey i e k s ik b ıra km a d ık ''7
A ltın cısı: "O takva sa h ip leri için bir h id a y ettir " 8 B ilin m e y e n
b ir şey y o l g ö ste ric i o la m a z .
Y e d in c isi: "Ü stü n b ir hikm et" ".K ılplere bir şifa v e m ü m in le r
için b ir h id a y et v e reh berd ir" B ü tü n b u sıfa tla r, b ilin m e y e n b ir
şe y d e o la m a z .
S e k iz in c isi: "Size A lla h 'tan bir n u r v e a p a ç ık bir k ita p g e ld i" 9.
B ilin m e y e n b ir ş e y , a p a ç ık lık ö z elliğ in e sa h ip o la m a z .
D o k u z u n cu su : " K en d ilerin e oku n an k ita b ı sa n a in d im tem iz
o n la ra y etm ed i mi? Ş ü p h esiz in an an bir to p lu lu k için bu n da bir
rahm et v e ö ğ ü t v ardır. "1° A n la şılm a y a n b ir k itap , n asıl y e te rli­
lik v e b ir ö ğ ü t o lm a ö z e lliğ in e sa h ip o la b ilir?
O n u n c u su : "Bu in san lar için bir tebliğdir. B u n u n la (in san lar)
u y arılsın lar" u B ilin m e y e n b ir k itap n a sıl b ir te b liğ v e u y a rıcı
o la b ilir? "A kıl sa h ip lerin i h a tırla tsın " n B u a n c a k a n la şıla b ilir
b ir k ita p o lm a k la o la b ilir.

3 Şuarâ, 26/192
4 Şuarâ, 26/193-195
5 Nisa, 4/83
6 Nahl, 16/89
7 En'am, 6/38
8 Bakara, 2/2
9 Maide, 5/15
10 Ankebut, 29/51
11 İbrahim, 14/52
12 İbrahim, 14/52
 Selefin Metodu 205

O n B irin cisi: " S ize R a b b in iz d en bir b u rh a n g eld i. Size a p a ç ık

b ir n u r in d ird ik '^ 3 A n la şılm a y a n b ir k ita p n a sıl b u rh a n v e n u r
o la b ilir?

O n İk in cisi: "K im h id a y ete tabi olu rsa o sa p m a z v e sık ın tıy a

d ü ş m e z " i 4 "Kim b en im k ita b ım d a n y ü z çev irirse on u n için d e d a r
b ir g eç im v a r d ır" 15K u r'a n , a n a la ş ıla m a z ise on a u y m a k v e
o n u n d ışın d a k ile rd e n y ü z ç e v ir m e k n a sıl m ü m k ü n o lu r?

O n Ü ç ü n c ü sü : "Bu K u r'an en d oğ ru y o la iletir. " ^ A n la ş ıl­

m a y a n b ir k ita p h id a y e te n a sıl iletir?

O n D ö rd ü n cü sü : "R esul, R a b b in in k en d isin e in d ird iğ in e im an

e t t i "'17 “İş ittik v e itaat e ttik '^ 8. ita a t a n ca k b ilg id e n so n ra m ü m ­
k ü n o lu r. O h â ld e K u r 'a n 'ın a n la ş ıla n b ir k ita p o lm a sı z o r u n ­
lu d u r.

B u kon u d a d elil o la ra k g ö sterd ik leri H a d isiere g elin ce; o

N eb i (s a v )'n in şu sö z ü d ü r: " G erçekten b en aran ızd a öy le b ir ş e y bı­
raktım ki e ğ e r ona bağ lan ırsan ız dalalete dü şm ezsin iz. Bir şey bi­
lin m ed iğ i h âld e ona sa rılm a k n a sıl m ü m kü n o lu r? Hz. A li'd e n
riv a y e t ed ild iğ in e göre H z. P ey g am b er şö y le b u yu rm u ştu r:
"A llah'ın kita bın a yapışın . (Ç ü n kü ) on d a siz d en ön cekilerin , sizden
sonrakilerin ve aran ızdakilerin hü km ü vardır. O , h akkı batıldan ay ı­
randır. Şaka ve m an asız değildir. Onu terk ed en kibirlileri A llah h e­
lak eder. O nda d eğ il de başka b ir y erd e hakikati aray an ları d alalete g ö ­
türür. O , A llah'ın sağlam ipi, zikr-i hakim ve doğru yoludu r. O , öyle
b ir k ita p tır ki on u nla n efis h aktan batıla kaym az. A lim ler o n a d oy­
m az. N e kadar eleştirilirse eleştirilsin o g eçersiz kılın am az. M u c iz e ­
leri sonsu zdu r. O n un la konuşan d oğ ru kon u şm u ştu r. O n un la h ü k­
m eden a d a letle hü km etm iştir. O n un la m ü cad ele eden za fer b u lm u ş­
tur. V e on a davet eden doğru y ola davet etm iştir. " 20

13 Nisa, 4/174
14 Tâhâ, 20/123
15 Tâhâ, 20/124
16 tsra, 17/9
17 Bakara, 2/285
18 Bakara, 2/285
19 Ebu Davud, Menasik, 56; İbn Mace, Menasik, 84; Muvatta, Kader, 3.
20 ed-Darimî, 11/526.
206 Allalı'ın Aşkmlığı

A k lî d e lille re g elin ce , o n la r b irk a ç v ec ih le delil o larak g ö s­

te rilm iştir:

B irin cisi: G e rç e k te n e ğ e r K u r 'a n 'd a b ilin m e s in e y o l o lm a ­

y a n b ir şe y v a rit o lm u ş o lsa y d ı, (m esela) o, Z en ci d iliy le
A ra p la ra h itap e d e b ilird i ki b u c a iz d eğ ild ir.

İk in cisi: K e la m d a n m a k sa t a n la şm a y ı sa ğ la m a k tır. E ğ e r
K u r'a n an la şılm a z b ir şe y o lsa y d ı, a n la şılm a y a n b ir ş e y in
g ö n d e rilm e si a b e s o lu rd u .

Ü ç ü n c ü sü : G e rç e k te n K u r 'a n 'd a m e y d a n o k u m a v ard ır.

H a lb u k i a n la şılm a y a n b ir şey le m e y d a n o k u m a d o ğ ru o lm a z .
İşte K e la m c ıla rın d e lille ri b u n la rd ır.

B u k o n u d a K e la m c ıla ra itir a z e d e n le r, k e n d i g ö rü şlerin i

te m e lle n d irm e k için ç e şitli a y e t, h a d is ve a k lî d e lille r ileri
sü rm ü şle rd ir:

B irin cisi: " O n un tevilin i A lla h ta n b aşka kim se bilem ez" . 21 B u ­

ra d a v a k f (d u rak ) lazım d ır. D e lille ri ilerid e g elecek tir.

İk in cisi: S u re le rin b a şın d a g ele n m u k a ta 'a h arfleri.

H a d is'e gelince: " G izli b ir ilim türii v ard ır ki on u a n c a k A l­

lah'ı tan ıy an la r bilir. O n lar o ilim d en b ah settikleri zam an A lla h
için g ay rete g ele n ler onu k a b u l etm ez ler. " 22

A k lî d elile g e lin ce ; m ü k e lle f o ld u ğ u m u z a m e lle r iki k ısım ­

dır: B irin cisi a k lım ız la h ik m e tin i b ira z b ild iğ im iz a m e lle r:
N a m a z , o r u ç v e z e k a t gibi. M e se la n a m a z y o k ta n v a r ed e n
A lla h 'a b ir tev azu v e y a k a rıştır. Z e k a t, m u h ta ç o la n la ra y a p ı­
lan bir iyiliktir. O ru ç ise, n e fsi k ırm ak tır. İk in cisi ise h a c ib a ­
d etin d e o ld u ğ u g ib i h ik m e tin i b ilm e d iğ im iz a m e lle rd ir. Ç ü n ­
k ü biz şe y ta n taşlam an ın v e S a fa ile M erv e arsın d a sa'y y a p ­
m a n ın h ik m etin i b ilem iy o ru z .

S o n ra alim le r, h ik m e t sah ib i o la n A lla h 'ın b irin ci tü r a m e l­

leri k u lların a e m re tm e sin in g ü z el o ld u ğ u n a n asıl h ü k m e tm iş­
le rse , ik in ci tür am elleri e m retm esin in d e g ü zel o ld u ğ u k o n u ­

21 Al-i lmran, 3/7

22 ed-Deylemi, cl-Firdcvs, 1/210.
 Selefin Metodu 207

s u n d a ittifa k etm işle rd ir. Ç ü n k ü b irin c i tür a m e lle r, tam v e

k a m il ita a te d e la le t etm ez. M u h te m e ld ir ki o a n la m d a ita a t ile
e m ro lu n a n a k ıl, o işin m a sla h a tın ı b ild iğ i iç in y a p m ıştır. A m a
ik in ci tü r a m e lle rd e k i itaat, ta m v e k a m il b ir ita a ttir. B u ra d a ­
ki itaat a y n ı z a m a n d a tam b ir te s lim iy e ti g ö ste rm e k te d ir.
Ç ü n k ü b ir k im s e n in m a s la h a t v e h ik m e tin i ta m o la r a k b ilm e ­
d iğ i b ir fiili y a p m a sı, sa d e c e itaat v e te slim iy e t için o lu r. F iil­
le rd e d u ru m b ö y le o lu rsa , ay n ı d u ru m , K u r 'a n için n e d e n ca ­
iz o lm a sın ? (K u r' an' da a n la şılm a y a n a y e tle rin b u lu n m a s ı n e ­
d en d o ğ ru o lm a sın ?)

A lla h 'ın b iz e in d ird iğ i, ta z im e tm e m iz i v e o k u m a m ız ı e m ­

re ttiğ i K ita p (K u r' an) iki k ısm a a y rılır: B irin c is i, m an asın ı b il­
d iğ im iz h â ld e m a h iy etin i k a v ra y a m a d ığ ım ız k ısım , ik in cisi
is e m a n a sın ı d a asla b ile m e d iğ im iz k ısım d ır. B u k ısm ı in d ir­
m e k te n v e b iz i, o n u o k u m a k v e y ü c e ltm e k le m ü k e lle f k ılm a ­
sın d a n m a k sa t, tam b ir k u llu ğ u n v e A lla h 'ın e m irle rin e b o ­
y u n e ğ m e n in o rta y a çık m asıd ır. A y rıc a b u ra d a şö y le b aşk a
b ir fa y d a v ard ır; g e rç e k te n in sa n e ğ e r m an ay a v a k ıf o lu p o n u
ih ata e d e rse k a lp te k i etk isi azalır. B u n u d ile g e tire n in A h k e -
m u 'l-h a k im in biri o ld u ğ u n u k e sin lik le b ilm e s in e ra ğ m e n
m a k sad a v a k ıf o lm ad ığ ın d a, k a lb i d a im a o n a d ö n ü k o la ca k
v e o n u s ü re k li d ü şü n ecek tir. T e k lifin ö z ü k a lb in Y ü ce A lla h 'ı
z ik re tm e k le v e o n u n k e lâ m ın ı te fe k k ü r e tm e k le m eşg u l o lm a ­
sıd ır. Ö y le y s e şö y le d en ile b ilir: K u lu n d e v a m lı o la ra k z ih n in i
K u r 'a n 'a y ö n e ltm iş o lm a sın d a , k a lb in i d e v a m lı o n u n la m e ş­
gul e tm e sin d e b ü y ü k bir y a ra r v ard ır. B ö y le c e b u k a z a n cı el­
d e e tm e k m a k sa d ıy la A lla h T e â lâ 'y a ib a d e t ed er. B u iki fa rk ­
lı g ö rü şü n , k on u ile ilgili d ü şü n ce le ri b u n d a n ib a rettir. B a şa ­
rı A lla h ' tan d ır
2o8 Allah'ın Aşkmlığı

İKİNCİ KISIM
KUR'AN'IN M UH KEM VE M ÜTEŞABİH İLE
N İTELEN D İR İLM ESİ H A KKIN D ADIR

B ile sin ki g e rç e k te n A lla h T e â lâ 'n ın K ita b ı, k e n d isin in

h e m tü m ü y le m u h k e m o ld u ğ u n a, h e m tü m ü y le m ü te ş a b ih
o ld u ğ u n a, h em d e b a z ısın ın m u h k e m b a z ıs ın ın m ü te ş a b ih o l­
d u ğ u n a d e la le t ed er. T ü m ü y le m u h k e m o ld u ğ u n a d ela le t
e d e n A llah T e â lâ 'n ın sö zü şu d u r: "E lif L am R a. (Bu) ay e tleri
m u hkem kılın m ış b ir kita p tır. "23 " E lif L am R a. B u n la r h ik m etli ki­
tabın ay etlerid ir. " 24 A lla h , b u iki a y e tte K u r 'a n 'ın tü m ü n ü n
m u h k e m o ld u ğ u n u zik re tm iştir. B u a y e tle rd e m u h k e m d e n
k a sted ile n , K u r 'a n 'ın h e m la fız la rın d a h em m a n a la rın d a hak
o ld u ğ u d u r. K u r'a n k e n d isin d e n b aşk a tü m k ita p la rd a n h em
m ân â h em de lafız b a k ım ın d a n ü stü n d ü r. H e rh a n g i b ir k im ­
se lafzen v ey a m a n e n K u r'a n 'a d e n k b ir k elâ m g etirm e y e
m u k ted ir d eğ ild ir. A ra p la r, k ırılm ası m ü m k ü n o lm a y a n s a ğ ­
la m b in a , sa ğ la m sö z için , m u h k e m ifad esin i k u lla n ırla r. İşte
K u r'a n 'ın tü m ü n ü n m u h k e m o la ra k n ite le n d irilm e s in in a n la ­
m ı bu du r.

K u r'a n 'ın tü m ü ile m ü teşab ih o ld u ğ u n u işaret ed en a y e t

şu d u r: "(o) M ü teşa b ih b ir kitap. "25 B u n u n m a n a s ı g ü z e llik te v e
a çık -se çik (fe sa h a t) o lm a k ta , b irb irin e b e n z iy o r v e b irb irin i
ta sd ik e d iy o r o lm a sıd ır. " E ğ er (o) A llah'tan b a şk a sı tarafın d an
(in d irilm iş) o lsa y d ı, o n d a b irb irin i tu tm az b ir ç o k şey bulu rlardı."26
Y an i b azısı b a z ısın a z ıt o lacak tı v e K e lâ m 'ın (K u r'a n ) ak ışı
sa ğ la m lık ta v e a ç ık -se ç ik o lm ad a a y n ı o lm a y a ca k tı.

K u r 'a n 'ın b a z ısın ın m u h k e m b a z ıs ın ın m ü te ş a b ih o ld u ğ u ­

na işa re t ed e n ayet: "K itabı sa n a o in dirdi. O 'nu n b az ı ay e tleri

23 Huc.i, 11/1
24 Yunus, 10/1
25 Zümer, 39/23
26 Nisa, 4/82
 Selefin Metodu 209

m u h kem d ir (a çık a n la m lıd ır). B u n la r kitabın an asıd ır. D iğ erleri

m ü te şa b ih tir. . . ' a 7

E sa sta bize lazım o la n m u h k e m v e m ü teşa b ih in sö z lü k ta ­

n ım ı v e ö rfte k i k u lla n ım ıd ır. M u h k em in sö z lü k te k i k u lla n ı­
m ın a g e lin c e ; A ra p la r, h a k em tu , ah k em tu , h ak kem tu , fiille rin i,
ra d ettu , m en e'tu (red ettim , m e n e ttim ) an lam ın d a k u lla n ırla r.
H â kim , z a lim i z u lm ü n d e n m e n e d e r. G e m 'in h a k e m e si, a h a ş ı­
rı h a re k e tle rd e n m e n e d e r. E n -N e h a î, b ir sö zü n d e "A h kim i'l-
y e tim e kem a tah k im u v eled ek. " (y e tim i ç o c u ğ u n g ib i k o ru ) y a n i
o n u k ö tü lü k te n m e n e t, der. Y in e o n u n şö y le b ir sö z ü v ard ır:
" A h kim ü su feh a eku m " (s e fih o la n la rın ız ı k o ru y u n ) y a n i o n la ra
m a n i o lu n . S a ğ la m bina: T a a rru z d a n k o ru n m u ş g ü v e n ilir d e ­
m e k tir. H ik m et, k e n d isiy le v a sıfla n a n ı, la y ık o lm a y a n ş e y le r­
d e n m e n e ttiğ i için h ik m e tle v a sıfla n d ırılm ıştır, ç ü n k ü g e r­
ç e k te n h ik m e tle m u tta s ıf o la n , çirk in o lan şey lerd en m e n
ed er.

M ü te şa b ih e g e lin ce ; z ih in ik i şey in a ra sın d a k i fa rk ı te sp it

e tm e k te a ciz k a ld ığ ı n o k ta d a , h er b iri d iğ e rin e b en z e r. " G er­
ç ek te n o in ek b ize (b a şka in ek lere) b en z er g eld i. " 2S ‘'K alpleri b irb i­
rin e b en z ed i " 29 " Işte b eh e em ren " sö zü , iki şe y a rsın d a h e r h a n g i
b ir fa rk o lm a d ığ ı z a m a n sö y len ir. C ism e n g ü z el in s a n la ra
" şu bu h ât sa h ip leri" d e n ilir. P e y g a m b e r (s.a .v .): "H elal a çıktır
h aram d a açıktır. A ra la rın d a m ü teşa b ih şey ler vardır. " 30 b u y u r ­
m u ş, b a şk a b ir riv a y e tte d e m ü teşab ih y erin e m ü ştebih k e lim e ­
sin i k u lla n ılm ıştır. İşte b u n la r sö zlü k te m u h k e m v e m ü te ş a ­
b ih h a k k ın d a y a p ıla n ta rifle rd ir.

İlim a d a m la rın ın lite ra tü rü n d e (ö rfü n d e ) m u h k e m ve

m ü te ş a b ih h a k k ın d a ço k şe y le r sö y le n m iştir. B iz d e n ö n c e k i
ilim a d a m la rın ın k ita p la rın d a b u ta rifle r b u lu n m a k ta d ır. B e ­
n im ta r ifim e g e lin ce ; B ir m a n a y a ta h s is e d ilm iş la fız , ya b a ş ­
k a b ir m a n a y a m u h te m e ld ir y a d e ğ ild ir. E ğ e r la fız , b ir m a n a ­

27 Al-i tn^an, 3/7

28 Bakara, 2/70
29 Bakara, 2/118
30 Buharî, İman, 39.
210 Allahım A

ya ta y in ed ilm iş, b aşk a b ir m a n a ta ş ım a sı da m u h tem e l d e ­

ğ ils e o "n a ss"tır. E ğ e r b aşk a b ir m a n a y a m u h tem el ise; ya b ir
m a n a y a ih tim a li d iğ er m a n a y a ih tim a ld e n d ah a k u v v e tlid ir
y a da d ah a k u v v e tli o lm a y ıp ih tim a l ik isin e eşittir. E ğ e r m a ­
n a d a ik i ih tim a l v a r da b ir i d iğ e rin e g ö r e d a h a m u h te m e l ise,
o z a m a n bu lafız te rcih e d ile n m an ay a g ö re z a h ir, z a y ıf o la ­
na g ö re m ü ev v el o lu r. E ğ e r a n la m h e r ik isi iç in e ş it is e la fız da
h e r ik is in e g ö re m ü şte re k o lu r v e g ö r e c e li o la ra k h e r iki a n ­
la m için d e m u h te m e l o lu r.

N e tic e itib a riy le bu ta k sim d e n ç ık a n so n u ç şu d u r: L a fız ya

n a ss ya z a h ir ya m ü cm e l y a da m ü ev v e ld ir. B u d u ru m d a n a ss
v e z a h ir, te rcih in m e y d a n a g e lm e sin d e m ü şte rek tir. A n c a k
n a s s , h e m ra c ih h em d e zıd d ın a m a n id ir. Z a h ir is e ra c ih o lu p
z ıt tm a /d iğ e r m a n a y a g e lm e ih tim a li o la n lafızd ır. D e m e k ki
n a ss v e zah ir tercih in o lu şm a sın d a m ü şte rek tir. İşte m u h k e m
o la ra k a d la n d ırıla n b u k ad ard ır.

M ü c m e l v e m ü e v v e le g e lin c e ; o n la r la fz ın d ela le ti ra c ih
o lm a m a s ın d a m ü şte re k tir. A n c a k m ü c m e ld e ik i ta r a fın h e r
b ir in e n is p e tle rü c h a n y o k tu r. F a k a t m ü e v v e ld e m ü ş te re k in
ta ra fın a n isp e tle rü c h a n v a rd ır. İş te m ü te ş a b ih ile a d la n d ır ı­
la n d a b u k a d a rd ır. Ç ü n k ü m ü te ş a b ih in iç in d e a n la ş ılm a y a n
b ir d u r u m h a s ıl o lm u ştu r. S o n r a e ğ e r la fız h e r ik i m a n a y a
n is p e ti e ş it is e iş te o ra d a z ih in d u r u r. " K u rr" u n " h ay ız" v e
" tu h r" a n is p e ti g ib i. B u ra d a o ld u k ç a z o r o la n la fz ın a sıl
v a z 'ın a g ö r e , ik i m e fh u m u n b ir is in d e ra c ih , d iğ e rin d e m e r-
c u h o lm a s ıd ır. S o n r a ra c ih in b a tıl, m e rc u h u n h a k k o lm a s ı­
d ır. M e s e la K u r 'a n 'd a A lla h ş ö y le b u y u rm a k ta d ır: " B iz b ir
k e n ti h e la k e t m e k isted iğ im iz z a m a n onun v a rlık la rın a em r ed eriz
o ra d a k ö tü lü k y a p a r la r b ö y le c e o ü lk ey e sö z (ü m ü z ) h a k k o lu r biz
d e oray ı d arm ad a ğ ın ed eriz. " 31

İş te b u k e la m ın z a h irin e g ö re A lla h o n la ra k ö tü lü ğ ü e m ­
retti. B u n u n m u h k e m i " A llah kö tü lü ğ ü em retm ez . " 31 a y etid ir.
Y in e A lla h , o n la n n (m ü ş r ik le r in ) a ğ z ın d a n a k ta rıla n sö z le ri

31 lsra, 16/122
32 Araf, 7/28
 Selefin Metodu 211

re d d e d e re k " O n la r b ir k ö tü lü ğ ü y a p tık la rı z a m a n b ab alarım tz ı bu

y old a b u ld u k bun u b iz e A llah em retti d e r le r "33 v e a y n ı ş e k ild e A l­
lah şö yle b u y u rm u ştu r: "A llah'ı u n u ttu la r o d a on ları u n u ttu " 34
U n u tm a n ın a ç ık m a n a s ı b ilg in in z ıd d ıd ır v e m e rc u h u terktir.
"A llah'ı u n u ttu la r A lla h d a on lara k e n d i n efislerin i u n u ttu rd u "
a y e tin in m u h k e m i ise şu d u r: " R a b b in a s la u n u tk an d eğ ild ir" 3*,
"R abbin şa şm a z v e u n u tm a z" 3$ İşte bu m u h k e m v e m ü teşa b ih
k a v ra m la rıy la ilg ili y o ru m la rın ö z etid ir.

B a ş a rı A lla h ' ın y a rd ım ı iledir.

ÜÇÜNCÜ KlSIM
B İR AYETİ N M UH KEM VEYA MÜTEŞABİ H O LD U Ğ U N U
BELİRLEME Y Ö N TEM İ H A K K IN D A D IR

B u ç e tin b ir k o n u d u r. Ç ü n k ü h e r m e z h e b m e n s u b u , m u ­
h a lif o ld u ğ u m e z h e b m e n s u b u n u n k u lla n d ığ ı a y e tle rin m ü ­
te ş a b ih o ld u ğ u n u id d ia e d e b ilm iştir. M e se la M u 'te z ile 'y e
g ö r e " istey en m ü m in isteyen k a fir o ls u n " 37 a y e ti m u h k e m ;
" A lla h d ile m e d ik ç e siz d ile y em ez sin iz " 3s a y e ti m ü te ş a b ih tir.
S ü n n i'le r ise b u n u n ta m a k sin i s ö y le m e k te d irle r. B u n u n ö r­
n e k le ri ç o k tu r . B ö y le o lu n ca k e n d is in e m ü ra c a a t e d ilm e si
g e re k e n te m e l b ir p re n s ib e ih tiy a ç v a rd ır. B iz d iy o ru z ki
e ğ e r a y e tin v e h a d isin la fz ı, m a n a d a z â h ir ise, o z a m a n a y ­
r ı / m u n f a s ı l b ir d e lil ile b u z a h irin terk i c a iz d ir. Y o k s a k e la m

33 Araf, 7/28
34 Tevbe, 9/67
35 Meryem, 19/5
36 Tâhâ, 20/52
37 Kehf, 18/29
38 İnsan, 76/30
212 Allah'ın Aşkınlıgı

fa y d a lı o lm a k ta n , K u r 'a n d a d elil o lm a k ta n ç ık a r. S o n ra o
m u n fa sıl d e lil, y a la fz i y a a k lîd ir.

B irin cisi: D iy o ru z ki b u a n ca k o ik i la fz î d e lil a ra s ın d a k ar­

şıtlık h asıl o ld u ğ u z a m a n g erçek leşir. A ra la n n d a k a rşıtlık o l­
d u ğ u zam an d iğ e rin i v a r k ılm ası için , b irin in terk i a k sin d e n
evlâ d eğ ild ir. 'A n c a k ik i d e lild e n b ir d iğ e ri z â h ird ir d en ilirse'
k a f i z â h ire te rc ih ed ilir. Y a da 'z â h ir d e o lsa o n la rd a n b iri d a ­
h a k u v v e tlid ir' d e n ilirse , b irin cisi b a tıl o lu r. Ç ü n k ü la fz î d e ­
liller k a t'î o lam azlar. Ç ü n k ü o n la r, lü g a t, s a rf v e n a h iv k u ra l­
la rın ın d o ğ ru a n la şılm a sın a , ib a re le rd e m ü şte re k , m e ca z , ta h ­
sis v e z a m irle rin o lm a m a sın a , çe lişk i o lu ştu ra ca k şek ild e a k ­
lî v e n a k li itira z la rın o lm a m a sın a b ağ lıd ır. H a lb u k i b a h s e d i­
len m u k a d d im e le rd e n h er b iri z a n n îd ir. Z a n o lm a sı itib a riy le
bu tü r d e lille re ih tiy a tlı y a k la şım d ah a ev lâ d ır. N e tice itib a ­
riy le la fz î d e lille r, k e sin lik ifa d e etm ez.

İkin cisi: ik i z â h ird e n b iri d iğ e rin d e n d ah a k u v v e tlid ir. A n ­

cak o z a m a n da iki z â h ird e n b irin in d iğ e r z â h ir in isp a tı için
z a n n î b ir m u k a d d im e o lu r. K at'i' v e ak lı m e s e le le rd e z a n n î
ifa d e le re g ü v e n ilm e m e lid ir. B u ra d a a n la ttığ ım ız k u ra lla ra
g ö re lafzı, zâh ir a n larn ın d an çe v irm e k , m e rcu h m a n a sın a g ö­
tü rm ek caiz d eğ ild ir. A n c a k z â h irin m u h âl v e im k â n sız o ld u ­
ğ u n a d e la le t e d e n k a t'î b ir d elil hasıl o ld u ğ u n d a , o rad a m ü ­
k e lle f ü z e rin e v a c ip o lan şudur: B u la fız d a n A lla h 'ın m u rad ı
z â h irin ifad e e ttiğ i şe y d eğ ild ir. So n ra o n o k ta d a tevili caiz
gören, o n a m e y l ed er; caiz d eğ ild ir d iy e n ise A lla h 'a h a v a le
ed er.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

 Selefi Metodıı 213

DÖRDÜNCÜ KISIM
SELEFİN METODUNUN BELİRLENMESİ HAKKINDADIR

B u m e z h e b in h ü la sa sı şu d u r: M ü te şa b ih a y e tle rin z a h irin ­

d e n A lla h 'ın m u ra d ın ın , a n la şıla m a y a ca ğ ın a in a n m a k , so n ra
m a n a la rın ı A lla h 'a h a v a le e tm e y i v a cip sa y m a k tır. O n la ra
g ö re b u k o n u la rd a a y rın tıla ra d a lm a k ca iz d eğ ild ir. M ü te k e l-
lim le rin cu m h u ru n a g ö r e is e m ü te ş a b ih ay e tle rin te v ili v a c ip ­
tir. S e le f A lim le ri iz le d ik le ri m e to d u n d o ğ ru lu ğ u n u d e ğ iş ik
v e c ih le rle is p a t e tm e y e ç a lışm ışla rd ır:

B irin cisi: "O n un tev ilin i A llah'tan b aşka k im s e b ile m e z ."39 B u ­

ra d a (a y e tte k i b u ifa d e n in b itim in d e) v a k fin (d u ra ğ ın ) o ld u ­
ğ u n a in a n m a k z o ru n lu d u r. B u n a d e la le t e d e n b ir k a ç iş a r e t
v ard ır:

B u a y etin ö n c e sin d e m ü te ş a b ih ay etler ü z e r in d e d ü ş ü n ­

m e k iy i s a y ılm a m ıştır. Ç ü n k ü A lla h ş ö y le b u y u rm u ştu r :
" ...k ü p le r in d e e ğ r ilik o la n la r , fit n e ç ı k r m a k k en d ilerin e g ö r e y o ­
ru m la m ak için m ü teşa b ih a y etlerin a rd ın a d ü ş e r le r ... " 40 E ğ e r m ü ­
te ş a b ih a y e tle r ü z e rin d e d ü ş ü n m e k c a iz o lsa y d ı, A lla h o n u
k ö tü lem e z d i. " S a n a k ıy a m e tten so ru y o rla r. N e zam an d iy e. D e ki:
O nun b ilg is i a n c a k R a b b im in ka tın d a d ır. " 41a y e tin d e o ld u ğ u g i­
b i. 'B u n d a n m a k sa t, n e d e n k ıy a m e t z a m a n ın ı ö ğ r e n m e k o l­
m a sın ?' şe k lin d e b ir so ru so ru lsa y d ı; O z a m a n şö y le ce v a p
v erilird i: M u h te m e ld ir ki b u n d a n m a k sa t se v a p v e ce z a m ik ­
ta rla rın ı b ilm e ta le b i v e iç in d e z u h u r e d e c e k fe tih v e A lla h 'ın
y a rd ım ın ın z a m a n ın ı ö ğ r e n m e isteğ i o lsu n ; " M elekleri b iz e g e ­
tirm ez m isin ?" şe k lin d e k i d u a la rı g ib i. C ev ab en d e n iliy o r k i;
A lla h T e â lâ , K ita b ı m u h k e m v e m ü te şa b ih o la r a k ik iy e a y ır ­
dı. E ğ e r a k ıl, la fz ı ra c ih m a n a sın a h a m le d e rse o m u h k e m d ir;
r a c ih o lm a y a n m a n a sın a h a m le d e rs e o m ü te şa b ih tir. B u ta k ­

39 Al-i tmran, 3/7

40 Al-i lmran, 3/7
41 A'raf, 7/187
214 Allalı'ın Aşkınlığı

sim a t sah ih ise a y rıc a A lla h , m ü te şa b ih le rin te v ilin i ta le p

e d e n le ri k ö tü lem işse b u a y e tle r in b ir k ısm ı h a riç , d iğ e rle rin in
m ü te şa b ih le re tah sis e d ilm e si, z a h ir m a n a n ın d ik k a te a lın m a ­
sını g ere k li k ılar.

İk in c isi: A lla h T e a la ilim d e d e rin o la n la r ı "ona in a n d ık

d e r le r " 42 sö z ü ile ö v m ü ştü r. V e B a k a r a su re sin in b a ş ın d a
" İn a n a n la r onun R a b lerin d en (g elen ) b ir g e r ç e k old u ğ u n u b ilir­
ler " 43 d em iştir. İşte bu d e rin a lim le r, eğ e r a y rın tılı o la r a k
m ü te ş a b ih le rin te v ilin i b ilm iş o ls a la rd ı, o n a im a n e tm e le r in ­
d e , o n la ra b ir ö v g ü o lm a y a c a k tı. Ç ü n k ü b ir şey i a y rın tılı o la ­
ra k b ile n h e r k e s o n a im a n ed er. A m a ilim d e d e rin le ş m iş
o la n la r, k e sin a k lî d e lille rle so n u g e lm e y e n m a lu m a tı b ile ­
n in A lla h o ld u ğ u n u , K u r 'a n 'ın A lla h 'ın k e la m ı o ld u ğ u n u v e
A lla h 'ın g e re k siz v e b o ş ş e y le r sö y le m e y e c e ğ in i b ilir le r . O n ­
la r b ir a y e ti d u y d u k la rın d a k e sin d e lille r A lla h 'ın m u ra d ı­
n ın z a h ir a n la m o lm a y a b ile c e ğ in e , b e lk i z a h irin d ışın d a b ir
m a n a k a s te d ile b ile c e ğ in e in a n ırla r. S o n ra m u ra d ı ta y in e t­
m e y i o n u n ilm in e h a v a le e d e rle r; b ö y le c e h a n g i m a n a o lu r ­
sa o ls u n h ak ve is a b e tli o la c a ğ ın a k e sin h ü k m e d e rle r. D e rin
ilm i b ilg is i o la n la r b u n la rd ır. Z ira b u n la r, b u tü r m ü te ş a b i-
h a tın d a im a n d a n o ld u ğ u n u id ra k e d e rle r v e K u r 'a n 'ın s ıh ­
h a tin e k e sin h ü k m e d e rle r.

Ü çü n cü sü : G e rç e k te n e ğ e r A lla h T e a la 'n ın " ilim d e d erin

o la n la r " 44 sö zü "A llah'tan başka"45 ya m a tu f o lsa y d ı o z a m a n
"ona in an d ık d iy o rla r "46 s ö z ü n ü n , c ü m le n in b a şın d a o lm a s ı la ­
z ım g elird i. O z a m a n da fe sa h a tte n u zak o lu rd u . E ğ e r b ö y le
d e n ilm iş o lu rs a , o n u n ta s h ih in d e ik i ta k d ir v a rd ır: B irin cisi;
te v ili b ile n a lim le r o n a in a n d ık d erler. İk in cisi; "Y ag n ln n e" k e ­
lim e s in in "ra s/h n n "k e lim e sin e h a l o lm asıd ır. C e v a b e n d e n ilir
ki; b irin c is i batıld ır. A lla h 'ın k e la m ın ın ta k d ire m u h ta ç o lm a ­
y a n b ir şey le te fsir e d ilm e si, ta k d ire m u h ta ç o la n b ir şey le te f­

42 Al-i İmran, 3/7

43 Bakara, 2/26
44 Al-i İmran, 3/7
45 Al-i lmran, 3/7
46 Al-i lmran. 3/7
 Selefin Metodu 215

sir e d ilm e s in e g ö re d a h a ev lâ d ır. İk in c is i d e z a y ıf b ir g ö rü ş­

tür. Ç ü n k ü h âl sa h ib i zik ri g e çm iş o la n d ır. A y e tte z ik re d ile n
"A llah" v e " ilim d e d erin leşm iş olan lar" d iy e ifa d e e d ile n fa ille ­
rin y eri d e ğ işm iştir. O z a m a n "ona in a n d ık d iy o rla r "47 c ü m le s i,
A lla h 'ın d e ğ il, ilim d e d e rin o la n la rın h âli o lm a sı g ere k ir. B u
d u ru m d a z â h ir o la n , z ik ri g e ç m iş o la n la rın h e r b irin e h âl o l­
m a sın ı v e b u ik in c i z â h irin b ıra k ılm a sın ı ik tiz a ed e r. N e tic e
o la ra k b u a y e tte te v il'in caiz o ld u ğ u n a h ü k m e tm e k , ta k d ire
m u h ta ç tır . C aiz o lm a m a s ın a h ü k m e tm e k ta k d ire m u h ta ç d e­
ğ ild ir. B u n d a n d o lay ı ik in c i g ö rü ş d a h a ev lâ d ır.

D ö rd ü n c ü sü : " H ep si R a b b im izin k a tın d a n d ır" 4S y a n i o n la r,

a y rın tılı o la ra k m a n a sın ı b ild ik le ri a y e tle re d e a y rın tısın ı v e
te v ilin i b ilm e d ik le ri a y e tle re d e in a n m ış la r d ır. E ğ e r a y rın tısı­
n ı b ilm iş o lsa la rd ı b u k e lâ m a g e re k k a lm a z d ı. İş te S e le f A lim ­
le rin in y a n ın d a b u a y e t, istid lâ l v e c ih le rin in en m ü cm e lid ir.
E ğ e r b u is tid lâ l "A llah'tan b aşk ası tev ilin i b ilm e z " 49 sö z ü y a n ın ­
d a v a k f'ın d e lil g e tirilm e s iy le ta m a m la n ır, d e n ilirs e ; b iz d e
d eriz k i b u ra d a a tıf ca iz d ir, çü n k ü b u a tıf m e şh u r b ir k ıra a t-
tır v e b u k ıra a t te v a tü r y o lu y la n a k le d ilm iştir. O n u n b o z u l­
m a sın a d e lil ik a m e e tm e k m ü te v a tır n a k ild e b ir n o k sa n lık
o lu r ki b u caiz d eğ ild ir.

C e v a b e n d en ilir ki; b iz b u m e se le y i k a t'î sa y m ıy o ru z . B e l­

k i z a n n î v e ih tim a lli o la ra k k a b u l e d iy o ru z . B u ta k d ir ü z e rin e
su a l d ü şer.

İk in ci D elil: S e le f, k e n d i m e to tla rın ın d o ğ ru lu ğ u n u d elil-

le n d irm e d e A sh a b -ı K ira rn 'ın ic m a ın a d a tu tu n d u la r. K u r'a n
v e h a d isle rd e m ü te ş a b ih le r ço k tu r. O n la r ü z e rin d e ta rtış m a ­
ya d a v e t e d ic i se b e p le r d e v a rd ır. E ğ e r a y rın tılı o la ra k te v ille ­
rin d e n b a h s e tm e k caiz o lsa y d ı, b u n u S a h a b e v e T a b iîn 'in
y a p m a sı d a h a e v lâ o lacak tı. E ğ e r b u n u y a p m ış o lsa la rd ı b u
y o ru m la r m e şh u r o lm u ş o lacak v e te v a tü re n n a k le d ilm iş o la­
ca k tı. S a h a b e v e T a b iîn 'd e n m ü te ş a b ih le re d a la n la r o ld u ğ u n a

47 Al-i tmran, 3/7

48 Al-i İmran, 3/7
49 Al-i !mran, 3/7
236 Allah'ın Aşkınlığı

d a ir b ir h a b e r n a k le d ilm e d iğ in e g ö re, bu k o n u la ra g irm e k ca­

iz d eğ ild ir.

Ü çü n cü D elil: B iz m ü teşab ih la fz ın ik i k ısım old u ğu n u söy­

lem iştik : M ü cm el ve M üevvel. M ücm el, eşit olarak iki veya d a­
h a fazla m an ay a m u h tem el o lan d ır. D olayısıy la d iyoruz ki ya
y aln ız ik i m an ay a y ahu t ikid en fazla m an ay a m u htem eld ir.
Eğer sadece iki m an ay a m u h tem else v e b irisin in yoklu ğu na de­
lalet eden b ir delil varsa o zam an ik in cisin in m u rat old uğu a n ­
laşılır. M esela fe v k (yiikseklik) k elim esi; b u n d an m urat ya yön d e
o lan yü k sek lik y a da rü tbede o lan y ü k sek lik tir; yöne ham led il-
m esi batıl o ld u ğ u n a göre rütbeye h am led ilm elid ir. A m a m an a­
ların lafzı o n u n g ibi ise birisinin yok lu ğu n d a ikin cisi veya
ü çü n cü sü n ü n tahsisi lazım gelm ez. L afzın ik isin e h am led ilm e-
si m ü m k ü n d eğild ir. Ç ü nkü m ü şterek lafzın b era b er iki m an a­
d a k u llan ılm asın ın caiz o lm ad ığı b ilin m ek ted ir. M ü evv ele ge­
lin ce; deriz ki, lafız, eğ er bir m anası v arsa sonra bir d elil b u in a ­
nanın m u rat ed ilm ed iğ in e d elalet ed iy o rsa o lafzın m ecazi m a­
n asın a h am led ilm esi vaciptir. So n ra o m ecaz eğer b elli n o ksan ­
lığa sah ip se b o şlu k tan k o ru n m ak için lafzın o n a sarfed ilm esi
iç in yap ılır. E ğ er o (m ecaz m an a) b elli d eğ ilse lafız o m ecazla­
rın arasında serbest bırakılır. O zam an m ü cm el k o n u su n d a zik­
rettiğ im iz sö zlerin hepsi ay n en bu rad a da g eçe rli olur. İşte zik­
rettiğ im iz açıklam a ile m ü teşab ih in tevili, b azen m alu m bazen
d e zan n î olm ak tad ır. Z anla h ü k m ed ilen k on u lard a ise m aksat
h asıl o lm az. U lû h iy y et ile ilgili k on u lard a ise "H aber-i V ahid"i
d elil o la ra k k u llan m ak caiz d eğild ir.

İşte S e le f'in bu k on u lard a tak ip ettiğ i y ö n tem in ö zeti b u du r.

K elâm cıların , m ü teşab ih lerin tev ili h ak k ın d a sö y led ik lerin e g e­
lin ce o d a daha önce b ah settiğ im iz şu h u su stu r: K u r'a n 'ın an la­
şılır tarzd a olm ası vaciptir. T eviller zik re d ilm e d en m ü teşab ih ­
lerin riv ay etin e im kan yoktur. O zam an tevil vaciptir.

A llah en iyi b ilen d ir.

 Selefin Metodu 217

BEŞİNCİ KISIM
SELEF'İN A Y RIN TILI OLARAK 1LG İLEN D !G I
D Ö R T KONU H A K K IN D A D IR

B irin ci A y rın tı: M ü te şa b ih la fız la rd a n , b ir la fz ın , A ra p ç a

o lsu n F a rsça o ls u n m ü te ş a b ih o lm a y a n b ir la fız la d e ğ iş tiril­
m esi ca iz d eğ ild ir. Ç ü n k ü m ü te ş a b ih la fız la r, b a tıla iş a re t b a ­
k ım ın d a n fa r k lı o lu p b a z ıla rı b u n a d a h a m ü sa ittirle r. H a lb u ­
ki fa z la lık b a tıla iş a re t e tm e b a k ım ın d a n h e r ik i la fız d a g e r ­
çe k le şir. A n c a k b u k ısım ile b irin c i k ısım a ra s ın d a fa rk z o r ­
d ur. O z a m a n ih tiy a tlı o la n , h e p sin d e n y ü z ç e v irm e k tir. Ş e ri­
at, n e se b in h ü k m ü n e ih tiy a te n , rah m in te m iz le n m e s i için zi­
fa f g ö rm ü ş k a d ın a id d eti v a cip k ılm ıştır. S o n ra d e m iş le r k i id -
d e t, a k im , 50a y ise, 51 ve a z i d u ru m la rın d a v a c ip tir. Ç ü n k ü ra ­
h im lerin iç in i, g a ip le ri b ilen A llah ' tan b aşk a k im se b ile m e z .
D o la y ısıy la id d e tin v a cip k ılın m a sı, işin te h lik e y e g itm e s in ­
d en d a h a e h v e n d ir. A n c a k A lla h 'ın v e s ıfa tla rın ın b ilg is in d e
y a p ıla ca k b ir h ata, id d e tin te sb itin d e y a p ıla ca k b ir h a ta d a n
d a h a b ü y ü k tü r. E ğ e r id d e tte k i ih tiy a ta ria y e t e d iy o r s a k , bu
k o n u y a ria y e t etm em iz d a h a evlâd ır.
İk in ci A y rın tı: Sö zü fa rk lı şek ille rd e y o r u m la m a k ta n sa ­
k ın m ak g erek li d e ğ ild ir. O h âld e A llah T e â lâ 'n ın " is tiv a "52 sö ­
z ü n d e d a y a n a ra k O 'n u n "M ü sfev /"(b u k e lim e n in İsm -i fa il
k a lıb ı o la n ıstivâ ed en ) o ld u ğ u n u sö y le m iy o ru z . Z ira b e y a n
ilm in d e isp a t ettik ki ism -i fa il m ü şta k b ir k e lim e n in m ü m ­
k ü n v e sabit o ld u ğ u n u g ö ste rm e k te d ir. A m a fiil la fz ın ın b u
m a n a y a d elalet e tm e si z a y ıf b ir ih tim ald ir. K u r 'a n 'd a k u l la r
e ğ itm e y e y ö n e lik g e çe n şu a y etler d e b u n u tey id e tm e k te d ir:
" er-R a h m an " 53 " K u r an ı ö ğ r etti " 54 " B ilm ed iğ in i ö ğ r e tti " 55 "O na

50 Akim, sözlükte doğurmayan kadın anlamında kullanılır. (ç.n.)

51 Ayise, hayzı kesilmiş, tekrar hayız görmesi mümkün olmayan ihtiyar kadın
için kullanılmaktadır. (ç.n.)
52 Yunus, 10/3
53 Rahman, 55/1
54 Rahınan, 55/2
55 Nisa, 4/113
218 Allah'ın Aşkınhğı

katım ız d an b ir ilim ö ğ retti " 56 "ve A dem 'e bütün isim leri ö ğ r e tti " 57
S o n ra b iz a y etlerd e k i b u ifa d e le re ra ğ m e n A lla h T e â lâ 'n ın
m u a llim o ld u ğ u n u sö y le m e n in c a iz o lm ad ığ ı n o k ta sın d a g ö ­
rü ş b iriliğ in e v ard ık.

Ü ç ü n c ü A y rın tı: M ü te şa b ih la fız la rın ç o ğ u l h â le g e tir ilm e ­

si caiz d eğ ild ir. Ç ü n k ü b ir v ey a iki lafızla te la ffu z e tm e k , b a ­
z e n m e cazi o la b ilm e k te d ir. Ç ü n k ü a ra ştırm a la r k e lâ m ü z e ri­
n e g alip o lan h a k ik i m an a ile k o n u şm a y a d ela le t etm iştir. D o ­
la y ısıy la m ü te şa b ih la fız la rı ço ğ u l h âle g etird iğ im iz v e b u n u
b ir d e fa d a riv a y e t e ttiğ im iz z a m a n o n la rın ço k lu ğ u , m u ra d ın
z â h ir m a n a la r o ld u ğ u n u ilh a m e d e r. B u n la rın ç o ğ u l h â le g e ­
tirilm esi o n la rın için d e fazlaca batıl m an ay a se b e b iy e t v e r e ­
cektir. B u d u ru m ise g e rç e k te n ca iz d eğ ild ir.

D ö rd ü n cü A y n ırtı: A y rı ay rı şe y le rin a ra s ın d a b ir le ş m e
c a iz o lm a d ığ ı g ib i b ir le ş ik o la n la r ın a ra sın ı a y ır m a k ta c a iz
d e ğ ild ir. M e s e la "O , k u lla r ın a k a h ird ir( O , k u lla rın ın ü stü n d e
h e r tü rlü ta sa rru fa sa h ip tir). " 58 a y e ti A lla h 'ın ü s tte o ld u ğ u n a
d e la le t e tm e z . Ç ü n k ü o n d a n ö n c e " kah ir" k e lim e s i z ik r e d il-
d iğ i z a m a n b u ü s tü n lü k te n m u ra d ın c ih e t m a n a s ın d a ü s ­
tü n lü k o lm a d ığ ı z â h ir o lm u ş tu r . H a tta o b a ş k a s ın ı ü s tü n d e
h a k im d ir d e n ilm e si b ile c a iz d e ğ ild ir. A n c a k 'k u lla r ın ın ü s ­
tü n d e d ir ' d e n ilm e s i la z ım d ır. Ç ü n k ü A lla h 'ın ü s tü n lü k le
v a s ıfla n d ır ılın a s ı y a n ın d a u b u d iy e tin z ik re d ilm e s i o ü s tü n ­
lü k te n m u ra d ın y ü c e lik v e u lû h iy y e t ü s tü n lü ğ ü o ld u ğ u n a
d e la le t ed e r.

A lla h T e â lâ n e z a m a n m ü te şa b ih la fız la r z ik re tm iş se b e r a ­
b e rin d e b a tıl v eh m in g id e rilm e sin e d e la le t ed e n b ir ip u c u da
g etirm iştir. (M e sela ) "A lla h g ök lerin v e yerin n u ru d u r. " 59
"O n u n n u ru n u n te m s ili " 60 ö rn e k le rin d e , n u ru k e n d i n e fsin e
iz a fe etm iştir. E ğ e r A llah T eâlâ, n u ru n ta k en d isi o lsa y d ı o n u
k en d i n e fsin e iz a fe etm ez d i. Ç ü n k ü b ir şey in k en d i n e fsin e

56 Kehf, 18/65
57 Bakara, 2/31
58 En'am, 6/18
59 Nur, 24/35
60 Nur, 24/35
 Selefin Metodu 219

iz a fe e d ilm e s i a n la m sız d ır. A lla h " O R ahm an arşa istiv a e t ti "6

d e d iğ i z a m a n b u n d a n ö n ce "O y e r i v e y ü c e g ö k ler i y aratan tara­
fın d a n in d irilm iştir. "b2 V e o n d a n so n ra da " G ök lerd e v e y erd e,
ikisi a ra sın d a v e toprağın a ltın d a b u lu n a n la r h ep on u n d u r. " 63
a y e tle rin i z ik re tm iştir. B iz b u ik i a y e tin , c ih e t ü stü n lü ğ ü n e
h a s o la n h er şe y in so n ra d a n y a ra tılm ış o ld u ğ u n a d ela le t e t­
tik le r in i z ik re ttik . Z ik re ttik le rim iz le a n la ş ıla n şu d u r:

B u m ü te ş a b ih le rd e en sa ğ la m y o l, ed e p b a k ım ın d a n , V a ci-
b u 'l-V ü c u d 64 h a k k ın d a , o la fız la rd a te v il o ld u ğ u n u k a b u l e t­
m e k tir.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

61 Tâhâ, 20/5
62 Tâhâ, 20/4
63 Tâhâ, 20/6
64 Vâcibu'I-Vücud: Allah Tebareke ve Teâlâ Vacibu'l-Vücut'tur, ezelde hiçbir
şey yuk iken var olandu.
 D Ö RD Ü N CÜ BÖLÜM

Müteşabihler Konusunda
Sona Bırakılan Konular Hakkındadır

B u bölüm de Birkaç Kısım V a rd ır

 BlRlN Cl KISIM
MÜTEŞABİ HLERİN HÜKM Ü H A KK IN D A D IR

M ü te ş a b ih le rin v a rlığ ı, h e m ilâ h iy a tta h e m n ü b ü v v e tte

h e m de h u k u k ta h alk için b ü y ü k b ir şü p h e te şk il etm iştir.
U lû h iy y e tte k i şü p h e : K u r 'a n 'a in a n a n la r, A lla h h a k k ın d a
b a tıl in a n ç la r b e sle m iş, A lla h 'ı b ilm e k o n u s u n d a cah il k a l­
m ış, u iû h iy y e te ve k ıd e m e z ıt o la n şe y le rle A lla h 'ı v a sıfla n -
d ırm ışla rd ır.

N ü b u v e tte is e ; A lla h 'ın sıfa tla rd a n m ü n e z z e h o lm a s ın ın

z o ru n lu o ld u ğ u n u s a v u n a n la r, H z. M u h a m m e d 'in n ü b ü v v e ­
tin d en şü p h e etm işler v e şö yie d e m işle r: E ğ er O , g e rç e k te n
A lla h 'ın e içisi o lsay d ı, en iyi şek ild e R a b b in i b ilirdi. A lla h 'ı
b ilm e m e s i h a tta h âd is sıfatlarla v a sıfla n d ırılm a sı itib a riy le
O 'n u n d o ğ ru b ir p e y g a m b er o im a s ı im k â n sız d ır.

H ukuka g e lin c e ; eğer o n la r ın b a z ıla rın a s o ru lu rs a

K u r 'a n 'd a n ş ü p h e ettik le ri g ö rü lü r. Ç ü n k ü o n ia r 'K u r'a n d e ­
ğ iş tirilm iştir, M u h a m m e d 'e n a z il o la n K u r'a n 'd a b u tü r şü p -
h eii ş e y le r y o k tu ' d erier.
224 Allah'ın Aşkınhğı

O n la r id d ia la rın ı şö y le d e lille n d irm iş le rd ir: B u K u r'a n ,

h id a y e t, b e y a n , h ik m e t, ş ifa v e n u r v a s ıfla r ıy la d o lu d u r. B i­
liy o rs u n u z k i b u m ü te ş a b ih a y e tle r h a lk ın sa p ık lığ a , te c s im
v e te ş b ih e (A lla h 'ı c is m e v e m a d d e y e b e n z e tm e y e ) d ü ş m e ­
le ri iç in b ü y ü k b ir se b e p tir. O z a m a n , ya K u r 'a n 'ın n u r v e ş i­
fa o ld u ğ u n u b ild ir d iğ i a y e tle r y a la n d ır, y a d a te c sim v e te ş ­
b ih e d e la le t e d e n a y e tle r b a tıl v e y a la n d ır. H er ik i ta k d ire
g ö r e d e K u r 'a n 'd a şü p h e h a s ıl o lm u ş tu r. A rtık s a b it o ld u ki
b iz b u m ü te ş a b ih a y e tle ri m e ca z a h a m le tm e liy iz . L a k in b a z ı
a y e tle r d e b a tıl v e b o z u k in a n ç la rı ç a ğ rış tıra n m e c a z la r v a r­
dır. O h â ld e , b a tıl m a n a n ın g id e rilm e s in in s a ğ la y a c a k o la n
d o ğ ru a n la m la rı sö y le m e m iz v a cip tir. K u r 'a n 'd a a ç ık ç a te v ­
h id e v e te n z ih e d e la le t ed e n la fız la r y o k tu r. M e s e la " D eki:
A lla h b ird ir ' ' 1 v e "O 'nu n e şi v e b en z eri y o k tu r. O işiten v e g ö r e n ­
d ir. " 2 K u r 'a n 'ın b u a y e tle ri, a n c a k z a y ıf b ir ş e k ild e te v h it v e
te n z ih e d e la le t e tm e k te , e s a s o la ra k ş ü p h e m e y d a n a g e tir­
m e k te d ir.
A n la ttığ ım ız b u h u su sla r o lu şm u ş şü p h e le r h a k k ın d a y d ı.

Ö b ü r ta r a fta n A lim ler, m ü te ş a b ih le rin b irç o k fa y d a la rın ­

d a n b a h se tm iş le rd ir. Ş ö y le k i;

B irin cisi: M ü te şa b ih le r n e k a d a r ç o k s a h a k ik a te u la şm a k
da o k ad ar zor olu r. M e şa k k a tin artm ası se v a b ın a rtm a sın ı
g ere k li k ılar. " Y oksa siz , A lla h için izden cih a t ed en leri v e sa b re­
d en leri b ilm ed en cen n ete g ireceğ in izi m i s a n d ın ız ?"3

İk in c isi: E ğ e r K u r'a n 'ın h ep si m u h k e m o lsa y d ı, o z a m a n

tek b ir m e z h e b e u y g u n o lu r, d iğ e r m e z h e p le r g e çe rs iz k a lır­
dı. B u d u ru m , d iğ e r m e z h e p leri d ik k a te a lm a y a , o n la rın g ö ­
rü şle rin i d e ğ e rle n d irm e y e , b ö y le c e k a rşı fik irle rd e n istifa d e
e tm e y e en g el o lu rd u . H em m u h k e m h em m ü te şa b ih a y e tle r
o lu rsa , o z a m a n h er m e z h e p sa h ib i m e z h e p le rin i d estek le y e n
g ö rü şle rin i te'y id ed e n şey leri b u lm a y a ça lışır. B u d u ru m d a
b ü tü n m e z h e p le rin ile ri g ele n le ri o k o n u la rd a d ü şü n ü r v e te ­

1 thlas, 112/1
2 Şûrâ, 42/11
3 Âl-i Imran, 3/142
 Müteşafııhler Konusunda Sona Bırakılan Konular 225

v il ile ilgili k o n u la rd a iç tih a tla rd a b u lu n u r. N e tic e d e te v ille ­

rin ü z e rin d e ço k d u ru ld u ğ u için m u h k e m le r, m ü te ş a b ih le ri
d a h a iy i a ç ık la rla r. İşte b u y o lla y a n lış g ö rü ş s a h ip le ri, y a n lış
g ö r ü ş le rin d e n k u rtu lu p h a k ik a te u la şırla r.

Ü ç ü n c ü s ü : K u r 'a n 'd a h em m u h k e m h e m d e m ü te ş a b ih le -
rin v a r o lm a sı, K u r'a n a y e tle ri ü z e rin d e te fe k k ü r e tm e y i, a k lî
d elille rd e n y a ra rla n m a y ı v e d iğ e r ilim le rd e n fa z la sıy la is tifa ­
d e etm ey i sağ lar. iş te o zam an in sa n la r, ta k lid in k a ra n lığ ın ­
d a n k u rtu lu r, h ü c ce t v e istid lâlin ışığ ın a u la şırla r. A m a eğ er
a y e tle rin h ep si m u h k e m o lsa y d ı, aklî d e lille re ih tiy a ç k a lm a z ;
in s a n la r ce h a le t v e ta k lit b a ta k lığ ı iç e risin d e k a lırla rd ı.

D ö rd ü n c ü sü : K u r 'a n 'd a m u h k e m v e m ü te ş a b ih in o lm a sı,

te v ille rin y o lla rın ı ö ğ re n m e , b a z ıla rın ı b a z ıla rın a te rc ih etm e
m e cb u riy e tin i o rta y a ç ık a rd ı. A y n ı z a m an d a lu g a t, n a h iv , f ı­
k ıh u su lü g ib i p ek ço k ilm in ta h sili v e te rc ih e d ile n g ö r ü şle ­
rin m e to tla rın ı ö ğ re n m e m e c b u riy e ti h a sıl o ld u . E ğ e r K u r 'a n '­
d a m ü te şa b ih le r o lm a sa y d ı, b u n la rd a n h iç b ir ş e y e g e re k k a l­
m a y a ca k , m ü te ş a b ih le rle b u fay d a la rın sa ğ la n m a sı da m u ra t
o lu n m a y a c a k h .

B eşin cisi: K u r 'a n 'd a m u h k e m v e m ü te şa b ih a y e tle rin b u ­

lu n m a s e b e p le r in in en k u v v e tlile r in d e n b ir i d e ş u d u r:
K u r'a n 'ın , in sa n la rı im a n a d a v eti, h e m ilim s a h ip le rin i, h em
d e a k li p re n s ip le rd e n h a b e rsiz , fak at te re d d ü tsü z b ir im a n ile
in a n a n av am in sa n la rı k a p sa m a k ta d ır. A v a m d a n b iri, ilk
eta p ta, c is im o lm a y a n , b ir y er işgal e tm e y e n v e g ö ste rile m e -
y e n b ir v a rlık ile ilg ili b ilg ile r d u y d u ğ u n d a , g e r ç e k te n b u n u n
s a lt b ir y o k lu k o ld u ğ u n u za n n ed e cek , d o la y ısıy la ş ü p h e y e
d ü şe ce k tir. Ö y le y se h em b ilg i d ü ze y i y ü k se k in s a n la ra , h em
d e a v a m a h ita p ed e n b ir K ita p için e n u y g u n d il, h e m in s a n ­
la r ın h a y a l v e v e h m e ttik le rin e d e lâ le t e d e n , h e m d e d o ğ ru ­
d an h a k k a d elâ le t e d e n b azı k elim e le rle h ita p ed e n b ir d il o l­
m a sıd ır.

B irin ci K ısım : İlk e ta p ta k e n d ile rin e h ita p e d ile n şe y le r

m ü te şa b ih olan şey lerd en d ir.
226 A llah 'ın A şkın lığı

İk in c isi K ısım : işin s o n u n d a , o n la r iç in a çık h â le g e le n ş e ­

y in , m u h k e m le r d e n o ld u ğ u d u r. B u k o n u n u n ö z e ti b u d u r.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

İKİNCİ KISIM
M Ü C ESSİM EN İN . M ÜŞEBBİH E OLUP
O LM A D IĞ I H A K K IN D A D IR

M ü c e ssim e m e z h e b in in m e n s u p la rı, 'g e r ç i b iz A lla h , m e ­

k â n a , c ih e te m u h ta ç b ir cisim d ir, d iy o ru z a n ca k o n u n z a tın d a
v e h a k ik atin d e d iğ er cisim le rd e n fa rk lı o ld u ğ u n a in a n ıy o ru z '
d e m işle rd ir. B u d ü şü n c e te şb ih d ü şü n c e sin e a y k ırıd ır. Ç ü n k ü
m u s a v i/d e n k o lm a y ı k a b u l e tm e k , te ş b ih i k a b u l e tm e k a n la ­
m ın a g e lm e z . Ç ü n k ü A lla h T e â lâ K u r'a n 'd a b irç o k sıfa tla rd a
m u sa v ilik te n b a h se tm e sin e ra ğ m e n h iç k im se b u d u ru m te ş ­
b ih i g e re k tirir d e m e m iştir. (Ş ö y le k i:)

B irin cisi: A lla h k e n d in d e n b a h se d e rk e n " B en siz in le b era b e­

rim , işitir v e g ö r ü rü m " 4 d em iştir. in sa n d a n b a h s e d e rk e n de
"O nu işiten v e g ö ren bir v a r lık kıld ık ''5 b u y u rm u ştu r.

İk in cisi: A lla h T e â lâ , k e n d isi h a k k ın d a "ve g öz lerim iz in

ö n ü n d e g em iy i y a p " 6 d e m iş, in sa n h a k k ın d a d a " gözlerin in y a ş ­
la d o lu p taştığını g ö r ü rsü n " 7 d em iştir.

4 Tâhâ, 20/16
5 Insan, 76/2
6 Hud, 11/37
7 Maide, 5/71
 Mi'iteşabihler Konusunda Sona Bırakılan Konular 227

Ü ç ü n c ü s ü : K u 'a n 'd a A lla h T e â lâ h a k k ın d a "A llah'ın ik i e li

d e a ç ık tır " 8 sö z ü v a rk e n , in s a n h a k k ın d a d a " işte bu sen in elle ­
rin in y a p ıp ö n e sü rd ü ğ ü işler y ü zü n d en d ir" 9 sö z ü v ard ır. Y in e
A lla h k e n d is i h a k k ın d a " ellerim izin y ap tık ların d a n k en d iler in e
n ice h a y v a n la r y arattık" . 10 d e rk e n , in sa n la r h a k k ın d a d a "A l­
lah'ın eli o n la rın elleri ü z e r in d e d ir '^ b u y u rm u ştu r.
D ö rd ü n c ü sü : A lla h T e â lâ , k e n d isi için "R ahm an a rşa ıstiv a
e t ti" n b u y u rm u ş, in s a n h a k k ın d a d a " ...k i on ların (h a y v a n la ­
rın) sır tın a b in esin iz(li testev u ). " n b u y u rm u ştu r.
B e şin cisi: A lla h T e â lâ , k e n d isin in s ıfa tla rı o la ra k "A ziz,
C e b b a r " i 4 d e rk e n y a ra tılm ış la rı da a y n ı sıfa tla rla n ite le n d ir­
m iştir. K a r d e ş le ri Y u s u f'a : E y A z !z /"l5d e m işle rd ir. Y in e A lla h
T e â lâ "işte A lla h h e r k ib ir li z o rb a n ın (ceb ba r) ka lb in i b ö y le m ü h ü r ­
le r "16 b u y u rm u ştu r. (A lla h T e â lâ , k e n d i is m i o la n C e b b a r k e ­
lim e s in i in sa n la r için d e k u lla n m ıştır)
A ltın cısı: A lla h T e â lâ , k e n d isin i "A zîm " ile v a sıfla n d ırm ış
so n ra a rşı d a "B üyü k a r ş (arşu 'l-a zîm )'ın R abbi" i7 d iy e v a sıfla n -
d ırm ıştır.
Y e d in c is i: A lla h T e â lâ , k e n d is in i "H afiz" v e "A lîm " o la ra k
v a s ıfla n d ırm ış, Y u s u f (a. s. ) d a k e n d is in i b u sıfa tla rla v a s ıf­
la n d ıra ra k şö y le d em iştir: "Ben (h az in eleri) iyi k o r u r (h a jfz ) v e
(işi) iy i b ilirim . "18 d em iştir. Y in e A lla h T e â lâ , (İb ra h im (a. s)
iç in m e le k le rin ) "O 'na b ilg in (a lîm ) b ir oğ lan çocu ğ u m ü jd eled i­
ler ''^ , d erk en b a şk a b ir ay ette "O 'n a (lbrah im ) h alim bir e r k e k
ço cu ğ u m ü jd ele "20 b u y u rm u ştu r.

8 Maide, 5/ 64
9 Hac, 22/19
10 Yasin, 36/71
11 Fetih, 48/10
12 Taha, 20/5
13 Zuhruf, 43/13
14 Haşr, 59/23
15 Yusuf, 12/78
16 Gafir, 40/35
17 Tevbe, 9/129
18 Yusuf, 12/55
19 Zariyat, 51 /28
20 Saffat, 37/101
228 Allah'ın Aşkmlığı

S e k iz in c isi: "H ü kü m " k elim esid ir. A lla h T e â lâ , k en d isi iç in

" D o ğ ru su h ü kü m y a ln ız on u n d u r. "n d e rk en , b iz in sa n la rı da
d e o n u n la v a sıfla n d ırm ıştır: "E rkeğin a ilesin d en b ir h akem v e
kadın ın a ilesin d e b ir h a k em (o lsu n )" 2 2 .
D o k u z u n c u su : "er-R ahim er-R a h îm " is im le rid ir. B u n la rın
an lam ı ise a çık tır.
O n u n c u s u : "Ş ekû r" ism id ir. A lla h " D o ğ ru su R a b b im iz ço k
bağ ışlay a n ç o k k a rşılık v eren d ir" 23b u y u rm u ştu r.
O n B irin cisi: " el-A liy y ü " ism id ir. in sa n da b u n u n la a d la n ­
d ırılm ıştır. M e se la H z. A li ism i gibi.
O n İk in c isi: " K eb îr" ism id ir. A lla h k en d isi h a k k ın d a " O en
y ü ce en b ü y ü k tü r. "24 d em iş v e H z Y a k u b için d e "O 'nun ihti-
y a r (k eb îr) b ir b ab ası v ar" 25 d em iştir. ik i k ad ın d a (H z M u sa 'y a
b a b a la rın ın d u ru m u n u ) a n la tırk e n " B ab am ız y aşlı b ir ihtiyar-
d ır "26 d e m işle rd ir.

O n Ü ç ü n c ü sü : "H am îd " ism id ir. A lla h T e â lâ , k e n d is in i k i­

ta b ın d a b u is im le isim le n d irm iş v e ş ö y le b u y u rm u ştu r. "O
hü kü m v e h ik m et sah ib i ç o k öv ü len (h a m îd ) A lla h tarafın dan in d i­
rilm iştir. " 27
O n D ö rd ü n cü sü : "eş-Ş ehid" ism id ir. A lla h T e â lâ , in sa n la r
h a k k ın d a şö y le b u y u rm u ştu r: " H er ü m n ıetten b ir şa h it g etird i­
ğ im iz zam an n ice olu r. "28
O n B e şin c isi: "H akk" ism id ir. A lla h T e â lâ şö y le b u y u ru r:
" G erçek (h a k k ) h ü k ü m d a r olan A lla h y ü ced ir. " 29 " B iz onu h a k k
o la r a k in d ird ik ve o h a k k olara k in m iştir. " 30 " iş te o g ü n g e rç e k
m ü lk R a h m a n ın d ır. " 31 " O n ların s a n a g e tir d iğ i h er m es ele y e k a r ­

21 En'am, 6/63
22 Nisa, 4/35
23 Fatır, 35/34
24 Sebe, 34/23
25 Yusuf, 12/78
26 Kasas, 28/23
27 Fusslat, 41/42
28 Nisa, 4/41
29 Tâhâ, 20/114
30 lsra, 17/105
31 Furkan, 25/26
 Miiteşabilıler Konusunda Sona Bırakılan Konular 229

şı m u tla k a b iz san a g e r ç e ğ i g e tirir iz . "32 "O , e lç is in i h id a y et v e

h a k k d in ile g ö n d e r d i. " 3 (G ö r ü ld ü ğ ü g ib i b u k e lim e d e d e ğ i­
ş ik a y e tle r d e h e m A lla h T e â lâ , h e m d e m a h lu k a t iç in k u l­
la n m a k ta d ır. )

O n A ltın c ıs ı: " V ekil" ism id ir. A lla h k e n d is i h a k k ın d a "O

h e r ş e y e v ek ild ir. " ^ b u y u rm a k ta d ır. B a z e n in s a n la r d a b u n u n ­
la v a sıfla n d ırılır v e 'fa la n fa la n ın v e k ilid ir' d e n ilir.

O n Y e d in c is i: "M evla" ism id ir. A lla h k e n d is i h a k k ın d a

"Bu b öy led ir. Ç ü n k ü A lla h , in an an ların k o ru y u cu su d u r(m ev lâ sı-
d ır) ka firlerin ise k o ru y u cu la rı yoktu r. " 35 b u y u rm u ş , so n ra b i­
zim h a k k ım ız d a d a " v e h er b irin e v a risler(v eliler) k ıld ık ”36 d e ­
m iştir. P e y g a m b e r (a. s) d a "B en kim in m ev lası isem , A li d e on u n
m ev lâ sıd ır”37 b u y u rm u ştu r.

O n S e k iz in c isi: "V eli" ism id ir. A lla h T e â lâ k e n d is i h a k k ın ­

da "Sizin d o stu n u z a n c a k A lla h on u n E lçisi v e M ü m in le r d ir . "38
b u y u rm u ş , P e y g a m b e r (a. s) d e in sa n la r h a k k ın d a b u k e lim e ­
y i şö y le k u lla n m ıştır: " H erh an g i b ir k a d ın v elisin in izni olm ad an
n ika h lam rsa n ika h ı b atıld ır. " Y in e A lla h T e â lâ in s a n la r için
"in an an e r k e k le r v e in an an k a d ın la r b irb irlerin in v elisid irler. "39
b u y u rm u ştu r.

O n D o k u z u n cu su : " H a y y "(d iri) is m id ir. A lla h T e â lâ k e n ­

d isi h a k k ın d a "A llah d irid ir. O n dan b a şk a T an rı y o k t.tr. " 40 " E lif
lam m im " 41 " A llah k i on d an b a şk a T an rı y o k tu r d a im a d iri(h a y y )
v e k o ru y u p y ö n eten d ir. "42 d erk en , m a h lu k a t iç in d e b u k e lim e ­
y i k u lla n m ış tır :"H e r c a n lı şey i(h a y ) su dan y a r a ttık . " 43

32 Furkan, 25/33
33 Tevbe, 9/33
34 En'am, 6/102
35 Muhammed, 47/11
36 Nisa, 4/33
37 Tirmizı, Menakıb, 33646; lbn Mace, Mukaddime, 118.
38 Maide, 5/55
39 Tevbe, 9/71
40 Câfir, 40/65
41 Al-i Irnran, 3/1
42 Al-i Imran, 3/2
43 Enbiya, 21 /30
230 A lII1 'ın Aşkmlığt

Y irm in cisi: " V ah id " is m id ir. A llah T e â lâ k e n d isi h a k k ın -

d a :" D e k i: O , a n c a k tek b ir ta n rıd ır " 44 b u y u rm u ştu r. P e k ç o k e ş ­
ya h a k k ın d a d a b u s ıfa t k u lla n ılır; m e sela te k b ir e lb is e , te k
b ir in s a n , sö z ü n d e o ld u ğ u gibi.

Y ir m i B irin cisi: "T e v v a b "(tev b e le ri k ab u l e d e n ) is m id ir . A l­

la h T e â lâ k e n d is i h a k k ın d a : "G erçekten A lla h tö v b eleri ka b u l
ed en d ir, ç o k esirg ey en d ir. " 45 b u y u rm u ştu r. İn s a n la n d a b u
is im le is im le n d irm iş v e ş ö y le b u y u rm u ştu r: "G erçekten A llah
te v b e ed en leri s ev er. " 46

Y irm i İk in cisi: " el-G an î"(zen gin ) k elim esid ir. A lla h T eâ lâ
k en d isi h akkınd a: "A llah zen gin dir "47 b u y u ru rk en , in sa n la r
için : " A n cak o kim selerin kın an m asın a yol v ard ır k i z en g in o ld u k la­
rı h ald e sen d en izin isterler"4%b u y u rm u ştu r. P ey g a m b e r (a. s. )
d e "O nu (zekatı) zen g in lerin d en a lfa k ir le r in e ver"49 b u y u rm u ştu r.

Y irm i Ü ç ü n c ü sü : "N ur" ism id ir. A lla h T e â lâ k e n d isi iç in :

"A llah g öklerin v e yerin n u ru d u r ''50 d erk en , in s a n la r iç in d e
"n urları ön lerin d e o ld u ğ u h a ld e y ü rü rler" 5^ b u y u rm u ş tu r.

Y irm i D ö rd ü n cü sü : "H a d i"(h id a y e te u la ş tıra n ) ism id ir.

A lla h T e â lâ k e n d isi h a k k ın d a : "L âkin A lla h isted iğ in i h id a y ete
getirir"52 d erk en , in sa n la r iç in : "Sen an cak bir u y arıcısın . H er
top lu m u n bir yol g östericisi vardır''53 b u y u rm u ştu r.

Y irm i B eşin cisi: "M ü sfe m i"'(işite n ) ism id ir. A lla h T e â lâ

k en d isi h a k k ın d a: "H ayır, d e d i, ikin iz d e a y e tle rim iz le g id in biz
siz in le beraber d in ley ic iy iz "54 b u y u rm u ştu r. A lla h T eâ lâ M u ­
sa 'y a "vah y ed ilen i d in le" d em iştir. 55

44 En'am, 6/15
45 Nisa, 4/16
46 Bakara, 2/122
47 Muhammed, 47/38
48 Tevbe, 9/93
49Beyhakı, Sünenu'l-Kübra, IV/101.
50 Nur, 24/35
51 Hadid, 57/ 12
52 Bakara, 2/172
53 Râd, 13/7
54 Şuara, 26/15
55 Tâhâ, 20/13
 Miiteşabihler Konusunda Sona Bırakılan Komdar 2 }1

Y irm i A ltın cıs ı: " K a d îm " is m id ir. A lla h A lla h T e â lâ (a y ın

m e n z ille ri ile ilg ili b ilg i v e rirk e n ): " N ih a y et o (ay) es k i(k a d im )
u rcu n a (h u rm a salkım ın ın sapı) b en z er b ir hale g e ld i”5*’ b u y u r­
m u ştu r. (A y n ı za m a n d a k ıd e m A lla h 'ın b ir sıfa tıd ır)

(A y rıca ) M ev cu d , şey , v a h id , z a t, m a 'lu m , M ezk u r, a lim , kd d ir,

h a y y , m u rid , sem i' b a sir, m ü tek ellim v e b ak i g ib i s ıfa tla rın , h e m
A lla h iç in h e m d e in sa n la r iç in k u lla n ılm a sın d a b ir g ö r ü ş a y ­
rılığ ı y o k tu r; b u n la r h e m H a k S ü b h a n e h u T e â lâ iç in h e m d e
o n u n y a ra tık la rı iç in k u lla n ılm a k ta d ır. B a h se ttiğ im iz b u te ş­
b ih te n o n u k u lla n a n k im se n in , A lla h 'ı y a ra tıla n la ra b e n z e tti­
ğ i so n u c u çık a rıla m a z . B iz b a z ı h â lle r v e sıfa tla r d ışın d a A l­
la h ile in sa n la r a ra sın d a b ir te ş b ih in o ld u ğ u n a in a n m ıy o ru z .
A lla h , c is im o lm a k la b e r a b e r, z a tın d a v e h a k ik a tin d e d iğ e r c i­
s im le rd e n ay rıd ır.

D e m e k ki b u fır k a iç in m ü ş e b b ih e d e n ilm e s i y a la n v e ifti­

ra d ır. B u k o n u n u n ö z eti b u k a d a rd ır.
S o n u ç o la r a k d iy e b iliriz k i; b u k ita b ın b irin c i k ısm ın d a c i­
s im le rin h a k ik a tte b irb irin e b e n z e r o ld u ğ u n u sö y le m iştik .
E ğ e r A lla h T e â lâ c is im o lsa y d ı, m a h iy e tte b u c is im le rin b e n ­
z e r i o lm a sı g e re k ird i. O z a m a n te şb ih ile h ü k m e tm e k la z ım
g elird i. A n c a k b ir şe y h a k k ın d a b e n z e rliğ i o rta y a k o y a n d e lil,
v a rlık , ilim v e k u d re t b a k ım ın d a n sa b it o lm a d ık ç a , m a h iy e tin
ta m a m ın d a te ş b ih i g e re k tirm e z . İşte fa rk b u d u r.

B a şa rı A lla h 'ta n d ır.

56 Yasin, 36/39
232 Allah'ın Aşkınlığı

ÜÇÜNCÜ KISIM
ÖZÜ İTİBARİYLE ALLAH'IN. C İS İM MEKAN SAH İBİ VE
MUAYYEN B İR Cl H ETE M AHSUS O LD U Ğ U N U
İD D İA EDEN İN KA FİRO LA CA Ğ I H A K K IN D A D IR

B u n u id d ia ed e n k âfird ir. Ç ü n k ü b iz e g ö re b ir cih ete ve b ir

m e k a n a h a s o la n h er şey, so n ra d a n y a ra tılm ış h a d is b ir v a r­
lıktır v e o n u y o k ta n v ar ed en b ir Y a ra tıc ı v a rd ır. A m a A l­
la h 'ın c is im v e cih e t sa h ib i o ld u ğ u n u id d ia ed e n le r, k e n d isi­
ne iş a re t ed ilm e si m ü m k ü n o la n v a rlık la rın d ışın d a b ir v a rlı­
ğ ın m e v cu d iy e tin i in k âr e tm işlerd ir. Y an i o n la r A lla h o ld u ­
ğ u n a im a n e d ile n v arlığ ı in k âr etm işle rd ir. O n u n zatın ı in k ar
e ttik le ri iç in d e k âfir o lm u şla rd ır. M u 'te z île 'n in d u ru m u b u ­
n a b e n z e m e z . Ç ü n k ü M u 'te z île , his ile k e n d isin e iş a re t ed ile n
şe y le rin ö te sin d e bir v a rlığ ın o ld u ğ u n a in an ır. A n c a k o n la r
s ıfa tla r h a k k ın d a b iz d e n farklı d ü şü n m e k te d irle r. M ü c e s sim e
is e A lla h 'ın z a tın ın ve v ü c u d u n u n is p a tın d a b iz d e n fa rk lı d ü ­
ş ü n m e k te d ir. B u fa rk lılık , h ep d e v a m etm iştir. D o la y ısıy la
A lla h 'ın zatın ı in k âr ettik leri iç in k ü fü r h ü k m ü o n la ra g ere k ­
li o lm u ştu r. M u 'te z île ise A lla h 'ın zatın d a d eğ il, sıfa tla rı h a k ­
k ın d a b ö y le d ü şü n d ü k le ri (y an i te n z ih e ağ ırlık v erd ik leri)
iç in , o n la ra k ü fü r h ü k m ü n ü n v e rilm e si d o ğ ru o lm az.

B u k itab ın so n u n a g eld ik. Y ü ce A lla h 'ın , b u çalışm a m ız ı,

d ü n y ad a v e ah irette k u rtu lu şa, b aşarıy a ve rah m e tiy le d erece­
le r eld e etm e y e v e sile k ılm a sın ı d ileriz. O M erh a m e tlilerin en
m e rh am etlisid ir. A lem lerin R abbi o la n A lla h 'a ham d olsu n .

A lla h 'ın lü tfu ile E s a s u t-T a k d is k ita b ı ta m a m la n d ı.

 İndeks

A 183, 184, 185, 191, 192, 219,

Abdullah 142, 163 227
Abdullah b. M esut 143, 163, 165 Ashâb 15, 94, 177
Abdullah b. Ö m er 150 ateist 9
Abdullah b. Sebe 16 atom 68
Adam 158 ay 95, 97, 102
Adem 106, 107, 108, 109, 138, Azrail 96, 189
149, 150, 151, 152, 153, 154, B
155, 156, 1 5 8 ,1 6 0 ,2 1 8 Bağdadî 19
adem (yokluk) 77, 84, 86, 87, 90, Bakillânî 22
109, 123, 134 Beyan 16
adem î 86, 87, 90 Beyan b. Sem 'an 16
Ahmet b. Hanbel 103, 104 Beyaniyye 16
Aişe, Hz. 148, 195, 126, 195 Bişr el M ürsî 10
Akıl 28, 29, 30, 31, 34, 37, 70, 78, Buharî 126, 146, 147, 168, 169,
86, 96, 115, 139, 185, 198, 207 196
akl130
c
A li 194, 196, 197, 205,-228, 229 Ca'd b. D irhem 17
Ali el-Cubbaî 19 Cabir 141
Ali Sami en-N eşşar 20 Cebrail 96, 193
Alkame 163 C ehm b. Safvan 17
Arnmar b. Yasir 141 Cehm iyye 122, 177
antropom orfist 15 cevher 40, 41, 45, 46, 62, 80, 84,
antropomorfizm 20 87, 88, 89, 91, 92, 93
araz 84, 88, 89, 91, 92, 93 cihet 48, 54, 56, 66, 70, 71, 72, 73,
Aristo 36 • 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 82,
arş 35, 39, 51, 52, 53, 54, 81, 96, 87, 93, 95, 96, 97, 98, 186,187,
156, 163, 177, 180, 181, 182, 188, 226
234 Allah’ın Aşkmlıgı

C isim 40, 41, 45, 46, 47, 48, 49, Enes b. M alik 157, 162
50, 56, 59, 66, 67, 68, 75, 77, Eş'arîler 22
9 3 ,9 8 Eş'arîlik 19
cisim ler 45, 56, 59 Eş'arîye 19
cism anî 66, 67 evliya 104
cismaniyet 40, 49 ezel 77
Cüveyni 22
F
D Fahreddin R âzî 9 ,1 0 , 12, 22
Deccal 146, 147 Fakih 203
D ehri 90 Fatıma binti Kays 195
Dehrîler 33, 34 felek 8 6 ,9 7
devr 89 Felsefeci 97
E Felsefeciler 185
ebed 77 Filozoflar 28, 63, 64, 8 5,108
Ebu Davut 177 Fir'avuİı. 44
Ebu Hâmid el-G azâlî 29, 103, Firavun 129, 179, 187, 193
109 G
Ebu H ureyre 106, 110, 114, 125, G azâlî 12, 2 2 ,184
126, 138, 142, 150, 158, 159, Gulat-ı Şia 19
161, 168,169, 170, 171, 195 Güneş 9 5 ,1 0 2
Ebu Huzeyme 106, 110
Ebu M a'şer el-M üneccim 38 H
Ebu Musa el E ş'arî 156, 195 haber-i vahid 10
Ebu M üslim el-lsfahânî 53 hâdis 79, 91
Ebu M ünzir 105 Halid b. Velid 195
Ebu Said 171, 195 Harnan 179
Ebu Said el-Hudri 125, 157, 167, Hanbeliler 31, 3 2 , 70
170 Haris-i E şkari 142
Ebu Salih 114 H arun 103
Ebu Zer 177,195 Hasan b. M uhammed b. M u'tim
Ebu'l-Hasen el-Eş'arî 19, 64 177
Ebubekir îbn Eyyub 24 Haşvîyye 9, 194
Ebü'l-Kasım er-Râgıb 29 Helenistik 18
Eflatun 20 heyulâ 28
Ehl-i Kitap 163 Hıristiyanlar 14, 19
Ehl-i Sünnet 15, 22 Hıristiyanlık 14
Em eviler 17 Hişam b. Hakem 16, 17
E n e s 168 Hişam b. Salim 17
 İndeks 235

H uzeyfe 117, 142 Kerram iye 20, 93, 179, 180

Hülefa-i Raşidin 16 Kerrâm iye 91, 94, 97
H üzeym e 141 Kuşeyri 162

I-İ M
ib n A bbas 111, 120, 142, 147, 195 M abed 197
İbn Furek 83, 8 4 ,9 1 , 124 M abed el-Cühenî 197
İbn Hattab 159 m adûm 84
lb n Hayyam 161 M alatî 19
İbn Heysem 83, 8 4 ,8 5 , 91 M am er İbn Abbâd es-Sülem î 28
İbn Huzeym e 110, 120, 156, 158, M atüridi 19
160, 161, 163 m ekân 48, 53, 54, 56, 70, 71, 73,
İbn Kerram 17, 19 74, 75, 76, 78, 79, 80, 87, 97,
İbn Kuteybe 117 127, 186, 226
lb n M es'ûd 117, 163, 169, 195 m elaiketü'l-m ukarrabin 176
lbn Ö m er 110, 124, 146, 148 M erve 206
lb n Sinâ 36 Meryem 138
lbn Teym iyye 10 m evcut 88, 91, 92
îbni Abbas 118 M ısır 133
İbrahim 45, 4 6,127, 189, 190, 193 M ikâil 96
llcâm u'l-A vam 184 M irac 178
im ran b. Husayn 56 M u'tezîle 10, 15, 17, 18, 19, 22,
Incil 14, 176 28, 86, 9 4 ,1 0 4 ,1 7 7 , 211, 232
İrak 183 muattıla 18, 22
Isa 176, 191 M uğire b. Said 16
Isâ 86 M uğiriyye 16
Islâm Filozofları 15 Muhaddis 203
İsm aililer 18 Muhammed 4 4 ,1 3 1 , 146, 193
Isna Aşeriyye 18 Muhammed b. Heysem 17
ispat 31, 67 M uham m ed b. Kerram es-Sicis-
İsrail 14 tani 17
K M uhammed İbn Nurnan 28
K â'be 96 Musa 44, 45, 103, 114, 131, 142,
kadîm 79 146, 147, 149, 179, 187, 193,
Kelâm 127 230
Kelâmcılar 105, 203, 216 M utasavvıf 203
Kelb Kabilesi 126 M uttalibî 133
Keramiyye 31, 39 Mücessime 9 ,1 5 , 16, 17, 18, 122,
Kerrâmiler 70, 93, 97, 98 125,146, 226, 232
236 Allah'ın Aşkmlığı

m üellef 98 Rasulullah 51, 56, 104, 105, 109,

Mülhid 196 1 12, 122, 124, 136, 137, 141,
m üm teni 74, 79, 82, 174 146, 148, 158, 159, 162, 169,
m ürekkeb 62, 90, 93, 97, 98 171, 172, 177, 178, 197
M üslim 147, 168, 169, 196 Ruh 115, 176
M üslim b. Haccac 162 Ruhu'l-Em in 133, 204
M üşebbihe 9, 15, 16, 17, 18, 19,
s
20, 21, 22, 32, 33, 34, 38, 117,
Safa 206
143, 231
Sahabe 16, 215
m üşrikler 44
Sahih-i Buhari 178
mütehayyız 58, 59, 60, 61, 62, 79
Sebeiyye 16
m ütenâhi 59, 60
Selef 9, 213, 215, 216, 217
m üteşabih 1O
Selefiyye 9
N Seyfuddîn 10
Nebi 162, 163, 165, 167,171, 205 suret 49
nefiy 31, 67 Süleym an 172
En-N ehai 209
ş
N estüri 14
Şehristânî 13
N uh, Hz. 146, 170
Şerhu's-Sünnet Sahibi 146, 159,
Nurnan b. Beşir 171
163, 167, 168, 169, 178
0 -Ö Şia 16, 18
O sm an 195 Şii 18
Ö m er 159, 195, 196
T
Ö m er b. Hakem 178
Tabiîn 215
P takiyye 98
panteist 17 Talha 195
Peygam ber 103, 104, 105, 106, Tavas 120
107, 108, 110, l l l , 112, 113, tavus kuşu 107
114, 116, 118, 120, 123, 124, Tefsiru'l-Kebir 131
125, 126, 133, 137, 138, 141, Teşbihçiler 38, 39, 40
142, 147, 148, 149, 150, 155, teşbih 17
156, 159, 160, 161, 163, 165, Tevrat 155, 176
171, 172, 177, 189, 191, 192,
U -V
193,196, 198, 205, 209, 229
Ubeyy b. Ka'b 105
Philon 15
U hut D ağı 150, 160
R vahdet-i vucûd 20
R a f iz île r 28, 194 Vasıl İS
 İndeks 23 7

Vasıl b. Ata 18 Yem en 148

vücudî 87, 90 yılan 107
vücut 9 0 ,1 3 4 yıldız 95
Yusuf 227
Y -Z
zaman 53, 64
Yahudiler 13, 19, 131, 152, 165
Zenci 206
Yahya b. Zekeriyya 142
Z u b e y r195
Y a k u b 14
Yakubiler 14
 H A Dİ S - I ŞERİFLER I Ş I C I N D A

İLAHI
KELÂMIN
MÜ DÂ FÂASI
ÎM Â M -I BU H Â RÎ
Türkçesi: Yusuf Özbek

H icrî ikinci asrın başlarından itibaren Islâm dünyasında

etkisini yoğunlaştırmaya başlayan fikri bunalım,
kelâm-ı ilâhi ve dolayısıyla ilm-i ilâhî konularında
kamplaşmalara yol açmış; hadis ehli olan ulemâ,
M utezile kelâm ekolüyle fikrî ve itikadî çatışmalara girmiştir.
Tarihte "Mihne" dönemi olarak anılan ve A bbasî hilâfetinin
desteğinde hadis ehline yönelik tam bir sorgulama ve takibe
dönüşen hadise, sonunda Irndis ulemasının itibarlarının
iadesiyle neticelenmiştir.

Iınâm-ı B uhârin in bu eseri, keltim-ı ezelî itikadını reddeden

Cehmiyye-M utezile akımına karşı hadis geleneğinin
tipik bir müdâfaasını tem sil eder.

Islâm düşüncesi tarihinde Sünnî Islâm kelâmının başlıca

tezlerine ünlü hadis imamının nasıl katkıda bulunduğu
bu eser okunduğunda derinlemesine anlaşılabilecektir.
KİTÂBU'R-RÜH
İBN K A Y Y IM E L -C E V Z ÎY Y E
Türkçesi: Dr. Şaban Haklı

lbn Kayyim el-Cevziyye İslam ilim geleneğindeki selefi akımın

verimli ve çok yönlü temsilcilerinden biridir. Çeşitli kitapları
dilimize çevrilmiş ve ülke okuyucusu tarafından ilgiyle izlenmiştir.
KitÂb«'r-Rwh adlı eseri de ünlüdür ve yaygın biçimde okunmuştur.
Eserin oldukça geniş bir kapsamı vardır. Nitekim ruh gerçeği
etrafında akla gelebilecek neredeyse her soruya bir cevap
sunmaktadır. Tahmin olunacağı gibi müellif Kitap ve sünnetle gelen
bilgileri esas alarak kendisine ulaşan İslam düşüncesi birikimini
değerlendirmekte ve birsonuca bağlamaktadır.

Eserde ele alınan meselelerden bazıları şunlardır:

Ruh bedenden bağımsız bir varlık mı yoksa bedeninbir niteliği,
bir fonksiyonu mudur? Ruh-beden ilişkileri nasıldır? Nefs ve ruh
kavramları farklı varoluş biçimlerini mi ifade etmektedir?
İnsan türünden hiç bir ferdin kaçamayacağı ölüm gerçeği nasıl bir
hadisedir? Ölümden sonraki hayatın farklı aşamaları nelerdir ve
nasıl yaşanacaktır? Özellikle kabir hayatına ilişkin temel bilgiler
nelerdir? Kabir hayatını kimler, nasıl algılayacaktır?
Ruhlar arasında iletişim söz konusu mudur? Bedeni terkeden ruh
geri dönüp başka bir bedene girer mi? Kabir ziyaretinden ruhlar
haberdar olur mu? Çocukların ruhlarını nasıl bir
akibet beklemektedir?

Dr. Şaban Haklı’nın Türkçesi ve yeniden gözden geçirdiği şekliyle

okuyacağınız bu klasik eser sayesinde, hayatın en önemli gerçeği olan
ruh, ölüm ve ötesi hakkında en temel bilgilere ulaşacaksınız.
 TE V H İD
Rİ SALESİ
e r -r is â le tü ' t-te d m ü r iy y e

İBN T E Y M İY Y E
Türkçesi: Ulvi Murat Klavuz

Kur'ân'm temel tezine paralel biçimde,

Islâm düşünürlerinin, bir "Allah tasavvuru"
ortaya koyarken ısrarla vurguladıkları ve yerleşmesine
gayret gösterdikleri husus "tevhîd" esası,
yani Allah'ın her yönüyle “bir"liği, eş ve ortaktan
münezzeh oluşudur. Yaşadığı dönerne
damgasını vurduğu gibi günümüzde de etkileri
sürmekte olan, Selef düşüncesinin önde gelen siması
Ibn Teymiyye de mensubu bulunduğu çizginin
Allah'ın zâtı ve sıfatları konusundaki görüşlerinin
yılmaz bir savunucusudur.
er-Risâ/etü't-Tedmüriyye, Ibn Teymiyye'nin
tevhîd ve sıfatlar bahsine ilişkin kanaatlerinin
özlü bir ifadesi niteliğindedir.