4η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ Ι: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Ένα από τα χαρακτηριστικά της μέσης βυζαντινής ιστοριογραφίας (8ος-12ος αι.)

είναι η στροφή από τη γεγονοτολογική προς μια βιο-κεντρική περιγραφή που στόχο
έχει τη λεπτομερή σκιαγράφηση του χαρακτήρα των πρωταγωνιστών της
Ιστορίας. Αφού μελετήσετε τα παρακάτω αποσπάσματα από τα έργα δύο
κορυφαίων Βυζαντινών ιστοριογράφων, του Μιχαήλ Ψελλού [Χρονογραφία, Βιβλίο
Γ΄, μτφρ. Βρ. Καραλής, εκδ. Κανάκη, Αθήνα 1992, σ. 154-161 (Παράλληλα
Κείμενα, κείμενο 7)] και του Νικήτα Χωνιάτη (Χρονική Διήγησις, Βιβλίο Β΄, βλ.
μτφρ. όπως επισυνάπτεται), απαντήστε στα ερωτήματα:

1. Με ποιο τρόπο και με ποια εκφραστικά μέσα (γλώσσα, ύφος, εικόνες)

σκιαγραφούν ο Ψελλός και ο Χωνιάτης αντίστοιχα τον αυτοκράτορα Ρωμανό
Γ΄ Αργυρό και τον αξιωματούχο Ιωάννη;
2. Ποιες επιρροές και οφειλές στο έργο του Ψελλού αναγνωρίζετε στον Χωνιάτη
με βάση τα συγκεκριμένα αποσπάσματα;

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ

ΓΙΟΡΤΣΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΑΓΓΑΛΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΜΑΪΟΥ 2010
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η ............................................................................................................................. 3

1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ – Σκιαγράφηση του αυτοκράτορα Ρωμανού Γ’ και του

α ξ ι ω μ α τ ο ύ χ ο υ Ι ω ά ν ν η α π ό τ ο υ ς Μ ι χ α ή λ Ψ ε λ λ ό κ α ι Ν ι κ ή τ α Χ ω ν ι ά τ η .................. 4

2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ – Η επίδραση του Μιχαήλ Ψελλού στο έργο του Νικήτα

Χ ω ν ι ά τ η ................................................................................................................................... 8

Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α .............................................................................................................. 10

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α .................................................................................................................. 11

Σελίδα 2
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρούσα εργασία έχει σαν θέμα την βυζαντινή ιστοριογραφία και ιδιαίτερα
τη χρονογραφία, όπως αναπτύχθηκε από τους Μιχαήλ Ψελλό και Νικήτα Χωνιάτη τη
μέση βυζαντινή περίοδο (8ος – 12ος αι.).

Στο πρώτο κεφάλαιο θα μελετηθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μέσης

βυζαντινής ιστοριογραφίας, από τα αποσπάσματα του Μιχαήλ Ψελλού και Νικήτα
Χωνιάτη όπου αναδεικνύεται η στροφή από τη γεγονοτολογική στη βιο – κεντρική
περιγραφή του χαρακτήρα των ηρώων. Σε αυτό το πλαίσιο θα εξεταστεί ο τρόπος με
τον οποίο σκιαγραφούν ο Ψελλός και ο Χωνιάτης τον αυτοκράτορα Ρωμανό Γ’
Αργυρό και τον αξιωματούχο Ιωάννη αντίστοιχα.

Στο δεύτερο κεφάλαιο θα εντοπισθεί και θα μελετηθεί η επίδραση που έχει

ασκήσει το έργο του Ψελλού στον Χωνιάτη.

Σελίδα 3
1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ – Σκιαγράφηση του αυτοκράτορα Ρωμανού Γ’
και του αξιωματούχου Ιωάννη από τους Μιχαήλ Ψελλό και
Νικήτα Χωνιάτη

Η ιστοριογραφία αποτελεί ένα από τα βασικότερα είδη της βυζαντινής

λογοτεχνίας, η οποία έχει να επιδείξει σημαντική παραγωγή. Σε αυτό το είδος
περιλαμβάνονται τρεις υποκατηγορίες, τα έργα των ιστορικών, τα έργα των
χρονογράφων και τα έργα των εκκλησιαστικών ιστορικών της πρώιμης βυζαντινής
εποχής.

Τη μέση βυζαντινή περίοδο (8ος – 12ος αι.) παρουσιάζει η ιστοριογραφία μια

ιδιαίτερη ανάπτυξη με την καταγραφή και ερμηνεία του βυζαντινού κόσμου
(πολιτική, θρησκευτική και πνευματική ζωή) από αξιόλογες πνευματικές
προσωπικότητες όπως ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Νικήτας Χωνιάτης κ.α.

Ο Ψελλός υπήρξε δικηγόρος, δικαστής, καθηγητής φιλοσοφίας και

αυτοκρατορικός γραμματέας και συνέθεσε ρητορικά, φιλοσοφικά και θεολογικά έργα
καθώς και πλήθος επιστολών.

Βασικό χαρακτηριστικό του ιστορικού του έργου είναι ότι η αφήγηση

περιστρέφεται γύρω από το πρόσωπο του συγγραφέα και σύμφωνα με τον Hunger
«το έργο χαρακτηρίστηκε απομνημόνευμα και απολογισμός ενός ιστορικού»1. Το
έργο θεωρείται ότι γράφτηκε από έναν άνθρωπο της πολιτικής που βρισκόταν στο
ζενίθ της σταδιοδρομίας του2.

Ως ιστορική πηγή για τις χρονικές περιόδους που αναφέρεται έχουν αξία όχι
οι πολιτικές αναλύσεις και τα συμπεράσματα, όσο η απομυθοποίηση της πολιτικής
εξουσίας μέσα από σκιαγραφήσεις που αναδεικνύουν αδύναμους αυτοκράτορες και
αδίστακτους αυλικούς. Πρόθεση του Ψελλού είναι να περιγράψει χαρακτήρες
ανθρώπων και να δείξει τις αντιδράσεις των κυβερνώντων σε καθημερινές

1
Hunger H., σελ. 194
2
Καρπόζηλος Α., σελ. 87

Σελίδα 4
καταστάσεις και όχι να εντάξει βασιλείς και ισχυρούς άνδρες σε μια ιστορική
εξέλιξη.

Έτσι οι χαρακτήρες στο έργο του δεν είναι μονοδιάστατοι και δεδομένοι αλλά
πολυδιάστατοι και μεταβλητοί σε απόλυτη σχέση με τις καταστάσεις που βιώνουν
στο καθημερινό τους περιβάλλον.

Στο απόσπασμα της Χρονογραφίας σκιαγραφείται ο αυτοκράτορας Ρωμανός

Γ’ σαν «παρακμιακή» προσωπικότητα, που φαίνεται ότι θα διαγράψει μια πορεία με
συνεχείς μεταβολές, κάτω από την επίδραση των γεγονότων που επηρεάζουν
συστηματικά το ήθος του. Ο Ρωμανός Γ’ ενημερώνεται για τις ερωτικές συνευρέσεις
της βασίλισσας και αυτό το γεγονός του δημιουργεί έντονες αντιδράσεις που
αποκαλύπτουν την μετριότητα του χαρακτήρα του και τον οδηγούν στο δρόμο της
συνεχούς απώλειας. Πρόκειται για ένα γεγονός που ο Ρωμανός Γ’ δεν μπορούσε ούτε
να προλάβει ούτε να ελέγξει. Έτσι παρουσιάζεται στο έργο ο Ρωμανός Γ’ να
βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή της ζωής του, αβοήθητος και άρρωστος έχοντας αλλάξει
η τύχη του. Η αλλαγή αυτή εκδηλώνεται σταδιακά και έχει παρενέργειες στη
σωματική και ψυχική του ακεραιότητα.

Η ιδιωτική ζωή του Ρωμανού Γ’ συνδέεται άμεσα με τη δημόσια ζωή γιατί

είναι αυτοκράτορας και η εσωτερική του φθορά συμβαδίζει με την ολοένα και
μεγαλύτερη μισανθρωπία με μεγάλο αντίκτυπο στο ευρύτερο περιβάλλον. Σιγά – σιγά
καταφέρνει να απαξιωθεί πλήρως από το περιβάλλον της αυλής, γεγονός που
περιγράφεται με σαφήνεια τις τελευταίες του στιγμές.

Ο Μιχαήλ Ψελλός επικαλείται τις προσωπικές του μνήμες για να υποστηρίξει

τα γραφόμενα του3. Στο ιστορικό του έργο, παρατηρείται ότι έθετε τα ζητήματα με
έντονα εγωκεντρικό τρόπο και αυτό μέχρις ενός σημείου δικαιολογείται ιστορικά, για
κάποιον συγγραφέα εκείνης της χρονικής περιόδου σε σχέση με τις κοινωνικές
συνθήκες που αντιμετώπιζε στο ξεκίνημά του.

Η Χρονογραφία ξεχωρίζει σαν ιστορικό έργο, για τις λεπτομέρειες έκφρασης

(προσώπων, αντιδράσεων, χειρονομιών) που στόχο έχουν να αναδείξουν την
«παρακμή» και την «γελοιότητα» του ήρωα, καθώς και για τις σημαντικές

3
Μωυσείδου Γ., σελ. 97-99

Σελίδα 5
πληροφορίες που αποκομίζει ο αναγνώστης και συνδέονται με την πολύπλευρη
μόρφωση του Ψελλού.

Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του ιστορικού έργου του Μιχαήλ

Ψελλού είναι η άριστη χρήση της γλώσσας που είναι συνδυασμός της αρχαΐζουσας
και της καθημερινής, όπου συνδέονται λαϊκές και αττικές εκφράσεις. Με αυτόν τον
τρόπο το συνολικό ύφος της γλώσσας δεν περιορίζεται από τους κανόνες της
γραμματικής και της ρητορικής4.

Η Χρονική Διήγησις του Νικήτα Χωνιάτη καλύπτει το χρονικό διάστημα από

το 1118 έως και το 1206, από το θάνατο του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ μέχρι το
πρώτο διάστημα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους.
Ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρεται με λεπτομέρειες στο πρόσωπο του «ήρωα»
αξιωματούχου Ιωάννη, ανωτέρου στελέχους επί των οικονομικών της αυτοκρατορίας
και πως στην πορεία κατέληξε μια «παρακμιακή» φιγούρα.

Στο απόσπασμα γίνεται με πλούσια επίθετα η αναλυτική περιγραφή του

χαρακτήρα του Ιωάννη (ανυπέρβλητος, ικανότατος, αδυσώπητος, αμείλικτος,
ασυγκίνητος, ανυποχώρητος) πράγμα που αποτελεί συνήθη πρακτική των βυζαντινών
συγγραφέων, ώστε στη συνέχεια να αναλυθεί η αλλαγή της συμπεριφοράς του
(«αφιερώθηκε στις λαθροχειρίες», «έπασχε από μικρότητα και γλισχρότητα»), στην
οποία τον οδήγησε η απαξίωση του περιβάλλοντος του αυτοκράτορα Μανουήλ Α’.
Με αυτόν τον τρόπο κατανοήθηκε στο ιστορικό έργο πλήρως η ποιότητα του αυλικού
περιβάλλοντος.

Η μεταβολή της συμπεριφοράς του αξιωματούχου Ιωάννη εκδηλώνεται

σταδιακά και έχει σοβαρές παρενέργειες στη σωματική του αλλά και ψυχική του
ισορροπία. Επειδή η ιδιωτική του ζωή εμπλέκεται με τη δημόσια, η εσωτερική του
φθορά, η αυξανόμενη πικρία και η παρακμή έχει μεγάλο αντίκτυπο στο περιβάλλον
του όταν χλευάζεται δημόσια. Το απόσπασμα καταλήγει στου θάνατο του Ιωάννη
σχολιάζοντας τον ο ιστορικός με απαξιωτικό τρόπο.

4
Hunger H., σελ. 198-199

Σελίδα 6
 Ο Χωνιάτης χρησιμοποιεί πλούσιο λεξιλόγιο στη Χρονική Διήγηση, που
αναδεικνύει μέσα από τις φραστικές επιλογές και τα σχήματα λόγου, τον τρόπο που
σκέπτονταν και έβλεπε τον κόσμο στο ευρύτερο περιβάλλον5.

Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό στοιχείο του ύφους του Χωνιάτη είναι η

επιρροή από τα κλασικά πρότυπα. Η έντονη ρητορική τάση, η χρήση μεταφορών και
παρομοιώσεων («απόλυτος εραστής του χρήματος», «πολιορκητικές μηχανές του
χρήματος») αλλά και μυθολογικών παραδειγμάτων ( αναφορά στη Δανάη) ανάγουν
σε κλασικούς τόπους και χαρακτηρίζονται από τραγικά και μελαγχολικά
συναισθήματα που συνάδουν με την ιστορία της φθίνουσας αυτοκρατορίας λίγο πριν
την ολοσχερή καταστροφή6.

Το ιστορικό έργο του Χωνιάτη χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη τεχνική στο
ύφος, με την οποία εντάσσονται αποσπάσματα από την αρχαία γραμματεία (χρησμός
του μαντείου των Δελφών στον Ακρίσιο). Πέραν από τα στοιχεία που καθορίζουν την
έντονη ρητορική τάση του ιστορικού έργου, υπάρχουν διάσπαρτα στοιχεία, αναφορές
και περιγραφές (περιγραφή αρμοδιοτήτων Ιωάννη, αναφορά σε μικροπωλητές του
δρόμου) που παραπέμπουν σε χρονογραφία. Στο απόσπασμα περιγράφονται στοιχεία
και εικόνες της καθημερινής ζωής εκείνης της περιόδου, σε συνδυασμό με την
δραστηριότητα του Ιωάννη, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην αποτύπωση των
συναισθημάτων.

Το έργο Χρονική Διήγησις αναδεικνύει τον Νικήτα Χωνιάτη ως ιστορικό με

λογοτεχνικό έργο ιδιαίτερης αξίας για εκείνη την περίοδο. Συμβάλλει με
αποφασιστικό τρόπο στη διαμόρφωση της ιστορικής εικόνας της Κωνσταντινούπολης
πριν την κατάληψη από τους Λατίνους, παρουσιάζοντας με πολλές λεπτομέρειες τα
κυρίαρχα γεγονότα και τους χαρακτήρες των πρωταγωνιστών7.

5
Καρπόζηλος Α., σελ. 711
6
Στο ίδιο, σελ. 712
7
Hunger H., σελ. 280

Σελίδα 7
 2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ – Η επίδραση του Μιχαήλ Ψελλού στο έργο
του Νικήτα Χωνιάτη

Από τη μελέτη των δύο αποσπασμάτων για τον αυτοκράτορα Ρωμανό Γ’ και
τον αξιωματούχο Ιωάννη, φαίνεται χαρακτηριστικά η επιρροή του Μιχαήλ Ψελλού
στο Νικήτα Χωνιάτη που συνίσταται στον διαφορετικό τρόπο περιγραφής της
ιστορίας (βιο-κεντρική περιγραφή).

Ο Νικήτας Χωνιάτης, συνεχίζοντας την ιστορική παράδοση του Μιχαήλ

Ψελλού, σκιαγραφεί τον χαρακτήρα του «ήρωα» με επιλεκτική σύντομη βιογραφική
περιγραφή και αναφέρεται με μεγαλύτερη έμφαση στην περιγραφή γεγονότων που
είναι παρών, ενώ για τα υπόλοιπα συνοπτικά.

Η αρνητική αποτίμηση, μετά από αναλυτική περιγραφή των πτυχών, του

«ήρωα», που είναι κύριο χαρακτηριστικό του ύφους του Μιχαήλ Ψελλού,
αναπαράγεται ή αναδεικνύεται στο έργο του Νικήτα Χωνιάτη με λεπτομέρειες
(«άνθρωπος που έπαψε να γελά») και απρόβλεπτες συνέπειες. Αυτό άλλωστε
καταδεικνύει και την πολυμάθεια των δύο ιστορικών. Ο Νικήτας Χωνιάτης μέσα από
την αντικειμενική περιγραφή γεγονότων και χαρακτήρων διαφοροποιείται σημαντικά
από το «εγωκεντρικό» ύφος του Ψελλού που είναι διάχυτο στο απόσπασμά του.

Ο Νικήτας Χωνιάτης έχει επηρεαστεί από τον Μιχαήλ Ψελλό στην περιγραφή
του ιστορικού θέματος (ιστορία αυτοκρατόρων)8. Στην περιγραφή της Χρονική
Διήγηση όπως και στην Χρονογραφία καταγράφονται λεπτομέρειες που αναδεικνύουν
πράξεις και συμπεριφορές των ηρώων. Οι λεπτομέρειες στην περιγραφή δίνουν
σημαντικές πληροφορίες για την εξέλιξη της πολιτικής στην Βυζαντινή
αυτοκρατορία, τις δολοπλοκίες και σκευωρίες και αποτελούν σημαντική πηγή
πληροφόρησης για το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι των βυζαντινών.

Και οι δύο συγγραφείς κινήθηκαν στα όρια του βυζαντινού ουμανισμού που
εκφράζεται με τη ρεαλιστική περιγραφή των γεγονότων και την θεώρηση των
ανθρώπων σύμφωνα με τα γήινά τους χαρακτηριστικά. Εάν οι τάσεις του βυζαντινού
πολιτισμού του 11ου – 12ου αιώνα μπορούν να χαρακτηρισθούν «ουμανιστικές» με

8
Στο ίδιο, σελ. 269

Σελίδα 8
επιφύλαξη, τότε χρονολογικά πρώτος και καλύτερος εκφραστής τους θεωρήθηκε ο
Μιχαήλ Ψελλός με συνεχιστή του τον Νικήτα Χωνιάτη.

Σε ό,τι αφορά την κοσμοθεωρία που αποδέχονται οι δύο συγγραφείς, υπάρχει

αλληλεπίδραση. Ο Μιχαήλ Ψελλός αναφέρεται στην κοινή μοίρα ως ανώτερο
στοιχείο που καθορίζει γεγονότα και σχετίζεται με τη θεώρηση του Θεού. Ο Νικήτας
Χωνιάτης αναφέρεται σε ανώτερη μοίρα που υπαγορεύει τις αποφάσεις και τα
γεγονότα και σχετίζεται με τη χριστιανική ιδεολογία.

Σελίδα 9
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Αναμφίβολα μέσα από τα αποσπάσματα των ιστορικών έργων των Μιχαήλ

Ψελλού και Νικήτα Χωνιάτη αναδεικνύεται η βιο-κεντρική περιγραφή που
χαρακτηρίζει την ιστοριογραφία αυτής της χρονικής περιόδου και είναι εκ διαμέτρου
αντίθετη από την γεγονοτολογική περιγραφή. Οι επιρροές των δύο συγγραφέων από
τα κλασικά πρότυπα είναι χαρακτηριστικές και στα δύο ιστορικά έργα.

Οι νέες αρχές που συνέστησαν τη λογοτεχνική παραγωγή αυτών των

βυζαντινών διανοούμενων, δεν αποτελούν μεμονωμένα και αποσπασματικά
χαρακτηριστικά, αλλά πλευρές της ίδιας της διαδικασίας απελευθέρωσης και
αποδέσμευσης της ανθρώπινης προσωπικότητας, εκείνης της «ανακάλυψης του
ανθρώπου» που θεωρήθηκε ως το ουσιωδέστερο γνώρισμα του αναγεννησιακού
πολιτισμού.

Και τα δύο τους έργα είναι αξιόλογα και στον τομέα της γλώσσας και στον
τομέα της ενημέρωσης για τα χρόνια πριν την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης με
κύρια στοιχεία χαρακτήρες ηρώων και λεπτομέρειες γεγονότων.

Η επιρροή του Μιχαήλ Ψελλού στο έργο Νικήτα είναι αξιοσημείωτη:

επιλεκτική σύντομη περιγραφή, αρνητική αποτίμηση του ήρωα, ιστορία
αυτοκρατόρων, λεπτομερής περιγραφή των γεγονότων, βυζαντινός ουμανισμός.

Σελίδα
10
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική

ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Α. «Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι», τ. Γ’, Κανάκη, Αθήνα 2009.

ΜΩΥΣΕΙΔΟΥ, Γ. κ.α., «Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική & Βυζαντινή Φιλολογία τ.Γ'

Βυζαντινή Περίοδος», ΕΑΠ 2001.

Ξένη

HUNGER, H. «Βυζαντινή Λογοτεχνία», ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992.

Σελίδα
11