HISTORIJAT ALUMINIJUMA

Aluminijum (lat.alumen = alaun ili stipsa) za razliku od mnogih drugih materijala nije dugo
bio poznat. Godine 1808. otkrio i opisao ga je Sir Humphry Davy i dao mu ime „aluminum“ i
pokušao naći način za proizvodnju, ali nije uspio.

Za dobivanje elementarnog aluminijuma od izuzetnog značaja je ruda boksit. Boksit je prvi

put pronađen u Francuskoj (1821.) kod mjesta Les Baux pa je po njemu i dobio ime.

Hans Christian Orstedu je prvom uspjelo da proizvede aluminijum, kroz reakciju sa

aluminijum-hloridom (AlCl3) i kalijum-amalgamom, ali ga nije dobio u potpuno čistom
stanju. Woehler je primjenio 1827. istu metodu pri čemu je preveo Al 2O3 u AlCl3 i koristio
metalni kalijum kao redukciono sredstvo, pri čemu je dobio još čišći aluminijum.

Danas se u najvećoj mjeri dobija iz rude boksita, čiji stupanj dobijanja satoji se iz nekoliko
procesa o kojima će biti riječ u daljem radu.

Historijsko otkriće možemo dokazati sl. Eksperimentom:

Pribor: Zemljena posuda,tronožac sa zemljenim krugom, Bunsenov plamenik, staklena

posuda sa vodom, sisaljka, Bihnerov lijevak

Hemikalije: metalni kalijum, anhidrovani aluminijum hlorid

Postupak:

Stavimo 1,2 g metalnog kalija i 1,33 g anhidrovanog aluminij-hlorida u zemljenu posudu.

Tada stavimo posudu na tronožac sa zemljanim trouglom i pažljivo podgrijavati sa
bunsenovim plamenikom. Kada reakcija počne, plamenik se mora odmah skloniti. U slučaju
burne reakcije posuda može lako puknuti.Kada se reakcija završi, rastvorimo dobijene čvrste
tvari u staklenoj posudi sa vodom i filtriramo uz pomoć sisaljke i Bihnerovog lijevka malo po
malo. Poslije sušenja filtera, ostruže se sivi prah i raspe sa vrhovima prstiju u plamen
Bunsenovog plamenika. Aluminijum u prahu izgori u aluminijum oksid (Al2O3).Za dokaz
aluminija koristi se njegov afinitet prema kiseoniku.

Prikaz :

AlCl3 + 3K = Al(u prahu) + 3KCl

Dokaz alumija:

4Al +3O2 = 2AlO3

 ALUMINIJ I NJEGOVE OSOBINE

Aluminijum je hemijski elemenat koji u periodnom sistemu elemenata nosi simbol Al,
atomski broj mu je 13, a atomska masa 26,9815386. Srebreno-bijeli sjajan metalni elemenat
koji pripada grupi 3 (3B) periodnog sistema elemenata. Talište mu je pri 660o C, a vrelište pri
2519o C. Sam metal je jako reaktivan, ali je zaštićen tankim prozirnim slojem oksida, koji brzo
nastaje na zraku. Aluminijum i njegov oksid su amfoterni.

Osobine aluminija

1. Mala gustoća (3.702 g/cm3) što ga svrstava u lake metale

2. Visoka provodljivost toplote

3. Visoka provodljivost elektriciteta

4. Legure aluminijuma su dosta čvrste

5. Teško se istroši, otporan je na koroziju

6. Lako se oblikuje

7. Visoka zastupljenost: Zemljina kora 8,3%

RUDE ALUMINIJA

Boksit

Osnovna sirovina za dobijanje aluminijuma je heterogena ruda boksit.

Prosječni sastav boksita je :

45-55% Al2O3

15-30% Fe2O3

1-7% SiO2

2-3% TiO2

12-30% konstitucijske vode

2
 Slika 1. Boksit

Aluminijum oksid nalazi se u boksitu u tri hidratizirana oblika:

-hidrargirit ili gibst

-dijaspor

-bemit

Koji se razlikuju po svojstvima kako je prikazano u tablici 1.

Hidrargilit Bemit Dijaspor

Sastav Al2O3 · 3H2O Al2O3 · H2O Al2O3 · H2O

Kristalni sastav monoklinski rompski Rompski

Relativna 2,42 3,01 3,44

gustoća,103kg/m3

Temp.dehidratacije 150 350 450

o
C

Dehidratacijom γ - Al2O3 γ - Al2O3 α- Al2O3

nastaje

Sadržaj Al2O3 65,4 85 85

Tablica 1. :Karakteristike aluminijevih oksida

Kvaliteta boksita najviše zavisi o primjesama željeza i silicijuma. Prisutno željezo nema bitan
uticaj pri Bayerovom procesu, jer nije topivo u NaOH. Ali ako ga ima više nastaje više
crvenog mulja s kojim se gubi i više lužine. Željezo daje i crvenosmeđu boju boksitima. Ako
boksiti sadrže svega 5% željeza, boja im je puno svjetlija pa se nazivaju bijelima. Prisutan
silicijum reagira pri Bayerovom procesu s lužinom pa njegova količina mora biti ograničena.

3
Proizvodnja aluminijuma je ekološki štetna jer se pri elektrolizi oslobađa otrovni flour, kojeg
treba obavezno uhvatiti i pretvoriti u aluminijev flourid. Ostatak proizvodnje stvara tzv.
„crveno blato“ koje je takođe ekološki štetno.

Razlikujemo primarni i sekundarni aluminijum. Primarni aluminijum se dobiva iz boksita, a

sekundarni aluminijum se sastoji iz recikliranog aluminijuma i ponovo se dobija tehnološkim
postupkom iz otpada.

Feldspat

Je naziv za grupu vrlo važnih petrogenih minerala, koji izgrađuju više od 60% Zemljine kore.
Ime dolazi od njemačkih riječi „feld“ što znači polje i „spar“ što je termin za svijetlo obojene
minerale sa glatkom površinom. Feldspat minerali su najčešće svijetle boje, čvrstoće 6 na
Mohsovoj skali. Njegova glavna hemijska formula je xAl(Al,Si) 3O8 gdje x može biti natrij
(Na) i/ili kalcij (Ca) i/ili kalij (K). Feldspati se mogu javiti i u intruzivnim i u efuzivnim
magmatskim stijenama, što znači da mogu kristalisati i dok se magma nalazi u Zemljinoj kori,
kao i kada se izlije na površinu. Takođe se mogu javiti u određenoj grupi metamorfnih stijena,
kao i u mnogim sedimentnim stijenama. Grupa feldspata dijeli se na dvije podgrupe:
alkalnefeldspate i plagioklase.

Tinjci ili liskuni

(Kal2(OH,F)2[AlSi3O10]) je zajedničko ime za grupu kompleksnih hidro kalijum-aluminijum

silikatnih minerala koji se blago razlikuju u hemijskom sastavu. Imaju nizak koeficijent
širenja, visoku dielektričnu snagu, dobru električnu otpornost, jedinstvenu dielektričnu
konstantu i kapacitativnu stabilnost, koji su pozanti kao najbolji električni i termalni izolatori.

U Korundu se također nalazi aluminijum, jer se korund kristalizirani oblik aluminij-oksida

(Al2O3). Korund prozirne je boje se zove drago kamenje, crveni se naziva rubin, dok ga u
svim ostalim bojama zovemo safir. Prema Mohsovoj skali korundova čvrstoća je izmjerana na
9,0, što ga čini drugom najčvršćom stvari na svijetu, odmah iza dijamanta.

Kriolit (Na3AlF6 natrij-heksafluoroaluminat) je rijedak mineral koji je eksploatiran na

ogromnom nalazištu u Ivigututu, na zapadnoj obali Grenlanda, ali ga je nestalo 1987. Korišten
je kao ruda aluminij kao i u proizvodnji boksita elektrolizom. Problemi u odvajanju oksigena
od aluminija prevaziđeni su korištenjem kriolita za razdvajanje oksidnog minerala. Čisti
kriolit se topi na temperaturi od 1012oC.

TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE ALUMINIJUMA

Tehnički se aluminijum dobiva elektrolizom aluminijum-oksida u rastaljenom kriolitu.

Aluminijum-oksid potreban za ovaj postupak mora biti veoma čist. Zato se dobijanje
aluminijuma sastoji od dva radna procesa :

-dobivanje čistog aluminijum oksida (tehnički naziv glinica)

- elektroliza glinice

4
Proizvodnja glinice

Kao sirovina za proizvodnju čiste glinice služi isključivo boksit. Boksiti dolaze u prirodi
onečišćeni sa više ili manje Fe2O3 i SiO2. Takozvani „crveni boksiti“ sadrže većinom (20-25%)
Fe2O3 i (1-5%) SiO2, a „bijeli boksit“ samo 5% Fe2O3 ali do 25% SiO2. Ove nečistoće,
uglavnom željezo (jer kao ishodni materijal za dobivanje aluminijuma služe najviše crveni
boksit) mogu se ukloniti suhim ili mokrim raščinjavanjem. U našoj zemlji se primjenjuje
mokri postupak, pa će on i biti objašnjen.

Mokro raščinjavanje boksita

Navešćemo Bayerov (A.Bayer) postupak. Boksit se samelje u prahu, a zaitm se mješa u

„autoklavima“ s 35-50%-tnim rastvorom natrijum-hidroksida i zagrijava 6-8 sati, na
temperaturi od 160o-170o i pritisku od 506,5-709,1 kPa (5-7 atmosfera). Pri ovom procesu
postaju natrijum-silikat i natrijum-aluminat, Na[Al(OH)4], koji se rastvra u vodi, pa se
dekantovanjem i cješenjem odvajaju od nerastvornog gvožđa (III), hidroksida:

Al2O3 · 3H2O1 + 2NaOH = 2Na[Al(OH)4]

Uvođenjem ugljen-dioksida u tako dobiven rastvor, razlaže se natrijum-aluminat i taloži u

obliku aluminijum-hidroksida, koji se, poslije pranja, žari u peći na temperaturi od oko 1200o,
pri čemu se pretvara u Al2O3. Ovakvo dobiven aluminijum-oksid zove se, kod nas glinica:

2Na[Al(OH)4] + CO2 = 2Al(OH)3 + Na2CO3 + H2O

2Al(OH)3 = Al2O3 + 3H2O.

1
.Broj molekula vezane vode za Al2O3 nije stalan.
5
 Slika 2.Bayerov postupak

Elektroliza glinice

Elektroliza aluminijum-oksida vrši se u specijalnoj elektrolitičkoj peći (ćeliji). Rastvoreni

Al2O3 u kriolitu se disosuje:

Al2O3 2Al3+ + 3O2-

Na3AlF6

katoda: 4Al3+ +12e- = 4Al (1)

anoda: 3C + 6O2- = 3CO2(g) +12e-2

Ukupna reakcija ćelije:

4Al3+ + 3C + 6O2- = 4Al + 3CO2-

Elektrolitička se peć sastoji od gvozdene kade, koja je sa unutrašnje strane obložena

grafitnom masom koja služi kao katoda (K). Kao anoda služi ugalj od petrol-koksa3.

2
.Osim kiseonika djelimično se oslobađa i fluor iz kriolita, koji isto tako reaguje sa grafitnom elektrodom. Pošto
se ovaj dragocjeni mineral, kriolit, rijetko nalazi u prirodi, proizvodi se vještačkim putem.

3
.Industrijska proizvodnja aluminijuma jako zagađuje životnu sredinu, jer u okolinu ispušta oko 235 g
policikličnih aromatičnih ugljovodonika po svakoj proizvedenoj toni aluminijuma. Od te količne (od 235 g) oko
15 g dolazi na jedan od najopasnijih karcinogena, benzapiren. Ovi ugljovodonici nastaju iz smole (katrana
kamenog uglja), koja se upotrebljava kao vezivno sredstvo u izradi ugljenih elektroda.
6
U peć se prvo stavlja vještački kriolit i kad se ovaj istopi postepeno se dodaje glinica. Proces
se obično vrši pri temperaturi oko 930-950o, pri jačini struje od 20 000 do 50 000 ampera i
naponu od 5-7 volti. Pošto rastop aluminijuma ima veću gustinu od istopljene smjese kriolit i
Al2O3, skuplja se na dnu ćelije, odakle se svrenmenomna vreme vadi. Kiseonični jonovi na
anodi reaguje sa ugljenom elektrodom gradeći prvo CO, a zatim CO 2. Usljed ove reakcije
anoda se na dnu troši, pa se zbog toga povremeno dodaje nova masa petrol-koksa u (anodni)
kalup.

Obično je na jednom mjestu instalirano više ovakvih elektroličnih peći. U crvenom otpadnom
materijalu, koji preostaje poslije prerade glinice na aluminijumu, a sadrži gvožđe, otkrivene su
znatne količne lantanoida.

Poslije metala gvožđa danas se aluminijum najviše proizvodi. Aluminijum koji se dobiva na
ovaj način, nije sasvim čist, već obično sadrži nešto gvožđa, bakra i silicijuma.

Slika 3.Elektroliza glinice

OSNOVNI KORACI PRI PROIZVODNJI ALUMINIJA

Od rude do željenog produkta

Ukratko na slikama koje slijede prikazani su ključni postupci u proizvodnji aluminijuma:

7
 Slika 4.

Prije svega geolozi ispituju stijene da procjene količinu prisutnog boksita, radi odluke o
otvaranju rudnika.

Slika 5.

Boksit se obično nalazi blizu površine,pa ga je lako iskopavati. Cijeli pejzaž je prekriven
crveno-smeđom boksitnom prašinom.

Slika 6.

8
Boksit iz rudnika se odvozi u tvornicu glinice čiji je konačan produkt bijeli prah aluminijum-
oksid tj. glinica. Glinica se prebacuje u drugo postrojenje za elektrolizu.

Slika 7.

Elektrolitski aluminijum se izvalči u limove i blokove te prodaje metalnoj industriji za

proizvodnju brojnih finaknih proizvoda.

Slika 8.

Od aluminijuma se proizvode limenke za razne napitke i hranu, folije i posuđe za

domaćinstvo , bicikli, TV antene , električni kablovi, brodovi , avioni , pa čak i vasionski
brodovi.

PRIMJENA ALUMINIJA

Građevinarstvo

Od aluminija i lakih legura prave se : kompletne noseće konstrukcije kao npr. mostovi,
tornjevi, montaže,elementi za fasade zgrada, krovovi prozori i vrata, razni arhitetonski
elementi, elementi unutrašnje arhitekture, namještaj, obloge od aluminijske folije za zvučnu i
toplinsku izolaciju. Elementi koji su izvrgnuti opasnosti od korozije npr. u industrijskoj
atmosferi.

Transportna sredstva :

9
Upotreba aluminijskih legura na ovom području omogućava znatnu uštedu na težini,što se
očituje povećanjem korisnog tereta. Aluminijske legure uptrebljavaju se za gradnju
željezničkih putničkih teretnih vagona, gradskih vozila na šinama.

Brodogradnja:

Se koristi aluminijskim legurama ( uglavnom tipa Al-Mg ). Manji objekti grade se potpuno od
aluminijskih legura, naručito čamci za spašavanje. U novije vrijeme izgrađeno je nekoliko
tankera za tekuće gorivo i ulje potpuno od lakih legura.

Elektrotehnika :

Upotrebljava aluminij i njegove legure kao aktivni materijal koji provodi struju i kao pasivni
za konstrukcije. Najviše služi za užad za dalekovode, i to ili kao uže u cjelosti od aluminijskih
žica ili kao uže od aluminijum – čelika. Služi i za sprovodne kablove, antene itd.

Hemijska i prehrambena industrija :

Upotreblajvaju pregrejače, izmjenjivače toplote, hladnjače, kotlove, posude, ambalžu od lakih

metala.

Metalurgija :

Metalurgija željeza i cinka upotrebljava aluminij kao sredstvo za dezoksidaciju, za

poboljšanje otpornosti, protiv korozije na visokim temperaturama, za magnetske legure.

Aluminij i njegove legure primjenjuju se na dalji niz područja kao što su npr. tekstilna
industrija, rudarstvo, poljoprivreda, ribarstvo, vojna oprema itd.

10