BAB II

ENKUADRAMENTU TEORIA

2.1 Definisaun Jeilojia Ambiental

Jeolojia ambiental hanesan ramun ida husi siensia jeolojia ne’ebe ita estuda
atu hatene Ezisténsia ámbitu ambientál no geologia nudar matadalan hodi analiza ba
enjenaria tekniku no rezolve ou miniza impaktu negative no hodi aumenta impaltu
positive ne’ebe mosu iha ambiente refere hanesan fatin neebe importante tebes ba
ema no biodiversidade tamba iha enerjia ne’ebe efesien no efeitivu hodi uza ba iha
nesesidade humanu no mos ba iha futuru no sai ambiente nebe diak . Parte husi
siensia jeolojia ambiental no prosesu geolojia no mudansa ba iha natureza, rikeza
jeolojia hanesan ( be’e, minerais, agrikultur no mos enerjia), perigu mudansa jeolojia
(rai halai ou monu, tektonika, be’e sae, vulcaun, no seluk tan .

perigu kona-ba movimentu jeolójika (movimentu rai / rai-halai, rai-nakdoko,

tsunami, vulkaun) kauza husi fatores hirak neebe mensiona ona iha leten ..

2.2 Konseptu Jeolojia Ambiental

Iha siensia kona meiu ambiente jeolojia nunka haketak husi kompresaunkona
ba ambiente no nia konteudu ho aktividades sira. Ne’e mak jeolojia ambiental sei
fahe ba konsptu hitu (7), kona ba jeolojia ambiental ne’ebe presiza atu komprende ba
iha planeiamentu kona ba jeriaun ida. Iha konseptu jeral ne’ebe esplika katak rai ne’e
esensialmente sistema taka aan (suatu sistim penutup), mundu hanesan fatin ida
ne’ebe tuir ema nia moris, maibe rekursu natural mak limitadu tebes.

Prosesu fiziku ne’ebe akontese iha mundu ne’ebe nakfilak sirkuntansia natural
ne’ebe ita iha; iha prosesu natula barak ne’ebe akontese iha mundu hanesan ameasas
ba ita ema, dezastre natural ne’ebe ita presiza evita no minimize no ita hodi koidadu
ba rekursu natural ne’ebe mak iha; planeiamentu uza be’e tuir linha estate no balansu
ekonomiku, impaktu konaba uza rai iha rai lolon husi komponente fundamental
ambiental hanesan fator jeolojia. No hodi komprende entendementu kona ba ambiente
ezije aprosimasaun husi siensia oin oin, ne’ebe realaun ho siensia jeolojia.

2.2.1 konseptu dahuluk,

Esplika katak rai ne’e esensialmente hanesan sistema taka. Tamba iha rai ne’e
eventu ne’ebe oi-oin mosu tamba aktividades hotu-hotu iha rai. Rai bele dehan sai
sistema ba parte haat (4), mak hanesan atmosfera, hidrosfera, biosfera, no litosfera. .
Iha parte ida-idak kona-ba sistema sira atividade oin-oin ne ' ebé iha ligasaun. Tan
neʼe mak rai ne'e hanaran sistema ida-ne ' ebé taka.

2.2.2 Ba konseitu daruak

Ne’ebé esplika katak rai ne'e akontese de'it ne ' ebé di'ak liu ipóteze ema nia
moris, maibé rekursu limitadu tebes. Maski ita-nia rekursu natural limitadu no maske
iha rekursu balun ne ' ebé bele regula, maibé sei iha nafatin rekursu natural barak liu
tan sira-ne ' ebé bele la regula. Ne’e duni sei foti asaun ne'ebé loos atu bele uza no
mós prezerva.

2.2.3 Konseitu Terseiru

Esplika katak prosesu fíziku ne ' ebé mosu iha rai altera regular ne'ebé ita iha.
Konseitu ida ne'e fó koñesimentu kona-ba istória jeolójika kona-ba prosesu sira-ne '
ebé iha ona forma iha tempu uluk katak ita sei haree rezultadu husi prosesu hirak ne'e.

2.2.4 Konseitu daha’at,

Ne'ebé esplika katak prosesu natural barak neʼebé mosu iha rai sira ne ' ebé
perigu umanidade. Hanesan: vulkaun ne'ebé (nakfera), tsunamis, erozaun, rai-monu,
rai-nakdoko, no seluk tan. Dezastre sira ne'e hotu-hotu iha impaktu ba prosesu sira-ne
' ebé mosu iha rai, tanba rai ne’e hanesan sistema ida ne’ebe kontinua bookan ou
movimentu.
2.2.5 Konseitu da lima,

Esplika kona-ba uza rai planeamentu no irigasaun tenke buka atu halo balansu
ba konsiderasaun kona-ba aspetu ekonómiku no seluk hanesan estatistika.

2.2.6 Konseptu da neen,

Esplika katak impaktu irigasaun ne’ebe iha bai lolon.

2.2.7 konseptu da hitu ne’ebe

Esplika konaba komponente fundamental meiu ambiente, hanesan fatores

jeolojia, no komprensaun kona ba ambiente presiza siensia sira ne’ebe iha selasau ho
mundu no disiplina siensia sira seluk ne’ebe iha relasaun.

2.3 Prosesu Jeolojia

Mundu forma iha tinan 450 billion liu ba. Uluk ona glob ida kona-ba fatuk-
been. Neineik-neineik iha kbiit cools no forma ozonu ida-ne ' ebé mihis duké halo
ida-neʼebé susar, bolu crust rai nian. Ida-neʼe mak buat neʼebé rai neʼe mak agora.
Maibé iha rai nia crust sei iha fatuk fijar dalarumua menerobos mai iha rai leten
ne’ebe hosi forma vulkaun.. Rai-nakdoko ne'e hatudu katak parte ne'ebé iha rai leten
sei ativu hela.

Figura 2 ;1 prosesu Jeolojia.

2.4 forsa jeolojia (Tenaga Geologi)
Forsa jeolojia sei fahe ba parte rua mak hanesan forsa nebe mai huai rai laran
no mos forsa n’be mai husi rai liur
2.4.1 forsa endogen
Forsa endogen hanesan forsa ida nbe hetan no halo mudansa ba iha rai leten
ne’ebe mak mai husi rai laran. Forca endogen sei fahe ba parte 3 mak:
1. Seismiku.
Seismiku mak fibram ida kona ba mundu nian. (normalmente bolu rai-nakdoko)
ne'ebé mosu tanba pile enerjia iha área subduction boot tan neʼe, katak nia bele
kuandu imi liki tiha ka vibrate crust rai nian. Bazeia ba causation, rai-nakdoko bele
fahe ba
a) Rai-nakdoko
Rai-Nakdoko Tectonism mak kauza hosi turnu ou mudansa derrepente no iha
mundu nia laran no iha relasaun besik ho sintoma hodi forma foho. Rai-nakdoko bele
akontese se forma fraktura ne ' ebé foun ka rejime turnu ne’ebe naruk husi fraktura.
b. Rai nakdoko vulkanisme.
Vulkaun hanesan kauza ida husi aktividades vulkanismu. Molok Vulkaun
akontese durante ou depois foho ne’ebe rabenta.
c. Rai-Nakdoko ka Monu
Rai-Nakdoko ka monu hanesan rai-nakdoko ida ne ' ebé halo husi difikuldade
barak iha área limestone ka área esplorasaun.
2. vulkanismu
Vulkanismu hanesan sinton hotu hotu ne’ebe akontese tamba iha aktividade
magmatismu. Vulkanismu akontese tamba iha aktividades tektonisme. Aktividades
tektonisme ne’e sei hamosu rakahan rekahan iha superfise da terra ne’ebe hamosu
aliran lava husi interior litosera no bele sai mai to iha rai leten. Aktividades ida ne’e
mak hanaran vulkanismu. Rezultadu mak ita hare hanesan foho ne’ebe nakfera ou
rabenta.
a. Rezultadu husi vulkanu mak hanesan:
 Krater, kuak ne’ebe forma hanesan mankon iha foho tutun ne’ebe nakfera.
  Kaldera, rezultadu husi foho ne’ebe rabenta forma hanesan (kawah) maibe nia
medidida boot liu. Tamba boot, no kaldera ne’ebe bele forma hanesan debu
lagua. Emisaun gas, be’e matan manas, (gunung api corong kecil)
 Parte ne’ebe mak forma vulkaun.
 Magma hanesan fatuk ne’ebe kahusr malu ho konsidaun naben, ne’ebe mak
manas liu iha mundu nia laran, aktividades magama iha temperatura ne’ebe
mak a’as liu no iha gas barak liu ne’ebe mak iha laran no hamosu (rekahan
rekahan) no halo mudansa iha plata ne’ebe iha krusta. Magma forma hanesan
solidu no liquidu. Aktividade magama sae mai iha krusta, no iha deit krusta
laran hanaran magma intrusivu. No mos magma ne’ebe rai mai to iha rai liu to
iha rai leten hanaran magma extrusivu.

3. Tektonisme
Tektonisme mak enerjia ida ne’ebe mak mai husi rai laran ne’ebe halo
deslokasaun (mudansa ba fatin) no cracks iha crust rai nian no iha fatuk. Bazeia ba
tipu movimentu no kona-ba área sira ne ' ebé afeta nia estensaun, forsa tectonic bele
iha diferensa husi orogenesis no epirogenesis
a. Movimentu orogenesa
Orogenesis ne'e hanesan movimentu forca endogenous relativamente lalais,
no abranje rejiaun ida-ne ' ebé relativamente limitadu. Movimentu orogenik hamosu
presaun horizontal ou vertikal ba iha krusta no akontese fenomena deslokasaun,
forma dobra ou falha. Ezemplo forma linha dobra hanesan foho ne’ebe mais joven iha
pasifiku nian.
 Figura 2: 4 movimentu orogenesa.

b. movimentu epirogenesa
Movimentu epirogenesa ne’e diferente ho movimentu orogenesa. Movimentu
nee neneik liu, no iha area ne’ebe mak luan tebes. Movimentu ne’e hamosu falha
normal iha krusta. Movimentu ne’e mos sei fahe ba parte rua mak : epirogenesa
positivo mak bainhira rai halo movimentu tun ou book tun, tan neʼe, katak nivel tasi
haree hanesan mos aumenta. Porezemplo iha parte ihdonesia parte leste (ilha
maluku). Epirogenesa negativo, bainhira rai halo movimentu rai no ita hare derepenti
nivel tasi tun, ezemplu akontese iha Teluk Huston.

Figura 2: 5. Movimentu epirogenesa

1.4.2. forsa exogen

Forsa ou enerjia Exogenous mak hanesan forsa ne’ebe mai husi parte liur. Iha
forca exogen ne’e mos sei fahe ba parte tolu (3) mak hanesan: forca ne’ebe mai husi
hidrosfera, atmosfera, no biosfera.
 Figura 2 :6 forsa exogen.
1. Namdodok (Pelapukan)
Namdodok mak forsa iha ida ne’ebe sobu (perombak) namkikis husi harahun.
Prosesu namdodok bele dehan prosesu harahun ba masa fatuk liu husi loron manas,
be’e, gletser, reasaun kimiku, no aktividades organismu ne’ebe moris.
a. mekániku namdodok (Weathering)
Mekániku nandodok (fízika) weathering mak prosesu namkikis no harahun
bonkahan fatuk no sai bonkahan ne’ebe kiik, maibe la muda nia unsur kimiku.
Prosesu ida ne'e mak kauza hosi loro matan, mudansa karasteriza derrepente no
freezing bee iha fatuk.

b.Namdodok ho kimiku
Namdodok ida ne’e mak harahun no namkikis fatuk halo mudansa ba estrututa
kimiku ne;ebe iha fatuk ne’ebe mak namdodok. Tipu namdodok kimiku sei fahe ba
parte rua mak hanesan prosesu oksidadi no prosesu hidrolosis.
c.Namdodok organika
Namdodok organika ida ne’e rejulta husi aktividader organismu sira ne’ebe mak
moris, hanesan ai abut (lumut dan paku kapuan) no aktividades organismu lumbriga
rai nian (cacing tanah dan serangga)

2. Erozaun
Erozaun hanesan namdodok mak forsa mudansa (namdodok). Maibe halo diferente
erosaun ho namdodok mak erosaun hanesan namkikis ne’ebe abrasiona husi
moviemtu, hanesan be’e mota, anin, laloran oseanu ka glacier. Erosaun diferensa ho
tipu forsa harahun liuliu :
a. erosaun be’e
b. erozaun anin (deflasi)
c. erozaun laloran oseanu (abrasaun / erozaun iha marina)
d. erozaun glacier (erosi glasial)

Figura 2 : erosaun (foti husi google)

2.5 Dezastre Naturais

2.5.1. Difinisaun Husi Dezastre Natural
Dezastre natural hanesan konsekuensia husi kombinasaun aktividader natural
(fenomena fiziku hanesan vulkaun nakfera, rai nakdoko, no rai halai ) no aktividaes
humanu. Tamba la iha konsiensia, jestaun la diak, jestaun ladiak ba iha emerjensia,
kauza husi strutural finanseiru lakon no mos bele to hamate. Rezultadu lakon depende
ba abilidade atu prevene no mitigasaun husi dezastre no forca ema nian.
,
2.5.2. Klasifikasaun Dezastre Natural
Klasifikasaun dezastre natural sei fahe ba parte tipu tolu (3):
 1. Dezastre Natural Jeolojia (Bencana Alam Geologis)
Dezastre natural ida ne’e mosu mai husi forsa rai laran, forca endogen (gaya
endogen). Ne’ebe inklui dezastre natural jeolojiku mak hanesan rai nakdoko, vulkaun,
rai halai, abrasion no sunami.
a. Rai nakdoko
Rai nakdoko hanesan goncangan nebe mengguncang iha area nbe komesa husi
tetuk to iha foho a’as ne’ebe mak perigu hotu. Dalabarak rai nakdoko mosu husi
enerjia ne’ebe rezulta husi presaun ne’ebe halo husi plaka ne’ebe mak movimentu.
Presau ne’ebe mak kleur no boot ikusmai hamosu rai nakdoko
b. vukaun
vulkaun mosu tamba maga ne’ebe iha mundu nia laran nebe mak dudu sae husi
presaun gas nebe mak aas. Ho husi rabenta husi fatin ne’ebe mak vulkaun forma.
Ninia nakfera, ne ' ebé iha sinza no fatuk, ho lian toʼo 18 km ka radius liu, enkuantu
lavan bele nabeen iha área toʼo radius 90 km. vulkaun mosu bele halokon ema nia
vida no riku soin hotu, no prioridade bele torihun barihun kilometrus, no afeita kona
ba alterasaun klimatika iha rai.
c. Rai halai (Tanah Longsor).
Rai halai hanesan rai ne’ebe mak tun ou monu husi fatin ne’ebe mak a’as to
ba fatin ne’ebe mak tetuk. Problema maka ema ne’ebe hela iha fatin nebe mak perigu
hanesan foho hun, ou fatin ne’ebe mak rai halai bebeik. Laos deit rai mak halai mai
be fatuk, ai, rai henek no seluk tan no monu tuir rai halai no estraga saida deit mak
iha okos ne’e.
d. Abrasaun (Abrasi)
Abrasaun hanesan prosesu ida iha rai / erozaun tasi-ibun kauza hosi forsa
laloran tasi, koreti oseanu, mota, glasier no anin nebe mak destruitivu iha area refere.
Abrasaun hanesan eroraun iha rasi ninin ou tasi ibun. Abrasaun mai husi lian latina
katak abrandere ou abasion signifika ” baruilho”. Intensidade ba abrasaun ne depende
ba konsentrasaun velosidade laloran oseanu, no masa partikula ne’ebe mak
movimentu. Rezultadu husi abrasaun mak hanesan tebing ne’ebe mak forma iha tasi
ibun bele to meros oin oin ou bele to kilometros.
 e. Tsunami
Sunami katak laloran tasi ne’ebe mak boot bele to mai iha rai maran tamba
rezultadu husi rai nakdoko ne’ebe mak iha tasi laran. Sunami ne perigu tebes tamba
sae mai to iha rai leten to metros oin oin bele halakon buat barak no mos ita ema nia
vida no seluk tan.

2. Dezastre Natural Klimatika

Dezastre natular klimatika hanesan dezastre natural ida ne’ebe hamosu husi fatores
anin no udan. Ezemplo dezastre natural ilkima mak hanesan inundasaun, inséndiu
florestál naturál (la husi ema).

3. Impaktu Dezastre Natural

Impaktu Dezastre Naturais ne'ebe lakon depende ba abilidade atu prevene ka evita
husi dezastre natural. Komprensaun ida-ne'e mak iha relasaun ho deklarasaun:
"Dezastre mosu bainhira ameasa kona-ba perigu ne ' ebé hasoru malu ho sentiment".
Nune'e, atividade naturais ne ' ebé perigozu sei la iha dezastre naturais ida iha área
sira ne ' ebé la sentiment umanu, porezemplu esporsu ne’ebe halao depende ba
kapasidade umanu ne’ebe atu prevene ou hadokan husi dezaste natural sira.
Deklrasaun ne’ebe iha relasiona ho dezastre natural ne’ebe mosu hodi fo atensaun
dezastre sira nbe mak perigozu. Ho ida ne’e aktividades natural ne’ebe perigu la bele
akontese dezastre natural iha fatun n’be mak komunidade iha, Ezamplu rai nakdoko
labele fo imfluensia ba iha area nbe komunidade iha, konsikuensia ne’ebe uza ho
istila “Natural” no mos kona ba fenomena sira nera nee hotu laos deit fo perigu no
mos ba ita ema. Impaktu ne’ebe mak bo’ot defende barisku ne’e rasik, komesa husi
asenndu (ahi han), no amiasaboot ba kontrusaun nbe mak individualmente, to
fenomena meteorizasaun ne’ebe mak boot no potensial ikus halakon ema nia vida.

Ho ida ne’e iha area ne’ebe iha perigu ne’ebe mak a’as (hazard) no mos iha
(vulnerability) ne’ebe a’as la fop impaktu ne’ebe makas ou luan ba ema n’ebe mak
hetan ou hasoru dezastre (disaster reselience). Konseptu n’ebe mak satan dezastre
hanesan evaluasaun forsa no sistema infrastrutura ne’ebe mak identifika, prosesu
halao prevensaun ba dezastre sira ne’ebe mak akontese duni. Ho ida ne’e iha area
ne’ebe mak perigu no mos tenki sura komunidade no tetu ou hare ba komunidade
ne’be mak hasoru dezastre ne’e.
Dezastre signifika katak impedementu ba iha konstrusaun. Rezultadu ikus husi
konstrusaun mos tuir sai vitima no mos presiza iha konstrusaun foun. Moris loron
loron ne’ebe akontese Moris loron-loron mós sai hanehan. Estudante sira-ne ' ebé
akontese kuaze ezame ne ' ebé mak obriga atu para atu atende eskola. Ho faktu ida-
ne'e mós signifika katak posibilidade ba fallansu iha futuru. Kumpre nesesidade sira
loroloron mós susar, maibé susesór ida-ne'e bele la espera lakleur tan.

II.6 Risku Jeolojia Ambiental

Tuir matenek nain ne’ebe mak deskobre risku jeolojia ambiental mak hanesan tuir
mai ne’e:

1. Purbo hawijoyo, 1965 hateten katak rai ne’ebe bo’okan ou muda’an iha fatin
tetuk ou iha foho ne’ebe mak halis husi fatin forma uluk, wainhira akontese
rai bookan tamba todan la hanesan.
2. Rangers 1975 hateten katak prosese ne’ebe akontese rai halai tamba nia
gravitasaun maibe’e laliu husi transportasaun.
3. Thornbery 1954 hateten katak prosesu akontese rai halai tamba hetan
direitamente husi gravitasaun. Enjeralmente rai halai hanesan mudansa ba
material ne’ebe mak forma iha foho lolon ne’ebe ho fatuk sai mudansa ba rai
no monu tun ba okos ou kraik
 II.7 prosesu akontese rai halai

Prosesu akontese rai halai mak hanesan tuir mai ne’e:

1. Be’e halo infiltra ba rai laran no hodi halo rai buras

2. Depois be’e halo infiltra tun ba iha rai no sei hamosu rai kois e namdoras.
3. Rai ne’ebe lapuk(weathering) kondu kona be’e sei namdoras no bokan husi
fatin

Figura 3: 3 prosesu ne’ebea kontese rai halai

II.8 Tipu Tpu Rai Halai

Tipu rai halai sei fahe ba parte neen (6) mak hanesan tuir maine’e :
1. Translasaun katak mudansa ba rai no fatuk husi fatin ne’ebe bokan no forma
hanesan ondas ou bergelomban landai.

Figura 3.4.Rai hali ho tipu translasaun

2. Rotasaun hanesan mudansa ba rai no fatuk ne'ebe halai ses ba rai lolon okos.

Figura 3.5.Rai halai ho tipu rotasaun

3. Bloku katak mudansa ba fatuk ne’ebe halo movimentu no forma hanesan ho

bloku, no bloku mos ita bele dehan translasaun.

Figura 3.6.Raihalai ho tipubloku

4. Rai halai ho tipu ida ne’ebe bokan neneik tamba tipu ida ne’e ho nia granula
ne’ebe mak ki’ik no bo’ot.

Figura.3.7. Rai halai ho Tipu bok an neneik

5. Rock fall bokan monu tamba kauza husi fatores be’e , material ne’ebe mak
monutun ho velosidadede pende ba rai halis no volume be’e ne’ebe halo
infiltra, no mos material sira seluk.

6.
7.
8.
9. Figura 3.6. Raihalai ho tipu rock fall

Figura 3.8.Rai halai ho tipu rock fall