-.

"

TÜRKÇE GÖK KELiMESiNiN TbREVLERi,t

HASAN EREN (Ankara)

i. Türkçe gök « kök) kelimesi çok yaygin bir kelimedir.

Bütün Türk dillerinde kullanilan. bu kelimenin 'blau' ve 'grün'
manalarina geldigini biliyoruz.
Türk dilinde bu kelimenin eski yeni birçok türevIeri
vardir. Bunlardan bir kismi kolaylikla izah edilebilir .. Meseia
madirca kökpan «*kökman) 'die Turteltaube' (RADLOFF) keli:
mesi gibi. Bu kelimenin kök kökünden çiktigi açiktir. Bu kelime-
nin sonundaki -man (ro-.! -man) ekinin Türk dillerinde sik sik
kullanildigini biliyoruz. Bunun gibi, Tarancilar arasinda kul-
lanilan kökanak 'eine Turteltaube' (RADLOFF) kelimesinin de
türkçe kök kökünden çiktigi kolaylikla anlasilabilir. Bu keli-
menin sonundaki ek, türkçe gözenek (~: göz) kelimesinde göze
çarpan ekten baska bir sey degildir.
Bilindigi gibi, türkçe güvercin « gövercin) kelimesi de
bu kökten çikmistir (M. PALLÔ: Nyelvtudomanyi Közlemenyek
, XLVI, 154-158). Fakat bu, ancak uzuii bir arastirma sonunda
anlasilabilir.
Bu yaziinizda türkçe gök kelime~inin türlü türeyleri üze-
rinde durmak istiyoruz. Bu türevlei- arasinda gök kökünden çik-
tigi ilk bakista anlasilan birçok. kelimeler göze çarptigi gibi,
kökü kolaylikla tayin edilemiyen birtakim kelimeler de vardir.
2. Arastirmamiza kökü kolaylikla tesbit edilen kelimelerle
basliyabiliriz. MeseHi Anadolu'da kullanilan gügüç «. gögüç) veya'
güvüç « *gövüç) 'pelitmeyvasi' (Türkiyede Halk Agzindan
Söz Derleme Dergisi) kelimesinin türkçe gök kÖkünden çiktigi
ilk bakista anlasilabilir ~ Bu kelimedeki -ç eki türkçede çok
billaiiilii. Türkçe baJkiç( > balçik) kelimesinin bu ekle yapil-
digini eski bir yazimda belhtm'istim (Türkiyat Mecmuasi. IX,
95-96; Ural-Altaische Jahrbücher XXIV, 132-' 133). Bunun
gibi, türkçe ögeç (......,öveç) 'erkek koyun' kelimesinin de- bu ekle
yapildigini biliyoruz (HASAN EREN: Türkiyat Mecmuasi X, 56;
Ural_AltaischeJahrbücherXXIV,.135).
 , '
86 HASAN EREN

kökünden geldigi kolaylikla tesbit edilebilir. Türkçe gögem 'ye-' ~-

Sonra,mor'
sile çalar türkçe'
(Türkçe
güvezSözlük),
(--... gövez < gögez)
güvem kelimesiniIi
'bir çesit iri sinek' de y.)
(a. gök L
ve gövem erigi 'akdiken' (a. y.) kelimeleri de bu köke baglana-
bilir. Bu türevIere ilave olarak, .Anadolu'da kullanilan gügek
« * gög~k) veya güvek « *gövek) 'cevizin yesil kabugu' (Dergi)~
görek 'cevizin agaçt~ iken için~e büyüdügü dis gömlegi' (a. y.),
göbek 1. 'bir türlü yenilir mantar'; 2. 'henüz harmana konulmamis ...
demet yigini, öhek' (a. y.), göfek 'mantar' (a~ y.),gügük 'açmak,
üzere olan lale tomurc,ugu' (a. y.) gihi kelimelerde zikredilebilir .
.Bunlardan baska, tiirkçe gök kelimesinin Anadolu'da göger
'küçük sogan' (Dergi), göver 'küçük sogan, arpacik sogani' (a. y.j,
göner 'ufak sogan' (a. y.), güner 'çam fistigi' (a. y.) ve gÜver 'ar-
pacik sogani' (a. y.) gibi hirtakim tÜrevIeri daha vardir. Bu ke-
limelerdeki -r eki türkçe gözer 'iri gözlü kalhur' (Türkçe Sözlük) i
«: göz) kelimesinde de geçer.
3. Yukarda siraladigimiz kelimeler genelolarak Anadolu'-
da kullanilan türevIerdir. Bu kelimeler yaninda, türkçe gök
kelimesinin çok yaygin hir takim türevIeri daha vardir. Bu tü-
reyler arasinda gögel veya gövel 'yesil basli ördek' (Dergi) (gök
+ i) kelimesi mühim bir yer tutar. Bu keli~enin kirgizcada
kögöl 'der Enterich' (RADLOFF, YUDAKHIN) seklinde kulla~ldigini
biliyoruz. Bu kelime çuvasçada d,a tesbit .edilmistir: kiivaGal -
'Ente' (PAASONEN, Csuvas szôjegyzek, Budapest )908).
Türkçe gögel (> gövel) kelimesinin Anadolu'da çok yaygin
bir türevi vardir: gövelek 1.'ökse otu'; 2. 'kir mantari'; 3. 'hay-
vanlara satasan bügelek sinegi' (Dergi), güvelek 1. 'ökse otu';
2. 'högelek sinegi' (a. y.), göbelek 1. 'bir çesit yenen mantar'; 2..
'yenilmiyen mantar, it mantari'; 3. 'agaç veya 'tarlalarda biten,
hir çesit mantar'; 4. 'ham incir'; 5. 'bos misir koçani'; 6. 'tütün
tohumu'; 7. 'ekin dem~tleri yigini' (a. y.), gübelek 1. }mantar'~ -
2. 'küçük harman yigini'; 3. 'portakal, limon ve turunç gibi'
agaçlarin çiçek tomurcugu' (a. y.), gögelek 'meyva agaçlariyle
mese ye çamlarda hastalik husule getiren purç, gihi :nebati asa';;
laklar, tufeylat' (a. y.), göylek 'sonhah~rda agaçlarda çik;an taze
yaprak' (a. y.), gölek 'mantar' (a. y.), gögbelek 'mantar' (a. y.) .
. KElllL EDIp (Urfa ag~i, Istanbul 1945) g?ibelek kelimesinin Urfa'da
'yenir bir nevi mantar' manasinda kullanildigini haber veriyor. '
/
 "

"
(-
.'
, \
TÜrkçe gök kelimesinin. türevieri 87

:Bu, kelime Türkçe Sözlük'te de geçer': giifielek~(yemegi yapilan)

mantar'. Bu tamklan bütünlemek üzere' Anadolu'da kullanilan
güveldek veya göveldek 'ökse ptu' (Dergi) kelimesini de zikre:lelim.
Türkçe gögel "-' gövel « gök) kelimesinden çikan gövelek
(,...."güveleke .. ) kelimesinin 'ökse otu', 'mantar', 'büvelek sinegi',
, 'ham, yani yesil incir', 'çiçek tomurcugu', 'taze yaJlrak' gibi
manalar kazandigi anlasiliyor. Bütün bu manalarda gök, yani
mavi veya yesil zengin hakim ~ldugu açiktir.
Türkçe gövelek (~güvelek •.. ) kelimesi yaninda Anadolu'da
bövelek (,...."büvelek ... ) i. 'sigir sinegi'; 2. 'ökse otu' diye bir
kelimenin kullanildigi göze çarpiyor. Bizce, lm kelime gövelek
(,...."güvelek) kelimesinin metathetique seklinden baska bir sey
olamaz. Dergi;de verilen taniklar sayesinde gövelek ("-' güvelek)
ve bövelek (~büvelek)' kelimeleri arasindaki bu ilgi\kolayhkla
anlasilabilir: bögelek, bövelek, bügelek, büvelek i. 'sigir sinegi' ;
2. 'ökse otu'. '
Türkçe gövelek > bövelek metaihese'ine örnek olarak bük-
levü 'keser ve bahaninsap geçen deligi' (Dergi) < küplevü (a. y.)
kelimesi gösterilebilir. Türkçegövelek kelimesine benziyen: kebelek
'kelebek' kelimesinin de buna benzer bir metaikese sonunda ke~
lebek seklini aldigini biliyoruz (HASAN EREN: Türk Dili Arastir-
malari Yilligi Belleten 1953, 176). /
, Bu dunima, göre, türJtçe büvelek kelimesi de gök kelimesinin
türevIeri arasinda sayilabilir.
4. Türkçe gövelek kelimesinin 'ökse otu', 'mantar' gibi bir:
takim manalara geldigini ve bütün bu manalarda gök, yani ma-
vi veya yesil rengin hakim oldugunu belirtmistik. Buna daya-
narak, Anadolu'nun birçokyerlerinde kullanilan evelek, efelek ..•
kelimesini degövelek kelimesiyle birlestirebiliriz.
'Dergi'de bu kelime üzerine verilen taniklan siraliyalim:
'.
evelek 1. 'i8p~naga benzei·, yenilii bir ot';.' ,2. 'mantar'; evetik
. 'labada';everek 'labada'; efelek 'labada denilen bir türlü ot';
" öfelek 'labada, efelek'; üfelek '!abada' ..
'Yaban yoncasi, fiy' manasina gelen efek (Dergi) kelimesi
ile 'bu kelime arasinda bir ilgi olup olmadigini kesin ola!ak bil-
'miyoruz. ;Fakat yukarda ,zikrettigimiz evelek (........,
efelek ... ) kc-
,,;.

"
...
; .
 88 HASAN EREN

limesi, gövelek·kelimesini;n yeni bir seklinden baska bir seyolamaz,.. /'

saihyoruz.
Yukardaki taniklara _ göre, gövelek kelimesinin basindaki
g~ sesinin düstügü göze çarpiyor. Türk diiierinde buna benzer-
örnekler çoktur. Örnek olara~ türkçe kebelek (> keIebek) keIi-
mesinin Anadolu'da epelek, ipelek,öbelek, öpelek ... (Dergi) gibi
birtakim· sekiller aldigini söyliyeb,iliriz. '
5. Yukarda - saydigimiz türevIerden sonra ~orca kügan
'die· Fli,ege' (RADLOFF); televütçe kökkönök 'die Pferdebremse'·
(a. y. ) gibi birtakim kelimeler üzerinde dtirulahilir.
Türkçe gök kelimesinin 'sinek' manasina gelen birtakim
türevIeri Anadolu'da da kullanilir: gövegen 'deve sinegi' (Dergi)-
- güvegen 'büvelek' (a. y.), gövenek 'at sinegi' (a. y.).
Bu sonuncu kelipie, yapi bakimindan yazimizin i. bölümünde
zikrettigimiz kökanak 'eine Turteltaube' kelimesinden farksizdir.
YaIniz, Anadolu'da gövenek kelimesinin 'at sinegi' manasinda
kullanildigi göze çarpmaktadir.
Türkçe gövenek (,.....,güvenek) kelimesini~ Anadolu'da 'hi n-
diba' manasinda da kullanildigi anlasiliyor. Dergi"de zikredilen
acigönek « *aci gövenek) ve aci g~nek « *aci güi:enek) 'hin-
diha' kelimesi, gövenek (,.....,güven~kj kelimesinin bu manasini
teyidedebilir.
Dergi'ye göre, Anadolu'da bu kelimerii~ güvenik 'hindiha'
sekli de kullanilir (Dergi: güveyik maddesine bakiniz). Yine Ana-
dolu'da tesbit edilen günevik 'hindiba' (Dergi) ve güneyik 'hin-
•diba' kelimeleri, güvenik kelimesinin metathetique seklinden baska
bir sey degildir.
Buna göre, türkçe günegik 'hindiba' (Türkçe Sözlük) ke-
limesini?; de gök kök~den. çiktigi anlasiliyor. -
6. Son olarak, türkçe üveyik kelimesinin de gök kelime-
sinden çiktigi ileri - sürülebilir. Bu kelimenin 'güvercine hen-
'zerbir kus' (Türkçe Sözlük) manasina geldigini biliyoruz. Ana--
dolu'da üveyik kelimesi yanmdaefeyik (> efik) 'kumru' (Dergi)
sekli de kulla~ilir. Bundan baska, bu kelimenin 'bir cins bugday"
manasina geldigi göze çarpiyor: üveyik 'ekmegi sert ve esmer
. 'olan bir cins bugday' (Dergi), eveyik 'sim renkte -çok özlü kislik
ve makbul bir cins bugday' (a. y.), evik 'bir cins bugday' (a. y.).
 ,.
89~
·Türkçe gö.,k kelimesinin türevIeri .

Türkçe üveyik (""efeyik) kelimesinin 'güvercine benzer'

bir kus' veya 'kumru" manasi izaha muhtaç ·degildir. Bunun.
gibi, bu kelimenin 'bir cins bugday' manasina gelmeside YUkardan
beri verilen örneklerdensonra kolaylikla' anlasi~abilir.
Bu taniklara göre, türkçe üveyik « ügeyik). kelimesinin ..
*gü.veyik « *gügeyik) kelim~sinden Çiktigi ileii sürülebim.
Yukarda zikredilen eveZek « göveZek) kelimesindeki g- sesi
gibi; güveyik kelimesinin basindaki g- sesinin de düstügü an-o
lasiliyor. \
Müstakbel arastirmalar sonunda elde edilecek olan yeni
./
tanik1arin bu açiklamamizi teyidedecegini kuvVetle umuyoniz •.