Professional Documents
Culture Documents
भूजल उपसा वाढल्याने भूजल पातळी खालावली आहे
भूजल उपसा वाढल्याने भूजल पातळी खालावली आहे
जसजशत शहरह वसप लभगलत, लगकसर खयभ वभढप लभगलत, उदगगधर दह सप र हगऊन तयभरचत वभढ झभलत,
तसतशत पभणयभचत गरज अतधक लभगपन पभणतपप रवठभ व पभणयभचत शप दतभ हभरकडह जभसत लक पप रतवलह
जभऊ लभगलह . औदगतगक कग रभर ततनर तर पर पभचभ [→ पर प] उपयगग करन खगलवर असलह लह पभणत उपसपन
दरप वर नह णयभचत शकयतभ तनमभरण झभलयभनह अतधकभतधक पभणत उपलबध हगऊ लभगलह . नळ टभकप न
घरभघरभत पभणत नह णयभचत वयवसथभ हत तयभ कभळभनर तरचत हगय. अनह क रगगभरचभ (उदभ., पटकत, तवषमजवर,
अततसभर इ.) पभणयभदभरह फफलभव हगणयभचत शकयतभ असतह , हह वफ दकशभसतगरभततल शगधभर मपळह तसद झभलह
महणपन पभणत शप द करन तपणयभचत आवशयकतभ भभसप लभगलत. तयभमप ळह सभवरजतनक आरगगयभचयभ दमषटतनह
जभसततत जभसत तनजररतपक कहलह लह पभणत पप रतवणयभचत जभवभबदभरत शभसनभवर पडतह . यभ सवर सप धभरणभ
एकगतणसभवयभ शतकभत झभलयभ. तवसभवयभ शतकभत यभ शभसतगरभततल सर शगधनभचभ वह ग पप षकळच वभढलभ
असलयभनह पभणयभचभ पप रवठभ व शप दतकरण हभ बभबततरत अनह क सप धभरणभ झभलह लयभ आहह त.
पपणयपचच मपगणच : वर उललह ख कहलयभपगरमभणह पभणयभचत गरज अनह क कभमभरसभठत असलयभनह पभणतपप रवठभ
करतभनभ खभलतल पगरकभरचयभ मभगणयभरचभ सभमभनयतत तवचभर कहलभ जभतग.
घरगग तच वपपरपसपठच : हभमधयह सवयर पभकभसभठत, तपणयभसभठत, सनभनभसभठत, भभरडत व कपडह घप णयभसभठत,
सर डभस-मप तभयभररयत वभपरणयभसभठत, बभगह सभठत इ. अनह क कभमभरकतरतभ करणयभत यह णभयभरभ पभणयभचयभ
वभपरभचभ अर तभभरव असतग. हभसभठत सरभसरत दर मभणशत दर तदवशत १०० तह २५० तल. एवढह पभणत लभगतह ,
असभ अर दभज आहह . पभणयभचभ वभपर हभ जतवनमभनभवर अवलर बन प असलयभनह पगरगत दह शभर ततल कभहत
शहरभर त हह पगरमभण दर मभणशत दर तदवशत ४५० तल. अथवभ अतधकहत असप शकतह . दररगज वभपरणयभत
यह णभयभरम पभणयभचह पगरमभण सभरखह वभढतच जभत असलयभचह तज तनरतककभर चयभ लकभत आलह आहह . हभचह
कभरण सवचछतह चत जभणतव तसह च झपभटठभनह सप धभरत चभललह लयभ जतवनमभनभचभ पतरणभम हह हगय.
घरगप तत वभपरभसभठत लभगणभयभरण पभणयभचयभ मभगणतचभ तवचभर करतभनभ दगन गगषटत ठरवभवयभ लभगतभत :
पतहलत महणजह पभणत दभवयभचह पगरमभण व दपसरत महणजह लगकसर खयभ. दर मभणशत दर तदवशत दभवयभचह
पभणत हह पभणयभचत उपलबधतभ, लगकसर खयभ, लगकभरचह रभहणतमभन आतण सभरडपभणयभचत यगजनभ आहह तकरवभ
नभहत हभवर अवलर बन प असतह . यभ सवभरच
र भ एकततगरत आढभवभ घह ऊन भभरत सरकभरनह ‘पतबलक हह लथ
एर तजतनयतरर ग मम नयप अल अअ ड कगड ऑफ पगरमतकटस’ यभचयभ ‘मम नयप अल ऑन ववटर सपलभय’ हभ पप तसतकहत
कभहत तनयम तदलह आहह त. तयभरनपसभर सभधभरण २५ तह २०० तल. एवढभ पभणतपप रवठभ दर तदवशत दर मभणशत
करभवभ अशत तशफभरस आहह . जर कभरखभनह जभसत नसततल व लगकसर खयभहत बह तभचत असह ल, तर
खभलतलपगरमभणह पभणतपप रवठठभचह पगरमभण घयभवह .
ललोकससंख्यय पयणणपपुरवठय
(ललटर, दर मयणशण दर लदवशण)
१०,००० पयर्यंत ७० तत ९०
१०,००० तत ५०,००० ९० तत ११०
५०,००० हहन अलधिक ११० तत २००
खह डठभमधयह कमतत कमत दर मभणशत दर तदवशत २५ तल. एवढभ पभणतपप रवठभ असभवभ.
लगकसर खयभ सतत वभढत असतह . पभणतपप रवठठभचयभ यगजनह कतरतभ यह णभरभ खचर, तयभसभठत दभवयभचह कजर,
यभ कजभरवरतल वयभज व यभ सवभरच
र त परतफहड यभरचभ तवचभर करन सभधभरण २५ तह ३० वषर (यगजनभ
कभयभरतनवत झभलयभपभसपन) एवढभ पभणतपप रवठभ यगजनह चयभ अतभकलपभचभ (आरभखडठभचभ) कभळ धरतभत
वरतल कभळभत हगणभऱयभ लगकसर खयह चयभ वभढतचभ अर दभज कभढणयभसभठत अनह क पदतत उपलबध आहह त. यभ
सवभरच
र भ उपयगग करन भतवषयभत (२५ तह ३० वषभरनरतर) हगणभरत लगकसर खयभ कभळजतपपवरक कभढणह
महततवभचह आहह .
उददगधधदपसपठच : खरह महटलयभस उदगगधर दभनभ लभगणभरह पभणत अगतणत असतह . अनह क
उदगगधर दभर चयभ कचचयभ मभलभत पभणयभचभ समभवह श असतग. तशवभय पगरतयह क धर दभस लभगणभरह पभणत हह
तनरतनरभळयभ गप णधमभरचर ह व वह गवह गळयभ पगरमभणभचह असलयभनह पगरतयह क उदगगधर दभलभ तकतत पभणत
लभगह ल, तयभचत वभढ कशत हगईल हभ तहशगब करन उदगगघर दभसभठत लभगणभयभरग पभणयभचत एकप ण मभगणत
कभढतभ यह तह. पगरभथतमक अर दभजभसभठत हह पगरमभण सभधभरणपणह दर मभणशत दर तदवशत ५० तह २५० तल.
एवढह धरणयभस हरकत नभहत (‘औदगतगक पभणतपप रवठभ’ यभ शतषरकभखभलतल मभतहततहत पहभवत).
आगननवपरणपसपठच : यभसभठत कभहत पगरमभणभत पभणत रभखपन ठह वभवह लभगतह . आग लभगलयभवर पप षकळ
वह गभनह , खपप दभबभसह व भरपपर पगरमभणभत पभणत पप रतवणह जरर असतह . यभमप ळह थगडठभ कभळभत बरह च पभणत
वभपरणयभत यह तह. यभतवषयतचभ मप खय तनयम असभ कत, जह थह अतधक घरह असततल, जह थह घरह दभटतदभटतनह
असततल, जह थह अतधक मभणसह रभहत असततल अशभ तठकभणत अतधक पभणयभचत सगय कहलत पभतहजह .
अमह तरकहततल बयभरषच रभजयभरनत ‘नम शनल बगडर ऑफ फभयर अर डररभयटसर’ यभ सर सथह चह तनयम सवतकभरलह
आहह त. यभपगरमभणह आगतनवभरणयभसभठत रभखणयभचयभ पभणयभचह पगरमभण लगकसर खयह वर अवलर बन प असतह व
तह खभलतलपगरमभणह कभढतभत.
वपयप जपणपरर पपणच : तकततहत कभळजत घह तलत तरत कभहत पभणत वभयभ जभतह च. यभचह कभरण कगणततहत
पभणतपप रवठठभचत वयवसथभ सवयर पण प र असप शकत नभहत. नळभतपन तकरवभ नतलकभर तन प पभणत गळणह अपतरहभयर
असतह . तवशह षतत पगरतयह क जगड तदलह लयभ जभगत तसह च झडपभ बसतवलह लयभ जभगत पभणत गळप न वभयभ
जभतह . पभणतपप रवठभ फभर दरप अर तरभवरन कहलह लभ असलयभस तसह च मगठह नळ वभपरलह असलयभस अतधक
पभणत वभयभ जभईल. पर पभचभ उपयगग जह थह जह थह असह ल तह थह तह थह पभणत गळतह . नळ व नतलकभ गर जलयभमप ळह
वभ जप नयभ झभलयभमप ळह तयभर तन
प पभणत गळतह च; तयभतशवभय तगटतपभशत गळणभरह पभणत वह गळह च.
सभमभनयतत वभयभ जभणभरह एकप ण पभणत हह पभणतपप रवठठभचयभ १० तह १५% मभनणयभचभ पगरघभत आहह .
वर तदलह लयभ ततन पगरकभरचयभ मभगणयभ आतण वभयभ जभणभरह पभणत यभरचभ तवचभर करन पभणयभचत एकप ण
मभगणत कभढतभत.
सरपसरच मपगणच व तचतचल बदल : पभणतपप रवठभ आतण पभणयभचत मभगणत हभतवषयतरचभ तवचभर करतभनभ
पभणयभचत मभगणत सदफ व सभरखत नसतह , हह पककह धयभनभत ठह वलह पभतहजह . हत मभगणत वषभरततल
ऋतप मभनभपगरमभणह वह गवह गळत असतह . तसह च तत दर मतहनयभस, दर तदवसभस व तदवसभततल पगरतयह क
तभसभगतणक बदलतह . उनहभळयभत पभणत जभसत लभगतह ; तयभमभनभनह तहवभळयभत कमत लभगतह . तसह च
रतववभरत तकरवभ सप टग टतचयभ तदवशत जभसत पभणत लभगतह . तदवसभचयभ चगवतस तभसभरपफकत सकभळत व
सर धयभकभळत वभपर अतधक आतण रभतगरत, पहभटह कमत असभ पभणयभचभ वभपर हगत असतग (आ. १), यभ
बदलभचभ पतरणभम पभणत पप रवठठभवर तवशह षतत नतलकभ, नळ, टभकयभ यभर चयभ आरभखडठभवर आतण
आकभरमभनभवर हगतग.
आ. १.
पभणयभचयभ दर तभशत मभगणतततल चढउतभर
वरतल गप णगतरभबभबत आणखत एक महततवभचत गगषट हत कत, सरभसरत मभगणत व कमभल मभगणत हभर ततल
अर तर कमत लगकसर खयह चयभ गभवभत अतधक असतह .
भभनमगत पपणच : भपपमषठभखभलत तवतशषट भपसतरभर चयभ रचनह मपळह मगठठभ पगरमभणभत सभठलह लह पभणत तसह च
भपपमषठभवर मप दभम सभठवलह लयभ पभणयभपफ कत जतमनतत मप रणभरह पभणत, डडगरभततल झयभर चह पभणत, उथळ व
खगल तवतहरतरततल पभणत आतण आटर तशयन (कभरर जत) तवतहरतततल पभणत हभ सवभरच र त गणनभ भपतमगत
पभणयभत करतभ यह ईल [→ भम तमजल; आटर तशयन तवहतर].
तवतहरतचह अनह क पगरकभर असपन खगलतपगरमभणह तयभरचह उथळ तवतहरत व खगल तवतहरत असह पगरकभर पडतभत.
तवहतर खणणयभचयभ पदततवरन तयभरचह खगदतव तवहतर व नतलकभ कप प (टठपब वह ल) असह दगन मप खय पगरकभर
हगतभत. वह धन यर तगरभनह खणलह लत तसह च पभणयभचयभ झगतभनह खणलह लत हह इतर दगन पगरकभर हगत. यभर तशवभय
अर तझररण तवतहरत हभ एक वह गलभ पगरकभर असतग.
खगदतव तवतहरत हभ सवभररत जप नयभ असपन तयभरसभठत अतयर त कमत खचभरचत सभधनह लभगतभत. हत तवहतर
सभमभनयतत १-२.५ मत. वयभसभचत असतह . मगठठभ वयभसभर चयभ तवतहरत १०-१३ मत. पयररतचयभ वयभसभचयभ
असतभत. यभ तवतहरतरचत खगलत ५-३० मत. अथवभ अतधक असतह . कभहत तवतहरत १२० मत.पयररत खगल
असलयभचत नडद आहह . पपवतर एकभ खह डठभत एखभदतच तवहतर असह . आतभ तवतहरत यभर ततगरक पदततनह
सप लभतह नह व खगल खणणयभत यह त असलयभनह तयभर तनप अतधक पभणत तमळप शकतह .
नतलकभ कप प पगरकभरचयभ तवतहरतचभ वयभस अततशय लहभन असतग. व तत फभर खगलवर नह लहलत असतह . हभ
तवतहरतचत खगलत दपसऱयभ जलपगरसतरभपयररत नह णयभचत पदत आहह . सभधरणतत १००-३०० तममत. (कमभल
मयभरदभ ४५० तममत.) वयभसभचयभ व ३० मत. अथवभ अतधक खगलतचयभ नतलकभ तवतहरत जगभर पसरलह लयभ
आहह त. भभरतभत तबहभर, ओतरसभ व प. बर गभल हभ रभजयभर त अनह क तठकभणत नतलकभ तवतहरत खणपन
पभणतपप रवठभ कहलह लभ आहह .
अर तझररण तवतहरत यभ जलपगरसतरभमधयह वभहणभयभरस पभणयभचयभ पगरवभहभलभ लर बभयमभन अशभ खणलह लयभ
असतभत. हभ तवतहरत चरभसभरखयभ उघडठभ अथवभ लहभनमगठत तछदगरह असलह लयभ नतलकहपगरमभणह बर द
असतभत. कभहत वह ळभ अशभ तवतहरत एकतशह जभरत एक अशभ बभर धन प तयभ सवभरच
र ह पभणत एकतगर करन
पर पभचयभ सभहभययभनह तह बभहह र कभढतभत. सभमभनयतत हभ तवतहरत नदततयभ कभठभशत तकरवभ पगरसर गत
नदतचयभ पभतगरभत बभर धतभत. भभरतभत महभरभषटग रभमधयह व ततमळनभडप त अशभ तवतहरतरचभ अनह क तठकभणत
उपयगग कहलह लभ आहह . बह तलजयममधयह हभ तवतहरतरचभ तवशह ष वभपर कहलह लभ आहह . हभ तवतहरतरचत यगजनभ
करतभनभ नदत आपलयभ पभतगरभचत तदशभ वभरर वभर बदलणभर नभहत हभचत खभतगरत करन घयभवत लभगतह [→
तवहतर].
उपलबधतभ : तवतहरतपभसपन तमळणभऱयभ पभणयभचत उपलबधतभ सफ दभर ततक सपतगरह (जह . डठपपतट; सत. वहत.
थभइस इतयभदतरचत सपतगरह) वभपरन कभढणयभचत पदत आहह . तयभसभठत जलपगरसतरभचत व तवहतर जलपगरसतर
प गह लत आहह कत नभहत यभ गगषटतरचत मभतहतत असणह जरर असतह . दपसऱयभ एकभ सगपयभ पदततनह
भह दन
महणजह तवतहरतवर पर प बसवपन तयभयगगह अशभ रतततनह पभणत कभढभवयभचह कत, तवतहरतततल पभणयभचत
पभतळत कभयम रभहतल आतण पर पभमधपन यह णभरह पभणत मगजलह महणजह तवहतर तकतत पभणत दह ऊ शकहल हह
समजतह .
गप णवतभ : पभणयभत जवळजवळ सवरच पदभथर तवरघळत असलयभनह भपतमगत पभणयभचह गप णधमर तह पभणत
चयभ तहर चयभ जतमनततपन वभहत आलह आतण ततचयभततल कगणकगणतह पदभथर तकतत पगरमभणभत पभणयभत
तवरघळलह आहह त यभवर अवलर बन प असतभत. सवरसभधभरणपणह लगह, कमतलशयम, सगतडयम, पगटम तशयम
मम गनह तशयम इ. धभतपरचत सर यगग भपतमगत पभणयभत सभपडतभत. यभ पभणयभचभ सभरडपभणयभशत सर बरध आलभ
नसह ल, तर तह बहपधभ जर तपतवरतहत असतह . समप दरग सपभटतनजतक असलह लयभ तवतहरतत अनह क वह ळभ समप दरग भचह
पभणत यह णयभचभ सर भव असतग. भपतमगत पभणयभत तमथह न, कभबरन डभय-ऑकसभइड, सलफर डभय-ऑकसभइड
इ. वभयपहत तवरघळलह लह असणयभचत शकयतभ असतह . यभ कभरणभर मपळह तवतहरतचह पभणत कभढपन तह
वभपरणयभआधत शप द करन घह णह आवशयक असतह . तवतहरततपन पभणत कभढणयभसभठत पर प बसतवलह लभ
असलयभस तवहतर सर पण प र झभकलह लत असभवत महणजह ततचयभत बभहह रन घभण पडप न ततचयभततल पभणत
दतप षत हगणभर नभहत.
पम षठभभगभवरतल पभणत : नदभ, नभलह , ओढह हभर मधपन वभहणभरह पभणत तकरवभ तळत, सरगवर, समप दरग यभर मधतल
प कमततगरमपणह सभठवलह लह पभणत हह सवर पम षठभभगभवरतल पभणयभत
सभठलह लह पभणत तसह च धरण, बर धभरह बभर धन
मगडतह . पभवसभचह पभणत वभहत जभतह . तह जभतभनभ जतमनतवरतल गभळ घह ऊन जभतह , तयभमप ळह पभवसभळयभत
हभ पभणयभचत उपलबधतभ अतधक असलत, तरत तह गढपळ असतह . मभतगर तसथर पभणयभचयभ सभठठभत
(सरगवरह , तलभव इ.) गढपळपणभ तनवळणयभस मदत हगतह व पभणत अतधक सवचछ असतह . यभ दगनहत
पगरकभरचयभ पभणयभत जर त,प वनसपतत, कभबरनत पदभथर असतभत. हभ सवर गगषटतरमपळह पम षठभभगभवरतल
पभणयभचभ उपयगग करणयभपपवतर तयभ पभणयभचह शप दतकरण करणह अतयभवशयक असतह .
नभनभ पगरकभरह मनप षय पभणयभचयभ शगधभत भपगभभरत खगल-खगल तशर लभगलभ आहह . पण अशभ उलटठभ
भगतरथ पगरयतनभरनभ दभद दह णयभचत नवहह , तर अटकभव करणयभचत वह ळ यह ऊन ठह पलत आहह . भपजल हब, तर
भपपमषठभवरतल आतण भपगभभरततल जलसभठठभरचह रकण, वयवसथभपन कहलह पभतहजह . हह कभम
लगकसहभभगभतपनच हगऊ शकहल.
पभणत तमळणयभचभ हमखभस आतण नफ सतगरक मभगर महणजह पभऊस! हभ पभऊस जतमनतवर अडवलभ,
तजरवलभ तर भपमतत जभणभर आतण कभलभर तरभनह तग पप नहभ वभपरतभ यह णभर. मभतगर भपजलभचत पतरतसथतत
आतभ तबकट झभलत आहह . तयभलभ आपणच जबभबदभर आहगत. असर सभर तगतलर जभतर , कत पम थवतवर उपलबध
असलह लयभ पभणयभपफ कत फकत 2.8 टककह पभणत गगडह आहह . तयभततल 80 टककह बफर रपभत आतण उरलह लयभ
तवसभततल 99 टककह भपजलभवसथह त आहह .
जयभ वह गभनह महभरभषटग रभत भपजल उपसभ कहलभ जभत आहह , तग पभहतभ यह तयभ कभहत वषभररत सभऱयभ रभजयभचह
वभळवर टभत रपभर तर हगऊ शकहल, अशत भततत वभटतह . भपजलभचत पभतळत अनह क तठकभणत खभलभवलत आहह ,
इतकत कत जणप पभतभळभतपन पभणत बभहह र कभढणयभचत सपधभर सप र आहह . अशभ उलटठभ भगतरथ पगरयतनभरनभ
दभद दह णयभचत नवहह , तर अटकभव करणयभचत वह ळ यह ऊन ठह पलत आहह .
भपजल भपपमषठभवरतल पभणयभमप ळह तग धर शकतह . नदत, नभलह , तलभव, तवतहरत, जलभशय असह सवर
जलसगरगत रभजयभत अनह क तठकभणत कगरडह पडलह आहह त. रभजयभचयभ जयभ भभगभत धरणभचह लभभकह तगर
आहह , तह थतल पतरतसथतत आणखत वभईट झभलत आहह . कभलवयभर चयभ जलवहनभमप ळह सर बरतधत शह तकरत
आतण गभवकऱयभरनभ फभयदभ जरर झभलभ आहह ; पण तयभमप ळह गभवभततल जप नह जलसगरगत दपलतर कत रभतहलह
आहह त.
सगलभपपर तजलहभततल सभर गगलभ भभगभततल एक उदभहरण मप दभम नमपद करणयभसभरखह आहह . यभ भभगभत
नतरभ कभलवभ आहह . यभ कभलवयभचह असतरतकरण तकतयह क वषभररपभसपन झभलह लह नभहत. तयभमप ळह सगडलह लह
पभणत वभटह तच मप रतह तकरवभ पभझरन जभतह . तह शह वटपयररत पगचत नभहत. मग कभलवयभचयभ शह पटभकडह
असलह लयभ शह तकऱयभरनत आर दगलन सप र कहलह . वह ळगवह ळत तनवह दनह आतण तवतवध मभगभरन
र त लक वह धभयलभ
तयभरनत सप रवभत कहलत. तनधत मर जरप झभलयभतशवभय असतरतकरण हगणर शकग य नवहतर . दपसरतकडह
असतरतकरणभलभ तवरगध करणभरभ मगठभ वगर आर दगलनभचयभ तवरगधभत आर दगलन कर लभगलभ. कभलवयभचह
असतरतकरण हगऊ नयह , यभसभठत पगरयतन सप र झभलह . तयभचर कभरण उघड हगतर ; कभलवयभतपन पभझरणभरह
पभणत तयभरनभ तसर चनभसभठत वभपरतभ यह त हगतर . कभरण तयभ पतरसरभततल तवतहरत, बगअरनभ पभणत हटत
नवहतर . शकततपगरदशरन झभलर . शरद पवभर यभर चयभ यभ भभगभततल ददऱयभवह ळत तयभरनभ कभलवयभचयभ
असतरतकरणभचह महततव तकतत आहह हभ मप दभ पटवपन दह णयभत आलभ. तनधत मर जरप झभलभ. असतरतकरण
पगतलस बर दगबसतभत सप र झभलर . पभझरणभरह पभणत थभरबलर आतण भपजल सभठभ खभलभवणयभस सप रवभत
झभलत. जतमनतवर जह जलसभठह आहह त तह अबभतधत ठह वणयभनह च भपजलभचत शभशगवतत वभढतह , असह लकभत
आलह आहह . तयभमप ळह गभवभगभवभर ततल पभणवठह पप नरजजततवत करणयभचत गरज आहह .
लदकसहभपगच हवप
सरकभरत पभतळतवर भपजल वयवसथभपन करभयचह ठरवलह तर तह हगणभर नभहत, कभरण भगरषटभचभर!
लगकसहभभगभतपनच भपजल वयवसथभपन शकग य आहह . आपलयभ भभगभततल जलसगरगत आपणच रभखणह
आवशगयक आहह . सगलभपपर तजलहभततल अर कगलतचह सर शगधक अरण दह शपभरडह यभरनत तयभर चयभ शह तभत पभच
हजभर कगटत तलटर पभणयभचत "ववटर बम र क' कहलत आहह . हह पभणत तनयगजन नह टकहपणभनह कहलयभस वषरभर
वयवतसथत पप रतह , असह तयभरनत तसद कहलह आहह . ववटर बम र कहत सभठवलह लयभ पभणयभचह कठगर रह शतनर ग तयभरनत
कहलह लह आहह . तयभमप ळह सरभसरत ततन हजभर तलटर पभणत दररगज एकभ कपटप र बभलभ तमळप शकतह . तह शप द
असलयभनह तपणयभसभठतहत वभपरतभ यह तह. मनप षयशकततवर चभलणभरह रहभट वभपरन सकभळ-सर धयभकभळत
टभकग यभ भरतभ यह ततल, अशत तयभचत रचनभ तयभरनत कहलत आहह . हभ एक पगरयगग आहह . मभतगर यभ पभणयभमप ळह
आजपबभजपचयभ तवतहरतरचह पभणत तनशगतचतच वभढलह आहह . भपपमषठभवरतल जलसभठठभरचभ भपजलभशत अनयगनय
सर बरध आहह . सभतभरभ, कगलहभपपर, सभर गलत भभगभर त पभणयभचयभ पगरचर ड वभपरभमप ळह जतमनत कभरपड झभलयभ
आहह त. भपजलभचत गप णवतभ वभढतवणयभसभठत पगरयतन करणह आवशगयक आहह .
भपजल पभणतपभतळत सप धभरणयभसभठत शहरत भभगभत पभवसभचयभ पभणयभचह सर कलन आतण पप नभररण करतभ
यह णह शकग य आहह . "रह न ववटर हभवर तसटर ग' हत सर कलपनभ चभर हजभर वषर जप नत असपन गगरतस, पम लह सटभईन
आतण बलप तचसतभनभत ततचभ उगम आढळतग. गगरभमतण भभगभत भपतमगत बर धभरभ बभर धतभ यह तग. तलभव,
गभवतळत सप धभरलत पभतहजह त. वम कलभगवडतपभसपन कपरण तवकभसभपयररत आतण जफ तवक बभर धभपभसपन वनरभई
बर धभऱयभपयररत सवर पगरकभरचयभ उपभयभरनत भपपमषठ आतण भपजल
पभतळत उर चभवतभ यह तह. पभणलगट कह तरग तवकभस महणजह पभवसभचभ पगरतयह क थह ब अडवणह आतण तजरवणह .
जतमनतचत धपप थभरबतवणयभसभठत वनतकरण करणह , वम कलभगवड करणह आतण डडगर-मभळरभनभरचभ तवकभस
करणह हत महततवभचत दतघरकभलतन कभमह हभतत घयभयलभ हवतत.
भपजल वभपरभचयभ तनयगजनभसभठत उसभसभरखयभ तपकभलभ तकतत पभणत दभयचह हह ठरवभयलभ हवह . पतक
पदतत भदगगतलक तसथततनप सभर तनशगतचत करभयलभ हवत. पभवसभचह पगरमभण आतण पतक यभरचह सप यगगय
तनयगजन भपजलवम दतसभठत उपयप कत ठर शकतह . बभगभयत कह तरग भत तपकभरनभ तनषकभळजतपणह पभणत दह णयभचह
पगरकभर हमखभस हगतभत. तयभकडह हत लक दभयलभ हवह .
यह तयभ कभळभत उदगगभरनभ लभगणभऱयभ पभणयभचह मगठह आवहभन सगळयभरपपढह आहह . धनदभरडगह उदगजक
शह तकरत आतण सभमभनय मभणसभचयभ तडडचह पभणत आपलयभ उदगगभलभ सभम-दभमभचयभ बळभवर वळवत
आहह त. रभजकतय नह तहहत तयभर चयभपप ढह हतबल असलयभचह तचतगर आढळतह . यभ पभशगरवभपमतवर उदगगभरनभ
लभगणभरह पभणत आतण तयभर चयभकडप न कहलभ जभणभरभ भपजल उपसभ यभकडह कभटह कगर लक दभयलभ हवह .
शभसतगरतय पदततनह भपजल पप नभररण करणयभसभठत लगकसहभभगच आवशगयक आहह . शभसनभलभ कगणततहत
यगजनभ एकतफतर रभबवतभ यह णभर नभहत. तयभत लगकसहभभग असणह अतयभवशगयक आहह . जतमनतवर
पडणभऱयभ पभवसभचभ पगरतयह क थह ब अडवणह आतण तजरवणह गरजह चह आहह . तयभसभठत जलपप नभररण
आवशगयक आहह . जतमनतत पभणत भरलयभनर तरच भपगभभरतन प पभणत उपसणयभचत आपलयभलभ परवभनगत
आहह , हह लगकभरनत लकभत घयभयलभ हवह . बगअरवह लभगवतत खडग डभ करन तवटभरचह तप कडह , जभड रह तत असह थर
करन तयभत पभणत मप रवलह पभतहजह . तह पभणत जतमनतत जभईल आतण ततचह पप नभररण हगईल. तयभमप ळह
बगअरवह लचत कमतभ वभढतह . नवयभनह बगअर तकरवभ तवतहरत घह णयभपह कभ असलह लयभ बगअरचभ दतघरकभलतन
उपयगग कसभ हगईल तह पभहणह महततवभचह आहह . तवतहरतरचत खगलत वभढवपन पभणतसभठभ वभढवतभ यह ऊ
शकतग, अनह क शह तकरत तसह पगरयतन करतभत. थगडकग यभत, भपजल रभखणयभसभठत भपपमषठभवरतल जलसभठह
उपयप कत ठरतभत, यभत शर कभ नभहत.
भपतकभळभत गभवभगभवभर त भपजल वयवसथभपन व पप नभररणभचह यगगय पगरकभरह व पगरभभवत तनयगजन कहलह गह लह
असतह , तर यर दभचयभ दपषकभळत तसथततवर कभहत अर शत तरत मभत करणह शकग य झभलह असतह . यर दभचयभ
अनप भवभपभसपन धडभ घह त आतभ भपजल पप नभररणभचभ वयभपक कभयरकगरम हभतत घयभयलभ हवभ.
रभजयभत तवदभर व कगकण तवभभग वगळतभ यर दभ सवरतगरच पभऊस सरभसरतपह कभ कमत झभलभ आहह ,
दपषकभळत पतरतसथतत तनमभरण झभलत आहह . दपषकभळत भभगभततल लगकभरसभठत तपणयभचयभ पभणयभचत,
जनभवरभरसभठत तपणयभचयभ पभणयभचत व चभऱयभचत ततवगर टर चभई तनमभरण झभलत आहह . पभणयभअभभवत तपकह
सप कप न गह लत. फळबभग उतपभदक शह तकऱयभरसमगर फळबभगभ जगवणह तजतकरतचह झभलह आहह .
मरभठवभडठभततल औरर गभबभद, जभलनभ, बतड व उसमभनभबभद तजलहभततल शह तकरत फळबभग
वभचतवणयभसभठत हतबल झभलह लभ आहह . एतपगरल मतहनयभपभसपन तभपमभन वभढत आहह . भपजलपभतळत खपप
खगल गह लयभमप ळह कप पनतलकभ व तवतहरत कगरडठभ पडलयभ आहह त. पभणयभसभठत तवर धन तवतहरत ततनशह फप ट
खगल घह ऊनसप दभ पभणत लभगत नभहत. भपतकभळभत भपजलभचह यगगय पगरकभरह तनयगजन कहलह गह लह नभहत
महणपन हत समसयभ तनमभरण झभलह लत आहह .
- महभरभषटग रभततल गगरभमतण भभगभततल 80 टककह तपणयभसभठतचभ पभणतपप रवठभ हभ भपजलभदभरह भभगतवलभ
जभतग; तसह च 50 टककह तसर चन कह तरग हत भपजलसभठठभवरच अवलर बन प आहह . जतमनतवरतल पभणयभचभ सभठभ
व भपजलसभठभ हह पभणयभचह दगनहत सभठह पगरभमप खयभनह पभवसभवरच अवलर बनप आहह त. पभऊसमभन चभर गलह
असलयभस जतमनतवरतल पभणतसभठह उदभ. धरणह , शह ततळत, तलभव इतयभदत; तसह च पभणत तजरलयभमप ळह
भपजलसभठठभतहत कभहतशत वभढ हगतह . लगकसर खयभवभढ, शहरतकरण, औदगगतकरण, जमतन व पभणयभचह
अयगगय वयवसथभपन, मम द व जलसर धभरण उपभयभरकडह दपलरक, पभणत वभपरभसर बरधत सभकरतह चभ अभभव,
जभसत पभणत लभगणभऱयभ तपकभरखभलतल कह तरग भत हगत असलह लत वभढ, भपजल पप नभररणभसभठतचह अपप रह
पगरयतन, नफ सतगरकरततयभहत भपजल पप नभररण कमत हगणह , दपषकभळत पतरतसथततमप ळह भपजलभचत वभढलह लत
मभगणत यभ व अशभ कभरणभर मपळह भपजलपभतळत खगल खगल गह लहलत आहह . जयभ पगरमभणभत भपजलभचभ उपसभ
करणयभत यह त आहह , तयभपगरमभणभत भपजलभचह पप नभररण हगत नभहत, तयभमप ळह भपजल पभतळत तदवसह तदवस
खगल गह लहलत आहह . भपजल पभतळत वभढवणयभसभठत पभवसभचह पभणत तजथह तजथह शकग य आहह , तयभ तठकभणत
तजरतवणयभचह पगरयतन करणह आवशगयक तर आहह च, सगबतच उपलबध असलह लयभ भपजलभचभ कभटकसरतनह व
शभसतगरतय पदततनह वभपर करणह सपदभ गरजह चह आहह .
भभजल पग नभररण
भभजल पग नभररण करणयपसपठच नवनहरच व कभ पननलकपधचप वपपर करतप यर तद. पपवसपचयप पपणयपचर नवनहरचदपरर
भभजल पग नभररण करणयपसपठच अथवप छतपचयप पपणयपचर कभ पननलकरमधयर भभजल पग नभररण करणयपसपठच
पपरथम शर तपतचल पपणच अथवप छतपवरचल पपणच एकनतपरत करणर गरजर चर आहर . जयप पपणयपचर पग नभररण
आपण करणपर आहदत तयप पपणयपचच पपरत चपधगलच असणर आवशपयक आहर . हर पपणच यदगय गपळण
यधतरप णर चयप मपफरतच पग नभररणपचयप नठकपणच पदचलर पपनहजर . तसर च, यपमधयर सवपर त महततवपचच व
आवशपयक गदषट महणजर यपकनरतप यदगय नठकपणच गपळ नसथरचकरण टपकचचच मपध डणच करणर गरजर चर
आहर .
नवहचर व कभ पननलकपधदपरर भभजल पग नभररण करतपनप गपळण यधतरप णप कपयर कमपणर कपम करणपरच असपवच.
गपळण यधतरप णर तन
भ पपणयपसदबत गपळ जपणपर नपहच, यपचच कपळजच घर णर आवशपयक आहर . शहरच तसर च
गपरपमचण भपगपत घरपचयप छतपवर पडणपरर पपणच पपइपचप उपयदग करन एकनतपरतरचतयप जमप करन
शदषखडप डठपत अथवप कभ पननलकरत सदडलयपस भभजल पग नभररण करणर शकप य आहर . पनहलयप एक- ददन
पपवसपचयप पपणयपचप उपयदग पग नभररणपसपठच करणयपत यर ऊ नयर .
भनवषयकपळपत पपवसपचयप पपणयपचर व छतपवरचल पपणयपचर पग नभररण करणर अतयधत गरजर चर आहर .
दग षकपळपचच भचषण पनरनसथतच टपळणयपसपठच शपसतपरदकत पदतचनर पग नभररण करणर महणजर च भनवषयपतचल
पपणचसपठर ननमपर ण करणर हदय.