φροντιστήριο

τραπεζούντας
Tριµηνιαία εφηµερίδα της Nεολαίας της Π.O.E.
Φεβρουάριος 2009
Tεύχος 1
 Με ιδιαίτερη χαρά σας παρουσιά
ζουµε το πρώτο τεύχος του περιοδι
κού "ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ"
την έκδοση του οποίου επιµελείται η
Περιφερειακή Επιτροπή Νεολαίας του
Σ.Πο.Σ. ∆υτικής Μακεδονίας &
Ηπείρου της Παµποντιακής Οµοσπον
δίας Ελλάδος.
Ως Περιφερειακή Επιτροπή
Νεολαίας αναλάβαµε, µε την στήριξη
των µελών µας και την αρωγή των
αυτοδιοικητικών φορέων της Περι
φροντιστήριο
τραπεζούντας
Tριµηνιαία εφηµερίδα της Nεολαίας της Π.O.E.
Συντακτική οµάδα: Π.E.N. ∆υτικής Mακεδονίας
και Hπείρου
Eξωτερικός Συνεργάτης: Παντελής Σαββαΐδης
∆ιεύθυνση: Παµποντιακή Οµοσπονδία Ελλάδος
Λ. Νίκης 1,Θεσσαλονίκη
Τ.Κ. 54224
Τηλ.: +302310227822
Fax: +302310227213
www.neolaia.poe.org.gr
e-mail: info@neolaia.poe.org.gr
NOMAPXIAKH AYTO∆IOIKHΣH KOZANHΣ - EΠTAK
Σχεδίαση-Eπιµέλεια: Πρωινός Λόγος
Eκτύπωση: Λιθογραφία-Aντωνιάδης I.-Ψαρράς Θ. O.E.
φροντιστήριο τραπεζούντας
φέρειας µας, την πρωτοβουλία για Ελλάδος και της Συντονιστικής
την έκδοση τριµηνιαίου περιοδικού Επιτροπής Νεολαίας και φιλοδοξεί να
πανελλήνιας κυκλοφορίας που στο γίνει το επίσηµο έντυπο της Νεο
χεύει στην ανάδειξη θεµάτων του λαίας της Π.Ο.Ε.
προσφυγικού ελληνισµού του Πόντου ∆εσµευόµαστε, το περιοδικό να
και της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερη αποτελέσει το ελεύθερο βήµα για
σηµασία έχει ότι η συγκεκριµένη την έκφραση των νέων του οργανω
εκδοτική πρωτοβουλία υλοποιείται µένου ποντιακού χώρου και όχι µόνο,
από την Περιφερειακή Επιτροπή συµβάλλοντας µε αυτό τον τρόπο
Νεολαίας ∆υτικής Μακεδονίας & στην ανάδειξη των προβληµατισµών
Ηπείρου, έχει την έγκριση και αρωγή των νέων και στη διαµόρφωση
της Παµποντιακής Οµοσπονδίας ιδεών, προτάσεων και πολιτικών για
την επίλυση τους.Θέλουµε να ευχαρι
στήσουµε τις Νοµαρχιακές Αυτο
διοικήσεις Γρεβενών, Καστοριάς,
Κοζάνης και Φλώρινας γιατί από την
πρώτη στιγµή στάθηκαν αρωγοί στην
εκδοτική προσπάθεια που µόλις ξεκί
νησε και δεσµεύτηκαν να συµβάλλουν
αποφασιστικά στην έκδοση του
περιοδικού. Θέλουµε, επίσης, να ευχα
ριστήσουµε την Παµποντιακή Οµο
σπονδία Ελλάδος για την ανάληψη εκ
µέρους της, της δωρεάν διανοµής
στους συλλόγους στην ελληνική επι
κράτεια.
Επίσης, θα θέλαµε να ευχαριστή
σουµε τον Μητροπολίτη ∆ράµας κ.κ
Παύλο, καθώς και την Ιερά
Μητρόπολη Νεαπόλεως & Σταυρου
πόλεως για την χρηµατοδότηση του
cd µε το έργο της «Καµπάνας του
Πόντου», καθώς και όλους όσους
έγραψαν τα άρθρα για το περιοδικό
και όσους µας έδωσαν την άδεια για
να χρησιµοποιήσουµε άρθρα, κείµενα
και φωτογραφίες από τα βιβλία τα
οποία έχουν εκδώσει.
Η συντακτική οµάδα
Μωϋσιάδης Αξίζουν θερµά συγχαρητήρια στην Σ.Ε.Ν. της
Στυλιανός Π.Ο.Ε. καθώς και στο Π.Ε.Ν. του Σ.Π.Ο.Σ. ∆υτ.
Μακεδονίας & Ηπείρου για την πρωτοβουλία να εκδό-
σουν ένα περιοδικό µε σκοπό να προσεγγίσει η νεολαία
Πρόεδρος
θέµατα που αφορούν τον Ποντιακό πολιτισµό, την
Σ.Π.Ο.Σ
Ιστορία και την Λαογραφία (και ότι άλλο αφορά την
∆υτικής
Νεολαία).
Μακεδονίας
Ένα επιπλέον βήµα για να προβάλει τα παραπάνω
& Ηπείρου
θέµατα και όσα άλλα αναπτύσσονται στις Πανελλήνιες
συναντήσεις της Ποντιακής Νεολαίας που πραγµατο-
ποιούνται κάθε χρόνο και αφορούν τον Πόντο.
Οι νέοι έχοντας πλέον από την µία την γνώση για το
Ποντιακό ζήτηµα και από την άλλη την εµπειρία των
προηγούµενων γενεών διαθέτουν όλα τα εφόδια προ-
κειµένου να επιτύχουν τους στόχους που έθεσε η
Π.Ο.Ε. που δεν είναι άλλοι από την ∆ιεθνή αναγνώριση
της Γενοκτονίας και την διατήρηση του πολιτισµού των
Ποντίων.
Εύχοµαι καλή επιτυχία σε αυτήν την προσπάθεια.
 ∆ακής Εκ µέρους της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης
Γιώργος χαιρετίζω την εκδοτική πρωτοβουλία της Περιφερειακής
Επιτροπής Νεολαίας ∆υτικής Μακεδονίας της
Παµποντιακής Οµοσπονδίας Ελλάδος. Η δραστηριοποί-
ηση της Παµποντιακής Οµοσπονδίας στα ζητήµατα της
Nοµάρχης
προώθησης των θεµάτων που αφορούν τον Ποντιακό
Kοζάνης
Ελληνισµό είναι αξιοπρόσεκτη και αποτελεί την ενιαία,
αξιόπιστη και αποτελεσµατική έκφραση και εκπροσώπηση
του οργανωµένου ποντιακού χώρου.
Θεωρώ ότι η παρούσα έκδοση συµβάλλει µε τον τρόπο
της στη συσπείρωση της ποντιακής νεολαίας στους συλλό-
γους και στην ενηµέρωση για την ιστορία, τη λαογραφία,
τον πολιτισµό και τη διάλεκτο του Ποντιακού Ελληνισµού.
Τέτοιες αξιόλογες προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυν-
ση, χρειάζονται την αρωγή όλων των αρµόδιων φορέων
ώστε να αναπτυχθούν και να αγκαλιάσουν όσο το δυνατό
περισσότερο κόσµο.
Εύχοµαι κάθε επιτυχία στην προσπάθεια αυτή των
νέων, οι οποίοι αποδεικνύουν ότι είναι ενεργοί πολίτες µε
προβληµατισµούς, ανησυχίες και ενδιαφέροντα.

Kωτίδης
Xαράλαµπος
Πρόεδρος Συντονιστικής Επιτροπής Νεολαίας της Π.Ο.Ε

Στις µέρες µας συντελείται µία πολιτιστική αναγέννηση του

Εκ µέρους της Παµποντιακής Οµοσπονδίας
ποντιακού ελληνισµού, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερι-
Ελλάδος χαιρετίζω την έκδοση του περιοδικού
κό. Χιλιάδες νέοι ποντιακής και µη καταγωγής διασκεδάζουν,
αυτού από την νεολαία της περιφέρειας της
χορεύουν, τραγουδούν, συγκινούνται, ερωτεύονται υπό τον ήχο
∆υτικής Μακεδονίας και Ηπείρου της
της ποντιακής λύρας. Άνθρωποι της τέχνης και του πολιτισµού
Παµποντακής Οµοσπονδίας Ελλάδος.
εµπνέονται από τα πάθη και την καθηµερινή ζωή των Ποντίων
Εκφράζω την χαρά και την
και γράφουν στίχους, µυθιστορήµατα, θεατρικά έργα, ζωγραφί-
ικανοποίησή µου που οι νεολαί-
ζουν ή σµιλεύουν την πέτρα. Νέοι επιστήµονες µελετούν την
οι απεφάσισαν να προχωρή-
ιστορία, τα πολιτικοοικονοµικά δεδοµένα, την λαογραφία των
σουν στην έκδοση ενός τριµηνι-
Ποντίων στο χθες και στο σήµερα. Η φοιτητιώσα νεολαία έχει
αίου περιοδικού που θα κατα-
δηµιουργήσει «πολιτιστικές φωλιές» σε όλες σχεδόν τις φοιτη-
γράφει απόψεις, ιδέες αλά και
τουπόλεις της Ελλάδας.
διάφορες εκδηλώσεις, συµβάλ-
Η Παµποντιακή Οµοσπονδία Ελλάδας (Π.Ο.Ε) συνασπίζον-
λοντας έτσι και ενισχύοντας την
τας 357 πρωτοβάθµια σωµατεία έβγαλε από το τέλµα της πολυ-
διάθεση και επιθυµία των νέων
διάσπασης και της παραλυσίας τον οργανωµένο ποντιακό χώρο
να προσφέρουν στην υπόθεση
έχοντας δείξει στα 4 χρόνια της ζωής της απτά αποτελέσµατα
διατήρησης αλλά και προβολής
στην προσπάθεια αναγνώρισης της Γενοκτονίας των Ποντίων
της πολιτιστικής µας κληρονο-
και σε πολλά άλλα επιµέρους θέµατα. Παράλληλα πριν από 2,5
µιάς.
χρόνια έδωσε βήµα λόγου στην νεολαία δηµιουργώντας την
Θα είναι πιστεύω ένα περιο-
Συντονιστική Επιτροπή Νεολαίας της Π.Ο.Ε. Οι νέοι ποντιακής
δικό που θα το διαβάσουν όλοι
καταγωγής έχουµε πλέον το δικό µας δευτεροβάθµιο όργανο
οι νέοι και οι νέες της παµπον-
που µε σεβασµό στην αποκέντρωση και την αντιπροσωπευτι-
τιακής οµοσπονδίας και όχι
κότητα συνεδριάζει κάθε µήνα οργανώνοντας τις κεντρικές πολι- Παρχαρίδης µόνο. Ένα περιοδικό που θα
τικές δράσεις της νεολαίας (www.neolaia.poe.org.gr).
Η αιχµή του δόρατος της Π.Ο.Ε είναι η νεολαία της. Αυτό
Γιώργος συµβάλλει στην προσπάθεια
για περισσότερη αγάπη, αλλη-
αποκρυσταλλώνεται έµπρακτα στις δύο µεγαλύτερες εκδηλώ-
Πρόεδρος λεγγύη και ενότητα.
σεις της, το πανελλήνιο φεστιβάλ ποντιακών χορών, και στην
Παµποντιακής Στην εποχή της παγκοσµιο-
πανελλήνια συνάντηση ποντιακής νεολαίας, και στη µαζική συµ-
Oµοσπονδίας ποίησης, της ισοπέδωσης των
µετοχή της νεολαίας στην ετήσια πανελλήνια συγκέντρωση δια-
Eλλάδος ανθρώπινων αξιών, της τάσης
µαρτυρίας για την Ποντιακή γενοκτονία.
για οµογενοποίηση των
Σίγουρα υπάρχουν πολλά προβλήµατα που πρέπει να
Πολιτισµών ένα τέτοιο περιοδι-
υπερβούµε και έχουµε να διανύσουµε πολύ δρόµο µέχρι την
κό αποτελεί ένα ακόµη όπλο για
τελική δικαίωση των πολιτικών αγώνων για πολλά επιµέρους
την παµποντιακή οµοσπονδία
ζητήµατα. Γι’ αυτό χρειάζεται η συστράτευση όλων των υγιών
που αγωνίζεται για την διαφορε-
δυνάµεων του χώρου, ο γνήσιος ανιδιοτελής εθελοντισµός, ο
τικότητα των πολιτισµών και την
απεγκλωβισµός από κοµµατικές καθοδηγήσεις και κατώτερα
διατήρηση ακέραιας της πολιτι-
ψυχολογικά συµπλέγµατα.
στικής µας ταυτότητας.
Το περιοδικό αυτό δηµιούργηµα της νεολαίας του δραστήρι-
Θερµά συγχαρητήρια στους νέους και στις
ου Σ.Πο.Σ. ∆υτικής Μακεδονίας & Ηπείρου, έρχεται να συνει-
νέες που κλείνοντας τα αυτιά τους στις σειρήνες
σφέρει στην πολιτιστική δραστηριότητα των νέων και ελπίζουµε
του υλισµού, της καλοπέρασης, και της αµφι-
να γίνει ένα βήµα επικοινωνίας µεταξύ των νέων. Αξίζουν συγ-
σβήτησης των πάντων, δηµιουργούν, προσπα-
χαρητήρια σε όλους όσους εµπνεύστηκαν και εργάστηκαν για
θούν, αγωνίζονται για µια ζωή καλύτερη, για µια
την παρούσα έκδοση και ιδιαίτερα στον συντονιστή Ανδρεάδη
ζωή οµορφότερη, γεµάτη µε αξίες και ιδανικά.
Αναστάσιο.

3
25 ∆εκεµβρίου – 6 Ιανουαρίου
Τα Καλαντόφωτα
(∆ωδεκαήµερο) στον Πόντο

«Μαύρη είν΄η νύχτα στα βουνά, στους κάµπους

Μυροφόρα Ε. ια από τις πιο ευχάριστες περιόδους του
πέφτει χιόνι,
Ευσταθιάδου Μ χρόνου είναι το ∆ωδεκαήµερο των γιορ-
τών από τα Χριστούγεννα έως και τα
Θεοφάνεια. Υπάρχει µια µαγεία στην ατµόσφαιρα,
Ο Έλλην ξεσπαθώνει.....»

και απήγγειλαν «Του Σκλάβου το καράβι», ένα

Εθνολόγος γεγονός καθόλου τυχαίο.
λόγιο ποίηµα, που περιγράφει πώς αρµατώνουν το
Από την αρχαιότητα γιόρταζαν αυτή την περίοδο,
καράβι της Ελευθερίας όλες οι πόλεις του Ποντου.
µε τις γιορτές των Ανθεστηρίων. Η λαϊκή πίστη περι-
Πολλές φορές οι αρχές αναρωτιούνταν τί λένε, αλλά οι
γράφει δαιµόνια, µαγείες, δεισιδαιµονίες, µύθους,
Πόντιοι τους καθησύχαζαν ότι είναι απλώς Κάλαντα !
ευχές που πραγµατοποιούνται, προλήψεις...
Ένα έθιµο που σχετίζεται άµεσα µε την
Καλικάντζαρους!
Πρωτοχρονιά είναι το Καλαντίασµαν τη πεγαδί. Τα
Οι Καλικάντζαροι, είναι ειδικά δαιµόνια που εµφα-
µεσάνυχτα της Πρωτοχρονιάς έπαιρναν νερό από τα
νίζονται µόνο τα Καλαντόφωτα. Πίστευαν πάντα ότι ο
πηγάδια και τα ποτάµια. Είναι το λεγόµενο καλαντόνε-
Άδης είναι «ανοιχτός» αυτές τις µέρες και ότι οι ψυχές
ρον, το οποίο έφερναν στο σπίτι. Έπιναν όλοι από λίγο
παίρνουν διάφορες µορφές. Έτσι, λοιπόν, έπρεπε να
και ράντιζαν µ΄αυτό το σπίτι, την αυλή, τα χωράφια και
εφευρεθούν τρόποι, ώστε να κρατήσουν µακριά από
τα ζώα τους. Αµίλητος έπρεπε να πάρει κανείς νερό,
κάθε σπίτι τα δαιµόνια αυτά. Ο πιο διαδοµένος και...
αµίλητος να το φέρει σπίτι και αµίλητος να ραντίσει
αποτελεσµατικός τρόπος, σ΄ολόκληρο τον Πόντο, ήταν
όλους τους παραπάνω χώρους. Αυτό συνέβαινε
το καλαντοκούρ΄. Ήταν ένα χοντρό κούτσουρο1 που
κυρίως «για να µη αγνεφεί η νεροµάισα τη πεγαδί».
έκαιγε στο τζάκι κάθε βράδυ, ιδιαίτερα, όµως, την
Μεταφορικά ερµηνεύεται ως εξής: το νερό, ως πολύτι-
παραµονή της Πρωτοχρονιάς. Η φωτιά κρατά µακριά
µο στοιχείο της ζωής είναι ευπρόσβλητο από κακό-
το δαιµόνιο και... ακόµα κι αν τολµήσει να πλησιάσει,
βουλες σκέψεις, από το «µάτι» των ανθρώπων.
το καίει! Έτσι εξηγούσαν τους περίεργους θορύβους
Σο καλαντίασµαν τη πεγαδί πήγαιναν κυρίως νέες
στο τζάκι. Αν για κάποιο λόγο έσβηνε η φωτιά, το θεω-
κοπέλες, µε διάφορα δώρα4. Τοποθετώντας τα στο
ρούσαν κακό σηµάδι. Σε κάποιες περιοχές του Πόντου,
πηγάδι έλεγαν :
«καλαντοκούρ’» ονοµάζουν τη λεπτή βέργα που τοπο-
«Κάλαντα και καλός καιρός,
θετούν πάνω στη βασιλόπιτα, κυρίως τα πρωτότοκα
πάντα και του χρόνου».
παιδιά2, λέγοντας :
«Εξέβαµε ασ΄σην κακοχρονίαν,
Πίστευαν πως η ροή του νερού σταµατάει για λίγο,
εσέβαµε σην καλοχρονίαν,
κατά την αλλαγη του χρόνου. Αν έβλεπε κάποιος αυτό
υ΄είαν κι ευλο΄ίαν, δώσ΄τεν τ΄άλογον κριθάρια».
το µαγικό φαινόµενο, ό,τι ζητούσε θα το αποκτούσε
µέσα στον καινούργιο χρόνο, θα επλερούτον σα µου-
Τα Χριστούγεννα ή τη Χριστού, είναι η πρώτη κατά
Βιβλιογραφία ράτια τ΄. Παίρνοντας κανείς το νερό, δεν έπρεπε να
σειρά γιορτή του ∆ωδεκαηµέρου. Τα ποντιακά χρι-
Γ. Ζερζελίδη, Το γυρίσει πίσω.
στουγεννιάτικα κάλαντα είναι κατά κάποιον τρόπο πιο
Καλαντόνερον, ολοκληρωµένα από τα αντίστοιχα άλλων περιοχών3.
Αθήνα 1973. Αναφέρονται στη γέννηση του Χριστού, τη ζωή Του,
Στ. Ευσταθιάδη, Τα στην προδοσία των Εβραίων, αλλά και στη σταύρωση.
Τραγούδια του «Χριστός ΄γεννέθεν, χαρά σον κόσµον
Ποντιακού Χα καλή ώρα, καλή σ΄ηµέρα.......»
Λαού,Αφοι
Κυριακίδη, Η χαρά ήταν απερίγραπτη όταν έβλεπαν οµάδες
Θεσσαλονίκη 1982 παιδιών να ψάλλουν τα κάλαντα από σπίτι σε σπίτι.
Μ. Σέργη (επιµέ- Είναι πολύ συγκινητικό να ακούς µικρά παιδιά, ενώ
λεια), Πόντος, θέµα- η σκλαβιά έχει ριζώσει. Ίσως γι αυτό τα ποντιακά
τα Λαογραφίας του χριστουγεννιάτικα κάλαντα αναφέρονται στη
Ποντιακού γέννηση, τη ζωή, τη σταύρωση και την
Ελληνισµού, Ανάσταση του Θεανθρώπου. Παροµοίαζαν το
Αλήθεια. Χριστό µε το υπόδουλο γένος.
Αθήνα 2008. Η ανάσταση, δίνει ελπίδα απελευθέρω-
Γ. Μέγα, Ελληνικές σης, αναπτερώνει το ηθικό, έστω και για
Γιορτές και Έθιµα λίγες ηµέρες το χρόνο...
της Λαϊκής Λατρείας, Ανάµεσα στα κάλαντα, οι Πόντιοι πολ-
Εστία, Αθήνα 1963. λές φορές έλεγαν και άσµατα πατριωτικού
Εγκυκλοπαίδια του περιεχοµένου. Ήταν ένας τρόπος ψυχικής
Ποντιακού έκφρασης, καθώς την περίοδο αυτή υπήρχε
Ελληνισµού, ελευθερία ως προς τα Κάλαντα. ∆εν άφηναν,
Μαλλιάρης-Παιδεία, λοιπόν, την ευκαιρία να πάει χαµένη και τρα-
Θεσσαλονίκη 1988. γουδούσαν:

φροντιστήριο τραπεζούντας
 Γιατί θα έπεφταν τα άστρα του ουρανού
και θα έσβηναν µέσα στο νερό. Τότε τα νερά
«΄γνεφίζ΄νε». Αν γυρίσει κανείς πίσω του να
δει, θα αρρωστήσει ψυχικά5.
Γι αυτό και δεν πήγαιναν σο καλαντίασµαν
οι λεχώνες.
Άλλωστε, είναι γνωστό στην ποντιακή
παράδοση ότι το κάθε πηγάδι φυλάει ένα δαι-
µόνιο, ένας δράκος. Το νερό είναι βασικό στοι-
χείο ζωής. Η αλόγιστη χρήση του, δεν επιτρέ-
πεται. Πρέπει ,λοιπόν, να υπάρχει ένας ανα-
σταλτικός παράγοντας για να αποφεύγεται η
σπατάλη του.
Οι νέες κοπέλες περίµεναν, όπως ανοίγει
η βρύση, έτσι να ανοίξει και η τύχη τους. Για
να εξευµενίσουν τη δύναµη και την αρνητική
ενέργεια που µπορεί να προκληθεί από το
νερό, προσέφεραν, όπως προαναφέρθηκε,
κυρίως µήλα και ξηρούς καρπούς. Τα ελεύθε-
ρα παλικάρια του χωριού, παραµόνευαν και
µόλις έφευγαν οι κοπέλες, έτρωγαν τα φρού-
τα. Αυτός που θα έτρωγε το µήλο της συγκε-
κριµένης κοπέλας, λέγεται ότι θα την ερω-
τευόταν και σύντοµα θα την παντρευόταν. Η
δύναµη του τόπου και του χρόνου που συνέ-
βαινε το συγκεκριµένο περιστατικό, επενερ-
γούσε µε τρόπο µαγικό στο ζευγάρι. Η πον-
τιακή παράδοση επιβεβαιώνει το γεγονός:
«Ανάθεµα π΄εκρέµιζεν το µήλον
σο πεγάδιν
Το µήλον είχεν φάρµακον
και το πεγάδ΄µα΄είας
Μα΄εύ΄ εµέν, µα΄εύ΄ κι εσέν΄,
µα΄εύ΄ τοι δυ΄ς εντάµαν
Η κόρ΄µα΄εύ΄ Ελλενικά,
ρωµαίικα παλικάρια...»
Καλαντίασµαν, λεγόταν σε κάποιες περιο-
χές του Πόντου και η επίσκεψη του βαπτιστι-
κού σον δεξάµενον καθώς και η ανταλλαγή
δώρων6.
« - Χρόνια πολλά δεξάµενε!
- Σ΄εσέν χρόνια πολλά δεξιµάτ΄,
να τρανύντ΄ς και να ΄ίνεσαι άξιος...»
Θα ήταν παράληψη αν δε σηµειώναµε ότι
ο όρος καλαντίασµαν, έχει και µεταφορική
έννοια. Σηµαίνει και άγριο ξυλοδαρµό !
Τα ποντιακά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς,
υπαινίσσονται άµεσα το καλαντίασµαν τη
πεγαδί :
«Αρχή κάλαντα κι αρχή του χρόνου,
πάντα κάλαντα πάντα του χρόνου,
Αρχή µήλον έν΄κι αρχή κυδών΄έν΄κι αρχή
βάλσαµον το µυριγµένον....»
Υπάρχει και άλλη παραλλαγή στα κάλαντα
της Πρωτοχρονιάς, που φέρνει τον Άγιο
Βασίλειο αση...Λιαρί µερέαν7
«Αε-Βασίλης έρχεται αση Λιαρί µερέαν,
φορτούται τρανόν δίσακκον,
γοµάτον ευλο΄ίας,
αν δήτε µας καλόν παχτσίσ΄,
αν δήτε άσπρα παράδες,
να γεννούνε τα χτήνια ΄σουν,
ν΄εφτάν΄θελ΄κά µουσκάρια,
να γεννούν και τα πρό΄ατα,
ν΄εφτάν΄ άσπρα αρνόπα,
να ΄ίνταν τα γενήµατα,
τ΄αµπάρια να γοµούνταν,
να έρχουνταν κι οι ξενιτιάρ΄
µε τα πολλά γορόσια».
Όπως φαίνεται, ανάµεσα στα άλλα, είναι
σηµαντική ευχή τα µουσκάρια να είναι θηλυ-
κά. Σε άλλες περιοχές δίνουν την ευχή
«αρ΄νικά παιδία και θελ΄κά µουσκάρια».
Ακόµη και σήµερα στον Πόντο, στην κοιλάδα
του Όφεως ποταµού, διατηρούν µια σχετική
στιχοµυθία για το καλό του έτους:
« - Καλαντάρ΄, Καλαντάρ΄
επάν΄αρ΄νικόν, επουκά θελ΄κόν8
σο σαρπί σ΄ πολλά περεκέτια !
- Ντό θέλεις; Ζαχρέν έν΄.
Κριθάρ΄έν΄. Τσίρια
είναι. Κιούπ΄απίδια είναι.
Μήλα είναι. Ούβας
είν΄. Λευτοκάρια είν΄. Ρούχα είν΄.
Παρά έν΄... Ντό θέλεις;
- Ας΄ούλα απ΄ολίγον !!!»
Τις ηµέρες αυτές, εκτός από τη καθιερω-
µένη βασιλόπιτα, οι νοικοκυρές έπρεπε να
φτιάξουν οπωσδήποτε λαβάσια και τριγώνια.
Τα λαβάσια είναι το γνωστό ψωµί ενώ τα τρι-
γώνια είναι ψωµί σε σχήµα τριγώνου. Είναι
για το καλό του χρόνου και συµβολίζει είτε τις
τρεις γιορτές του ∆ωδεκαηµέρου ή την Αγία
Τριάδα9.
Στα παράλια του Πόντου, κορίτσια και
γυναίκες κατέβαιναν στη Μαύρη Θάλασσα
(συνήθως ανήµερα της Πρωτοχρονιάς) µ΄ένα
σκεύος γεµάτο κορκότα. Τα έριχναν στη
θάλασσα και γέµιζαν το σκεύος µε νερό και
βότσαλα. Ράντιζαν όλο το σπίτι και ένα βότσα-
λο το τοποθετούσαν στο σκεύος που έκαναν
ζύµη για... να υπάρχει αφθονία στα οικιακά
εφόδια (όσα και τα βότσαλα της θάλασσας
δηλαδή).
Τέλος, χρέος των νοικοκυρών ήταν να
κρεµάσουν στην εξώπορτα ή στο τζάκι ένα
κλαδί ελιάς ή δάφνης, στο οποίο περνούσαν
τρυπηµένα λευτοκάρια. Εκεί θα παρέµενε το
κλαδί όλο το χρόνο έως ότου να αντικαταστα-
θεί την επόµενη χρονιά. Το έθιµο αυτό το
συνσντάµε και στο Βυζάντιο και στους
Ρωµαίους, κατάγεται όµως από την αρχαιότη-
τα, όπου κρεµούσαν αντίστοιχα ένα σκιλλο-
κρέµµυδο (αρχ. σκίλλαν).
Όλες αυτές τις ηµέρες και ανάµεσα σε
τρεις µεγάλες χριστιανικές γιορτές, λαθροβι-
ούσε αλλά και δέσποζε ταυτόχρονα το πανάρ-
χαιο δρώµενο των Μωµό΄ερων. Ο Μώµος
ήταν ο Θεός του γέλιου και της σάτιρας. Η
5
 µαζεύονταν όλοι οι όµιλοι των Μωµόγερων
από τα γύρω της Λιβεράς χωριά11 στο
Τσεβιζλούκ, τη σηµερινή Macka. Ήταν ένα
θέαµα άνευ προηγούµενου, να βλέπει
κανείς 150-200 φουστανελλοφόρους να
χορεύουν και να τραγουδούν στις πλατείες,
γεγονός που τονίζει για άλλη µια φορά και
τον εθνικό χαρακτήρα του ∆ωδεκαηµέρου
στον Πόντο.
«Τα Κάλαντα οι Μωµο΄έρ
‘τα Φώτα οι ποπάδες
Ναϊλί τη µαυροµάναν ατ΄π΄έχ΄
έµορφους νυφάδες!»

Φτάνοντας στα Θεοφάνεια, η λαϊκές

προσωποποίηση της µοµφής και της κατηγο-
ρίας. Οι Ιερείς του Μώµου, οι ακόλουθοί του
στη µεγάλη (βακχική) γιορτή είναι οι
Μωµόγεροι.
Οι Πόντιοι, αν και φανατικοί χριστιανοί,
διατήρησαν πολλές αρχαιοπρεπείς συνήθειες
από τους προγόνους τους. Είναι το αρχαιότε-
ρο είδος θεάτρου (διθύραµβος) και συνάµα το
πιο σύγχρονο (θέατρο δρόµου). Έχει ευετη-
ριακό χαρακτήρα, πραγµατοποιείται δηλαδή
για το καλό του νέου έτους.
Η ολοκληρωµένη µορφή του δρώµενου,
όπως διασώθηκε στη Λιβερά της Ματσούκας,
αποτελείται από τον Κορυφαίο (Μωµόγερο),
τη χορευτική οµάδα (ορχείται και άδει), τη θεα-
τρική οµάδα (αυτοσχέδιοι διάλογοι) και τους
µουσικούς (λύρα, αγγείον).
Ο αρχηγός των Μωµό΄ερων, µπαίνοντας
στην αυλή κάθε σπιτιού και απευθυνόµενος
στον νοικοκύρη, λέει10 :
«Ποίος είµαι; Κανείς ΄κ είµαι!
Ση κοσµί την τσάρχαν κείµαι.
Όθεν έρχουµ΄εκεί πάω
κι ίντιαν έν γραφτόν εφτά΄ω.
Τ΄όνοµα µ΄ αν θέλτ΄ς να παίρτ΄ς,
αδελφό µ΄ έτον Οπέρτ΄ς!
Έρθα εγώ κι ακούω Οφέτος
κι έχω ηµέρας µε το µέτρος.»
Κατά τη διάρκεια του χορού, κάποιος θεα-
τής κλέβει τη µία νύφη και κρύβεται µαζί της.
Συνήθως, κατ΄εντολή του αρχηγού τρέχουν
προς αναζήτησή τους και µε τη βοήθεια του
διαβόλου ή άλλων µελών του θιάσου, δεν
αργούν να τους ανακαλύψουν. Στη συνέχεια,
ο γιατρός εξετάζει τη νύφη και διαπιστώνει τη
σεξουαλική της κακοποίηση. Το πρόστιµο
είναι ανάλογο της οικονοµικής κατάστασης
του απαγωγέα, και ορίζεται από τον τσανταρ-
µά(λαϊκός δικαστής), που έχει ήδη συνωµοτή-
σει µε το γιατρό. Η εξέταση της νύφης, που
προσποιείται την ατιµασµένη, είναι µία από
τις πιο κωµικές σκηνές του δρώµενου και
παρακολουθείται µε µεγάλο ενδιαφέρον από
το παρευρισκόµενο πλήθος.
Ο µύθος της αρπαγής της Περσεφόνης
(κόρη της θεάς ∆ήµητρας) από το Θεό του
Κάτω Κόσµου Πλούτωνα, είναι γνωστός. Η
οργισµένη ∆ήµητρα, σταµάτησε να δίνει καρ-
πούς και η Γη ξεράθηκε. Όλη η οικουµένη κιν-
δύνεψε να αφανιστεί από ασιτία. Οι άνθρωποι
και τα ζώα έφτασαν σε κατάσταση απόγνω-
σης και ο ∆ίας, εισακούοντας τις ικεσίες τους,
µεσολάβησε και υποχρέωσε τον Πλούτωνα να
αφήσει την Περσεφόνη να επιστρέψει στη
µητέρα της. Ο Πλούτωνας, όµως, ξεγέλασε
την κόρη και της έδωσε να φάει ένα ρόδι, µε
αποτέλεσµα να µην είναι πάντοτε µε τη µητέ-
ρα της στον επάνω κόσµο, αλλά το ένα τρίτο
κάθε χρόνου να επιστρέφει στον άντρα της
στον Κάτω Κόσµο. Γι αυτό η Γη καρπίζει το
διάστηµα που η κόρη είναι µε τη ∆ήµητρα,
ενώ «κοιµάται» όταν κατεβαίνει στον Κάτω
Κόσµο. Ας σηµειωθεί οι νύφες των
Μωµό΄ερων φορούσαν περιδέραιο φτιαγµένο
από διάφορους ξηρούς και αποξηραµένους
καρπούς.
Στο τέλος της διεξαγωγής του δρωµένου,
δοξασίες πιστεύουν ότι µε τον καθαγιασµό
των υδάτων θα φύγουν επιτέλους όλα τα
δαιµόνια και θα διαλυθεί κάθε επικίνδυνη
ατµόσφαιρα που έχει δηµιουργηθεί τις
τελευταίες 12 µέρες. Όλα θα επανέλθουν
στη φυσιολογική τους κατάσταση και θα
κλείσει έτσι το µαγικό βιβλίο του παραµυθι-
ού των γιορτών. Την ηµερα αυτή οι γυναίκες
σε πολλές περιοχές του δυτικού Πόντου
µοιράζουν ξερά σύκα, µήλα και ροδάκινα.
Όταν θέλουν να δώσουν χρήµατα σε µικρά
παιδιά, καρφώνουν τα κέρµατα στα αντί-
στοιχα φρούτα, όπως συνήθιζαν οι
Βυζαντινοί.
Τα ποντιακά κάλαντα των Φώτων που
είναι περισσότερο γνωστά, είναι αυτά της
Οινόης, µε 24 στίχους, που κατ΄αναλογία µε
τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα που αναφέραµε
παραπάνω, ξεκινούν µε όλα τα γράµµατα της
αλφαβήτου.
«Από της Ερήµου ο Πρόδροµος
ήλθε να βαπτίσει τον Κύριον
Βέβαιον Βασιλέα εβάπτισε Κύριον
και Θεόν οµολόγησε
Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε
τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε» κτλ.
Μετά τη ρίψη του σταυρού στο νερό και
την εύρεση του τυχερού της χρονιάς, ο παπάς
κάθε χωριού στον Πόντο, µαζί µε τον «τυχε-
ρό» και ολιγοµελή συνοδεία, γυρνούσαν από
σπίτι σε σπίτι, όλο το χωριό, ψέλνοντας το
«Εν Ιορδάνη βαπτιζοµένω σου Κύριε...».
Κάποιος απ΄όλους κρατούσε ένα δίσακκον
όπου ο κάθε σπιτονοικοκύρης έριχνε συνή-
θως χρήµατα και ξηρούς καρπούς . Λέγεται
ότι καµιά φορά οι παπάδες...συνοδευτικά µε
όλους αυτούς τους ξηρούς καρπούς που
συνέλεγαν, ήθελαν και κάτι να πιούν. Έχοντας
αστείρευτο χιούµορ, λοιπόν, ως γνήσιοι
Πόντιοι, µετέτρεπαν το τροπάριο ... κατά το
δοκούν :
«Εν Ιορδάνη βαπτιζοµένω σου Κύριε
εν τοις Τριάδος εφανερώθη
προσκήνυµα..............................
και τον κόσµον φωτίσας ∆ΟΣ ΚΡΑΣΙ !!!»

1. συνήθως βελανιδιάς. 5. από βλάψιµον ή αχπάραµαν.

2. περιοχή Ματσούκας.
3. Ας σηµειωθεί ότι υπάρχουν και λόγια χριστουγεννιάτικα κάλαντα στον
Πόντο µε 24 στίχους, όπου ο καθένας ξεκινά µε διαφορετικό γράµµα της
αλφαβήτου:
Άναρχος Θεός καταβέβηκεν και εν τη Παρθένω κατώκησεν
Βασιλεύς των όλων και Κύριος ήλθες τον Αδάµ αναπλάσασθαι
Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε κτλ.
4. τσουρέκια, γλυκά, φρούτα, ξηρούς καρπούς, σιτάρι κ.α.
6. τα λεγόµενα καλαντέσα.
7. χωριό της Αργυρούπολης του Πόντου
8. τα σπίτια στα χωριά του Πόντου είχαν στο κάτω µέρος το στάβλο. Αυτό
σήµαινε ότι στο σπίτι ήθελαν αγόρια και στο στάβλο θηλυκά µοσχάρια.
9. Το έθιµο διατηρείται ακόµη και σήµερα σε πολλά χωριά της Κοζάνης (και
όχι µόνο) µε καταγωγή την ευρύτερη περιοχή της Ματσούκας του Πόντου.
10. Παραλλαγή Άνω Ματσούκας
11. Καπίκιοϊ, Χατζάβερα, ∆ανίαχα, Κουσπιδί, Βερύζαινα.

φροντιστήριο τραπεζούντας
Ελληνικόν
Φροντιστήριον
Τραπεζούντας,
γνωστό ως Φροντιστήριο Τραπεζούντας

Το σηµερινό περίλαµπρο τετραώροφο κτίριο άρχισε να

ο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας ιδρύθηκε το
χτίζεται το 1899 και ολοκληρώθηκε το 1902 µε βάση το σχέ-
T 1682 από το Σεβαστό Κυµινήτη αφού ανέστειλε
την λειτουργία του, άλλαξε όνοµα, και βρέθηκε σε
περιόδους ακµής και παρακµής τον Νοέµβριο του 1921 έκλει-
διο του Τραπεζούντιου αρχιτέκτονα Αλέξανδου Κακουλίδη.
Το 1923 το ίδρυµα το πήραν οι Τούρκοι και το έκαναν δικό
τους πανεπιστήµιο µε δυο ανώτατες σχολές διδασκαλίας
σε µετά από διαταγή της τουρκικής κυβέρνησης.
ξένων γλωσσών - Αγγλικής και Γερµανικής.
Η λειτουργία του Φροντιστηρίου άρχισε να αναβαθµίζεται
Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας δεν ήταν απλώς ένα
από τα µέσα του 19ου αιώνα και στα τέλη του ίδιου αιώνα,
εκπαιδευτικό ίδρυµα, ήταν ταυτόχρονα εθνικό σύµβολο και
όταν το διεύθυνε ο Γεώργιος Παπαδόπουλος-Κυριακίδης,
εθνική εστία που διατηρούσε αναλλοίωτα τα ιδεώδη του ελλη-
αναγνωρίστηκε από το Πανεπιστήµιο της Αθήνας ως ισότιµο
νισµού, τον πολιτισµού και τις εθνικές παραδόσεις.
µε τα ελληνικά γυµνάσια.
Tο Φροντιστήριο σήµερα το λένε οι Tούρκοι “Anatolu
Η προσφορά του στην ανύψωση του µορφωτικού επιπέ-
Lisesi”, δηλαδή “Kολέγιο της Aνατολής”.
δου της ευρύτερης περιοχής του Πόντου θεωρούνταν ανυπο-
λόγιστη. Από αυτό προέρχονταν, κυρίως, οι δάσκαλοι που
µάθαιναν τα ελληνικά γράµµατα στα ποντιακά σχολεία.
Η σηµερινή παράθεση του θέµατος δεν διεκδικεί τις δάφ-
Το Φροντιστήριο στην αρχή είχε έδρα το µετόχι της µονής
νες ιδιαίτερης µελέτης. Αποτελεί στην ουσία µεταφορά του
Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα. Έπειτα, το ίδρυµα στεγάστη-
βιβλίου του Ιωάννη Μ.Ζαµπάρτας ( Υποστράτηγος) – έκδοση
κε στο σπίτι του Ηλία Κανδύλη στην ενορία Αγίου Γεωργίου
Υπουργείο Εθνικής Άµυνας/Επιτελείο Υπουργού. Του βιβλίου
και αργότερα ξαναγύρισε στο µετόχι της µονής Περιστερεώτα.
από ΤΑ ΝΕΑ - Χαµένες Πατρίδες – Ο Πόντος των Ελλήνων.
Τελικά, στεγάστηκε σε δικό του κτίριο το 1845.
Και από την Εγκυκλοπαίδεια Εκδόσεις Μαλλιαρής.

7
H συµβολή
του Φίλωνα Κτενίδη
στη διατήρηση των αξιών
του ποντιακού πολιτισµού
ίναι στιγµές που η σκέψη

Ε
Κ. Φωτιάδης
εξασθενεί µπροστά στην
ανάµνηση των βιωµένων
εµπειριών που µας χάρισε η πένα
Καθηγητής Ιστορίας
νέου Ελληνισµού ενός συµπατριώτη, του Φίλωνα του
Π.∆.Μακεδονίας Κτενίδη. Και τότε η φαντασία καλπά-
ζει αχαλίνωτη στις απόκρυφες
γωνιές της µνήµης και οικοδοµεί
έναν κόσµο γεµάτο φως: τον κόσµο
των θεατρικών έργων του. Πνιγµένοι
λοιπόν από συγκίνηση ζωντανεύοµε
µέσα µας µε νοσταλγία τον χαµένο
παράδεισο του Πόντου: τα γκρεµι-
σµένα κάστρα, το κελάρυσµα των
νερών του Πυξίτη, το κελάηδισµα
των πουλιών στα ποντιακά παρχά-
ρια, τη λαλιά των ανθρώπων που
εναρµονίζονται µε τον χώρο µε µια
µαγευτική σαγήνη. Και αφήνοµε την
αχλύ του χρόνου να τυλίγει την
καθηµερινότητά µας µε αυτή την
γοητευτική ανάµνηση, που είναι γλυ-
κιά µαζί και πικρή.
Θα δανειστώ λοιπόν σήµερα τη
λογοτεχνική διάθεση του Κτενίδη και
θα επιχειρήσω µε τα δικά του τα
φτερά της φαντασίας να µιλήσω για
την πορεία του στον αείρροο χρόνο
της συλλογικής µας µνήµης. Θα του
οφείλω βέβαια πάντα, εκτός από τη
διάθεση, τη λογοτεχνική έµπνευση,
τη φωνή και το συναίσθηµα που µε
διακατέχουν.
Θα µπορούσα να πω πολλά για
τα πρώτα βήµατα του Κτενίδη που
είδε το φως του ήλιου το 1889 στην
Τραπεζούντα, εκεί όπου ο µύθος, η
ευαισθησία και η αντίληψη του χρό-
νου συνθέτουν ένα άλλο τοπίο
ψυχής. Προτιµώ όµως να ανασυνθέ-
σω µέσα σας µε αδρές πινελιές το Επιθεώρησις θα γίνουν φανερά τα πατριωτισµό σχετίζονται µε τη συν-
πέρασµά του από τον παιδικό στοιχεία εκείνα που θα τον κάνουν τήρηση της αρχαίας κληρονοµιάς και
κόσµο των αισθησιακών ονειροπο- ξεχωριστό στο µέλλον. των ιδανικών του Ελληνισµού .
λήσεων στον φαντασιακό των νεανι- Συγκεκριµένα ο Κτενίδης απαντών- Κι ενώ κατακτά σιγά-σιγά την
κών οραµάτων. τας σε κάποιον µε την προσωνυµία ωριµότητα δέχεται και τις πρώτες
Μέσα στη δίνη των πρώτων Μαλιαρός, ο οποίος αρθρογραφεί σε επισκέψεις της Μούσας της ποί-
δεκαετιών του 20ου αιώνα ο ρωσόφωνη εφηµερίδα του Βατούµ ησης. Το 1909 τυπώνεται στην
Κτενίδης, αριστούχος απόφοιτος του και ο οποίος στηλιτεύει ως µη Τραπεζούντα η ποιητική του συλλο-
Φροντιστηρίου Τραπεζούντας του πατριώτες τους υπεύθυνους του γή Τα κύµατα, η οποία αποτελεί
έτους 1906, µε την ψυχή γεµάτη από ελληνικού κράτους για την καθιέρω- ύµνο στη γενέθλια γη και τους ηρωι-
το όραµα µιας ελεύθερης πατρίδας ση της καθαρεύουσας ως επίσηµης κούς της αγώνες: κοιµήθηκα στην
γράφει πύρινα άρθρα στην εφη- γλώσσας καταδεικνύει σε µια περίο- αγκαλιά της µάνας µου παιδάκι. Τα
µερίδα του Πόντου Εθνική ∆ράσις δο γλωσσικής µισαλλοδοξίας τη µάτια µου τα έκλεισε µε ένα της φιλί.
και εκδίδει το 1910 το περιοδικό σωστή κρίση του. Γράφει δηλαδή ότι Ξύπνησα νέος… η Ζωή µε επότισε
Επιθεώρησις . Σε ένα από τα ο πατριωτισµός δε συναρτάται µε το φαρµάκι, για χάιδεµα µου είπανε την
άρθρα που συντάσσει ο ίδιος ως γλωσσικό ζήτηµα και τονίζει ότι οι πρώτη απειλή .. Στη συλλογή αυτή
∆ιευθυντής του περιοδικού παράγοντες που προσδιορίζουν τον των νεανικών του χρόνων εξυµνεί

φροντιστήριο τραπεζούντας
τον πρώτο του έρωτα που χάθηκε
πρόωρα µε γνήσια λυρική διάθε-
ση και λεπταίσθητη συγκίνηση:
Το άσκοπό µου της ζωής και πλα-
νεµένο βήµα µε έφερε σιγά-σιγά
εκεί στο µαύρο µνήµα της νιότης
µου τα λούλουδα τα είδα µαραµέ-
να, να πέφτουν γύρω µου στη γη
µε πόνο ένα-ένα. Για σε χωρίς να
σου το πω πως αγαπούσα εσένα
. Παράλληλα όµως µε τους ερωτι-
κούς του καηµούς ιστορεί και τα
βάσανα του Ελληνισµού:
∆αρµένο απ τα κύµατα σ’ οµίχλη
βυθισµένο το άµοιρο καράβι µας
γυρεύει το λιµάνι. Ρίχνει το µάτι
στ άµοιρο σκοτάδι, απηλπισµένο,
ο καπετάνιος δεν µπορεί το
δρόµο του να κάνη.. Σαν το καρά-
βι, άµοιρο το έθνος µας πλανάται
στο σκότος κ έχει οδηγό του
τύπου µας τη ∆ράσι . Οι στίχοι
του Κτενίδη, παρά τη νεανική
τους ορµή αποτυπώνουν µια
συγκινηµένη θεώρηση της ζωής
και µια ώριµη αντιµετώπιση της
πορείας του ανθρώπου προς το
µέλλον. Ένα µέλλον που θα κρί-
νει την επιβίωση του Ελληνισµού.
Είναι τα νεανικά του φτερά
που τον ταξιδεύουν έξω και πέρα
από την καθηµερινότητα και τον
συνδέουν µε το όνειρο; Είναι τα
βαριά σύννεφα που κλείνουν τον
ορίζοντα στην ατέρµονη ροή της
επερχόµενης καταστροφής; Ο
Κτενίδης µε τσακισµένα τα
όνειρα και πληγωµένη την
σκέψη καταφεύγει κυνηγηµέ-
νος από τους Νεότουρκους
στην Αθήνα, όπου θα τον σαγη-
νεύσει η άλλη µεγάλη του αγάπη,
η ιατρική.
Με νεανική ζέση θα ριχτεί λοι-
πόν σε µια νέα περιπέτεια, σε
αυτήν της αναζήτησης της επι-
στηµονικής επάρκειας. Πίσω από
τον ροµαντικό φοιτητή µε την
ατσάλινη θέληση πάλλεται η
ψυχή της Ελλάδας, ο έρωτας του
µεγάλου, του υψηλού και του ιδα-
νικού, το πνεύµα ενός ελεύθερου
Ελληνισµού. Και ενώ η δίνη ενός
πολέµου εξαπλώνεται µε γρήγο-
ρους ρυθµούς στα Βαλκάνια, ο
πόντιος φοιτητής κατατάσσε-
ται το 1912-1913 εθελοντής στις
τάξεις του ελληνικού στρατού
στα µέτωπα της Ηπείρου και
της Μακεδονίας και ρίχνεται
αυτόβουλα στη µάχη µε το µόνο
όπλο που του είχε αποµείνει: το
όραµα του ελεύθερου
Ελληνισµού και τον νεανικό του
ζήλο. Ο πόλεµος στα βουνά της
Μακεδονίας µεστώνει τον πόθο
του και χαλυβδώνει τη θέλησή
του. Η συµµετοχή του στον εθνικό
αγώνα των Ελλήνων θα τον κατα-
στήσει ύποπτο στους Τούρκους οι
οποίοι και θα τον κυνηγήσουν και
θα τον αναγκάσουν να καταφύγει
στα ελληνικά χωριά του εσωτερι-
κού της Τραπεζούντας όπου και
θα προσφέρει δωρεάν τις υπηρε-
σίες του ως γιατρός.
Θέλω να σταθώ για λίγο στο
µεγάλο κοινωνικό έργο που κλή-
θηκε να πραγµατώσει εκεί ο
Κτενίδης ως γιατρός και ως
άνθρωπος. Πραγµατικά την
περίοδο του πιο σκληρού ανθρώ-
πινου διχασµού, όταν ο παραλο-
γισµός φωλιάζει στο ασυνείδητο,
όταν ο άνθρωπος απανθρωπο-
ποιείται, µόνο η ιατρική µπορεί να
απαλύνει τον πόνο και να συν-
δράµει µε τα επιστηµονικά µέσα
που διαθέτει το σωµατικό και το
ψυχικό άλγος.
Με την είσοδο των ρωσικών
στρατευµάτων στην Τραπεζούντα
ο Κτενίδης προσφεύγει στον
Καύκασο και αναλαµβάνει τη
διεύθυνση ενός ρωσικού στρα-
τιωτικού Νοσοκοµείου στα
Πλάτανα, από το 1915 ως το
1917. Μετά την έκρηξη της ρωσι-
κής επανάστασης αποστρατεύε-
ται.
Επειδή όµως η προσφορά
στο κοινωνικό σύνολο δεν έχει
όρια και η συναίσθηση της ευθύ-
νης είναι προνόµιο των γενναίων,
ο Κτενίδης δεν έσκυψε το κεφάλι
στη µοίρα που ενέσκηπτε πάνω
από τη µαύρη θάλασσα, δε λύγι-
σε µπροστά στη θύελλα που τον
απειλούσε, µέσα από το αναπό-
τρεπτο τίποτα. Γι αυτόν η Ελλάδα
έπρεπε να φτάσει στον Πόντο
ακόµα κι αν χρειαζόταν να στραγ-
γίξει την ψυχή του ως το τέλος, ή
να σταλάξει µέσα του ο µνησιπή-
µων πόνος.
Το 1918 αναλαµβάνει
Πρόεδρος του Εθνικού
Συµβουλίου των Ποντίων του
Κρασνοντάρ και αποστέλλεται
τον Φεβρουάριο του 1919 στην
Κωνσταντινούπολη µε σκοπό να
καταθέσει Υπόµνηµα στον
Τοποτηρητή του Οικουµενικού
Θρόνου για το ζήτηµα των προ-
σφύγων. Ο ίδιος µάλιστα απο-
στέλλει ως εκπρόσωπος της
Κεντρικής Ενώσεως των εν
Ρωσία Ελλήνων Υπόµνηµα στο
Υπουργείο των Εξωτερικών µε
ηµεροµηνία 1.4.1919 στα πλαίσια
του οποίου εκθέτει την κατάσταση
του Ελληνισµού της Ρωσίας και
προτείνει να µεριµνήσει το ελληνι-
κό κράτος για την παλιννόστησή
τους.
Στο παιχνίδι όµως αυτό των
συγκυριών, των ανέµων και των
διεθνών συγκρούσεων ο δυνατός
έλληνας συνειδητοποιεί την αδυ-
ναµία του. Είναι µια αυτοσυνείδη-
ση που παραλύει µέσα του το
όνειρο και δηµιουργεί µια οδυνη-
ρή αίσθηση πνευµατικής νάρκης.
Ο Κτενίδης, ο επιστήµονας, ο
αγωνιστής, ο πρωτεργάτης της
απελευθέρωσης του Πόντου απε-
σταλµένος της Κεντρικής
Ενώσεως των Ελλήνων της
Ρωσίας στην Κυβέρνηση των
Αθηνών ,νικηµένος από την
µικρόνοια, την καχυποψία, και
την απέλπιδα άρνηση, παραλύει.
Είναι η περίοδος της δυσάρεστης
τροπής του Εθνικού θέµατος του
Πόντου.
Μέσα στην ύπουλη απογοή-
τευση που τον κυριεύει, όταν
ουσιαστικά διαπιστώνει την έλλει-
ψη κυβερνητικής βούλησης για
την απελευθέρωση του Πόντου, η
λύτρωση έρχεται από την επιστή-
µη. Ο Κτενίδης µε µατωµένα τα
οράµατά του φεύγει στην πόλη
του φωτός, το Παρίσι και ξεκινά
την ειδικότητά του, αναζητώντας
στον ταραγµένο του µικρόκοσµο
τα στηρίγµατά του. H καρδιά του
όµως είναι µακριά. Και εκεί όπου
η σκέψη δεν αναπαύεται η καρδιά
περισσεύει: το συναίσθηµα φουν-
τώνει και υπαγορεύει στον
Κτενίδη το δρόµο του χρέους. Ο
Κτενίδης θα είναι παρών το
1920 στο µεγάλο προσκλητή-
ριο του Μικρασιατικού µετώ-
που, εθελοντής γιατρός µε την
ψυχή να πάλλεται από την αγάπη
για τον τόπο του και τη σκέψη του
γεµάτη Ελλάδα.
Όταν το όνειρο θα σβήσει
κυνηγηµένο από τους ανέµους
και τις θύελλες, ο Κτενίδης µε
κουρελιασµένα τα φτερά της
ψυχής θα πάρει µε όλους µαζί
τους άλλους τους δρόµους της
µεγάλης φυγής µε ό,τι αποσκευές
είχε: τις µνήµες, τη νοσταλγία και
την ελπίδα της επιστροφής.
Εµφορούµενος από µια διαρ-
κή επιθυµία προσφοράς θα πολι-
τευτεί µε το Λαϊκό κόµµα και θα
εκλεγεί το 1935 βουλευτής, για
να αγωνιστεί µέσα από το αξίωµα
αυτό για τη µοίρα των ξεριζωµέ-
νων ανθρώπων του τόπου του.
Θα ριζώσει µε την οικογένειά
9

του στη Θεσσαλονίκη το 1938, µια προσφυ-
γούπολη που ταιριάζει µε τα δικά του βιώµα-
τα, και θα µετουσιώσει τον πόνο σε δηµιουρ-
γία.
Για έναν τέτοιο άνθρωπο όµως η προσφο-
ρά δεν εξαντλείται στον πολιτικό στίβο. Το
περίσσευµα ψυχής που διαθέτει τον οδηγεί
στην καλλιτεχνική και πνευµατική έκφραση.
Από το 1949 και εξής ο Κτενίδης θα αναδειχτεί
σε ηγετική προσωπικότητα των ελληνικών και
µάλιστα των ποντιακών γραµµάτων, µε
σηµεία κορύφωσης την έκδοση του
Λαογραφικού περιοδικού Ποντιακή Εστία
το 1950 και την ανάληψη της Προεδρίας
του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος.
Παράλληλα επιδίδεται στη συγγραφή θεα-
τρικών έργων και στη σύνθεση ποιηµά-
των.
Η προσέγγιση µιας τόσο πολύπλευρης
προσφοράς δεν είναι εύκολη υπόθεση. Θα
επιχειρήσω όµως να σταθώ σε αυτό το περιο-
δικό που το ανέδειξε, χάρις στη χαρισµατική
του προσωπικότητα σε ανάγνωσµα των
απανταχού Ποντίων. Ξεφυλλίζοντας τις σελί-
δες του µυούµαστε πραγµατικά σε έναν ολό-
κληρο κόσµο: έργα ιστορικά, κοινωνικά, θεα-
τρικά, εύθυµοι διάλογοι, λυρικές συνθέσεις,
ένας κόσµος ελεγειακός, ζωγραφισµένος µε
τη δωρική λιτότητα του ελληνοποντιακού χρω-
στήρα του. Στα κείµενα του περιοδικού ανα-
βιώνουν οι παραδόσεις της γενέθλιας γης,
καταχωρούνται στον χώρο ως ψηφίδες ενός
ζωντανού παρελθόντος, οικοδοµούν τη συλ-
λογική µνήµη ενός ολόκληρου λαού.
∆ιαβάζοντάς τα κανείς νιώθει τον τρικυµισµέ-
νο πόθο και το παλλόµενο πάθος του συγ-
γραφέα, ακούει τη φωνή των προγόνων να
ταξιδεύει πέρα από τα κάστρα του Πόντου, να
αντιλαλεί παράλληλα µε τον ήχο της καµπά-
νας του Πόντου και να µορφοποιεί τον µέσα
µας πλούτο µε µια µαγεία και µια σαγήνη που
συνεπαίρνει. Το περιοδικό βραβεύεται το
1956 από την Ακαδηµία Αθηνών και µαζί µε
αυτό και όλη η ποντιακή παράδοση, αυτή που
διαχέεται µέσα από τις σελίδες του περιοδικού
και σηµασιοδοτεί την ταυτότητα και την ιστο-
ρία µας.
Στην εισηγητική τους Έκθεση οι υπεύθυ-
φροντιστήριο τραπεζούντας
νοι της Ακαδηµίας που βραβεύουν το περιοδι-
κό θα τονίσουν την εξαιρετικής ποιότητας
ποντιακή λαογραφία η οποία προβάλλει µέσα
στις σελίδες του, την αρτιότητα των δοκιµίων,
των θεατρικών κειµένων, και των διηγηµάτων
του, την ευρύτατη χρήση της ποντιακής διαλέ-
κτου ως µέσου λογοτεχνικής έκφρασης.
Είναι γεγονός ότι ο Κτενίδης προς αυτή
την κατεύθυνση επεδείκνυε ξεχωριστό ζήλο,
προς την κατεύθυνση δηλαδή της απόδοσης
των ποντιακών ιδιωµάτων. Θεωρούσε ότι
ήταν επιφορτισµένος µε το καθήκον της κωδι-
κοποίησης της ποντιακής γλώσσας και ότι η
προσπάθειά του αυτή πήγαινε πέρα από τον
ίδιο, σε µια απώτερη χρονική στιγµή, όταν το
ποντιακό ιδίωµα θα ήταν µια νεκρή γλώσσα.
Ένιωθε εποµένως στους ώµους του βαρύ το
χρέος του ανθρώπου που ήταν επιφορτισµέ-
νος µε τη σωστή µορφολογική και φωνητική
αποτύπωσή της. Και αυτή ακριβώς η συµβο-
λή του, ως επιστήµονα γλωσσολόγου στην
παράδοση του ποντιακού ιδιώµατος δεν έχει
δεόντως τονιστεί από τους µελετητές του.
Οι εισηγητές της Ακαδηµίας, οι οποίοι θα
αιτιολογήσουν τη βράβευση του περιοδικού
του, θα µεταθέσουν το θέµα από την επιστη-
µονική στην ιδεολογική λειτουργία αυτής της
ηθογραφίας, η οποία διατηρεί ζωντανό τον
πόθο των χαµένων πατρίδων, µέσα από το
µύθο και το όνειρο, στη συνείδηση του απλού
ανθρώπου. Πρόκειται για µια λειτουργία, η
οποία υπερβαίνει τον συναισθηµατισµό και
λειτουργεί συνεκτικά, προσδιορίζοντας την
πολιτισµική ταυτότητα των ανθρώπων που
ενστερνίζονται τα µηνύµατά της. Και τέλος
υπερτονίζουν την υπερπόντια επικοινωνία
των Ποντίων η οποία πετυχαίνεται µε γέφυρα
το περιοδικό και η οποία συµβάλλει στην
ανταλλαγή µηνυµάτων, βιωµάτων, αξιών
συναφών προς την πολύτροπη και πολυπρό-
σωπη παρουσία της ποντιακής διασποράς.
Πάνω από όλα όµως ο Κτενίδης επιχειρεί µε
το βιβλίο του να αποτρέψει τους ποντίους από
την επερχόµενη λήθη των παραδόσεων και
της πολιτισµικής τους ταυτότητας και να τους
οδηγήσει στη σπουδή και την αναβίωσή τους.
Αν σταθούµε τώρα ευλαβικά στη λογοτε-
χνική και θεατρική του παραγωγή θα εντοπί-
σοµε τα κύρια σηµεία της ταυτότητάς του ως
πνευµατικού ανθρώπου: την ποιότητα, το
ήθος και τον άδολο πατριωτισµό του. Γιατί ο
Κτενίδης είναι αυτός που ζωντάνεψε το πον-
τιακό θέατρο, του προσέδωσε ηθογραφικό
ρεαλισµό, και λυρικό µεγαλείο, το έκανε
πανελλήνιο γεγονός εξαίροντας µε λατρεία και
άκρατη ευαισθησία τα ιδιαίτερα συστατικά
του. Ο Ξενιτέας, το µαυροκόρτς, ο Γκιαούρτς,
Ο ∆ιγενής Ακρίτας, η δασκαλίτσα είναι µερικά
µόνο από τα 16 θεατρικά έργα του .
Οι ήρωές του προέρχονται από την πον-
τιακή ηθογραφία, είναι αντιπροσωπευτικοί
τύποι της ποντιακής κοινωνίας και στήνονται
µε ρεαλιστικά υλικά. Παρόλο όµως τον έκδηλο
ρεαλισµό και το ηθογραφικό πλαίσιο, τα πρό-
σωπά του διέπονται από υψηλές αρχές και
από ένα ηρωϊκό φρόνηµα, δονούνται από
αξίες και προτάσσουν στην σκέψη τους την
ιδέα της πατρίδας ως ιδανικού. Είναι ολόκλη-
ρος ο κόσµος του δηµιουργού τους που απο-
τυπώνεται στα έργα αυτά: ένας κόσµος µε
υψηλά πατριωτικά φρονήµατα πλασµένος µε
ιδεαλιστικά συστατικά κόντρα στα διαβρωτικά
µηνύµατα των καιρών. Μέσα από τους αφη-
γηµατικούς διαλόγους τα πρόσωπα αυτά ανα-
δεικνύονται σε πρότυπα και αποκτούν δια-
χρονικό κύρος. Και αυτή τη διάσταση υπηρε-
τεί ο Κτενίδης µέσα από τα θεατρικά του έργα:
την εθνική-κοινωνική-πολιτισµική λειτουργία
του θεάτρου, η οποία συµβάλλει στην ανόρ-
θωση της κοινωνίας. Πραγµατικά ο Κτενίδης
πιστεύει στο θέατρο και παλεύει για την οικο-
δόµηση του µέλλοντος του ποντιακού θεά-
τρου και του νεοελληνικού ευρύτερα . Αυτό
αποδεικνύουν οι θέσεις ευθύνης τις οποίες
αναλαµβάνει στο κρατικό θέατρο και η πολύ-
πλευρη θεατρική του παιδεία, η οποία αποτυ-
πώνεται στα κείµενά του και στην αλληλογρα-
φία του αυτής της περιόδου . Πέρα όµως από
τον Κτενίδη ως πρόσωπο, ζουν τα έργα του
ως αυτόνοµες πνευµατικές παρουσίες ανθε-
κτικές στη ροή του χρόνου, ως έκφραση της
ποντιακής κουλτούρας, ως ερείσµατα σε ένα
µεταβαλλόµενο ανθρώπινο τοπίο, ως σηµεία
έµπνευσης για το χθες και για το αύριο του
τόπου µας. Έτσι ο Κτενίδης δεν άσκησε µε τα
θεατρικά του έργα τεράστια επίδραση στην
εποχή του, όταν ο κόσµος κατέκλυζε το θέα-
τρο για να παρακολουθήσει τα έργα του. Είναι
εξίσου σηµαντική η επίδραση των έργων του
και στον σηµερινό πόντιο.
Μένει να µιλήσοµε για την ποιητική του
παραγωγή, την ιδιωµατική αλλά και τη γραµ-
µένη στη νεοελληνική διάλεκτο, αυτήν που
πατάει τόσο στην ελληνική παράδοση, όσο
και στο όραµα του Πόντου. Ο συγγραφέας
µετεωρίζεται συχνά ανάµεσα στις βεβαιότητες
και στις ανασφάλειες και οικοδοµεί µε πηγαίο
λυρισµό το προσωπικό του σύµπαν. Λυρικός
ή στιβαρός, αδύναµος ή δυναµικός, παραδο-
σιακός στη µορφολογία και νεωτεριστής στην
έκφραση πραγµατώνει µια θαυµαστή στην
ποιότητά της απόδοση του ποντιακού λόγου
και αποτελεί σηµείο αναφοράς για άλλους
δηµιουργούς. Είναι µεγάλος ποιητής όχι µόνο
γιατί µας αγγίζει µε τα µηνύµατα που εκπέµ-
πει, αλλά κυρίως επειδή είναι ιδιαίτερος και
πρωτότυπος ως προς τον ιδιωµατικό του
πλούτο. Και πάνω από όλα γιατί είναι αληθι-
νός. Η κορωνίδα της ποιητικής του δηµιουρ-
γίας είναι η Καµπάνα του, µια ελεγεία προορι-
σµένη να ζήσει έξω και πέρα από τον δηµι-
ουργό της και να αγγίζει τις πιο ευαίσθητες
χορδές της ψυχής των Ποντίων των επερχό-
µενων γενεών µε τον βαθύ πόνο που αναδύε-
ται στο άκουσµά της:
Από Θεού ξαν έρχεψαν να κρούγ νε τα καµ
πάνας,
 αποτίοντας σε αυτήν ευλάβεια και πίστη. προς τους Ποντίους ο Κτενίδης τιµάται από
Για όλους αυτούς η ιστορία της Παναγίας τον Βασιλιά µε το ανώτερο παράσηµο του
Χωρίς ∆εσπότ διαταγήν και ∆ιάκου συνεργίαν

Σουµελά συµβόλιζε και συµβολίζει τη δραµα- τάγµατος των Ταξιαρχών

Καµπάνας µικρά και τρανά κρούγ ν δοξολο

γίαν.
Το έναν κρούει και τραγωδεί, το άλλο κρούει
και κλαίει.
Κι ας όλων το τρανύτερον βαρυαναστενάζει
Ντο κ έχ ανθρώπς ν ακούγν ατό, ποπάν ν
τική και αξιοθαύµαστη πορεία τους στο χρόνο,
στη µακρά διαδροµή του Ελληνισµού. Στις
παρυφές του Βερµίου αναβιώνει η ατµόσφαι-
ρα των παλιών αµφικτιονιών, αναζωπυρώ-
νονται ξεχασµένες φιλίες, τονώνεται το πον-
τιακό αίσθηµα, αναβιώνουν τα ήθη και τα
Ο Κτενίδης, ο άνθρωπος των µεγάλων
οραµάτων, µε τον άδολο πατριωτισµό και την
αληθινή ανιδιοτέλεια, ο γιατρός, ο ποιητής, ο
θεατράνθρωπος, ο λαογράφος, ο πατριώτης,
ο πνευµατικός άνθρωπος ,έσβησε ήσυχα στις
16 Ιουλίου του 1963. Μαζί του χάθηκε µια

έθιµα του πόντου, ισχυροποιείται η ποντιακή
εφτάει µετάνοιας.
Χρόνια έρθαν κι επέρασαν, καιροί έρθαν και
συνείδηση. Η παρουσία της Μεγάλης
πάγνε Μητέρας στις παρυφές του Βερµίου, έργο
Και η καµπάνα το τρανόν αναµέν δίχως ζωής του Κτενίδη, συµβάλλει στην εδραίωση
της πεποίθησης της συνέχειας στο επίπεδο
της πολιτισµικής παρουσίας του ποντιακού
γλώσσαν.
ζεστή ανθρώπινη φωνή, κι ένα θερµό πάθος
για τον ποντιακό παραδοσιακό πολιτισµό.
Άφησε όµως πίσω του ολόκληρο τον αναβιω-
µένο ποντιακό πολιτισµό, την ποιότητα, την
αισθητική, την ηθική του.
Και µάλιστα, κάθε καλοκαίρι, όταν η

Ελληνισµού. Παναγία Σουµελά, η ψυχή του

Εµπαίν αέρας και βοά, άνεµος και µουγκρίζει

Είναι το σύµβολο που κατατρεγµένου ποντιακού

Εµπαίν ευχάς και τραγωδεί, µπαίνε κατάρας
κλαίει,
Εµπαίνε και τα οράµατα τα ηµέρας και της
νύχτας,
Και κρούει και κλαίει και τραγωδεί και θλίφκε
έρχεται από το χθες και στηρί-
ζει µε τη σεπτή του παρουσία
τον καρτερικό µόχθο αλλά και
το όνειρο πως οι αλησµόνητες
πατρίδες είναι ζωντανές στη
... ο Κτενίδης Ελληνισµού γίνεται και πάλι ο
συλλαµβάνει οµφαλός της γης για τους
ποντίους, η ορµή, το όραµα
την ιδέα της και η φωνή του Κτενίδη ζωντα-
νεύουν στην σκέψη µας και

σκέψη µας, εµβλήµατα και ανιστόρησης του ποδηγετούν ενορατικά την

ται ο Κόσµον.
Μέσα σε αυτόν τον οργασµό παραγωγής
και µέσα σε αυτό το πνευµατικό περιβάλλον,
ο Κτενίδης συλλαµβάνει την ιδέα της ανιστό-
ρησης του θρησκευτικού-εθνικού παλλάδιου
των Ποντίων, της Παναγίας Σουµελά. Η κυο-
φορία της ιδέας θα κρατήσει ελάχιστα και η
υλοποίησή της θα ξεπεράσει κάθε προσδοκία:
ο θεµέλιος λίθος της Παναγίας Σουµελά κατα-
τίθεται το 1951, µε µόνο εφόδιο την πίστη του
Κτενίδη στο όνειρο. Και η δικαίωση έρχεται
γρήγορα. Τον Αύγουστο του 1953 τελείται η
πρώτη θρησκευτική γιορτή µε συρροή 7.000
πιστών. Είναι µια δικαίωση που ξεπερνά τον
Κτενίδη, που µας ξεπερνά όλους, ως φθαρτές
βιολογικά προσδιορισµένες υπάρξεις και ανά-
γεται στο διαχρονικό και στο αιώνιο. Γιατί η
Παναγία Σουµελά γίνεται το θρησκευτικό και
εθνικό σύµβολο ενός λαού, των Ποντίων
Ελλήνων, αυτών που υπέστησαν άπειρες
σφαγές και διώξεις από του Τούρκους και
ήρθαν κάτω από το προστατευτικό της βλέµ-
µα, να οικοδοµήσουν τη νέα τους ιστορία,
παρακαταθήκες, πόθοι και θρησκευτικού πορεία µας για µια ουσιαστική
οράµατα δεµένοι µε την παρά- αναγνώριση του δικαιώµατος
δοση και την ιστορία µας, - εθνικού των Ποντίων, στη µνήµη και
αιώνια δικοί µας, γιατί είναι στην ιστορία. Τότε το συµβολι-
µέρος της συλλογικής µας µνή- παλλάδιου κό πουλί του σχίζει τις ράχες
µης. Και όλη αυτή η βαθιά των Ποντίων, του Βερµίου και αντιλαλεί στα
συνειδητοποίηση είναι έργο υψώµατα της Καστανιάς, φτά-
ενός ανθρώπου που αισθάν- της Παναγίας νει ως τα παλάτια των
θηκε πριν από όλους µας τη Κοµνηνών και τραγουδάει για
βαθιά ευλάβεια των συµπα- τον µεγάλο Πόντιο µε πόνο:
Σουµελά ...
τριωτών του, πόνεσε πιο πολύ «Έναν πουλίν, µαύρον
από όλους, τραγούδησε πιο µπροστά από πουλίν, µαύρον άµον την νύχταν ολονυχτίς
όλους τους καηµούς και τις προσδοκίες τους τριγύριζεν ολόερας σον κάστρον ς σον
και έγινε η ψυχή των κυνηγηµένων ανθρώ- Κάστρον σ σα µαντρότοιχα, τη µαυρο-
πων της γενιάς του. Γι αυτό η Παναγία Τραπεζούντας. Κάποτ εγένοντε σεισµός κι η
Σουµελά θα συµβολίζει πάντα τους Ποντίους γη όλεν εσείεν κι έναν ηµέραν άχαρον, έναν
όπου γης, οι οποίοι θα σπεύδουν πάντα προ- ηµέραν µαύρον, επάρθαν τα κλειδία θε κι ο
σκυνητές της χάρης της, σεµνυνόµενοι για τα Κάστρεν εκρεµίεν. Κι ο Κάστρεν ο θεόρατον
βιώµατα, τους συνειρµούς και τα µηνύµατα, εγέντον κοιµητήριν...»
που θα αναβιώνει µέσα τους η παρουσία της Ας είναι το τραγούδι αυτό µια µικρή κατά-
εις τους αιώνες. Για αυτή του την προσφορά θεση ψυχής στη µνήµη του.

11
του Φίλωνα Κτενίδη
Η καµπάνα του Πόντου
Ε! ρίζαµ’, ντο να λέγω σας, εµείς όντες εχπάσταµε
α’ ‘σην πατρίδαν να φέβοµε για την Ελλάδαν,
α τόσον και εσιασίρεψαµ’ τιδέν να παίρω κι’ εγροίξα,
την εικόναν είπα ας παίρω και τα’άγια λείψανα
και προστατεύνε µας σα δρόµους και µε τα’ εκείνα έρθαµε
αδά σην Ελλάδαν και ντο εσύραµε,
τα καριπίας, τα εφτωχίας, τα βάσανα!
Ο Θεός µοναχόν εξέρει ατά.
(Τα λόγια µιας χαροκαµένης πόντιας, που έζησε τον ξεριζωµό)
Έναν πουλίν, µαύρο πουλίν, µαύρον άµον την Νύχταν,
ολωνυχτίς τριγύριζεν ολόγερα ‘ς Κάστρεν,
‘ς σον Κάστρεν, ‘ς σα καστρότειχα τη µαυρο-Τραπεζούντας,
που εχ’ τα ρίζας ‘ς σο γιαλόν και την κορφήν ατ’ ‘ς ‘αστρα
π’ είχενδέκα καστρόπορτας κι ούλα χαλκοδεµένα
και απ’ εξ’ ας σα καστρόπορτας ορµία και ποτάµια,
ωτο έδεναν και έλυναν γεφύρια σιδερένια…
Όλεν ο κάστρεν έλαµπεν, άµον ντο λαµπ’ ο Ήλεν,
και το Παλάτιν έλαµπεν, άµον διαµαντ’ ‘ς σον Φέγγον,
τη Βασιλέα το παλάτ’, τοί Κοµνηνών φωλέα,
π’έτον τρανόν και θαµαστόν, κάστρεν απάν’ ‘ς σον Κάστρεν.
Κάποτ’ εγέντονε σεισµός κι η γη όλεν εσείεν,
κ’ έναν ∆εκαπενταύγουστον κ’έναν µαύρον ηµέραν
επάρθαν τα κλειδία ‘θε κι οκάστρεν εκρεµίεν…
‘Πέµναν τα πόρτας ανοιχτά, το Παλάτ’ δίχως θρόνον
και δίχως τοι παλατιανούς και χώρις Βασιλέαν…
…κι ο Κάστρεν ο θεόρατον εγέν’ τον κοιµητήρι.
Χρόνια έρθαν κ’ εδέβανε, καιροί έρθαν και παγ’νε…
…Έναν πουλίν, µάυρον πουλίν, µαύρον άµον την νύχταν,
Ολωνυχτίς τριγύριζεν γύρω ‘ς σα καστροπόδια,
π’ επέµ’ναν ερ’µα κι άκλερα, γοµάτα κωλισάφτρας…
Ολωνυχτίς τριγύριζεν, µε τα φτερά ‘νοιγµένα,
και επεστάθεν την Αυγήν κ’ εκάτσεν ‘ς έναν άκραν
µονάκριβου παρασταρί’, δίχως απανωθύρι,
αποµεινάρ’ τη Παλατί, κιντέας ντ’ εγοµώθεν.
Τερεί απάν, τερεί ασκά, τερεί οπίσ’ και εµπρία,
µακρογουλίζ’, καλοτερεί ‘ς Ανατολήν και ∆ύσην
κι αρχινά να µοιρολογά µ’ ανθρώπινον λαλίαν:
Εσείεν, πλακία άχαρα, µάρµαρα απαρδάλια,
µε µονοκέφαλους Αετούς και Μίτρας Βασιλιάδων,
µ’ εγκόλπια Πατριαρχών και Σταυρά ∆εσποτάδων,
µε τα σπαθία στρατηγών, παντέρας καπετάνιων.
Μάρµαρα ντι σκεπάζετεν ολόεν έναν Έθνος,
αποσκεπάστεν βλαβικά τ’ άγια τα ταφία!
το χώµαν θ’ ευκαιρώνει άτο τα’ αν’αλαφρον αέρας,
ντ’ έβγαιν’ ας σο ανάσυρµαν κι ας σο µαύρον το κλάµαν,
… ν’ έβγαιν’ νε οι αποθαµέν’, οι ζωντανοί ν’ εµπαίν’ νε…
Οι ζωντανοί, π’ εφήκαµε τον τόπον ντ’ εγεννέθαν
και εφορτώθαν τα στενά, τα νεκρικά κασέλας
κ’ εφόρεσαν τα σάβανα κ’ εσέβανε ση στράταν,
‘ς σην στράταν την αγύριστον, ντο πάει κι οπίσ’ ‘κ’ έρ’ ται!
… Ο Ουρανόν ελίβωσεν και παραχαµηλώνει,
αέρας παρεπύκωσεν κ’ εγέν’ τον άµον δείσαν.
Τα ραχία εγοµώθανε, τα κάµπους και τα’ ορµία,
τα ακρογιάλια τα υγρά και τα ξερά τουµπία,
καπνόν ας σο θυµίαµαν, λιβάνι µυρωσίαν,
φροντιστήριο τραπεζούντας
βοήν Κατάρας και βοήν Θεού παρακαλίας.
…Ν’ αϊλί εµέν… εχ’ κ’ έρχουνταν!... Ν’ αϊί εµέν… εφάνθαν!...
Έµπρια πα’ν οι κοδέσπαινες, έµπρια και οι νυφάδες,
µοιρολογούν νοικοκυρές και κλαιγ’νε τα κορτσόπα
και ακλουθούνε οι αγούε’, οι γερ’ και τα παιδόπα.
Σιτ’ κλαίγ’νε, σίτια ανασυρ’νε και σίτια καταρούνταν,
τα ραχία π’ αντιβοούν, τα κάµπους π’ αφουγκρούνταν,
εθαρείς και λαΐσκουνταν, θαρείς και λαταριζ’νε,
εθαρείς και εχπάστανε κ’ εκείνα και σουµών’νε…
Ν’ αϊλί εµέν, να βάϊ εµέν… Τα’ οµµάτια µ’ ντο’ ελέπ’νε!...
Αποθαµέν’ πως πορπατούν κ’ ευτάγ’νε λιτανείαν,
µε τ’ Άγια τα ‘ξαπτέρυγα, µ’ αφ’µενα τα κερία,
µε τα ξυλένια τα σταυρά, ‘ς σα λείµψανα ντ’ εβγάλ’νε…
µακρέα… µαύρα… και τρανά… ψηλά άµον κυπαρέσια;
Τα’ είναι ατείν’ π’ εγόµωσαν τη Ζύγανας την στράταν
κι η στράτα εγέντονε ποτάµ’ ας σα πολλά τα δάκρυα;
Τα’ ελάτια δάκρυα έπιγαν κ’ εγέν’ταν κυπαρέσια
και γονατίζ’ η Ζύγανα ‘ς ση καµονής το βάρος…
Άµον γέρος χιλιόχρονος, το Καν το ασηµένεν
πάει εµπροστά και ακ’λουθούν η Χάκαξα κι η Άτρα,
η Χάρσερα, η Χερίανα, η Άρδασσα, η Χόψα,
µε τα χωρία τα µικρά και τα κεφαλοχώρια,
µε τ’ εγλησίας τα πολλά και µε τα Μοναστήρια.
Ο Αεσέρτς φυτρών’ ανθρώπ’ς και το Γουλάτ’ ισκιάδας,
το µαύρον το Καρακαπάν κι άλλο µαύρον εγεν’τον.
Εµπροδιαβαίνει το Σταυρίν, η Μούζαινα ‘κ’λουθά ‘το
µε το Παρτίν, την Βαρενού και το Λυκάστ’ εντάµαν,
η Μασούρα και τη Ζαντού τα’ Αγεργί’ το χωρίον,
κι ούλια τα κάστρα και τα τοπ’ς ολόγερα ντ’ εκείσαν.
Ο Κασκαµπάς εβούιξεν και το Μετζίτ’ εσείεν
και τ’ Άεν-Παύλου το ραχίν τρανόν µποράν εξέγκεν
εταραχίγαν τα νερά τη Λήµνι’ κ’ εφουσκώθαν
κ’ εξύγαν’ εξ’ κ’ εγόµωσαν µαύρον νερόν τον τόπον…
Απέσ’ ‘ς σηνδείσαν έκλαιεν ο Άεν-Ζαχαρλεας
άµον οφίδι’ σύριγµαν και Κόλασης αέρας
το κλάψιµον, εγόµωσεν ολόγερα τα’ ορµία…
… Εγρέθεν ας σο σύριγµαν η δείσα και εσ’κώθεν…
Θεέ µ’!... Τσ’ είναι π’ εφάνθανε κ’ εσέβανε ‘ς σην στράταν;
Η Κρωµ’, τη χαράς το πουλίν, τη τραγωδί’ η µάνα,
µωρού κασέλαν έχτισεν ας ση λύρας τι ξύλον,
εποίκεν φορτοδέµατα τη κεµεντζές τα κόρδας,
εφορτώθεν η άκλετος, το λείψανον τη ψης ατ’ς…
κ’ ερχίνεσεν το κλάψιµον και την µοιρολογίαν…
Άεν-Παύλον έκλιστεν κα’, ο Ταύρον εγονάτ’σεν,
ο Κασκαµπάς χαµήλωσεν, το Μετζίτ εκουράεν
και τα Καµένα τ’ έρηµα στεκ’νε και αφουκρούνταν…
Αφουκρούνταν και θλίφκουνταν και κλαιγ’νε ουλ’ εντάµαν…
Θε µ’, δείξον µας την δύναµη σ’! Χριστέ µ’, ποίσον το θάµα σ’!
Ποίσον µε πέτρινον κρεµόν, άµον τα’ Αλογαστάρια.
Ποίσον µε πράσινον λειβάδ’ άµον τα Λειβαδία,
Ποίσον µε ασάλευτον ραχίν, άµον τον Άεν-Παύλον.
Να µη ‘πορώ και πορπατώ, ‘ς σον τόπο µ’ ν’ αποµένω…
Έχω κεπία απότιστα, αθέριστα χωράφια…
Έχω πρόατα ανάλµεχτα κ’ αιγίδια να αλµέγω.
Τα χτήνια µ’ θελ’νε το πλυµίν, ρωίν θελ’νε τα’ αρνία µ’!
Τα σκυλία µ’ γουρνιάγουνταν και το µαλέζ’ περ’µέν’νε…
‘Φήκα τα πόρτας ανοικτά, δρανίν και παραθύρια
θ’ εµπαίν’ αέρας κι άνεµον και θα βζήν’ την καντήλαν.
Θεέ µ’! ∆είξον τη δύναµη σ’! Χριστέ µ’, ποίσον το θάµα σ’!
Ποίσον µε ποταµόπετραν βαρύν τη καταρράχτε.
Ποίσον µε σπέλια κατωθύρ’ ‘ς σην Γην καταχωµένον.
Ποίσον µε, αν θέλτς… µόνον ‘ς σον τόπο µ’ άφ’ς µε!
Άφ’ς µε αδά ν αθάφκουµαι ‘ς σον τόπον ντ’ εγεννάθα,
‘ς σο µνήµαν όµπου έθαψα την µάνα µ’ και τον κύρη µ’…
Σιτ’ έλεγεν, σιτ’ έκλαιγεν και σίτια ενεσύρ’νεν,
Έρθεν και παραστέκει ατεν η καλοαδελφή ατ’ς,
οικοκυρά η Γίµερα, ας σα κοφρακοφώλια,
ας σον Αγιάννεν ντ’ αρχινούν κ’ έρχουνταν ‘ς ση Σαράντων…
Τα δάκρυ ‘τουν ενώθανε, κ’ έγεν’τανε ποτάµι…
κ’ εποταµίγαν ‘ς σο ποτάµ’, ‘ς σην δακροχαλαρδίαν…
Η χαλαρδία ‘ γρίλεψεν ολόεν την Ματσούκαν,
επέρεν την Λαχαρανήν, ‘σ σου Κουσπιδί’ εξύεν…
Εσείεν το Καπίκιοϊν, η Λιβερά ‘χαλάεν,
έρθεν κα’ η ∆ανίαχα και ούλια τα χωρία,
ντ’ ευρίουσαν δεξιά-ζερβά ‘ς σα δύο τα ποτάµια.
…Εκεί έρθεν κι η Σουµελά, κι ο Βαζελώντς Αγιάννες.
‘Σ σην Ζύγαναν που έσανε και ‘ς σο Κουλάτ’ π’ εφάνθαν,
έρθαν κ’ εκοντοστάθανε και µε τοι άλλτς ενώθαν,
ενώθαν τα κλαψίµατα κα τα µοιρολογίας,
κ’ εσκέπασεν τη ποταµί’ το βόεµαν το άγρεν.
Απ’ έναν-έναν σείσκουνταν, απ’ έναν-έναν ρούζ’νε
τοι χωρίων τα εγλησιάς κα τα καµπαναρία.
Τα καµπάνας ραγίσκουνταν, τα σήµαντρα τσακούνταν…
Τα ράχια εγκαλιάστανε τα’ ύστερνον τη λαλίαν
ντ’ εφήκανε τα σήµαντρα, ντ’ εφήκαν τα καµπάνας
και κάθαν χτύπον έκρυψαν ‘ς τα σπέλια τα βαθέα,
ν’ ακούγ’ν σήµαντρα τη Χριστού και την Λαµπρήν καµπάναν.
Ο Ήλεν ν’άφτει το κερίν κι ο Φέγγον τα καντήλας,
και τ’ άστρα κι ο Αυγερινόν ν’ άφ’νε τα µανουαλια…
να λειτουργιούνταν οι Νέοι, οι Γερ’ που επεστάθαν
και οι Γυναίκ’ και τα Μωρά, π’ επέµ’ναν και ‘κ’ ετάφαν…
και ουλ’ εκείν’, ‘ς ση χαµονής ‘ς σην στράταν που εχάθαν…
Ενώθαν τα κλαψίµατα και τα µοιρολογίας,
ενώθαν ουλ’… κ’ επέρανε τη ποταµί’ τον δρόµον…
Η στράτα παραστένευεν και οι διαβάτ’ ‘κ’ εχώρ’ναν!
‘Σ σο κάθαν βήµαν και ποδάρ’ έρχουσαν κι άλλ’ κ’ ενούσαν,
ας σα χωρία τα µικρά και τα κεφαλοχώρια,
ας σα ψηλά, ας σα χαµελά και ας σα ποταµοµάκρια…
Η Σάντα η περήφανος, η δεισοποτισµέντσα,
οπίσ’ ας σην Γαλίαναν, µοιρολογά και έρται,
εντάµωσαν την Όλασαν ‘ς ση Τρίχας το γεφύρι
επέρνιξανε το ποτάµ’ και µε τοι άλλτς ενώθαν…

Εσ’ κώθεν θρήνος και καλυθµός την ώραν ντ’ ενταµώθαν…
τα δέντρα εχαµέλυναν κ’ εντούν’ναν τα κλαδία,
τα πε΄τρας ενεστέναζαν κ’ εκλαίγαν τα ποτάµια,
κι η Σουµελά κι ο Βαζελώντς κι ο Περιστερεώρας
παγ’ν εµπροστά και ευλογούν, παγ’ν απ’ οπίσ’ και κλαίγ’νε.
… Κλαίγ’νε τα τόπ’ς ντ’ επέθαναν, τ’ ανθρώπ’ς π’ εµαυρο-
ζήν’ναν.
Έφτασαν απάν’ ‘ς σο Τουµπίν, κι η θάλασσα εφάνθεν..
Ας σο Τουµπίν ως το Γεφύρ’ ο τόπον εγοµώθεν
σταυρά και εξαπτέρυγα, χρυσά και ασηµενια…
και ‘κ’ έσανε µόνον χρυσά, έσανε και ξυλένια,
µαύρα άµον τη Θανατί’, τρανά άµον τη Χάρου.
Αντικρύζει ατ’ς η Θάλασσα, κι ανατριχιάζ’ το κύµαν,
αφροί πίσσα εγέντανε, και το νερόν κατράµι…
Εσκέπασανε το γιαλόν σαντάλια και καράβια.
Τα λαλάτσια τα’ ακρογιαλί’ και τη γιαλού τα πέτρας
ούλα ανθρώπ’ εγέντανε κ’ εξύαν ‘ς σην ∆αφνούνταν,
εξύγαν ‘ς σον Αεγοργόρ’, και ‘ς σην Αεµαρίναν
και κι άλλο πλάν’ς σην Παπαντήν και ‘ς σο παλέν τον Μώλον.
Η θάλασσα ‘ς σ’ Εξώτειχα, άλλα κοθνίζ’ καράβια,
άλλα σαντάλια έραξαν ‘ς σ’ έρηµον το γιαλόν ατ’ς…
Και το φαρδύν και το πλατύν εκείνο περιγιάλι
‘κ’ εφαίνουτον ας σοι ανθρώπ’ς π’ εξέβαν ας σα βίας…
Εκεί άραξεν το Σινάπ’, τοι καραβιών η µάνα,
εκεί άραξεν το Σαµψόν το θαλασσοδαρµένον
έµπρια εχ’ την Αµάσειαν κι οπίσ’ έρται η Μπάφρα,
µε τ’ ούλια τα αρχοντικά τη κάµπου τα χωρία.
Η Ορντού η παντέµορφη, η χρυσονοικοκύρα,
Η Ούνγια το θαλασσοπούλ’, η Ούνγια η µικρέσσα
Η κερασούντα η χλοερή, η λεφτοκαροµάνα,
Η Τρίπολη που στέκ’ ψηλά, τη θάλασσας αφέντρια…
Η Ελεβή, το ήσυχον µικρόν θαλασσσοχώρι…
Τα Πλάτανα µε το τρανόν και ξακουστόν λιµάνι…
Ούλια ατά τ’ ατίµετα, τ’ ‘αξια χρυσοπούλια,
άµον κορώνας, ντ’ έδεξεν ο λίβας κι η φουρτούνα,
έφυγαν, έρθαν, ‘κάτσανε σ’ Εξώτειχα ‘ς σην στράταν,
‘ς σην στράταν τη Καστρόπορτας,
ντο σύρ’ κ’ εµπαίν’ ‘ς σον Κάστρεν.
και κρύφτ’ τον Ήλεν ας σ’ ανθρώπ’ς, τονΚάστρεν ας σον Ήλεν.
Ο Άε-Σάββας κρυφοκλαίει κι Άε-Φιλ’ππον στενάζει
όνταν ελέ’νε να σουµµών’ν τα’ άκλερα τα καράβια,
π’ είχαν πανία ολόµαυρα, σκοινία οφιδένια,
π’ είχαν κατάρτια άµον σταυρά, µαύρα κι αραχνιασµένα,
π’ έρθαν ας σην Ανατολήν, µε θάνατου παντέραν.
Η Οφ’ µε τα χωρία ‘θε, µε τα’ έµορφα λαγκάδια,
τα κρύα ποταµόνερα, τα ήµερα ακρογιάλια
π’ είχεν τζαµία ντ’ έκρυφταν εικόνας αγιασµένα
π’ είχεν µολάδες χριστιανούς, χοτζάδες βαφτισµένους
Εκλείδωσεν τα εγλησιάς κ’ επήρεν τα’ ανοιγάρια
’πήρεν ας σο µαυρόχωµαν, κι ας σο άσπρον την πέτραν
κ’ έρθεν µε τα φελούκας ατ’ς, κι άραξεν ‘ς σην ∆αφνούνταν.
Το πορτοκαλολίβαδον, το πράσινον το Ρίζον,
εφήκεν τα νεράντζια ‘θε, τα χρυσοπορτοκάλια,
ετύλιγεν τα φύλλα ‘τουν, σάβανα µυρωµένα,
κ’ έρθεν µε τα’ άλλτς, έρθεν µε τα’ ούλτς,
‘ς σο µαύρον τα’ ακρογιάλι.
Τρανόν φωνήν… τρανόν βοήν…. Οργή…. Και παρακάλια…
Έρθανε και τα Σούρµενα µε τα πολλά καΐκια,
µε τοι πολλούς τοι ξενιτειάντς, µε τοι καλούς ψαλτάδες
έρθανε αι εξύγανε, κ’ εγόµωσαν τα στράτας,
κ’ ενώθανε µε τα’ αλλουνούς, π’ έρθαν ας σα ραχία…
Ν’ αϊλί εµέν… να βάϊ εµέν… ντο είν’ ατά ντ’ ελέπω!!!
Ούλ’ επέλεκαν το γιαλόν κ’ εφήκαν τα τουµπία
εκείν’ π’ έγκεν Ανατολή κι άλλ’ π’ έφερεν η ∆ύση,
εκείν’ π’ έρθαν ας σα ψηλά, κι άλλ’ ας σα θαλασσάκρια,
π’ έρθαν ας σα γειτονόπ’ ς και ας σα σιµοχώρια,
ενώθανε και έβαλαν ‘ς σην µεσ’ την Τραπεζούνταν…
Η Τραπεζούντα η κυρά, Βασίλισσα κι αφέντρια
χιλέχρονος νοικοκυρά και πάντα νέισσα νύφε,
δοξασµέντσα και ξακουστή κ’ ελεύτερη και σκλάβα,
τα µαλλία ‘τ’ς εξάσπρισαν, τα’ οµµάτια ‘τ’ς εθολώθαν
την ώραν ντο εντίκρυσεν ατόσα καµονάντας…
Μαύρα εφόρ’νεν λώµατα, µαύρον µατήλ’ ‘ς σ’ ωµία ‘τ’ς,
µαύρον ζωνάρ’ ‘ς σην µέσεν ατ’ς και κόκκινα σαντάλια…
Εγκαλιάστεν ατ’ς ουλουνούς µε την ψην και τα’ οµµάτια,
κι αµίλετοι κ’ εκείν’ κι Ατέ, ‘ς σα κάστρα ανεφόρτσαν.
Εποίκαν τόπον, ένοιξαν, κ’ Εκείνε εµπροδέβεν
ψηλή, λεγνή, περήφανη, Λαραχανής ελάτιν…
Από Θεού ερχίνεσαν να κρουγ’νε τα καµπάνας,
χωρίς ∆εσπότ’ διαταγήν και ∆ιάκου συνεργίαν…
Αγέρτς κι η Θεοσκέπαστος και η Αγία Μαρίνα
ερχίνεσαν µε τα µικρά, τ’ ελαφρά καµπανόπα,
µε τα βαρέα, τα τρανά, ‘ς σ’ Εξώτειχα Αγιάννες,
εβρόντεσεν Άε-Γοργόρτς, βοά Άε-Βασίλης,
Υπαπαντή και ο Χριστόν, κι Άε-Γιάννες τη ∆αφνούντας…
Εξέγκεν λάµψην θεϊκόν, τα’ Αγιά-Σοφίας ο τρούλον
ο Άγιος Ευγένιος έλαµψεν άµον Ήλες.
Άστραφτ’ η Χρυσοκέφαλος κι αντιφεγγίζ’ ο Κάστρεν,
Άε-Φίλ’ππον λαµποκοπά κι η θάλασσα ασηµούται…
Τ’ Ελεούσας αποθαµέν’ έψανε τα κερία
και τα’ Αε-Σάββα ‘φώταξεν το τρανόν η καντήλα.
Τ’ ερηµοκλήσια τα µικρά κι ούλια τα παρεκλήσια
εφώταζαν… κ’ εφώταζαν!... ‘ς ση γην άστρα εγέν’ταν…
Καµπάνας µικρά και τρανά, εγέν’ταν ούλια έναν!
Έναν καµπάναν κρεµαστόν, ας σ’ ουρανού την µέσεν
αργοσαλεύ’ και αργοκρούει απάν’ ‘ς σην Τραπεζούνταν
Κλαίει το καµπανοχτύπεµαν κι αντιδονίζ’ν’ τα κάστρα
τη καµπάνας το µοιρολόϊ, ντο κλαίει την Τραπεζούνταν.
Απάν’ ‘ς αΐκον λείµψανον, αγίκον κρούει καµπάνα!
Ακόµαν έτον µεσηµέρτς κ’ ερούξεν η σκοτία.
Ούλα µαύρα εγέν’τανε ‘ς σην Γην και ‘ς σα Ουράνια,
εβζήγαν τ’ άστρα τη νυχτός, και τ’ άστρεν τη ηµέρας,
και οι ανθρώπ’ εφαίνουσαν φαντάσµατα κ’ ισκιάδας
και νιά λαλαίαν έκουγες… και νιά ζωής ανιάσµαν…
Έφτασαν ‘ς σον Καστρότειχον… Ερχίνεσαν ν’ εµπαίν’νε…
Τρανόν φωνήν, τρανόν βοήν, αέρας εγοµώθεν.
‘Σ σην αρχήν άµον ντο µουγκρίζ’ν τα βούδια απέσ’ ‘ς
σην δείσαν
ύστερα άµον θάλασσας βοετόν και φουρτούνα…
άµον τα όρια ας σον σεισµόν ντο ρουζ’νε και κυλίουν…
άµον χίλια βροντέµατα και χίλια χαλαρδίας…
«Ανοίξ’τεν νέα µνήµατα και παλαιά ταφία,
ανοίξ’τεν σιδερόπορτας τη Αδ’ αραχνιασµένα,
13

ανοίξ’τεν κλειστά στόµατα, δίχως γλώσσαν και χείλια,
ανοίξ’τεν χέρια άκλερα κι αγκάλιας οστουδένια…
εχ’ κ’ έρται τ’ αίµαν το χουλέν, ντ’ εφέκετεν ‘ς σον κόσµον…
Ο Θάνατον και η Ζωή αγκαλιασµέν’ ας κείνταν…
Μανάδες που εφέκετεν πόρτας καρακωµένα,
Κυρούδες που περ’µεν’νε σας ακόµαν τ’ ορφανά σουν,
Αδελφόπα που κλαιγ’νε σας αδέλφια κι αδελφάδες,
Παιδία που εφέκετεν άκλερους Κυρ’ και Μάναν…
Άντρα! π’ εφήκες άχαρον και χέραν την γυναίκα σ’
Κοδέσποινα π’ απόλεκες τον σύντροφο σ’ ‘ς σην χώραν…
Ουλ’ που εσέβετεν ‘σ σην Γην, κ’ εσέβετεν ‘ς σο χώµαν,
‘ς σο χώµαν, τη Γενεάς έσουν κτήµαν, καιρούς και χρόνια,
πάππον προς πάππον ελαφρόν, γονέων προς γονέων…
κληρονοµία ας σον Θεόν και ας σα γονικά σουν,
το χώµα στ’ επερ’µέν‘νε σας, κ’ εµάς πα’ επερ’µέν’νεν…
Σ’κώσεστε ατό, µε το κιφάλ’, µε τα στουδένια ωµία,
σείστε ατό µε τα γόνατα, µε τη χερί’ τα στούδια…
κ’ εβγάτεν ας σα µνήµατα, εβγάτε ας σα ταφία…
Εβγάτεν οι αποθαµέν’… οι ζωντανοί θ’ εµπαίν’νε!
Εγέντονε Συντέλεια, ∆ευτέρα Παρουσία…
εχπάγαν κ’ εκρεµίγανε τα δέντρα ας σα ρίζας
η ρίζα εγέντονε κορφή, και η κορφή ‘σ σο χώµαν…
φροντιστήριο τραπεζούντας
Απάν-αφκά εγύρτσανε τα ραχία και τα κάµπους…
Τα ποτάµια εκλώστανε, παγ’ν’ς σα πεγαδοµµάτια…
∆εέχ’ν ας σ’ οσπίτια ‘τουν τ’ ανθρώπ’ς, τ’ Άοις ας σα εγλησίας
και νιά ‘ς σα σπέλια αφίν’νε µας και νιά ‘ς σα ραχοκορµία,
νιά ‘ς σα οµάλια τ’ ηµέρα και νιά σ’ ορµάνια τ’ άγρια.
Ουρανόν επεδέβε µας, κι η µαύρη γή ‘κι σ’κών’ µας…
η θάλασσα επέµ’νε µας, το πέλαγος περ’µεν’ µας…
Η µαύρο-θάλασσα υγρόν, κι ο βυθόν δίχως χώµαν,
εκεί ταφίν ‘κι ανοίγεται, µνήµαν ‘κι στερεούται,
εκεί κερίν ‘κι άφκεται, θυµίαµαν ‘κι καίει,
µνηµόσυνον ‘κι γίνεται, σταυρόν πού να καρφούται!...
Το χώµαν ντ’ εγκαλιάστε σας εµάς πα’ να σκεπάζ’ µας…
η βρέχη τ’ Ουρανού εµουν να ρουζ’ και να δροσίζ’ µας…
ο ήλεν τη ραχί’ εµουν ν’ εβγαίν’ και να χουλέν µας
το κοιµητήρ’ να πρασινίζ’, να σκουττουλίζ’ το χώµαν,
µανουσάκια την Άνοιξην, τουτουγιάδες το θέρος,
‘µάραντα τον Μοθόπωρον, το χειµωγκόν λιβάνι…
Τζίξ’τε µας Εσείν… Τζίξ’τε µας… το αίµαν εσουν είµες…
Βασιληάδες κι Αρχιερείς, Όσιοι κι Αγιασµένοι
ποισέστεν τόπον και ‘ς εµάς… ν’ εµπαίνοµε να κείµες…
Για ‘βγάτεν και αφήστε µας εύκαιρα τα ταφία.
Εβγάτεν οι αποθαµέν’… οι ζωντανοί θ’ εµπαίν’νε!...
Ο λόγον ‘κ’ ετελείωσεν και η βοή ‘κ’ εστάθεν
έστραψεν και εβρόντησεν κ’ εσείγανε τα κάστρα…
Απάν’ ας σον Καστρότειχον, κι απάν’ ας σο παλάτι,
τη Παναγίας το Ζωνάρ’, τ’ εφτάχρωµον επλώθεν
και έλαµψεν η θάλασσα, η Γη και τα Ουράνια.
Απέσ’ κι απάν’ ‘ς σα χρώµατα, ‘ς σην µέσ’ τη φωτασίας
‘φάνθεν η Χρυσοκέφαλος µε τον Χριστόν ‘ς σα χέρια.
Μαργαριτάρια έλαµπαν ΄ς σην άκραν τα’ οµµατί’ ατ’ς
ντ’ εγύριζαν και ολουνούς ετέρνανε θλιµµένα
κι ολόγερα ‘τ’ς επέταγαν χίλιοι-µύρ’ οι αγγέλοι.
Ερούξαν ουλ’ ‘ς σα γόνατα, κ’ εποίν’νανε µετάνοιας
εψάλνανε το «Ωσανά» και το «Τη Υπερµάχω…».
Εντάµαν ψαλ’νε κι οι αγγέλ’. Και ξαν κρου’ν τα καµπάνας…
…Κι ακούγεται από ψηλά, ψηλά ας σα Ουράνια,
Έναν φωνήν, τρανόν φωνήν, σαν απ’ αγγέλου στόµαν.
Αποθαµέν’ θα αποµέν’ν’ αδά όπου ετάφαν
χιλιάδες χρόνια φύλακες, και µέρες µυριάδες…
και αλλ’ ατόσα κι αν διαβαίν’ν’, θα µέν’ν’ και θα περ’µέν’νε,
θα αναµέν’νε την Λαµπρήν και το Χριστός Ανέστη…
θα αναµέν’ν’ τον γυρισµόν και τη Ξενιτεµένε.
Εσάς αλλού θα στείλω σας, άλλο λαλεί σας χώµαν…
άλλο γραµµένον έχετεν, κι η Μοίρα σουν εν’ άλλο.
Με την ευχή µ’… µε την ευχή µ’… και µε την ευλογία µ’…
‘Σ σο καλόν και ο δρόµο σουν, οµάλ’ και µελ’ και γάλαν.
Ο δρόµον ντο ευλόγεσα, η στράτα ντο ευχέθα,
θα εν’ στράτα και γυρισµού κι Όρωµαν Ξενιτέα.
Από Θεού ξαν έρχεψαν να κρούγ’νε τα καµπάνας,
χωρίς ∆εσπότ’ διαταγήν και ∆ιάκου συνεργία.
Καµπάνας µικρά τρανά κρουγ’ν δοξολογίαν.
Το έναν κρούει και τραγωδεί, το άλλο κρούει και κλαίει
κι ας όλων το τρανύτερον βαρυαναστενάζει
ντο ‘κ’ έχ’ ανθρώπ’ς ν’ ακούγ’ν ατο, ποπάν ν’ ευτάει µετάνοιας.
Χρόνια έρθαν κ’ επέρασαν, καιροί έρθαν και παγ’νε
και η καµπάνα το τρανόν, αναµέν’,… δίχως γλώσσαν…
Εµπαίν’ αέρας και βοά, άνεµος και µουγκρίζει,
εµπαίν’νε ευχάς και τραγωδεί, ‘µπαίν’νε κατάρας, κλαίει,
Εµπαίν’νε και τα’ορώµατα τα’ ηµέρας και τη νύχτας,
και κρούει… και κλαίει… και τραγωδεί… και θλίφκεται ο Κόσµον…
 Λεξιλόγιο
Άκλερος (επίθ) (αρχ. άκληρος) = αυτός
που δεν κληρονοµεί τίποτε και µεταφορικά,
φτωχός, άθλιος, δυστυχής
Άµον (επίρρ) = καθώς, σαν
Ανασύρµαν (το) (ρ. ανασύρω) = κλάµα
µε αναφιλητά, λυγµούς
Ανιάσµα (η) και ανάσµα (το) = αναπνοή
Ανοιγάρ’ (το) πληθ. ανοιγάρια (τα) =
κλειδί
Απανωθύρι (το) = το επάνω τµήµα του
κασώµατος της πόρτας
Απαρδάλ’ (το) πληθ. απαρδάλια (τα) =
αυτό που µακάρι να χαθεί (σε κατάρες),
αδέσποτο
Απολέκω = εγκαταλείπω, αφήνω
Αποσκεπάουµαι (µεσ. Του ρ. αποσκε-
πάζω) = ξεσκεπάζοµαι
Αφκεται (ρ. άφτω – παθ. αφκουµαι) =
ανάβει, παίρνει φωτιά
Αφµένα (µετοχή ρ. άφτω) = αναµµένα
Αφουκρούνταν (ρ. αφουκρούµαι) = ακούν
µε προσοχή, κρυφακούν
Βζήνω και σβήνω = κοινό
Βία (η) πληθ. βίας (τα) = καταναγκασµός
Γονικά (τα) = γεννήτορες, οικογενειακή
καταγωγή
Γουρνιάγουνταν (ρ. γουρνούµαι) = ουρ-
λιάζουν (για σκύλο ή λύκο)
‘γρίλεψεν (ρ. γριλεύω) (λ.τ.) = κατάστρε-
ψε, αφάνισε
∆ακροχαλαρδία (η) = πληµµύρα δακρύων
∆είσα (η) = οµίχλη
∆έχ’νε(ε) (ρ.δέχω και διέχω,διώχνω) =
διώχνουν
∆ρανίν (το) (και ρδανιν) = φεγγίτης, άνω
µέρος στέγης, οριζόντια στέγη σπιτιού
Εβζήγαν (αόρ. µέσ. Ρήµ. βζήουµαι) =
σβήστηκαν
Εγέν’ταν (αόρ. ρήµ. γίνουµαι) = έγιναν
Έγκεν (αόρ. ρ. φέρω) = έφερε
Εγρέθεν (αόρ. ρ. αγρείµαι) = αγριεύτικε,
καταλήφθηκε από φόβο
Έδεξεν (αόρ. ρ. δέχω ή διέχω, διώχνω)
= έδιωξε
Εκείσαν (παρατ. ρ. κείµαι) = βρίσκονταν /
πλάγιαζαν
Εκλίστεν (αόρ. µέσ. ρ. κλίσκουµαι) =
έσκυψε
Εκουράεν (αόρ. παθ. Ρ. κουράουµαι) =
κάµφθηκε, λύγισε
Ελάτ’ (το) πλήθ. ελάτια (τα) = ελάτη
Ελίβωσεν (αόρ. ρ. λιβώνω) = συννέφιασε
Έµπρια (επίρρ.) = µπροστά, στο µπροστι-
νό µέρος
Εµπροδέβεν (αόρ. ρ. εµπροδιαβαίνω) =
προπορεύτηκε
Ενεσύρ’νεν (παρατ. ρ. ανασύρω) =
έκλαιγε µα αναφιλητά, µε λυγµούς
Εξέγκεν (αόρ. ρ. εβγάλλω) = έβγαλε
Εξύγαν, εξύεν (αόρ. ρ. ξύνω) = χύθηκαν,
χύθηκε
Επεδέβε µας (αόρ. ρ. αποδιαβαίνω,
‘πιδιαβαίνω) = µας εγκατέλειψε, µας
απαρνήθηκε
Επέλεκαν (αόρ. ρ. απολέκω) = εγκατέλει-
ψαν, άφησαν ελεύθερο
Επέµ’ναν (αόρ. ρ. αποµένω) = έµειναν,
παρέµειναν
Επέρνιξαν (αόρ. ρ. περνίζω) = πέρασαν
απέναντι (ποτάµι)
Επεστάθαν, επεστάθεν (αόρ. ρ. αποστέ-
κω) = απέκαµαν και σταµάτησαν
Έπιγαν (αόρ. ρ. πίνω) = ήπιαν
Εποταµίγαν (αόρ .ρ. ποταµίγουµαι) =
παρασύρθηκαν από το ποτάµι
Ερρούξεν (αόρ. ρ. πούζω) = έπεσε
Εσέβετεν (αόρ. ρ. εµπαίνω) = µπήκατε
Εσείγανε, εσείεν (αόρ. ρ. σείγουµαι) =
σείστηκαν, κουνήθηκαν, κουνήθηκε
Εταραχίγαν (αόρ. ρ. ταραχίγουµαι) =
υπέστησαν σύγχυση, ταραχή
Ετέρνανε (παρατ. ρ. τερώ) = έβλεπαν
Εύκαιρα (επίθ. ουδ.) = άδεια
Εφάνθαν (αόρ. ρ. φαίνοµαι) = φάνηκαν
Εφέκετεν (αόρ. ρ. αφήνω) = αφήσατε
Εφήκανε, εφήκα, εφήκες (αόρ. ρ. αφίνω)
= άφησαν, άφησα, άφησες
Εφώταζαν (παρατ. ρ. φωτάζω) = λαµπο-
κοπούσαν
Εχαµέλυναν (αόρ. ρ. χαµελύνω) = χαµή-
λωσαν
Εχ’ κ’ έρχουνταν (ρ. εχ’ κ’ έρχουµαι) =
ξεκίνησαν και έρχονται
Εχπάγαν (αόρ. ρ. αχπάουµαι) = απο-
σπάστηκαν, ξεριζώθηκαν
Εχπάστανε (αόρ. ρ. αχπάσκουµαι) =
ξεκίνησαν
Έψανε (αόρ. ρ. άφτω) = άναψαν
Ήντιαν (αόρ. αντων.) = ό,τι, οτιδήποτε
(αρχ. Έκφρ. ήν τι άν)
Ισκιάδας (τα) = σκιές
Καµονή (η) πληθ. καµονάντας (τα) =
καηµός, µεγάλη λύπη
Καρακωµένα (µετοχή ρ. καρακώνω) =
κλεισµένα µε µάνταλο (καρακίδ’)
Κασέλα (η) = φέρετρο
Καστροπόδια (τα) = θεµέλια του κάστρου
Καταρούνταν (ρ. καταρούµαι) = κατα-
ριώνται
Καταρράχτε (η) = καταπακτή
Κατωθύρ’ (το) = το κατώφλι της πόρτας
Κείµες (ρ. κείµαι) = πλαγιάζουµε
Κεµεντζέ (η) (λ.τ.) = λύρα (µουσικό όργα-
νο)
Κεπίν (το) = κήπος
Κιντέα (η) πληθ. κιντέας (τα) = τσουκνίδα
Κοδέσπαινα (η) πληθ. κοδέσπαινες (οι)
= νοικοκυρά
Κόρδα (η) πλύθ. Κόρδας (οι) = χορδή
µουδικού οργάνου (λύρας)
Κυρούδες (οι) εν. κύρης (ο) = πατεράδες
Κωλισάφρας και κωλισάφτρας (τα) =
σαύρες
Λαϊσκουνταν (ρ. λαϊσκουµαι) = κουνιούν-
ται
Λαλάτσια (τα) = λείες πέτρες, ποταµόπε-
τρες
Λαταρίζ’νε (ρ. λαταρίζω) = σαλεύουν
Λεφτοκαροµάνα (η) (µάνα λεφτοκα-
ρυών) = τόπος φουντουκιών
Λώµατα (τα) = ρούχα
Μακρογουλίζ’ (ρ. µακρογουλίζω) = τεν-
τώνει το λαιµό προς τα εµπρός
Μαλέζ’ (το) = χυλός υδαρής, αλευρόσουπα
Μανουσάκια (τα) = άγρια βιολέτα του βου-
νού, µενεξές
‘µάραντα (τα) = τα άνθη αµάραντα
µολάς (ο) = ιερωµένος Τούρκος
µπόρα (η) = µπόρα, θύελλα
µυρωσία (η) = µυρωδιά, ευωδιά
οµάλ’ (το) = οµαλό
ολοέν (επίθ. ουδ.) = ολόκληρο
ορµία (τα) = ρεµατιές
όρωµαν (το) = όνειρο
οστουδένια (επίθ.) = από κόκαλα
Παναγίας το Ζωνάρ’ (τη) = το ουράνιο
τόξο
Παντέρα (η) = λάβαρο
Παραστάρ’ (το), παρασταρί’ (του) = το
κάθετο καδρόνι του κασώµατος πόρτας
Πεγαδοµµάτια (τα) = πηγές νερού
‘πλεµ’ναν (αόρ. ρ. αποµένο) = έµειναν
πλυµίν (το) = νερουλή χορτόσουπα τροφή
αγελάδων
ποισέστεν (προστ. ρ. ποίω) = κάντε
ραχίν (το) πλήθ. ραχία (τα) = βουνό,
βουνά
ραχορµία (τα) = βουνορεµατιές
ρουζ’νε (ρ. ρούζω) = πέφτουν
ρωϊν (το) = θηλή µαστού ζώου
σαντάλια (τα) = ιστιοφόρα πλοία
σιµοχώρια (τα) = γειτονικά χωριά
σίτ’, σίτια (σύνδ. χρον.) = ενώ, εκεί που,
όταν
σκοτία (η) = σκοτάδι
σκουττουλίζ (ρ. σκουττουλίζω) = ευωδιά-
ζει
σ’κωσέστε (προστ .ρ. σ’κώνω) = πλη-
σιάζουν
σπέλια (η) = σπηλιά
στούδια (τα) = οστά, κόκαλα
συνεργία (η) = συνεργασία
σύριγµαν (το) = σφύριγµα
τζίξ’τε (προστ. ρ. τζίζω) = λυπηθείτε
τουµπίν (το) πληθ. τουµπία (τα) = λόφος,
ύψωµα γης
τουτουγιάδες (τα) = άνθη εξοχής
τα’, τσι, πληθ. τσοί (αρχ. ερωτ. αντων.
τίς) = ποιοός
‘φάνθεν (αόρ. ρ. φαίνοµαι) = φάνηκε
φέγγος (ο) = φεγγάρι
φελούκας (τα) = βάρκες
‘φήκα (αόρ. ρ. αφήνω) = άφησα
φορτοδέµατα (τα) = δέµατα, σχοινιά για
φορτίο
φωτασίας (τα) = φωταψίες
χαλαρδία (η) = µετά από ραγδαία βροχή
πληµµύρα χειµάρρου
χειµωγκός (ο) = χειµώνας
χέρα (η) = χήρα
χότζας (ο) (λ.τ.) = Τούρκος ιεροδιδάσκαλος
χουλέν (ούδ. επίθ) = χλιαρό
χτήνια (τα) = αγελάδες
ψή (η) = ψυχή
15
Περί Ποίησης... σχόλια
«Καµπάνα του Πόντου» δηµο- ύµνο στη δόξα και την αθανασία του Σ’ εµάς ίσχυσε το: « ο πόθος γαρ ενίκα

Η σιεύτηκε στο πρώτο τεύχος της

«Ποντιακής Εστίας» που
κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 19850.
Συγκίνησε τον ποντικό κόσµο και απέσπα-
σε ευµενέστατες κριτικές.
Αν είχε γραφεί στην κοινή νεοελληνική
γλώσσα θα εύρισκε πανελλήνια αναγνώρι-
ση.
Θα έπρεπε να στολίζει τα σχολικά
βιβλία, αλλά δυστυχώς οι νέοι µας στε-
ρούνται –γιατί και από ποιους άραγε- της
µετοχής και της «άκροις δατύλοις» ψαύσε-
ως της γλωσσικής ποντικής κληρονοµιάς.
Ο µεγάλος πόντιος και δηµιουργός
του επιταφιοαποχαιρετηστηρίου ύµνου
Μητροπολίτης προς την φίλτατη πατρίδα, στον αφιερωτή-
∆ράµας ριο προλογισµό του γράφει:«για ευλαβικό
µνηµόσυνο στους νεκρούς που µείνανε σ’
Παύλος εκείνα τα άγια χώµατα, για χαιρετιστήριο
µήνυµα στον τόπο όπου γεννηθήκαµε, για
Πόντου παραδίδω σ’ όλους που υπερηφα-
νεύονται για την Πατρίδα την Ελληνική την
Καµπάνα του Πόντου, το τραγούδι των
χαµένων Πατρίδων που γράφτηκε µε
νοσταλγικά δάκρυα πόνου και αγάπης,
αλλά και µε την αφοσίωση και την πίστη
στα πεπρωµένα του Έθνους».
Το έργο αυτό συγκίνησε, έθρεψε τη
νοσταλγία και την αγάπη αυτών που γεν-
νήθηκαν εκεί και έφυγαν µε το βλέµµα
στραµµένο στην ανατολή, κι’ αυτών που η
µοίρα του εκπατρισµού τους στέρησε το
ακριβό προνόµιο να γεννηθούν, να
χαρούν τους πατρικούς τόπους και να
ταφούν σ’ αυτούς.
Εµείς οι αποδέκτες του έργου αυτού
που αφουγκραζόµαστε τον πονεµένο ήχο
της καµπάνας καταπιεσθήκαµε σ’ έργο
δύσκολο µε πόθο πολύ, αυτό της µουσικής
επένδυσης και καταγραφής του.
την φύσιν» τις ατέλειες, αδυναµίες και
παραλείψεις.
Το έργο αυτό είναι µία διαµαρτυρία για
τις αδικίες των ισχυρών της γης στα µικρά
και αδύναµα έθνη που µέχρι τις µέρες µας
υφίστανται ποικιλώνυµες γενοκτονίες.
Έχουµε την πεποίθηση ότι πράξαµε το
χρέος µας απέναντι σ’ αυτούς που έφυγαν
και σ’ αυτούς που µας ακολουθούν.
Από τη θέση αυτή ολόκαρδα ευχαρι-
στώ τους κληρονόµους του Φίλωνα
Κτενίδη τον υιό του Στέφανο τη σύζυγο του
Μαίρη και τα αγγόνια του, Φίλωνα και
Όλγα τους συντελεστές που µε ζήλο αφο-
σιώθηκαν στην προσπάθεια αυτή. Τέλος,
τους αδελφούς ∆ηµήτριο και Αναστάσιο
Κυριακίδη που συµπεριέλαβαν την
Καµπάνα του Πόντου στις εκδόσεις του
οίκου των.

ο περιοδικό µας φιλοδοξεί

Τ πέραν των άλλων να συµβάλ-

λει στη διατήρηση και διάσω-
ση της Ποντιακής διαλέκτου, όχι
συµµετοχή του Κώστα ∆ιαµαντίδη είναι ένα µνηµόσυνο στην ιερή µνήµη βέβαια σαν µουσειακό είδος, αλλά, σαν

Η των γονιών του, Παρέσας και Ευσταθίου ∆ιαµαντίδη, καθώς και των
γιαγιάδων του, Παρθένας ∆ιαµαντίδου εκ Κοσµά Τραπεζούντας,
Φωτεινής Αγγελίδου εκ Κοιλιαπέτ Κάρς, Ελισάβετ Γοτουχίδου εκ Λιβεράς
ένα ζωντανό µέσο έκφρασης των
συναισθηµάτων, των στοχασµών και
των σύγχρονων κοινωνικών προβλη-
Τραπεζούντας και Μαρίας Σαµπακίδου εκ Γαλίανας Τραπεζούντας. µάτων των Ποντίων. Πολλοί θα αναρω-
Κώστας ∆ιαµαντίδης τιούνται φυσικά αν έχει νόηµα µια
τέτοια προσπάθεια, και κυρίως σε τι
αποσκοπεί. Μπορεί να φέρει κάποιο
αποτέλεσµα ή µήπως είναι µαταιοπο-
νία; Και εντέλει τι επιδιώκει; Να ζωντα-
ταν κυκλοφόρησε το γράφησης όπου έγιναν εκατοντάδες νέψει µια γλώσσα που δεν έχει τόπο

Ό πρώτο τεύχος
Ποντιακής Εστίας (πριν
της

από 58 χρόνια, Ιανουάριος 1950), στις

πρώτες σελίδες του φιλοξένησε το
εµπνευσµένο, το γεµάτο πόνο, νόηµα
και νοσταλγία ποίηµα του αείµνηστου
ιδρυτή, κτήτορος και προέδρου του
Σωµατείου «ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΑ»
Φίλωνος Κτενίδη, «Η ΚΑΜΠΑΝΑ ΤΟΥ
ΠΟΝΤΟΥ».
Από τότε έγιναν πολλές και αξιό-
λογες προσπάθειες για την προβολή και παρου-
σίαση του µνηµειώδους αυτού έργου.
Χωρίς να θέλουµε ν’ αδικήσουµε καµία από τις
προσπάθειες που έγιναν µέχρι τώρα, εκτιµούµε και
πιστεύουµε πως αυτή εδώ η προσπάθεια είναι η
σοβαρότερη και η πληρέστερη από κάθε άποψη.
Ευτυχείς συγκυρίες όπως:
• Οι ευλογίες, η στήριξη και υποστήριξη του
σεβασµιότατου Μητροπολίτη ∆ράµας κκ Παύλου.
• Το αστείρευτο πάθος για τον Πόντο του φλο-
γερού πατριώτη λογοτέχνη και συγγραφέα Κώστα
∆ιαµαντίδη.
• Το πηγαίο ταλέντο, το πείσµα και το µεράκι
του Πόντιου µουσικού – λυράρη Θεόφιλου
Πουταχίδη.
• Η συµµετοχή των δύο κορυφαίων καλλιτε-
χνών – τραγουδιστών Αλέξη Παρχαρίδη και Πέλας
Νικολαϊδου.
• Η συνύπαρξη µιας πλειάδας µουσικών παρα-
δοσιακών οργάνων της περιοχής µας, που συνερ-
γάσθηκαν αρµονικά µε κατανόηση και κέφι.
• Η ύπαρξη και λειτουργία στην πόλη µας ενός
σύγχρονου και τελευταίας τεχνολογίας studio ηχο-
ώρες προβών κάτω από τις οδηγίες και
την υποµονή του ηχολήπτη Σάκη
Στεφανίδη.
Όλα τα παραπάνω έπαιξαν καθορι-
στικά το ρόλο τους ώστε να γίνει αυτή η
δουλειά.
Ελάτε µαζί µας να ταξιδέψουµε στις
αλησµόνητες πατρίδες µας, τον Πόντο
τον ανάσπαλτον…
Στο σηµείο αυτό θέλω να επισηµά-
νω ότι µετά την ολοκλήρωση του έργου
και την δοκιµαστική παρουσίαση του στο
Χορτοκόπι της Καβάλας και στην Πτολεµαϊδα,
εκδηλώθηκε τεράστιο ενδιαφέρον από πολλούς
φορείς να φιλοξενήσουν την παράσταση.
Έγιναν κατά καιρούς, πολλές καλές και φιλότι-
µες προσπάθειες ανάδειξης του έργου µε σοβαρό-
τερη αυτή του Κώστα ∆ιαµαντίδη µε το έργο του
«Νοσταλγών Θρήνος» που παίχθηκε στο θέατρο
«Μίκης Θεοδωράκης» στην Ποντοκώµη καθώς και
στο Παλαί Ντε Σπόρ στην Θεσαλλονίκη.
Εµείς, οι συντελεστές αυτό του έργου,
πιστεύουµε πως κάνουµε το καλύτερο µνηµόσυνο
γι’ αυτούς που ξεριζωµένοι αναίτια απ’ τις εστίες
τους χάθηκαν άταφη και αθρήνητοι.
Θέλουµε να πιστεύουµε ότι συµβάλουµε, µε τις
µικρές µας δυνάµεις, στη διάσωση, προβολή και
διάδοση της Ποντιακής παράδοσης και της πολιτι-
στικής µας κληρονοµιάς γενικότερα.
Η διεθνής κοινότητα πρέπει να ντρέπεται γιατί
ακόµη και στις µέρες µας ανέχεται, (όταν δεν τους
προκαλεί η ίδια), ξεριζωµούς των λαών από τις
πατρογονικές τους εστίες µε πρόσχηµα την… ελευ-
θερία τους!
Θεόφιλος Πουταχίδης
να ριζώσει και κοινωνία να εξελιχθεί;
Βέβαια τα ερωτήµατα αυτά δεν είναι
απλό να απαντηθούν. ∆εν µπορείς µε
ευχές να αλλάζεις τη ροή των γεγονό-
των και µε υποσχέσεις να αναστέλλεις
την κοινωνική πορεία. Βαθιά µας
πεποίθηση πάντως είναι ότι υπάρχει
δυνατότητα αν όχι να διατηρηθεί ατό-
φια η Ποντιακή διάλεκτος µέσα στο
χρόνο, τουλάχιστον µπορούµε και
πρέπει να τη δώσουµε ένα φιλί ζωής
για να παρατείνουµε την παρουσία της
και να καθυστερήσουµε τον θάνατο της
που ίσως να είναι και αναπόφευκτος.
Σ’ όσους πιστεύουν ότι η Ποντική γλώσ-
σα δεν µπορεί να µιλήσει στο σήµερα,
παραθέτουµε ένα ποίηµα που έγραψε ο
λογοτέχνης µας Κώστας ∆ιαµαντίδης
εκείνο το βράδυ που έφυγε «ο µεγά-
λος» µας Χρύσανθος. Παράλληλα
δίνουµε στον αναγνώστη µας, σε
σύγκριση µε την «Καµπάνα του
Πόντου» του Φίλωνα Κτενίδη, που
δηµοσιεύσαµε σε αυτό το τεύχος, να
δούνε πως η Ποντιακή διάλεκτος µπο-
ρεί να συγκινήσει το ίδιο και να γίνει
εργαλείο και µέσο έκφρασης από έναν
Πόντιο της πρώτης προσφυγικής
γενιάς και από έναν της τρίτης προ-
σφυγικής γενιάς. Κι ας πέρασαν από
τότε που γράφτηκε η «Καµπάνα του
Πόντου» σχεδόν εξήντα χρόνια. Σας το
παραθέτουµε και τα συµπεράσµατα
δικά σας.
Η συντακτική επιτροπή

φροντιστήριο τραπεζούντας
Βασίλεια εχάθανε
και Βασιλιάντ επήγαν
και µαναχόν αθάνατα
τ’ εσά τα τραγωδίας
Στεφάνια εσέν κι πρέπν εσε ατά ς' εσέν’ κι ηγεύνε
Ατά ρητά µαραίντανε κι α' σά βρεχία σέπουν
Και νιά τά λόγια τ' εύκαιρα πού παίρει ατα η αέρα
Ατά λέγν' ατα εύκαιροι, ν' ακούγν' ατς ε οι άλλοι
Αν έκουγαν οι αποθαµέν' θ' ελάγγευαν κι εσκούσαν.
Κι ατοίν εξέρν' ατο καλά, ς' ατά διασκάλ' εκάτσαν
Αποθαµέν ντό κι λαλούν, άρ για τ' ατό ηλάζνε.
'Έµπρου ς' σό θάνατον τ' εσόν ο λόγον κι κανείται
Ατά είν' όλια ψεύτικα κι οµατοσπαλισίας.
Εσέν ηγεύ να τραγωδώ άµον εγώ ντ' εξέρω
Άµον σ' εσέν ντό εχρωστώ κι 'αµον ς' εµέν ντ' ηγεύει
Αέτς πά εκάτσα οσήµερον κι ετσούµσα το καρδόπο µ',
Κι απές ς' σό αίµαν έβαψα τ' έρηµον' το κοντύλι µ',
Κι αούτ' το ποίηµαν έγραψα ς' σή γιάγιας ηµ τη λάλιαν,
Να καίει άµον θυµίαµαν απάν ς' σό κοιµητήρι σ'.
Ο λόγος ηµ έν εφτωχός και λόγια πού να ευρήκω,
κι η στοχασέα µ' άχαρον και πώς να κοντοστέκει,
έµπρου ς' εσόν τον θάνατον λόγος κι συναρµούται.

Η γλώσσα µ' κορδιλιάεται τά γόνατα µ' τροµάζνε.

Επήγα επαρακάλεσα τσή γής τοί ποιητάδες,
Ερούξα ς' σά ποδάρια τουν κι εδιπλοπαρακάλνα.
∆ανείστεν µε κουρπάν εσουν µοιρολο7ας λόγια
να τραγωδώ τον Χρύσανθον τον παντολαλεµένον,
Π' έφυεν αναχάπαρα σ' σή άνοιξης την έµπαν,
Κι' επέµναµε διπλόρφανα, κι αφώλετα πουλία.
Κι αν έν ο λόγος ηµ φτωχός µ' αποµένς ς' σό κουσούρι µ'
Ατόσον επορεί η ψή µ' κι ατόσον ταγιανίζει.
Κείνο το βράδον έρθαµε καταφαρµακωµένοι,
Εσέν να παρεβγάλοµε ς' σό υστερνόν τη στράτα σ',
Τή στράταν την αγυριστον ντό παίρ και πάει ς' σόν Άδην,
Σ' σόν Άδ' τον δεισοσκέπαστον τον δυακροποτηγµένον
Όθεν η φρούχνα πιθαµήν και το νερόν χερέαν.
Όθεν µανάχον βάινασην ακούς και µοιρολόια.
Εσέν έγκαν κι εθέκανε ς' σή µές τη εγκλεσίας,
Κι αναλλαγάδια λώµατα οι φίλ’ ς εσέν εφόρτσαν, .
Άµον εσέν ντό έπρεπεν κι άµον εσέν ντ' ηγεύ.
Να θλίφκουνταν όθεν διαβαίνς να κλαίγνε όθεν θα στέκεις.
Εσταύρωσαν τά χέροπα σ' τά χιλιοµυροµένα,
Καράκωσαν το στόµα σου το µυριοχρυσωµένον.
Τ' επίχλωµα τα χείλοπα σ' καρακονίδ εγένταν,
Και τή λαλία σ' τ' υστερνόν εκεί απές εσπάλτσαν.
Εσπάλτσαν και τ' οµάτοπα σ' τά χιλιοδυακροµένα,
Π' ήντσιαν ετέρνεν εκεί απές εχάτονε βαθέα,
Πέραν ς' σήν Μαυροθάλασσαν ς' σόν Εύξεινον τον Πόντον,
Όθεν τ' αλκάν κάθαν πρωί φιλεί τα θαλασσάκρια,
Και τραγωδεί ολονυχτίς και σιονλικεύ τον τόπον.
Τ' οσπίτια µουν π' επέµνανε έρηµα και ησύζκα,
∆ίχως τ' οσπιτιανούς ατούν, αραχνοσκεπασµένα,
Κι ολόερα τ' αυλία µουν καφούλια και κιντέας,
Και τα πλακία τ' άχαρα γοµάτα κολισιάφρας.
Το άγιον το λείµψανο σ' Αενταφή λαµπάδαν,
Ολόερα ετονάτεψαν µ' όλια τσή γής τα άνθια.
Άµαν µάραντα κι εύρανε, µήτε και µανουσάκια,
Μήτε τσιτσάκια παρχαρί και Πανα7ας δυάκρυα,
Μήτε χασχάσια ανάνθιστα κι Ίµερας τσιλβονίτας,
Μήτε ζιµπίλια Ζύγανας και φερενίτας Κρώµνης,
Μήτε δαφνόφυλλα Ορτούς και κασκαούτας Σπέλιας.
Ατά αδά κές κι γίντανε αδά κές κι φυτρώνε.
Αδά το χώµαν άξενον κι ατά πώς να ριζώνε.
Ατά επέµνανε εκεί ς' σού Πόντου τα ραχία
Και µαυροζούν δίχως εµάς και µε το ζόρ' ανθούνε,
Ντού κι έχνε ανθρώπς να χαίρουνταν, ρωµάνες να µυρίσκουν,
Μικρά παιδία ς' σόν παρχάρ' να παίζνε τίµι τίµι,
Και αναµένε τ' άχαρα να κλώσκουµες και πάµε,
Να σκουτουλίζ' τ' ολόερα, άµον τα χρόνια εκείνα.
Άµαν του κάκου αναµέν' και νιαφηλέν' περµένε,
Η στράτα µουν αγύριστον, άµον ατό ντ' επέρες.
Έρθανε ούλ' οι τραγωδιάντ' κι ούλ' οι κεµεντσιετσήδες,
Αµίλετοι και άλαλοι ετέρναν είς τον άλλον.
Λόγον πώς να στοχάσκουνταν τακάτ πώς να ευρήκνε
Σ' σά µάγλα τουν τα δυάκροπα, πατρίδας ποταµόπα,
Έτρεχαν και εκχύουσαν ς' σή ψύς τα ξεροτόπια
∆υάκρυα πικρά, ακατένηγα, παρηγορίας δυάκρυα,
∆υάκρυα τη ψής το γιατρικόν τσή κάρδιας το βοτάνιν.
Αν έν κι εσυναρµούσανε κι εσµίουσαν κι επέγναν,
Θ' εγίνουσανε θάλασσαν παπόρια να πατεύνε
Παπόρια αγληγορόπλεα µουράτια φορτωµένα,
Π' επέµνανε απλέρωτα κι ακόµαν αναµένε.
Ατοίν τ' εσόν το ζεγκιλούκ ατοίν τ' εσόν ο βίον,
Ατοίν τ' εσόν η εχειά τ' εσά τ' ιδρωκαµάτια.

17
 Τσή κάµαση σ' το πλέρωµαν, έναν ζωήν ολόεν.
Με τη λαλία σ' έσπειρες τη προσφυγιάς το σπόρον,
Σ' σά τόπια τ' αφιλόξενα και ς' σά λιθαροτόπια
Όθεν οι παλαιοί εµούν έχτσαν γενίν φωλέαν.
Με τ' άχ εντούναν το µακέλ κι ένοιγαν τα τεµέλεια,
Και µε το βάχ πελέκεσαν τ' άξενα τα λιθάρια,
Και µε τα δυάκρυα εζύµωσαν τα χώµατα τση χώρας
Κι ακόµαν αστερέωτοι κι αµουρατσούζ επέµναν.
Εθέκαν ς' σά τεµέλεια τουν στούδια γερονταδίων,
Και τ' αγκωνάρια έδεσαν µε τση καρδίας τ' αίµαν,
Το ένοικον να µη τσιοκεύ να κρατεί 'σά ποράνια.
Πέρεν αέρας το χαπέρ κι αγράνεµος εγέντον,
Εφύσεξεν και έγκεν α' πέραν περού ς' σόν Πόντον
Σ' όλια τα ράχια τ' ερηµα ς' όλια τα θαλασσάκρια
Τα κύµατα ν' εβγάλν ατο ς' σά πέρατα του κόσµου
Όθεν είναι ξενητεµέν κι ανθρώπ' δίχως πατρίδαν.
Α' σό Σινώπ' ερχίνεσεν, ς' σόν Καύκασον εξέβεν,
Στάθεν ς' σό Πεζιρκιάνκετσίτ, να παίρ' έναν νεφέσιν,
Εκεί όθεν τα γονιακά σ' αναπαµέν κοιµούνταν,
Αφκά ς' άγια τα χώµατα µε σταυρωµένα χέρια,
∆ίχως ν' ευρήεται κανείς έναν καντήλαν ν' άφτει ατς.
Να φέρει ατς του Φωτός κερίν και του ψυχού κοκκόπα,
Και την Μεγάλ' Παρασκευήν, έναν καυκίν δυακρόπα.
Έµαθεν ατο η Σουµελά κι εφόρεσεν τα µαύρα,
Κι ο Βαζελώνας έκσεν α' ξέβεν ς' σού Koυστoυλάντων,
Επήεν εύρεν τον Αέρ' τον Περιστερεώτην,
Κι οι δύ εντάµαν έκλεγαν άµον µωρά παιδία
Π' εχάθανε τα σήµαντρα και όλια τα καµπάνας,
Είπα να συνορθιάζ' ατο, ν' αλλάζω το καπάκν' ατς'
Ατόσα χρόνια αδά φκά κές,παστάν έρθεν κι εσάπεν
Μέντσα το ∆ήµον σύνπιρνα, κάπ' αν ευρήκ' κασέλαν,
Κοριτσί αστεφάνωτου για φορεµέντσας νύφες,
Άς κόφτ' δύο χαρτώµατα και παίρει ατά και έρται.
Τον Τσακαλίδην έστειλα, ς' σό ένοικον του χάρου,
Αν επορεί κρυφά κρυφά δίχως χαπέρ' να παίρει,
Α' ς' αλογού ατ' το ουράδ' άς κλέφτ' ολίγα τσάρια,
Να συνορθιάζω το τοξάρ' εντάµαν µε τον κύρη µ'.
Σ' σή κεµεντσιές το κούρεµαν ατός έν εµπρολάτες.
Κι όντες θα έρται ο Χρύσανθον µ' ελέπ' µε αδά ς' σό χάλιν
Ατός θα θέλ' να τραγωδεί να σιονλικεύ τον Άδην.
Ατόσα χρόνια µαναχός, ο µαύρον ενεµείνα,
Και νιά τοξάρ, νιά κεµεντσιέν επίασα ς' σό χέρι µ'.
Εµέτρανα ο άχαρον τ' ηµέρας και τα νύχτας
Να έρται ξάν κι' εσµίουµες, άµον ντό έµνες πάντα.
Αοίκα αίτια έλεγαν, εντάµαν µε το Χρήστον
Ετέρεσαν το πέραν κι αν' ο Χρύσανθον εφάνθεν.
Ψηλός και λεγνοπίαστος, άµον Σάντας ελάτιν.
∆εξιά είχεν τη µάνναν ατ', ζερβά είχεν τον κύρν' ατ'
Και απ' οπίσ' εχκέρχουσαν του Άδη οι Καρσλήδες
Π' εµάθανε την έλαν ατ' κι' έρθαν ς' σήν απαντήν ατ'.
Όντες εκαλοσίµωσαν κι όντες εκαλοφάνθαν
Εγέντον ντού εγέντονε απές ς' σόν Άδ' καµµίαν.
Η µάννα τ' η χιλιάκλερος, η γραία η Λεµόνα,
Εχάλασεν τα τσάµιας ατς' και επελετσιεκώθεν,
Έσυρ' εχάσεν το στουράκ καταµεσού του Άδη,
Κι ερχίνεσεν να τραγωδεί µε τη ψης τη λαλίαν.
Και κι επορούνε να λαλλούν, θανατικά να κρούγνε.
Έκσεν ατ' κι η Ζύγανα κι εµαυροφτερουλίεν,
Τ' ελάτια τς' κά εκλίστανε κι εφίλεσαν το χώµαν,
Κι εκάτσεν κά η άχαρος α' σή καµωνής το βάρος.
Το µαύρον το Καρακαπάν κι 'άλλο µαύρον εγέντον,
Κι απάν ς' έρηµον το Κουλάτ' επλέθυναν τα χιόνια.
Ο Αεσέρς κατήβεν κά, έρθεν ς' σού Μελιανάντων,
Το Κατσικάρ εβρόντεσεν κι αποθεµελιώθεν,
Και εκατήβεν τ' 'αχαρον αφκά σού Φεργανάντων.
Απάν ς' σήν Κρώµν ελίβωσεν ο Αε Ζαχαρέας,
Κι η δείσα επαρεπύκνωσεν και ς' σό Σταυρίν εκάτσεν.
Κι ο Αε Κώστης άχαρον εσιάσεψεν κι ετέρνεν.
Κατήβεν ς' σήν Αυλήαναν άµαν κανέναν κι εύρεν.
Τ' οσπίτια όλια ακράνοιχτα, τ' οσπιτιανούς περµένε.
Αέτς πά εκλώστεν ξάν οπίσ' και χιονισµένος στέκει.
Σ' σήν Τραπεζούνταν έστραψεν τ' Αε Ευγένιου ο τρούλον
Κι αποθαµέν εφέκανε εύκαιρα τα ταφία
Κι ετοπλαεύταν οι άχαροι ολόερα ς' σό κάστρεν
Κι εράευαν τσοί ζωντανούς να λέγν' ατς ντό εγέντον.
Ντ' εγέντονε ποίος εξέρ πέραν ς' σήν Ρωµανίαν.
Τρανόν κακόν θ' εγέντονε κι ο Άδης εταράεν.
Κι ούλ τ' εµετέρ' εσκώθανε και αχπαραγµέν ρωτούνε.
Έκσεν α' ο Χρυσανθόπουλον το λαλασιάρ τη Κλείτσας
Κι εφέκεν κά την κεµεντσιέν κι όλιον τον Άδ ελάστεν
 Χάρε τσιάπαν κουρφεύκεσαι, του κάκου όλια ντ' εποίκες,
τσιάπαν εξεβεν τ' όνεµα σ', εκεί ς' απάν τον κόσµον.
Κι' αν εθαρρείς µαυράχαρε τεά πώς κάτ' εποίκες
Έλα πιρνά ς' σό ένοικο µ' άς δίγω σε τ' αγώι σ'
Κανάν κι θέλω να χρωστώ κι ήλιαµ ς' εσέναν Χάρε.
Εγώ είµαι α' σό Καύκασον περήφανος Ρωµέησα,
Σ' εµά τα τόπια οι θεοί τα παλαιά τα χρόνια
Τον Προµηθέαν έδεσαν απάν' σ' έναν λιθάριν,
Κι έναν καρτάλ' εκόσιεψαν κι έτρωεν το τσιουκάρν' ατ',
Γιατί έκλεψεν τ' άψιµον και τς' εφτωχούς εδώκεν.
Και ήντσιαν έν' µε τ' εφτωχούς, αέτς πάντα πλερούται.
Γώγω ντό στέκεις και τερείς άλλο ντό αναµένεις,
'Έπαρ ς' σό χέρ' την κεµεντσιέ σ' και τ' αργυρόν τοξάρι σ'
Ατώρα έρθεν ο Χρύσανθον, παίξον από καρδίας,
Παίξον ς' σό ζίλ' και ς' σό καπάν, τον Άδην χαραιντέρτσον
Να χαίρουνταν ούλ τ' εµετέρ' ν' αντιδονίζ' ο τόπον.
Κι εσύ πουλόπο µ' Χρύσανθε, µη χαλάνς το χατήρι µ',
Έβγαλ' τη λάλια σ' το γλυκίν ν' απλούται οπές ς' σόν Άδην,
Την λάλια σ' εροθύµεσα γιαβρί µ' ατόσα χρόνια,
Να τοπλαεύκουν τ' εµετέρ' πού κοίνταν ς' σά κασέλας,
Και ακοµάν κι' ενόησαν ρίζα µ' τ' εσόν την έλαν.
Πέρεν ο Γώγον το τοξάρ' κι ερχίνεσεν να παίζει
Κι ο Χρύσανθον ελάγγεψεν απάν ς' έναν λιθάριν
Κι ερχίνεσεν να τραγωδεί µακρύν κα=τέν Ματσούκας.
Ερώτανεν π' ευρήουνταν οι µαύροι οι Καρσλήδες 
O Κώστης πού ευρήεται, πού κοίται η Λεµόνα
Τα γονιακά του Χρύσανθου, ο κύρς ατ' και η µάννα τ’.
Σίτια ελάσκουτον ς' σόν Άδ' ετσιάτεψεν τον Γώγον
Χαρτώµατα επελέκανεν α' σ' ήµερα τ' ελάτια
Να συνορθιάζ την κεµεντσιέν π' εσάπεν το καπάκν' ατς'
Κι ο Σταύρης άλλο πλάν κεκά ετοίµαζεν τα τσάρια
Να συνορθιάζει το τοξάρ' π' εγρίλεψεν ο Άδης.
Σ' σή µέσ' έτον Βενιάµς, α' σ' έρηµον τη Σκόπιαν,
Σ' σό χέρ' εκράτνεν τα δαδίν, κι εφώτιζεν' τον Γώγον.
Να σαν εκείνον π' αποθάν ς' σόν τόπον π' εγεννέθεν
πού κι εφέκεν τα χώµατα τ' και πού κι εξενητεύτεν.
Ο Άδης εντιδόνεσεν και οι Αδέτ' εσκώθαν,
Κι ούλ' τ' εµετέρ εφέκανε εύκαιρα τα ταφία,
Ετσέρτσανε τα σάβανα, κι επέρανε τη στράταν,
Κι ετοπλαεύταν οι άχαροι ολόερα ς' σό Γώγον
Εσιάσεψαν κι ετέρνανε το Χρύσανθον ς' σό στόµαν
Αποθαµέν πώς γίνεται να τραγωδούν ακόµαν.
Ελεγαν κι εθαµάουσαν τ' οµάτια τουν ντ' ελέπνε.
Ετέρνεν ατς' κι ο Χρύσανθον κι η ψή ατ' εγοµώθεν,
 Χρήστο, καθκά και δεν µη λές ,εγροίκσ' α ντό θα λές µε Κι όσον πολλά ετέρνεν ατς' άλλο πολλά ετραγώδνεν.
οψέ το βράδον εύρεν µε ο Πα=ραχτάρς' ς' σή στράταν
Γώγο, είπεν µε, έµαθες, ο Χρύσανθον έχ' κι' έρται
Είπε µ' ατο ο Α=βάης κάπ' έκσεν α' κι εκείνος
Ζαέρ έκσεν α' σόν Τσιορτάν, ατοίν εντάµαν είναι.
Αέτς πά επέρα οσήµερον την κεµεντσιέν ς' σό χέρι µ'
 Φώταξον ήλιε µ', φώταξον, άς λύουνταν τα χιόνια
να έρχουν ς' σό ταφόπο µου και κελαηδούν τ' αηδόνια.
Ο Κοσµέτες.

φροντιστήριο τραπεζούντας
Ποντιακή κουζίνα:
ΒΑΣΙΛΕΙΑ∆ΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

Κατσαµάκι ή Χαβίτς
Υλικά:
• 2 ½ φλιτζάνια καλαµποκίσιο ψηµένο αλεύρι
• 5 φλιτζάνια νερό
• Αλάτι
• Βούτυρο

Εκτέλεση:
Σε µια κατσαρόλα βάζουµε το βούτυρο να καεί. Αφού
καεί καλά, ρίχνουµε το νερό και περιµένουµε να βράσει.
Όταν αρχίσει να βράζει το αλατίζουµε και ρίχνουµε σιγά
σιγά το αλεύρι ανακατεύοντας συνέχεια για να µην σβολιά-
σει και καεί. Όταν αρχίσει να πυκτώνει το κατεβάζουµε από
την φωτιά. Καλή σας όρεξη!

Ωτία
Το ωτίν, πληθυντικός τα ωτία, απ’ το αρχαίο ους, του
ωτός και το µεταγενέστερο ουσιαστικό ωτίον, είναι το γλύκι-
σµα που έχει σχήµα αυτιού. Τα ωτία τα παρασκεύαζαν στον
Πόντο, συνήθως στους γάµους, αλλά και στην επίσκεψη
που έκαναν στη λεχώνα, ως δώρηµα

Υλικά:
(για 100 κοµµάτια)
• 400 gr γιαούρτι
• 5 αυγά
• 1 φλιτζάνι ζάχαρη
• 1 baking powder
• 1 βανίλια
• 1 κουταλιά της σούπας λάδι
• 1 κουταλάκι το υ γλυκού αλάτι
• 1 κουταλάκι του γλυκού ξύδι
Λάδι για τηγάνισµα
αλεύρι

Εκτέλεση:
Σε µια λεκάνη χτυπάµε αυγά µε τη ζάχαρη. Προσθέτουµε το baking, λάδι, ξύδι, τις βανίλιες, και το γιαούρτι. Λίγο αλάτι και τόσο αλεύρι, ώστε
ζυµώνοντας να παρασκευάσουµε µια σφιχτή ζύµη. Κατόπιν, χωρίζουµε τη ζύµη σε µπάλες και µε τη χλαού (πλάστης) ανοίγουµε τις µπάλες σε
φύλλα ζύµης, όχι πολύ λεπτά. Κόβουµε τα φύλλα σε λοξές λωρίδες πάχους 2 και µήκους 10 πόντων. Ακριβώς στη µέση κάθε λωρίδας ανοίγου-
µε µε ένα µαχαίρι µια σχισµή και περνάµε τη µια άκρη της ζύµης. Κατόπιν, καίµε άφθονο λάδι και τηγανίζουµε τα ωτία, ώσπου να ροδοκοκκινί-
σουν. Τα τηγανίζουµε όπως τις πατάτες, µόλις ψήνονται τα βγάζουµε µε τρυπητή κουτάλα και τα τοποθετούµε σε πιατέλα. Σερβίρονται σκέτα ή
πασπαλισµένα µε ζάχαρη και κανέλα. Τις λωρίδες ζύµης, µπορούµε να τις δώσουµε άλλο σχήµα, όπως του φιόγκου. Πιάνουµε το κοµµάτι ζύµης
από τη µέση και το σφίγγουµε, ώστε να θυµίζει το παρασκεύασµα φιόγκο.

19
Το προσφυγικό
κίνηµα σήµερα και
ο αντιπροσφυγικός
αναθεωρητισµός
Βλάσης α ζητήµατα που σχετίζονται
Αγτζίδης
Τ µε τη διατήρηση και την
καλλιέργεια της ιστορικής
µνήµης αποτελούν βασικό άξονα
Ο Βλάσης Αγτζίδης των ευρωπαϊκών πολιτισµικών προ-
βληµατισµών κατά την τελευταία
είναι διδάκτωρ
εικοσαετία. Παράλληλα µε νέες θεω-
ρητικές αναζητήσεις για µια πιο σύγ-
σύγχρονης
χρονη πρόσληψη των ταυτοτήτων,
Ιστορίας,
µαθηµατικός.
εθνικών και κοινωνικών, το κίνηµα
Βραβεύτηκε από για τη διατήρηση της ιστορικής µνή-
την Ακαδηµία µης έθεσε τη σφραγίδα του στους
σύγχρονους προβληµατισµούς στην
Ευρώπη.
Αθηνών για
Το αντίστοιχο φαινόµενο στην
τη συγγραφή
της ιστορίας
Ελλάδα εκφράστηκε µε τρεις τρό-
των ελληνικών πους: α) µε το προσφυγικό κίνηµα
κοινοτήτων στις που επανέφερε στο προσκήνιο τις
τεχνηέντως απωθηµένες τραγικές
βορειοανατολικές
στιγµές της Εξόδου από την καθ’
ηµάς Ανατολή,
περιοχές του
β) µε το κίνηµα διεκδίκησης απο-
Εύξεινου Πόντου
ζηµιώσεων από τη Γερµανία για τα
εγκλήµατα των Ναζί κατά τη διάρ-
κεια της τριπλής Κατοχής της
Ελλάδας (1941-1944) και
γ) µε την ανάδειξη του εβραϊκού
Ολοκαυτώµατος και την εν ψυχρώ
εξόντωση τους ελληνικού εβραϊσµού
στο Άουσβιτς.
Η προσφυγική πλευρά του φαι-
νοµένου αυτού θα συναντήσει τη
σφοδρή αντίδραση από ένα πολύ-
χρωµο πλήθος πρακτόρων, προπα-
γανδιστών, ιστορικών και δηµοσιο-
γράφων, που συγκροτούν αυτό
που χαρακτηρίζουµε «αντιπρο-
σφυγικό αναθεωρητικό ρεύµα»
στην Ελλάδα. Βασικός στόχος
αυτού του ρεύµατος είναι η ακύρω-
ση των κατακτήσεων της κοινωνίας
των πολιτών, που στη δεκαετία του
’90 πέτυχε την καθιέρωση δύο επί-
σηµων Ηµερών Μνήµης για τη
Γενοκτονία του ελληνισµού της
Ανατολής, της 19ης Μαϊου για τον
Πόντο και της 14ης Σεπτεµβρίου για
το σύνολο της Μικράς Ασίας (συµπε-
ριλαµβανοµένου και του Πόντου).
Το ρεύµα αυτό πέτυχε να
δυσφηµήσει το προσφυγικό κίνη-
µα και κυρίως το ποντιακό, εκµε-
ταλλευόµενο τα εσωτερικά του προ-
βλήµατα και κάποια χονδροειδή
ιστορικά λάθη που έγιναν στο
παρελθόν. Συγκεκριµένα αξιοποίησε
τις εσωτερικές αντιφάσεις του προ-
σφυγικού κινήµατος και ειδικά του
φροντιστήριο τραπεζούντας
ποντιακού, µε την αδυναµία των
οργανωµένων φορέων να συνδε-
θούν αποτελεσµατικά µε την υπόλοι-
πη κοινωνία, µε την αναποτελεσµα-
τικότητα της σχετικής ιστοριογρα-
φίας που αναπτύχθηκε, µε τα επικοι-
νωνιακά λάθη και µε την εσωτερική
υπονόµευση από επίδοξους κυρίαρ-
χους, τόσο σε πολιτικό όσο και σε
επιστηµονικό επίπεδο.
Ικανή και αναγκαία συνθήκη για
την αποτελεσµατική αντίκρουση
αυτού του ρεύµατος είναι κατανόηση
όλων των πλευρών του ζητήµατος,
του ιστορικού βάθους αυτής της
ρήξης των προσφύγων του ΄22 µε
οµάδες και ρεύµατα του ελλαδικού
χώρου, η αποκρυπτογράφηση του
ρόλου του αντιπροσφυγικού αναθε-
ωρητισµού, από ιστορικής αλλά και
σύγχρονης πολιτικής απόψεως.
Το ιστορικό βάθος
Το προσφυγικό κίνηµα υπάρχει
ως διακριτό κίνηµα πολιτών από την
επαύριο της µικρασιατικής
Καταστροφής του ’22. Πόντιοι,
Ίωνες, Θρακιώτες θα ιδρύσουν τους
συλλόγους τους και τα πνευµατικά
τους ιδρύµατα, θα προσπαθήσουν
να διασώσουν το λαογραφικό πλού-
το των περιοχών προέλευσής τους
και θα αρθρώσουν έναν πολιτικό
λόγο. Όµως οι ευρύτερες συνθήκες
δεν θα επιτρέψουν τις προσφυγικές
οργανώσεις να εκφράσουν δηµόσια
κριτικά απέναντι στον τουρκικό εθνι-
κισµό και στην πολιτική της Ελλάδας
που οδήγησε στη Μικρασιατική
Καταστροφή. Η µηχανισµοί κατα-
στολής του προσφυγικού λόγου θα
είναι ισχυρότατοι και θα παραµένουν
εν ισχύ σχεδόν µέχρι τη δεκετια του
’80.
Τότε και µε αφορµή την εµφάνι-
ση ενός διεκδικητικού ριζοσπαστικού
ποντιακού κινήµατος θα δηµιουργη-
θεί η πρώτη ρωγµή στην ενιαία αντι-
προσφυγική πολιτική συµπεριφορά
της «µητέρας-πατρίδας». Το πρώτο
απτό κέρδος θα είναι η αναγνώριση
της Γενοκτονίας στον Πόντο το 1994
και την καθιέρωση της 19ης Μαίου
ως Ηµέρας Μνήµης. Στη συνέχεια, η
ολοκλήρωση της απόπειρας κατα-
ξίωσης της ιστορίας των Ελλήνων
της Ανατολής θα συµβεί µε την οµό-
φωνη απόφαση του ‘98 για αναγνώ-
ριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων
στο σύνολο του µικρασιατικού εδά-
φους και τη θέσπιση της 14ης
Σεπτεµβρίου –ηµέρας που οι κεµα-
λικοί ολοκλήρωσαν το θρίαµβό τους
µε την πυρπόληση και τη σφαγή της
Σµύρνης- ως Ηµέρας Μνήµης.
Όµως, στο σηµείο αυτό, τα
παραδοσιακά αντιπροσφυγικά αντα-
νακλαστικά του ελλαδικού πολιτικού
συστήµατος άρχισαν να επανακάµ-
πτουν µε αποφασιστικότητα. Η από-
φαση της Βουλής των Ελλήνων
του ΄98 θα τεθεί σε ισχύ, αλλάζον-
τας στο Προεδρικό ∆ιάταγµα τον
όρο «Γενοκτονία» µε τον όρο
«Καταστροφή».
Ο σηµείο αυτό, είναι το σηµείο
καµπής. Τότε θα κλείσει το περιστα-
σιακό ιδεολογικό ρήγµα στην ελλαδι-
κή ιδεολογία που άνοιξε τη δεκαετία
του ’80. Με µαθηµατική ακρίβεια, η
επόµενη αντίδραση του συστήµατος
θα ήταν η αφαίρεση των κατακτήσε-
ων των προφύγων. Είτε διοικητικά,
είτε µε άλλες τεχνικές. Όπως τη
δυσφήµηση, τη συκοφαντία και τη
γελοιοποίηση του προσφυγικού
κινήµατος. Όλες αυτές τις µεθόδους
και τις τεχνικές τις βλέπουµε να βρί-
σκονται σήµερα σε πλήρη εξέλιξη.
Από την αναπαραγωγή των εθνικι-
στικών τουρκικών θέσεων, που επι-
χειρεί ο Νακρατζάς, µέχρι την αφελή
επιστηµονικά προσέγγιση της
Ρεπούση και τη συστηµατοποίηση
της αντιπροσφυγικής κριτικής από
τον Κωστόπουλο του «Ιού».
Πώς ξεκίνησε η ρήξη
µε τον ελληνισµό
της Ανατολής
Η ρήξη των βασικών πολιτικών
τάσεων του ελλαδικού χώρου µε τον
ελληνισµό της Ανατολής εντοπίζεται
στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι αιτίες
όµως της εµφάνισής της µπορούν
να ανιχνευτούν µόνο µε την καλή
αποτύπωση των ιστορικών αντινο-
µιών που σχετίζονται µε την ελληνι-
κή πολιτική αποκατάσταση του 19ου
αιώνα.
Ο νοτιοελλαδικός χώρος, λόγω
της αποµάκρυνσής του από τα
κέντρα, της κοινωνικής αποσάρ-
θρωσης και της συνεχούς σύγ-
κρουσης των Μεγάλων
∆υνάµεων της εποχής στα όρια
του, προσφερόταν στους νεα-
ρούς προοδευτικούς Έλληνες
εθνικιστές για εκδήλωση αντι-
ισλαµικής εξέγερσης. Έτσι θα
δηµιουργηθεί το ελληνικό
Βασίλειο στο πλέον καθυστερη-
µένο, οικονοµικά και πνευµατικά,
τµήµα του ελληνικού κόσµου. Οι
ελλείψεις αυτές, καθώς και η
απουσία προοδευτικών αστικών
στρωµάτων, θα οδηγήσει στη
διαµόρφωση των παλαιοελλαδι-
κών ελίτ, εξαρτηµένων από το
κράτος που πολιτικά θα εκφρά-
ζονται από τη Μοναρχία. Φυσικά
οι αιτίες της αντινοµίας αυτής
είναι πολλές, που σχετίζονται στη
φύση της Οθωµανικής
Αυτοκρατορίας που επικάθησε
στο µεσαιωνικό ελληνικό κόσµο,
µε αποτέλεσµα τα κέντρα των
Ελλήνων να ταυτίζονται µε τα κέν-
τρα των Οθωµανών. Η αδυναµία
να συµπεριλάβει το νεαρό έθνος-
κράτος τα κέντρα του έθνους,
δηµιούργησε δοµικές αντινοµίες
µε σοβαρές συνέπειες στη διαχεί-
ριση των ζητηµάτων που σχετί-
ζονταν µε την εθνική ολοκλήρω-
ση.
Αντίθετα, οι Έλληνες της
Ανατολής, µετά τις µεταρρυθµί-
σεις του Χάτι Χουµαγιούν θα ακο-
λουθήσουν µια εκπληκτική
πορεία οικονοµικής ανάπτυξης
και σύντοµα θα αποτελέσουν τον
κύριο κορµό της οθωµανικής
αστικής τάξης. Οι Έλληνες αστοί
της Ανατολής ελάχιστοι σχέση θα
έχουν µε το κράτος. Θα θυµίζουν
περισσότερο τα σύγχρονα µη
κρατικοδίαιτα αστικά στρώµατα,
που εν πολλοίς είναι φορείς του
εκσυγχρονισµού των κοινωνιών.
Αυτή ακριβώς η κοινωνική
θέση των αστών των ραγιάδων,
θα τροφοδοτήσει µε ανασφάλεια
και µίσος τα παραδοσιακά
κυρίαρχα στρώµατα της
Οθωµανικής Αυτοκρατορίας.
Έτσι θα εµφανιστεί ο ακραίος
τουρκικός εθνικισµός στο πρό-
σωπο των Νεότουρκων, ο οποίος
εξ αρχής θα συνδυαστεί µε τον
µιλιταρισµό και τη βία. Kαι οι βαλ-
κανικοί πόλεµοι προήλθαν
κυρίως από τη σκλήρυνση της
πολιτικής των Νεοτούρκων. Η
Ελλάδα έτυχε να έχει προετοιµα-
στεί καλά, λόγω της ανάληψης
της εξουσίας από τον Βενιζέλο,
που ερχόταν από τον επαναστα-
τηµένο εξωελλαδικό ελληνισµό.
Έτσι διαµορφώθηκαν δύο
ισχυρά -και ασύµβατα τελικά-
ηγετικά στρωµάτα των Ελλήνων:
της γραφειοκρατίας στην Παλαιά
Ελλάδα από τη µια και τα ελληνι-
κά αστικά στρώµατα της
Oθωµανικής Αυτοκρατορίας από
την άλλη.
Οι Έλληνες της Ανατολής θα
επενδύσουν πολιτικά στον αλυ-
τρωτικό βενιζελισµό, ενώ τα κρα-
τικοδίαιτα στρώµατα της Παλαιάς
Ελλάδας στη Μοναρχία και το
Λαϊκό Κόµµα. Το παράδοξο της
ελληνικής περίπτωσης για τα
ευρωπαϊκά δεδοµένα, είναι ότι
τον ελληνικό αλυτρωτισµό και τον
ελληνικό εθνικισµό στην εποχή
που διαµορφώνονταν τα τελικά
σύνορα στην περιοχή µας, δεν τα
εξέφρασε η Ακροδεξιά και το
φασιστικό κίνηµα, αλλά η φιλε-
λεύθερη παράδοση. Αυτή ήταν η
βάση της σφοδρής σύγκρουσης
και του µεγάλου κοινωνικού
∆ιχασµού.
Η ελληνική ∆εξιά εκείνης
της περιόδου, ήταν η µοναδική
στον ευρωπαϊκό χώρο που δεν
ήταν επεκτατική και αλυτρωτική,
αλλά αντιθέτως οικοδόµησε την
πολιτική της στην άρνηση της
Μικρασιατικής Εκστρατείας, στην
παραγνώριση του Ζητήµατος του
Πόντου και στο σύνθηµα “µικρά
πλην έντιµος Ελλάς”. Και επιπλέ-
ον µετά το ’22, στο στόχαστρό της
δεν έθεσε τις µειονότητες, αλλά
τους πρόσφυγες από τον Πόντο,
την Ιωνία, και την Ανατολική
Θράκη. Στη θέση του ρατσιστι-
κού, αντιδραστικού αντισηµιτι- "Στην κατεύθυνση της οργανωµένης αµφισβήτησης της
σµού είχε υιοθετήσει τον εξί- Γενοκτονίας στρατεύθηκαν τρεις ερευνητές του Κέντρου
σου αντιδραστικό «Αντι-προ-
σφυγισµό».
Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ), οι οποίοι αµφισβήτησαν και το
νόµο του ΄94 που αφορούσε µόνο τη Γενοκτονία στον Πόντο. Το
παραπάνω δηµοσίευµα φιλοξενήθηκε στην εφηµ. "Αυγή" το
Επίλογος Φεβρουάριο του 2001."
Αυτές είναι σε γενικές γραµ-
µές οι ιστορικές προϋποθέσεις
που µέσα τους άνθισε η αντιπρο-
σφυγική στάση. Κορυφαίο ρόλο
είχε ο δικτάτορας Ιωάννης
Μεταξάς, που υπήρξε ένας από
τους µεγαλύτερους θαυµαστές
του Μουσταφά Κεµάλ πασά, που
οι Τούρκοι θα ονοµάσουν
Ατατούρκ, δηλαδή γεννήτορα του
τουρκικού έθνους. Ο Μεταξάς θα
δωρίσει το 1938 το σπίτι στη
Θεσσαλονίκη, όπου υποτίθεται
ότι γεννήθηκε ο Κεµάλ, στο
τουρκικό κράτος. Έτσι η Τουρκία
ίδρυσε το προξενείο της στη καρ-
διά της «πρωτεύουσας των προ-
σφυγών». Επί πλέον, ο Μεταξάς
µετονόµασε την Οδό
Αποστόλου Παύλου σε Οδό
Κεµάλ Ατατούρκ. Μόνο το ’55,
µετά το πογκρόµ κατά της ελληνι-
κής µειονότητας στην Πόλη η
οδός Κεµάλ Ατατούρκ θα ξανα-
πάρει το παλιό της όνοµα.
Η πρώτη αυτή περίοδος της
αντιπροσφυγικής στάσης της
εξουσίας, µπορούµε να πούµε ότι
έληξε συµβολικά το 1982, όταν
ήρθη η απαγόρευση προβολής
της κινηµατογραφικής ταινίας
«1922» του Νίκου Κούνδουρου.
Την αντιπροσφυγική σκυτάλη θα
πάρουν πλέον άλλες δυνάµεις. Οι
πιο γνωστές εκδοχές τους εκφρά-
ζονται µε τη δηµοσιογραφική
οµάδα του «Ιού» και µε τη σχολή
"Ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, υπήρξε ένας από τους µεγαλύ
των µετα-µοντέρνων ιστορικών,
τερους θαυµαστές του Μουσταφά Κεµάλ πασά, του Ατατούρκ.
τους λεγόµενους «αποδοµιστές».
∆ώρισε στην Τουρκία το σπίτι στη Θεσσαλονίκη, όπου υποτίθεται
Όµως αυτά τα ρεύµατα θα τα
αναλύσουµε σε επόµενο σηµεί-
ότι γεννήθηκε ο Κεµάλ και µετονόµασε την Οδό Αποστόλου
ωµα.
Παύλου σε Οδό Κεµάλ Ατατούρκ."
21
Εύξεινος
Λέσχη
Μεσοποταµίας
Παπαδόπουλος Ιωάννης
Μεσοποταµία είναι ένα
Η κεφαλοχώρι, σχεδόν κωµό-
πολη 3.500 κατοίκων,
10χλµ δυτικά της Καστοριάς και
δεσπόζει στο κέντρο ενός οροπεδίου
ανάµεσα
από παραποτάµους του
Αλιάκµονα, εξ ου και το όνοµα της.
Είναι έδρα του ∆ήµου Μεσοποταµίας
που τον πλαισιώνουν άλλα πέντε
δηµοτικά διαµερίσµατα.
Η Εύξεινος Λέσχη Μεσοποταµίας
συµπληρώνει ήδη 28 χρόνια ζωής.
Στερείται ιδιόκτητης στέγης (την οποία
επιδιώκει να αποκτήσει) και στεγάζεται
στην αίθουσα του κέντρου νεότητας
της Μεσοποταµίας.
Ανέπτυξε όλα τα χρόνια πλούσια
πολιτιστική και κοινωνική δράση.
∆ιατηρεί τρία χορευτικά τµήµατα µε
βάση τις ηλικίες των παιδιών. Μ’ αυτά
συµµετείχε σε πλήθος εκδηλώσεων
του Νοµού και ευρύτερα. Το θεατρικό
της τµήµα ανέβασε κατά καιρούς τρία
Ποντιακά θεατρικά έργα. Πρόσφατα
δηµιούργησε σχολή εκµάθησης της
Ποντιακής γλώσσας. Επίσης επίκειται
σχολή εκµάθησης λύρας για µικρούς
και νέους που θέλουν να µάθουν το
κυρίως παραδοσιακό µουσικό όργανο
των Ποντίων. ∆ιοργανώνει κατ’ έτος
3/µερες εκδηλώσεις κατά την εορτήν
των Αποστόλων Πέτρου & Παύλου,
άλλες εµβόλιµες, καθώς και
«Μουχαπέτια» όπου παίζουν λύρα,
νταούλι και τραγουδούν όσοι από τους
παρευρισκόµενους επιθυµούν.
Κατά καιρούς ετίµησε τους εκ
Πόντου ελθόντες συγχωριανούς µε
εκδηλώσεις και µε συνεντεύξεις, οι
οποίες υπάρχουν ως ιστορική παρα-
καταθήκη. Ήδη οι ξεριζωµένοι αυτοί
εξέλειπον αποµείναντες µόνον 4 ή 5.
Με την ευκαιρία αναφέρουµε πως
οι Πόντιοι της Μεσοποταµίας κατάγον-
ται από τα κάτωθι µέρη του µαρτυρι-
κού Πόντου: Κιρισχανά, Κανλικά,
Πολίτα, Ματσούκα, Λαραχανή, Λιβερά,
Κρώµνη, Σάντα, Καπίκιοϊν,
Αργυρούπολη, Σούρµενα, Κούτουλα,
Βρενέζ, Θέρσα, Κοσµά.
Τα µελλοντικά σχέδια της Λέσχης
αφορούν στην απόκτηση ιδιόκτητης
στέγης, στη δηµιουργία Λαογραφικού
µουσείου σε µια αίθουσα της Λέσχης,
στην συνέχιση της εκµάθησης της
Ποντιακής Γλώσσας, στην εκµάθηση
λύρας και στο ανέβασµα Ποντιακών
θεατρικών παραστάσεων ώστε ο
Πόντος να είναι όχι µόνο ιδέα, αλλά και
βίωµα, πράγµα που είναι χρέος όλων
µας έναντι της αξέχαστης µαρτυρικής
Πατρίδας.
φροντιστήριο τραπεζούντας
Μορφωτικός
Ποντιακός Σύλλογος
Αγ. ∆ηµητρίου - Ρυακίου
Ο Σύλλογος µας ιδρύθηκε,
το έτος 1981, ως
«Μορφωτικός – εκπολιτιστικός
Σύλλογος Αγίου ∆ηµητρίου»
από 31 ιδρυτικά µέλη.
Σκοπό του συλλόγου απο-
τελεί η κοινωνική επαφή και
επικοινωνία µεταξύ των µελών
για την καλλιέργεια και ανά-
πτυξη κοινωνικών σχέσεων,
γνωριµίας, αλληλεγγύης και η
δηµιουργία πρόσφορων
όρων, για την παράλληλη
ψυχική και πνευµατική προ-
αγωγή των µελών.
Η διαφύλαξη και διάδοση
µεταξύ των µελών των ιδιαιτέ-
ρων ηθών και εθίµων, της
ποντιακής διαλέκτου, της µου-
σικής, των τραγουδιών και της
λύρας και γενικά της πολιτιστι-
κής κληρονοµιάς των Ποντίων
όλων των περιοχών του
Πόντου.
Η έρευνα, µελέτη και δια-
φύλαξη των λαογραφικών και
ιστορικών µνηµείων των
περιοχών του Πόντου.
Η λήψη πρωτοβουλιών για
την αντιµετώπιση, προώθηση
και επίλυση προβληµάτων
οικονοµικών, υγείας και γενικά
φιλανθρωπίας των κατοίκων
των χωριών Αγίου ∆ηµητρίου
και Ρυακίου Κοζάνης.
(Mε τον ερχοµό της και-
νούργιας χρονιάς τα χορευτικά
τµήµατα του συλλόγου λένε τα
κάλαντα στους κατοίκους των
δύο χωριών και αναβιώνουν
τα έθιµα του δωδεκαηµέρου
σε έντονους ρυθµούς .Οι
µωµόγεροι περιφέρονται από
σπίτι σε σπίτι χορεύοντας και
τραγουδώντας δίνοντας χαρά
και ευλογία µε την παρουσία
τους και το αντίδωρο η πολύ
ζεστή φιλοξενία από τους οικο-
δεσπότες –τσίπουρο και
παραδοσιακά εδέσµατα
Εξάλλου το έθιµο των µωµόγε-
ρων αποτελεί βαριά κληρονο-
µιά για το σύλλογο γιατί είναι
από τις λίγες περιοχές που
διασώθηκε και αναβιώνει τόσο
ζωντανά.
Σε κάθε κοινωνική εκδή-
λωση αναλαµβάνει πρωτο-
βουλίες φέρνοντας έτσι κοντά
τους κατοίκους για να γιορτά-
σουν µαζί να τσουγκρίσουν τα
αυγά τους το Πάσχα και να
διακριθεί το πιο γερό αυγό ,να
τελέσουν επιµνηµόσυνη
δέηση για τους νεκρούς της
19ης Μαΐου και να βραβευ-
θούν οι καλύτερες εκθέσεις για
τη γενοκτονία και να βραβευ- νώνονται δεντροφυτεύσεις σε
θούν οι άριστοι µαθητές των συνεργασία µε τα σχολεία του
δύο χωριών. ∆ήµου Ελλησπόντου.
Τιµά τους αγίους στα εξω- - Από µια τόσο πλούσια
κλήσια των δύο χωριών διορ- και έντονη δράση ενός συλλό-
γανώνοντας εκδηλώσεις ,προ- γου δεν θα µπορούσε να λεί-
σφέροντας εδέσµατα στους πει η ευαισθησία στην Τρίτη
προσκυνητές .Πραγµατοποιεί ηλικία στην οποία χρωστάµε
τον ετήσιο χορό του καθιερω- πολλά για όσα µπορούµε και
µένα στις 25 ∆εκεµβρίου όπου έχουµε σήµερα και όχι µόνο
καµαρώνουν όλοι τα χορευτικά στον πολιτισµό αλλά πολύπλε-
τµήµατα του συλλόγου και ρα .Κάθε χρόνο λοιπόν µία
βραβεύονται οι επιτυχόντες σε µέρα( εδώ και δύο χρόνια έχει
ΑΕΙ και ΤΕΙ .Έτσι επιβεβαι- καθιερωθεί η ηµέρα
ώνεται η κοινωνική προσφορά ΤσικνοΠέµπτη) είναι αφιερω-
του συλλόγου και η ουσιαστική µένη στη συνεύρεση όλων των
του λειτουργία κατοίκων της τρί-
Σε ετήσια βάση τα τµήµα- της ηλικίας των
τα που λειτουργούν είναι δύο χωριών και
- Μικρό – Μεσαίο – κάτω από τους
Εφηβικό –χορευτικό τµήµα ήχους της λύρας
- Τµήµα Εκµάθησης Λύρας µ ο ι ρ ά ζο ν τα ι
- Τµήµα Ζωγραφικής χαρές και ανα-
- Τµήµατα Γυµναστικής µνήσεις της
Γυναικών ζωής τους .
- Τµήµα Μωµόγερων –
Μικρών και Μεγάλων
- Επίσης στο Σύλλογο λει-
τουργεί Τράπεζα Αίµατος σε
συνεργασία µε τους φορείς και
συλλόγους του ∆ήµου
Ελλησπόντου .
- ∆ιοργανώνονται
Αθλητικές Εκδηλώσεις όπου
συσπειρώνουν τη νεολαία
βάζοντας τους στο πνεύµα του
αθλητισµού µε τα τουρνουά
µπάσκετ –σκάκι και άλλα .
- ∆ιοργανώνονται ψυχα-
γωγικές και εκπαιδευτικές
εκδροµές τόσο κατά τη διάρ-
κεια του καλοκαιριού όσο και
όλο το χρόνο .
- ∆εν λείπει από το σύλλο-
γο η µέριµνα και η φροντίδα
για το περιβάλλον,έτσι διοργα-
Εύξεινος Λέσχη Φιλώτα
Η ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΛΕΣΧΗ ΦΙΛΩΤΑ του νοµού Φλώρινας, είναι
Ποντιακό Σωµατείο το οποίο ιδρύθηκε το έτος 1975 µε έδρα τον
Φιλώτα νοµού Φλώρινας.
Ο σκοπός ίδρυσης του Σωµατείου είναι η Μορφωτική-Πνευµατική
Πολιτιστική και Ηθική ανάπτυξη των µελών µε την δηµιουργία και ανά-
πτυξη αναλόγων εκδηλώσεων, όπως αναφέρονται αναλυτικά στο
Καταστατικό του Σωµατείου που εγκρίθηκε µε την αρ. 489/1975 από-
φαση του Πρωτοδικείου Κοζάνης.
Αριθµεί τρία χορευτικά συγκροτήµατα τα οποία αποτελούνται από
χορευτές και χορεύτριες µε ηλικίες από 4 έως 30 χρονών και ξεπερ-
νούν στο σύνολό τους τα 60 άτοµα. Τα χορευτικά συγκροτήµατα αυτό-
νοµα ή σε συνδυασµό µεταξύ τους έχουν παρουσιάσει παραδοσιακούς
ποντιακούς χορούς ανά την Ελλάδα αλλά και σε πολιτιστικές εκδηλώ-
σεις του εξωτερικού. Συγκεκριµένα η ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΛΕΣΧΗ ΦΙΛΩΤΑ έχει
παρουσιάσει χορούς επί σειρά ετών στα Θρησκευτικά πανηγύρια της
ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΟΥΜΕΛΑΣ, ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΕΡΙΣΤΕΡΕΩΤΑ, ΒΑΖΕ-
ΛΩΝΩΣ και ΑΓΙΟΥ ΘΕΟ∆ΩΡΟΥ ΓΑΒΡΑ Λαγκαδά, σε πολιτιστικές
εκδηλώσεις στην Κρήτη, Νάξο, Αθήνα, Ιωάννινα, Κώ, Κάλυµνο,
Εύβοια, Θεσσαλονίκη, Καβάλα, καθώς και σε εκδηλώσεις εκτός
Ελλάδας όπως στην Σουηδία, Ουγγαρία, Γαλλία.
Στο περικαλλές κτίριο της Ευξείνου Λέσχης Φιλώτα στεγάζονται
εκτός από το έµψυχο υλικό του Συλλόγου, τα τµήµατα εκµάθησης
Παραδοσιακών Ποντιακών οργάνων, το Λαογραφικό Μουσείο, η
Εκθεση Παλαιάς Φωτογραφίας και η ∆ανειστική Βιβλιοθήκη η οποία
αποτελεί πόλο έλξης για µελέτη καθώς αποτελείτε από αξιόλογα βιβλία
και συγγράµµατα.
Η Εύξεινος Λέσχη Φιλώτα είναι µέλος της Παµποντιακής
Οµοσπονδίας Ελλάδας (Π.Ο.Ε). Συµµετείχε στο 2ο, 3ο, 4ο, 5ο και 6ο
Παγκόσµιο προσυνέδριο και Συνέδριο Ποντιακού Ελληνισµού.
Συµµετείχε στα επτά (7) Πανελλήνια Συνέδρια Ποντιακών Συλλόγων
για την Εθνική Αυτογνωσία. Συµµετείχε σε Ηµερίδες Προστασίας
Περιβάλλοντος Νοµαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, Εργαζοµένων ∆ΕΗ και
ΟΤΑ.
Είναι µέλος του ∆ικτύου Λαογραφικών Συλλογών της Ν. Αυτ/σης
Φλώρινας, της Βαλκανικής Αµφικτιονίας Νέων και της Οµοσπονδίας
Πολιτιστικών Συλλόγων Ν. Φλώρινας.

Εκπολιτιστικός Σύλλογος Κιβωτού

Η Κιβωτός είναι ένα από τα µεγαλύτερα
χωριά του νοµού Γρεβενών. Βρίσκεται στα
δυτικά όρια του Νοµού ενδιάµεσα της αµαξι-
τής οδού Γρεβενών – Νεάπολης – Καστοριάς.
Το σύνολο των κατοίκων είναι πρόσφυγες,
προερχόµενοι από διάφορες περιοχές της
Μικράς Ασίας (Τουρκία ).
Η ονοµασία Κιβωτός κατά µια εκδοχή
οφείλεται σ’ αυτό ακριβώς το γεγονός. Το ότι
δηλαδή συγκέντρωσε, σαν την Κιβωτό του
Νώε κατοίκους από πολλές και διάφορες
περιοχές. Η µεγάλη πλειοψηφία όµως των
κατοίκων προέρχεται από τα χωριά της οµώ-
νυµης περιοχής του Ακ – Ταγ- Ματέν, που
υπάγεται στο Νοµό Άγκυρας.
Η εξήγηση της άλλης ονοµασίας της
Κιβωτού, είναι η εξής :
Όταν έγινε η ανταλλαγή των πληθυσµών,
οι κάτοικοι της Κιβωτού ναύλωσαν ένα καράβι
για να ταξιδέψουν στην Ελλάδα, την µάνα
πατρίδα όπως συνήθιζαν να λένε.
Έπεσαν όµως θύµατα εκµετάλλευσης και
πλάνης.
∆ιότι εισέπραξαν τα ναύλα τους και στη
συνέχεια τους επιβίβασαν σ’ ένα εγκαταλε-
λειµµένο και παροπλισµένο πλοίο στα ανοιχτά
της θάλασσας .
Εκεί παρατηµένοι παρέµειναν πάνω από
τρεις βδοµάδες ανέµεναν µάταια την αναχώ-
ρηση τους .
Αυτή η περιπέτεια της αναµονής πάνω
στο παροπλισµένο πλοίο, σαν τον Νώε πάνω
στην Κιβωτό του, ήταν η αιτία της ονοµασίας
του χωριού τους Κιβωτός.
Το παλιό όνοµα ήταν Κρίφτσι. Τα πολλά
δάση τότε απέκρυπταν τι χωριό από τα µάτια
των περαστικών από τα µέρη τους.
Αυτός είναι ο λόγος της παλιάς ονοµασίας
Κρίφτσι. Οι προπαππούδες των Κιβωτιανών
προερχόταν από την Αργυρούπολη στα
µεταλλεία της οποίας εργάζονταν ως δεινοί
µεταλλωρύχοι.
Με την πάροδο των χρόνων τα µεταλλεία
της Αργυρούπολης έκλεισαν. Λέγεται ότι αυτό
έγινε για λόγους σκοπιµότητας, από
Γερµανικές εταιρείες.
Βρισκόµαστε στις αρχές της δεκαετίας του
δεκάτου ένατου αιώνα.
Οι Αργυροπολίτες προπαππούδες µας
αναγκάστηκαν να µεταναστεύσουν οικογενει-
ακά, προς τις περιοχές που υπήρχαν µεταλ-
λεία. ( πακούρ Ματέν – Κεσκίν Ματέν –
Μπουγά Ματέν και Ακ –Ταγ –Ματέν).
Όταν έκλεισαν και τα µεταλλεία της νέας
εγκατάστασης τους, αναγκάστηκαν να αλλά-
ξουν το επάγγελµα του µεταλλωρύχου µε αυτό
του γεωργού και κτηνοτρόφου. Ήταν τεράστια
η πεδιάδα (υψίπεδο) του Ακ – Ταγ –Ματέν και
άρχισαν τις εκχερσώσεις.
Η πρώτη φροντίδα τους ήταν να εξασφα-
λίσουν εκκλησία, παπά και δάσκαλο.
Γυµνάσιο, της εποχής (δευτεροβάθµια
εκπαίδευση) λειτούργησε στην πόλη Ματέν
και στο κεφαλοχώρι Γαραπύρ εκεί τους βρήκε
η ανταλλαγή, µε την εφαρµογή της οποίας
βρέθηκαν στην Κιβωτό.
Η προοδευτική αντίληψη, η εργατικότητα
τους και το ανοιχτό µυαλό συνετέλεσαν να
αρχίσουν την ανάπτυξη στη νέα τους κατοικία.
Οι πόλεµοι που µεσολάβησαν είχαν σαν
αποτέλεσµα να πληρώσουν και µε αίµα και
προπαντός µε απεριόριστες υλικές ζηµιές.
Μόνον ένα σπίτι του Παναγιωτίδη Στάθη,
είχε µείνει όρθιο, πιθανόν για δική τους
χρήση, ως διοικητήριο.
Η φράση δεν έµεινε λίθος επί λίθον, θα
είχε εδώ την απόλυτη εφαρµογή του.
Οι Κιβωτιανοί, µετά τους πολέµους, ρίχτη-
καν στη ζωή, ξανά και µε φθαρµένα εργαλεία,
κατά τον ποιητή. Με προσωπική τους εργα-
σία, ανήγειραν τριθέσιο δηµοτικό σχολείο και
τη σηµερινή τους εκκλησία, αρκετά µεγάλη.
Ίδρυσαν τον Αθλητικοπολιτιστικό τους
σύλλογο το έτος 1950. Με πλούσια δράση σε
όλους τους τοµείς. Ανέβασαν τότε, στις αίθου-
σες του σχολείου, πολλά θεατρικά έργα, µερι-
κά από αυτού:Η εσµέ, Η Γκολφώ, Ο αγαπητι-
κός της βοσκοπούλας και σχεδόν όλο το
ρεπερτόριο του ∆ηµήτρη Ψαθά(Ζητείται ψεύ-
της, ο φον ∆ηµητράκης κ.α)
Αργότερα διαχωρίστηκε ο πολιτιστικός
σύλλογος από τον αθλητικό.
Τελευταία, ο πολιτιστικός σύλλογος ανέβα-
σε το έργο του Ευσταθιάδη, ας έργατα και
δουλείας).Το έργο παίχτηκε και στην Γερµανία
σε αρκετές πόλεις(Μόναχο, Κέπιγκεν.)
Σήµερα ο σύλλογος βρίσκεται σε χέρια
νέων, γεµάτοι σφρίγος, εργατικότητα και διά-
θεση. Στο σύλλογο διαθέτουν τα εξής ενεργά
τµήµατα :χορευτικό, µικρό και µεγάλο, χορω-
διακό τµήµα, θεατρικό τµήµα.

23
 “Θεέ µ’! ∆είξον τη δύναµη σ’! Χριστέ µ’, ποίσον το θάµα σ’!
Ποίσον µε ποταµόπετραν βαρύν τη καταρράχτε.
Ποίσον µε σπέλια κατωθύρ’ ‘ς σην Γην καταχωµένον.
Ποίσον µε, αν θέλτς… µόνον ‘ς σον τόπο µ’ άφ’ς µε!
Άφ’ς µε αδά ν αθάφκουµαι ‘ς σον τόπον ντ’ εγεννάθα,
‘ς σο µνήµαν όµπου έθαψα την µάνα µ’ και τον κύρη µ’…”

Nοµαρχιακή Aυτοδιοίκηση Kοζάνης - EΠTAK