Privjesak Evropskog Urbaniteta Gradovi PDF

“PRIVJESAK” EVROPSKOG URBANITETA:
GRADOVI SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

KAO INTEGRALNI DIO URBANITETA
ISTOČNO-CENTRALNE EVROPE
Enes Dedić
Stadtluft macht frei.

(SREDNJOVJEKOVNA NJEMAČKA POSLOVICA)
Abstract
U radu se povlači dijagonalna linija između srednjovjekovnog urbaniteta
bosanske države i ostalih zemalja istočno-centralne Evrope. Procesi isko-
vani na zapadnom dijelu kontinenta odrazili su se i na njegov centralni dio
i istočne krakove. Autor nastoji dijagnosticirati elemente koji su se preko
sjevernih država prelijevali i preko bosanskih granica. Promatrajući razli-
čite segmente srednjovjekovnog urbanog izraza u Bosni i ostalim zemlja-
ma regije bosanski gradovi se uvrštavaju na urbanu kartu srednjovjekovne
Evrope, sa svim prednostima i nedostacima. Nastojeći pratiti hronološko-
prostorne konstante autor nudi prikaz razvoja bosanskih gradova pri čemu
se kristališe ustaljena matrica izrastanja urbanih sredina istočno-centralne
Evrope. U članku je skrenuta pažnja i na one dionice koje zbog obima ovog
pristupa nisu mogli biti predmetom detaljne raščlambe, te predstavljaju
plodno tlo za buduća istraživanja.
Ključne riječi: srednjovjekovna Bosna, Dubrovčani, gradovi, urbana ter-
minologija, istočno-centralna Evropa, rudarstvo, Srebrenica, Sasi, Ugarska,
urbanizacija.
Access via CEEOL NL Germany
168 Enes Dedić
Paralele razvojnog luka bosanskih gradova

u sistemu urbanizacije istočno-centralne Evrope.
Kašnjenje sa opravdanjem: Definisanje komparativnog uzorka
Sublimiranje poznatih arhivskih i arheoloških ostataka srednjovjekovne bo-

sanske civilizacije ustrojilo je diskurs po kojem je oblast prvih poznatih bo-
sanskih vladara okarakterisana kao prostranstvo ispunjeno seoskim načinom
života, bez utvrđenja ili gradskih naselja. U tom kontekstu naglašavana je
“naprednost” susjednih državnih tvorevina, ponajviše onih u Slavoniji i Hr-
vatskoj, odnosno Srbiji na istočnoj strani u kojima su u periodu XII i XIII
stoljeća zasvjedočeni napredniji urbani centri. Za trenutak ćemo se zadržati
na konstatacijama ove vrste. Poznata i važna konstanta o neodvojivosti pro-
stora i vremena, odnosno o potrebi promatranja jednog zaokruženog teritorija
u jasno definisanom vremenskom okviru i iznalaženja zakonitosti unutar tog
prostorno-vremenskog okvira bitan je metodološki segment naše problema-
tike. Kod koncepcije naučnog rada zasnovanog na komparativnom metodo-
loškom pristupu važan element je usporedni činilac, odnosno ona konstanta
koja se koristi za usporedbu. U ovom slučaju usporedba je krojena duž linije
gradova na obali Jadrana – neposredno zaleđe – bosanski teritorij – srpska
država. U ovako postavljenoj formaciji gdje su dalmatinski gradovi baštinili
obimnu antičku zaostavštinu, a hrvatski i srpski prostor uveliko imao izgra-
đene državne aparate i ostvario potrebne preduslove za dostizanje standarda
evropskog srednjovjekovlja, prostor Bosne je određeni period čekao vladara
koji će udaljiti državne granice od centra i omogućiti siguran razvoj gradova.
Pa i ako u ovo vrijeme hrvatski i srpski, odnosno bosanski susjedni teritorij,
ima potrebne preduslove u vidu stabilne vlasti na ovom teritoriju neće doći
do formiranja gradova evropske razine. U tom slučaju uočavamo spomenute
nedostatke komparativnog pristupa, svaki prostor zasigurno ima svoj univer-
zalni pečat u određenom vremenu, iako je on uslovljen i općim kontekstom.
U vrijeme kada se na području srednjovjekovne Bosne ostvare potrebni uslovi
pod banom Stjepanom II Kotromanićem (1322-1353) pored podizanja grado-
va kao utvrda, doći će do razvoja i drugih urbanističkih oblika kroz prizmu
gradskih naselja sa proizvodno-trgovačkom osnovom. Tome će svakako ku-
movati i prilike u Evropi, zategnuti lanac historijskih gibanja jednom stranom
privezan za obale Atlantika ostajao je zategnut i duž bosanskih meridijana,
tvoreći ono što će historičari nakon pola milenija dijagnosticirati kao evropski
srednji vijek. Svako je napredniji ili zaostaliji, samo je bitno dijagnosticirati
pravi komparativni uzorak.
Ponovnim akcentiranjem “perioda u kojem srednjovjekovna Bosna nije iz-
gradila fortifikacione elemente” javlja se niz kontradiktornih tačaka. Naime,
još za prvog spomena Bosne u X stoljeću iz pera Konstantina Porfirogeni-
ta naseljeni gradovi su u suštini i osnova njegova pisanja o Bosni. “Vječna”
misterija ubikacije Katere i Desnika za naše istraživanje i nije presudna, do-
voljno je reći kako su ova mjesta postojala, te kako je bizantski car znao za
“Privjesak” evropskog urbaniteta: gradovi srednjovjekovne Bosne ... 169
najmanje dva grada, kako će se poslije ispostaviti u užoj Bosni koja će poslije
širenja državnih granica ostati poznata i kao Kraljeva zemlja. Temelje dalj-
njem razvoju zemlje udario je ban Kulin poznatom poveljom Dubrovčanima
o slobodi trgovine. Dva stoljeća nakon prvog spomena Katere i Desnika jedan
bosanski vladar ima dovoljnu moć da osigura sigurnost trgovanja stranim tr-
govcima po svojoj zemlji. Dajući 29. VIII 1189. godine povlastice Dubrovča-
nima, iskusnim i sposobnim trgovcima, Kulin nastoji svoj državni teritorij pri-
bližiti normama evropskog srednjovjekovlja koje obiluje ovakvim ustupcima
proisteklim iz potrebe za snadbjevanjem onim artiklima koje ne mogu dobiti
iz vlastite proizvodnje. Svakako je iracionalno temeljiti svoja razmišljanja na
postavkama koje bi isključivale bilo kakav oblik utvrđenih naselja, što zbog
potreba boravka vladara, što zbog odvijanja razmjene dobara – najfrekven-
tnijeg impulsa srednjovjekovne civilizacije. U opću slagalicu toga vremena
po pitanju urbanizacije Bosne nije uzimana, na prvi pogled ne tako značajna
optužba na račun neimenovanog bosanskog biskupa iz 1232. godine da živi sa
hereticima na selu.1 Ovaj akt, pa i sama činjenica postojanja bosanske bisku-
pije koja podrazumijeva gradove govore u prilog činjenici kako ne bismo po-
griješili u zaključku da gradovi, ili barem trgovi kao zametci budućih urbanih
sredina, na bosanskom teritoriju u ovo vrijeme nisu bili iznimka.
Kulinovu tradiciju će potvrđivanjem privilegija Dubrovčanima nastaviti
i ban Matej Ninoslav 1240. godine.2 U dosta bliskom vremenskom okviru i
flandrijska grofica daruje trgovačke povlastice Lübecku i Hamburgu na dru-
gom kraju Evrope.3 Težnja vladara iz unutrašnjosti za sticanjem partnera na
obali mora nije ništa drugo nego ambicija da se apsolviraju nova proizvod-
no-trgovačka strujanja, koja su zapljuskivala obalu sa drugih krajeva Evrope.
Općenito je poznato kako je u srednjovjekovnim prilikama zbog otežanosti
kretanja more predstavljalo najpogodniji transmiter fluktuirajućih zrnaca kul-
turološkog impulsa. I kada se navrši puno stoljeće od Kulinovih privilegi-
ja Dubrovčanima potrebno je napraviti pogled unazad. Ustaljene trgovačke
rute su sasvim izvjesno uvjetovale nastanak stalnih mjesta razmjene dobara.
Na pragu XIV stoljeća Bosna je imala stoljetnu tradiciju vladara, vladarskih
dvorova i dvorskog života, imućnih ljudi koji su brinuli za svoju zaštitu. Sva-
kako da su takvi profili ličnosti gradili utvrđenja u kojima će biti teže dostu-
pni čestim neprijateljskim napadima, a ona mjesta koja su bila bolje utvrđena
su svakako omogućavala i nesmetane trgovačke aktivnosti. U tom periodu i
1
Tadija Smičiklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, Volumen
III, Zagrabiae 1905, 361-362; Jaroslav Šidak, Studije o “Crkvi bosanskoj i “ bogumilstvu,
Biblioteka znanstvenih radova, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1975, 185.
2
Franz Miklosich, Monumenta serbica spectantia historiam Serbiae Bosnae Ragusii, Vien-
nae 1858, 24-25.
3
Dubravko Lovrenović, “Razvoj utvrđenih gradova i gradskih naselja srednjovjekovne Bo-
sne / The Development of Fortified Castles and Urban Settlements of Medieval Bosnian
State”, u: Stari gradovi Bosne i Hercegovine / Old Castles of Bosnia and Herzegovina,
ICOMOS, Sarajevo 2012, 12.
170 Enes Dedić
završava era prve generacije bosanskih gradova-utvrda podizanih u simbiozi

sa crkvenim graditeljstvom XII i XIII stoljeća.4 Naredno stoljeće i po je period
jake urbanizacije sa višeslojnim strukturalnim komponentama, period kada
će srednjovjekovna Bosna nadoknaditi zaostatak u historijskom štivu. Sličan
stoljetni zaostatak na istočnom kraku regije imale su rumunske kneževine
Vlaška i Moldavija. Kada se ostvare potrebni politički uslovi ove će zemlje u
XV stoljeću ući pod zajednički šešir sa urbanistički naprednijim Poljskom i
Ugarskom.
Iz historije bosanske urbanističke (r)evolucije
Provlačenju deminutivne note kroz historijat bosanskih gradova XII i XIII

stoljeća u kraj će stati bosanski ban Stjepan II Kotromanić. Teško je u svim de-
taljima definisati dotadašnji period proto urbanizacije.5 Iako njegove osobeno-
sti pokazuju, istina sporu, ali svakako stabilnu liniju razvoja, više aduta govori
u prilog činjenice kako se tu radi o kraju jedne i početku druge epohe. Uvjetno
rečeno: o kraju romaničke i početku gotičke. Ponajviše se to odnosi na način
kako je na bosansko kormilo stupio osvajač širih vidika, nepopustljive naravi
i zacrtanih ciljeva. Kompilacija unutrašnjih događaja u Bosni i prilike koje su
obavile evropske zemlje, čine kontekst nastanka nove faze bosanskih gradova
prilično jasnim.
Markantne su paralele razvoja gradova Ugarske i Bosne. Dok su ugarski
gradovi pokretačku energiju crpili iz izvoza zlata i uvoza luksuznih roba, bo-
sanski su se orijentirali na izvoz srebra iz bogatih rudonosnih područja oko
Srebrenice, a pri tome nije izostao ni uvoz luksuznih izrađevina najpoznatijih
evropskih proizvođača. U prvom slučaju se kao posrednik javlja njemački i
italijanski, a u drugom dubrovački trgovac.6 Ako promatramo i u geografskom
4
Isto, 12.
5
U kontekstu pre-urbanih ili proto-urbanih gradova mađarska historiografija promatra grado-
ve koji su bili ekonomski centri prije nego su se pojavili slobodni kraljevski gradovi. Izuze-
tak predstavljaju samo oni gradovi u kojima se nalazio kraljev dvor kao što je Esztergom,
Fehervar, Obuda, ili nadbiskupska sjedišta poput Kalocse, Peći, Egera, Csanada. István Pe-
trovics, “Foreign Ethnic Groups in the Towns of Southern Hungary in the Middle Ages”,
u: Segregation – Integration, Assimilation. Religious and Ethnic Groups in the Medieval
Towns of Central and Eastern Europe, (ur: Derek Keene, Balász Nagy, Katalin Szende),
Historical Urban Studies Series, Ashgate, 2009, 71.
6
Dubravko Lovrenović, Na klizištu povijesti (sveta kruna ugarska i sveta kruna bosanska)
1387-1463, Synopsis Sarajevo – Zagreb 2006, 421; Mađarsko srebro se izvozilo i tokom
XII stoljeća, ali u manjem obimu. Pojačan izvoz primjetan je stoljeće kasnije kada je postig-
nut trgovački dogovor između ugarskih vladara i Venecijanaca kao iskusnih i sposobnih
trgovaca. Katalin Szende, “Town along the way. Changing patterns of long-distance trade
and the urban network of medieval Hungary”, u: Towns and Communication, (ur: Hubert
Houben, Kristjan Toomaspoeg), Vol. 2: Comunication between Towns. Lecce: Mario Con-
gedo Editore, 2011, 190; Distinkcija razvojnih epoha u Ugarskoj je u većoj mjeri pravne
smislu područja u kojima su se jače razvili gradovi i tu ćemo pronaći odre-

đene zajedničke crtice: u obe države žarišta urbanizacijskog impulsa nalazila
su se u sredini zemlje gdje su bili smješteni vladarski dvorovi, u predjelima
gdje su strani doseljenici najčešće ulazili u zemlju, te u rudonosno bogatim
područjima.7 Izvjesna distinkcija ovih događaja primjetna je na vremenskoj
lenti, određeno kašnjenje bosanske strane svoje je objašnjenje i ispriku dobilo
u prekidu državne konsolidacije prouzročene premještanjem biskupskog sje-
dišta iz Bosne u Đakovo sredinom XIII stoljeća.
Uprskos činjenici da se u ugarskim naseljima okarakterisanim kao protour-
banim sredinama u XI i XII stoljeću pojavljuju strani doseljenici sa prostora
Flandrije, sjeverne Francuske, Valonije i Lombardije, pojava njemačkih ruda-
ra Sasa u istočno-centralnoj Evropi XII i XIII stoljeća u potpunosti će izmije-
niti urbanističku strukturu. Do toga perioda ova regija je, uprkos opstojnosti
kraljevskih rezidencija i biskupskih sjedišta, u najvećoj mjeri ruralna i u zao-
statku za svojim zapadnim pandanima. Čini se kako bi se već spomenuti pre-
kid evolucije gradova srednjovjekovne Bosne mogao uočiti i na primjeru šireg
konteksta istočno-centralne Evrope. Sasvim je izvjesno da je srednjovjekovni
tip grada iskovan u Zapadnoj Evropi prekaljen na njene centralne i istočne
rubove, on je suštinski proizvod Zapada. Pokušaj presađivanja kulturološkog
obrasca u nerazvijeniji dio kontinenta se može okarakterisati uspješnim, ali
gradovi ove regije nikada nisu doživjeli sudbinu njihovih zapadnjačkih pan-
dana.8 Druga polovina XIII stoljeća je za Ugarske gradove okarakterisana kao
početak jedne nove ere, početak perioda u kojem će posredstvom njemačkih i
čeških rudara ugarski rudnici proizvoditi više od polovine evropskog srebra,
prirode. Iako su ugarski gradovi kao važni ekonomski centri zabilježeni mnogo ranije, tek
od prvih decenija XIII stoljeća na ovom prostoru se javljaju slobodni kraljevski gradovi. Za
vrijeme vladavine kralja Bele IV (1235 - 1270) izdate su prve povelje o ovim ustupcima i to
Fehervaru 1237. i Nagyszombatu (današnjoj Trnavi u Slovačkoj) 1238. godine. István Pe-
trovics, “The Cities and Towns of Medieval Hungary as Economic and Cultural Centres and
places of Coexistence. The case of Pècs”, Colloquia. Journal for Central European History
(XVIII/2011), Cluj-Napoca 2011, 6-7; Od gradova koji će kasnije ući u sastav Bosne, a koji
su dobili ovakvu povelju izdvaja se Bihać. Poveljom kraljice Marije, supruge kralja Bele
IV ovaj grad je dobio dragocjene ustupke. L. Thallóczy – S. Horváth, Codex diplomaticus
partium regno Hungariae adnexarum comitatum Dubicza, Orbasz et Szana, Budapest 1912,
7-8. Po drugi put Bihać je dobio privilegije od kralja Ladislava 1279. godine, što su potvrdili
i kraljevi Karlo i Ludovik. Tadija Smičiklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalma-
tiae et Slavoniae, Vol. XII, Zagrabiae 1914, 665-671; Младен Анчић, Бихаћ – слободна
краљеваска варош, Историјски часопис, IV/4, Бања Лука 1983, 126.
7
Petrovics, “Foreign Ethnic”, 8; Sasvim je jednostavno uz predočene parametre na primjeru
naše zemlje napraviti kartografski prikaz: to je prostor središnje Bosne koji će se kasnije
nazvati Kraljeva zemlja, zatim prostor Huma kao teritorij koji graniči sa Dubrovnikom, te
prostor Srebrenice, Olova, Zvornika i srednjobosanskog rudarskog bazena.
8
Konstatacije ovakve vrste su sasvim opravdane uzme li se u obzir komparacija stvarne ne-
ovisnosti gradskih sredina i veličine gradova. Jean W. Sedlar, East Central Europe in the
Middle Ages – 1000-1500, University Washington Press, Seattle and London, 1994, 120.
172 Enes Dedić
a italijanski trgovci, najprije Venecijanci, će se pojavljivati u ulozi financijera

i organizatora transporta ove rude u najveće evropske centre.9 Poljski gradovi
Gniezno, Wroclaw i Kraków istovremeno postaju trgovački i zanatski centri.10
Gotovo identičan proces se odvijao na prostoru Bosne, opet sa izvjesnim za-
kašnjenjem. Početkom XIV stoljeća bosanski rudnici se razvijaju uz pomoć
rudara Sasa, nastaju velika naselja poput Fojnice, Srebrenice i Olova. U na-
šem slučaju venecijanske i firentinske trgovce zamijenjuju okretni Dubrovča-
ni, njihovim zajedničkim djelovanjem srednjovjekovna Bosna ulazi u novu
fazu razvoja urbaniteta.
Najupečatljivija razlika u paralelnom promatranju regionalne urbanistič-
ke eksplozije odnosila se na pojavu slobodnih kraljevskih gradova, odnosno
varoši. Kako je XIII stoljeće odmicalo u Ugarskoj se sve više povećavao broj
ovakvih gradova, provala Mongola 1241/1242. godine samo je ubrzala ovaj
proces jer se pojavila potreba za što većim brojem utvrđenih gradova u koje
bi se sklanjalo okolno stanovništvo. Pod posebnim svjetlom promatramo pri-
vilegije rudarskih gradova, zdence svoje moći i blagostanja evropski vladari
su obdarivali posebnim privilegijama.11 Slične ustupke bosanski vladari nisu
izdali gradovima u kojima su Sasi pokrenuli rudarsku proizvodnju. Ne treba
isključiti mogućnost da su takve isprave ipak bile ozvaničene na što upućuje
ekskluzivni pravni status rudara Sasa u nekim bosanskim gradovima, sličan
njihovom položaju u mnogim gradskim centrima istočno-centralne Evrope.12
Razvoj bosanskih rudarskih gradova od polovine XIV stoljeća sve do pada
kraljevstva 1463. godine svoje će obrise ostaviti i na drugim segmentima ur-
banog graditeljstva. Ostvarujući velike prihode od eksploatacije ruda i trgo-
vine sa jadranskom obalom, bosanski vladari čekiraju ulaznice za sami vrh
evropske društvene scene. Pored rudarskih gradova, razvojem rudarstva će
se okoristiti i gradovi poput Zvornika i Visokog u kojima se nije vadila ruda,
međutim kako su se nalazila u blizini rudarskih bazena ova naselja će profiti-
rati od trgovine rudama. Isti princip zabilježen je i u gradovima Donje Šleske
Zlotoryom i Lwówekom koji su izrasli na trgovini rudama iz rudnika u okoli-
ci.13 Urbana geografija srednjovjekovne Bosne doživljava preobražaj, simboli
9
Szende, “Town”, 196; István Petrovics, “King Mathias and the Towns of the Realm”, Ana-
lele Banatului, S.N. Arheologie – Istorie, XXI, Cluj – Napoca 2013, 283-284; Sedlar, East
Central Europe, 120.
10
Laurenţiu Rădvan, At Europe’s Borders. Medieval Towns in the Romanian Principalities,
Brill, Laiden-Boston, 2010, 28.
11
Pored već spomenutih slobodnih gradova kao ekonomskih centara i rudarske sredine su dobijale povelje
u kojima su im garantirana prava i obaveze. Takve povelje dobili su Rozsahegy 1318, Aranyosbanya
1325, Nagybanya 1376. godine, te mnogi drugi gradovi. Boglárka Weisz, “Mining Town Privileges in
Angevin Hungary”, Hungarian Historical Review, No. 2, Budapest 2013, 290, 296.
12
Lovrenović, Na klizištu povijesti, 420.
13
Danuta Molenda, “Mining Towns in Central-East Europe in Feudal Times”, Acta Poloniae
Historica, Vol. 34, 1976, 174.
ovakvog razvoja se ogledaju u “utvrdama moći”, neprikosnovenim domovima

vladara i njihove svite. U XV stoljeću stvara se mreža gradova-utvrda bosan-
skih vlastelina koji se ugledaju na sjaj i raskoš vladarskih dvorova. Naseljena
mjesta ove vrste nisu bila najfrekventniji centri bosanskog srednjovjekovlja,
ali su vladarskim i vlastelinskim dvorom, te kancelarijama predstavljali ad-
ministrativna središta iz kojih se upravljalo cijelom zemljom. U podnožjima
ovih utvrda razvijaju se podgrađa kao naselja trgovačkog i zanatskog tipa,
karakterističan element urbanizacije istočno-centralne Evrope.
(Ne)premostive nomenklaturne barijere:

Problematika terminološke diferencijacije urbanih sredina
Srednjovjekovno terminološko stepenovanje gradskih sredina problematika

je medijevalistike šire evropske zajednice. Mnoštvo je naučnih pristupa ovoj
problematici, međutim činjenica je da do danas nije jasno definisana parce-
lizacija latinskih pojmova cives, castrum, burg ili oppidum. U ništa boljem
stanju trenutno se ne nalazi ni domaća nomenklatura, historiografija još uvijek
nije jasno omeđila jurisdikciju pojmova trg, grad, misto, varoš, podgrađe.
Ovakvom stanju kumovala je srednjovjekovna praksa nastanka i razvoja grad-
skih sredina. Dok se pojedine urbane sredine razvijaju iz mjesta u kojima je
vršena periodična, a zatim i stalna razmjena dobara, drugi pak svoj razvoj
duguju blizini administrativnih utvrđenja. Promatrajući ove pojmove na nivou
istočno-centralne Evrope ili pak jednog zasebnog kutka ove regije, uočljivi su
problemi sličnog molekularnog sastava: određeni pojmovi se u jako kratkom
vremenskom roku pojavljuju kao sinonimi za iste gradske sredine, što uzro-
kuje velike pometnje. U našem pristupu sagledavanja bosanskih gradova u
kapilarnom sistemu urbanizacije istočno-centralne Evrope opredijelili smo se
na sagledavanje zadane problematike u historiografskim pristupima zemalja
regije, te na primjeru izvornih pokazatelja o bosanskim gradovima.
Prvi nivo problematike terminologije urbanih sredina uočen je u različitim
jezičkim strukturama. Oblasti i države koji su u srednjem vijeku počivali na
ruševinama Rimskog carstva, zadržali su i latinsku urbanu terminologiju, u
ovim se regijama kao oznaka za gradske sredine sreću nazivi municipium,
territorium i civitas koji je ujedno označavao i biskupsko sjedište. Napuštajući
navedena prostranstva i krećući se prema istočnijim meridijanima evropskog
kontitenta nailazimo na urbanu terminologiju prožetu lokalnim uticajima iz
starogermanskog, slavenskog i mađarskog jezika u kojima nas dočekuje istin-
ska raskoš terminološke neujednačenosti. Zajedno sa terminima oppidum i
foro koji su označavali nešto starije (protourbane) sredine pojavljuju se i vr-
ste naselja poput grad, mijesto, varoš, podgrađe, trg/vasarhely, castel, burg,
varare. Međutim, ovako pojednostavljena nomenklatura bila bi samo infor-
mativnog karaktera, svaki od govornih područja imao je i svoje oblike sva-
ke od navedenih skupina. Tako su se navedeni termini u različitim jezičkim
174 Enes Dedić
oblicima istočno-centralne Evrope označavali kao purg, boroug, borgo, bur-

go, fauborg, gord, gorod, hrad, ora, miasto.14
Jedan od najčešćih termina koji je označavao srednjovjekovni grad kao po-
litičko, vojno, administrativno i religijsko sjedište vladara i vlastelina poljske
države bio je gród/gródy.15 I u kontekstu šireg slavenskog podneblja ovaj je
termin prvenstveno označavao utvrđeno naselje, a samo izvjesno urbanu sre-
dinu sa privrednim aktivnostima.16 Privredni karakter ovih gradova upotpu-
njavalo je frekventno podgrađe, u kojem je dijagnosticirana univerzalna ma-
trica za većinu država regije. U onom dijelu istočno-centralne Evrope u kojem
je bizantsko naslijeđe ostavilo snažniji uticaj ovaj tip naselja označavan je grč-
kim terminom akropolis.17 U srednjovjekovnoj Vlaškoj, odnosno u izvorima
pisanim na slavenskom jeziku, ovaj tip naselja je nazivan jednostavno grad,
dok je u rumunskoj nomenklaturi on ekvivalentan pojmu cetate. Na ovaj na-
čin su označavani gradovi poput cetate Dâmboviflein, dok je u toponomastici
zabilježeno i preuzimanje slavenskog oblika na primjeru toponima Gradište.
Istim terminom cetate nazivani su i moldavski gradovi kao što je to slučaj sa
cetate Suceava 1388, cetate Kilia 1435, ili cetate Hotin 1453. godine.18 U pri-
log ovoj tezi išao bi i spisak ruskih gradova sačuvan u “Novgorodskoj prvoj
hronici”. Dokument u kojem se navode imena 358 ruskih i susjednih naselja
okarakterisanih kao gorod nastao je između 1387-1396. godine u Kijevu, u
njemu su navedena i imena gradova sa područja Moldavije, iz čega se uočava
kako je i u ruskoj nomenklaturi sadržan slavenski princip – isključivo naselja
opasana zidovima smatrana su gradovima (rus. gorod).19 Na južnoslavenskom
prostoru nailazimo na stotine toponima sa osnovom grad, gradište, gradec,
grazdanik, ogradenik. Jedna od definicija termina grad karakteriše ga kao sva-
ko utvrđenje uspostavljeno radi odbrane, zajedno sa mjestom koje brani.20 Po
14
Edith Ennen, The medieval Town, Amsterdam 1979, 46-47; David Nicholas, The
Growth of the Medieval City from Late Antiquity to the Early Fourteenth Century,
London 1997, 90-91.
15
Pojam grada u srednjem vijeku ima višestruko značenje. On prije svega označava nase-
lje sa tvrđavom opasano bedemima, a podrazumijeva i njegovu primarnu upravnu funkci-
ju. Синиша Мишић, “Градови и тргови српског средњег века”, у: Лексикон градова
и тргова средњовековних српских земаља, (ур: Синиша Мишић), Завод за уџбенике,
Београд 2010, 11; Grad podrazumijeva postojanje utvrđenja i administrativnu primar-
nu funkciju. Лексикон српског средњег века, (ур: Сима Ћирковић, Раде Михаљчић),
Knowledge, Београд 1999, 122.
16
Rădvan, At Europe’s Borders, 28, 102.
17
Sima Ćirković, “Unfulfilled Autonomy”, u: Urban Society of Eastern Europe, (ed: Bariša
Krekić), Berkeley 1987, 169-170.
18
Rădvan, At Europe’s Borders, 143-145, 371.
19
The Cronicle of Novgorod 1016-1471, Trans: Robert Michell-Nevill Forbes, Introduction C.
Raymond Beazley, Camden third series, Vol. XXV, London 1914, 220.
20
Александар Дероко, Средњевековни градови у Србији, Црној Гори и Македонији, Про-
света, Београд 1950, 17.
još jednoj karakterizaciji ovih pojmova grad bi u latinskoj terminologiji bio

jednak castrumu, dok bi njegov deminutiv gradac označavan sa oppidum.21
U Poljskoj je zabilježen i pojam miasteczko kao oznaka za sredinu manjih
proporcija.22 U domaćim poveljama bosanski vladari učestalo koriste termin
grad za oznaku kako najvažnijih državnih administrativnih centara, tako i za
lokalna upravna središta. Tako se spominju gradj Novi, gradj Visući, gra-
dj svetji Stefanj, gradj Vratarj, grad Kruševacj, grad Brodarj.23 Još
jedna važna zajednička karakteristika je uočena, ona se suštinski ne odnosi
na samu tipologiju naselja nego na njihovo imenovanje po imenima svetaca.
I kroz ove uzorke promatramo dio srednjovjekovne evropske prakse, čiji je
Bosna integralni dio.24
Iako bi se na prvi pogled činilo da je domaća i strana historiografija jasno
definisala terminologiju srednjovjekovnih utvrda, pojava oznaka karakteri-
stičnih za određena uža podneblja unosi novu pomutnju. Uporedo sa poj-
mom grad i svim njegovim derivacijama u Poljskoj i Moldaviji javlja se i
termin miasto (miescie, mieisce), da stvar bude još zagonetnija ovaj termin
nije zasvjedočen u susjednoj Vlaškoj.25 Iz jezičke konstrukcije uočava se
kako je termin poljskog porijekla, koji se javlja u povelji iz 1421. godine
kojom se moldavski vojvoda Alexandar I odriče svojih prihoda od grada Si-
reta u korist supruge Rimgaile. Ovom prilikom sastavljene su dvije povelje:
dok se u poljskoj povelji Siret deklariše kao misto, u latinskoj je označen
kao oppidum.26 Po jednoj teoriji ova pojava se tumači u skladu sa etničkim
sastavom naselja, dok se miasto nazivalo naselje u kojem je prevladavao ru-
ski i poljski utjecaj, varoš bi bila naselje koje je bilo izložene transilvanskim
uticajima. Međutim, sasvim prihvatljiva je i teorija po kojoj bismo pandan
21
Franz Miklosich, Lexicon linguae Slovenicae veteris dialecti, Vindobonae 1850, 33.
22
Rădvan, At Europe’s Borders, 38.
23
Јелена Мргић – Радојчић, “Повеља бана Стјепана II Котроманића кнезу Вуку и Павлу
Вукославићу”, Стари Српски Архив, књ. I, Лакташи 2002, 90-91; Павле Драгићевић,
“Повеља краља Твртка I којом укида трг соли у Суторини”, Грађа о прошлости Босне,
књ. III, Бања Лука 2010, 72.
24
U srednjovjekovnoj Ugarskoj ovaj je princip nadijevanja imena naseljima po svecima bio
u slijedećim oblicima: Szentanna, Szentakatolina, Szentmihály, Csikzentmikós, Csizen-
tkirály, Csikszentgyörgy. U Francuskoj su to oblici Saint Raphael, Saint Emilion, Saint
Jean de Luz, dok su bosanski primjeri Sveti Stefan, Sveti Srđ. Vidovski u Vidovom po-
lju u stranim je dokumentima nazivana Vidosich, Widossky, ali i Planum Sancti; i samo
Vidovo polje je nazivano de plano Sancti Viti. Esad Kurtović, “Vidovski, Vidovo polje i
Stolac – Prvi pisani pokazatelji”, Prilozi 37, Institut za istoriju, Sarajevo 2008, 92; Na-
selje Đurđevac koje svojim imenom može asocirati na bilo koje lično ime tek je u du-
brovačkom prevodu zasvjedočeno kao civitate Sancti Georgi. Михаило Динић, “Земље
херцега светог Саве”, у: Српске земље у средњем веку, (ур: Сима Ћирковић), Београд
1978,205, 243-244.
25
Rădvan, At Europe’s Borders, 143
26
Isto, 375.
176 Enes Dedić
poljskom miestu tražili u latinskom locusu.27 Prema drugoj teoriji ova par-
celizacija je uzrokovana primanjem magdeburškog prava, te je stariji termin
grad (češki hrad) zamijenjen sa miasto.28 Čini se kako se ove promjene u
nomenklaturi nisu odnosile na veličinu naselja, nego na stepen privilegi-
ja uručenih tom naselju i stanovnicima. I gradovi na teritoriji bosanskog
kraljevstva su u vladarskim poveljama imali prefiks mjesto.29 Posebno je
interesantna činjenica kako je na nivou ove regije u latinskim poveljama ter-
min miasto ili mjesto zamijenjivan sa loco ili locus, vrlo učestala varijanta
dubrovačkih izvora po pitanju srednjovjekovne Bosne.30
U srednjovjekovnoj Poljskoj ovaj tip naselja je izdiferenciran na tri tipa:
vladarska sjedišta, administrativni provincijski centri i lokalni centri. Neki od
gradova ove zemlje vremenom su svoje zidine proširivali i na podgrađa, takav
je slučaj sa Poznańon, Szczecinom i Gnieznim.31 Zahvaljujući već spomenu-
tom raslojavanju feudalnog sistema srednjovjekovne Bosne u XV stoljeću i
na našim primjerima može se primijeniti ova podjela. Najkrupniji centri ove
vrste u Bosni su upravo gradovi u kojima se nalazio kraljev dvor kao što su
Bobovac ili Visoki. Gradovi krupnijih vlastelina kao što je Borač porodice
Pavlovića, Blagaj moćnih Kosača, te Jajce Hrvatinića ulazili bi u drugu kate-
goriju. Napose, utvrđenja nastala zbog potrebe da se kontrolišu bogati bazeni
ruda i važna trgovačka središta kao što je Srebrenik za rudarsko naselje Sre-
brenicu, činila bi lokalne centre.
Latinska terminologija bi trebala predstavljati i univerzalnu nomenklatu-
ru i odriješiti zamršene čvorove terminološkog vrtloga slavenskog govornog
područja. Međutim, uključivanje latinskih termina za urbane sredine istočno-
centralne Evrope samo dodatno komplicira ionako delikatan problem. Kolaps
antičkog urbaniteta označio je i kraj civitasa kakav je poznavao “stari svijet”.
27
Aleksander Gieysztor, “From Forum to Civitas: Urban changes in Poland in the Twelfth
and Thirtheenth Centuries”, u: La Pologne au XII Congres International des Sciences Histo-
riques a Vienne, Warsaw, 1965, 13.
28
29
Pavao Anđelić, “Trgovište, varoš i grad u srednjovekovnoj Bosni”, Glasnik Zemaljskog mu-
zeja, NS (A), sv. XVIII, 1963, 189.
30
Izdvojimo samo neke primjere: loco de Uscopie, loco Dogna Gorra, loco dicto Lecouo in
Tribigne, loco Pripogle, loco Cameneberde, loco Grebeni, loco Zelesna, loco Plesche, loco
Tentisti, loco Poglize, loco Cogniç, loco vocato Scrobotno, loco vocato Sothescha, loco Cer-
nize, loco Glasinacii, Loco Boraç, loco Comarani. Esad Kurtović, Konj u srednjovjekovnoj
Bosni, Tempus, Sarajevo 2014, 70, 74, 131, 137, 154, 155, 170, 217, 221, 222, 226, 252,
286, 292, 274, 279, 264. Prezentirani primjeri pokazuju kako se za urbane sredine sred-
njovjekovne Bosne izraz loco upotrebljavao za ona mjesta koja su u bosanskim poveljama
nazivana gradom, te i za ona koja su u drugim latinskim dokumentima okarakterisana kao
mercatum, odnosno trg što svjedoči i o širini koju je obuhatavao termin loco/locus.
31
Rădvan, At Europe’s Borders, 29; Wojciech Kalinowski, “City Development in Poland”,
u: International History of City Development, vol. VII, (ed: Gabriele Gutkind), Los Ange-
les 1967, 21.
Promatrajući terminologiju urbanih sredina kroz objektiv latinskih hronika

VIII-XII stoljeća nastalih na području današnje Njemačke, Češke i Poljske, uo-
čava se niz kontradiktornosti. Izdvojimo samo one sa raskošnim dijapazonom
karakterizacija. Tako je, primjera radi, srednjovjekovni Prag u kratkom vre-
menskom rasponu u različitim hronikama označavan kao civitas, urbs, regia
urbs i metropolis. Wissegrad je nosio epitete oppidum, urbs, civitas, castellum
i castrum. Sličnu sudbinu doživio je i Bolezlav koji je gradiran kao oppidum,
civitas, urbs i castellum. Donin je istovremeno označavan kao castellum, ca-
strum i oppidum. Krakow (Malapolska) je nosio epitete urbs, civitas, metro-
polis, Gnezden civitas, urbs, metropolis, Glogowa urbs i oppidum, Sandomir
je pak castrum i civitas.32 Sličan sistem klasifikacije zadržan je i u posljednjim
stoljećima srednjega vijeka. Ovu pojavu ilustriraju moldavski gradovi: Siret
je u povelji iz 1384. godine okarakterisan kao oppidum, međutim 1421. godi-
ne nazvan je civitas. Sličnu sudbinu u nomenklaturi dijele i gradovi Neamt i
Suceava koji su također paralelno nazivani civitas i oppidum. Poljski Glogo-
viensis je također široko karakterizan kao castrum, civitas i urbs.33 Njemački
pojam za grad u obliku stadt pratimo također na istim primjerima, Suceva po-
red spomenutih civitas i oppidum baštini termin stad, Baia je također nazivan i
kao civitas i kao stadt. Vlaški centar Târgovişte se javlja kao civitas, oppidum,
castrum, arxin. Jedna od potenciranih teorija kako je civitas oznaka za biskup-
ska sjedišta pada u vodu upravo na primjeru grada Baia koji je nazivan civitas
iako nikad u njemu nije bilo stacionirano sjedište biskupa.34 Terminom civitas
su okarakterisani i slovenački gradovi XIII stoljeća Ljubljana, Kamnik, Kranj,
Loka, Slovengradec, Maribor, Dragograd, Celovec i Beljak.35
Bosanski gradovi ovog doba su također nosili spomenute latinske oznake
castrum, civitas, cittá.36 Takav je slučaj sa Doborom koji je označen kao ca-
strum u pismu kralja Sigismunda ostrogonskom nadbiskupu iz 1401. godine.37
Najeklatantniji primjeri paralelne upotrebe termina grad, castrum i civitas za-
bilježen je u dvjema poveljama napuljskog kralja Alfonsa iz 1444. i 1454.
godine. Naime, u ovim poveljama napuljski kralj potvrđuje hercegu Stjepanu
njegove gradove. Dok su u prvoj povelji sva naselja koja su važila za urbane
centre označena kao castello, u docnijoj povelji ovaj je termin potpuno za-
mijenjen sa civitate. U skladu s tim, naporedo se navode civitate Biscrichi i
32
Bojana Radovanović, “Typology of Slavic Settlements in Central Europe in the Middle
Ages”, u: The World of The Slavs, The Institute of History, Belgrade 2013, 356-364.
33
Isto, 356.
34
Rădvan, At Europe’s Borders, 145, 373-374.
35
Десанка Ковачевић-Којић, Градски живот у Србији и Босни (XIV-XV), Историјски
институт, Београд 2007, 330
36
Anđelić, “Trgovište”, 189; Ovu tvrdnju pokazuju primjeri poput castro Noui, castri Turrize,
castro vochato Vratar, castrum Chonuche. Kurtović, Konj, 127, 160, 208, 292, 390.
37
Ferdo Šišić, “Nekoliko isprava iz početka XV stoljeća”, Starine XXXIX, JAZU, Zagreb
1938, 147.
178 Enes Dedić
castello Vbistrizi, civitate Vratat i castello Vratar, civitate Clobuch i castello

Clobuch.38 Komparacija postaje još intrigantnija ukoliko uzmemo u obzir
kako se Visući, Novi i Vratar u ove dvije povelje javljaju u oba oblika civitas
i castello, a ranije su u domaćim poveljama okarakterisani terminom grad.
Zanimljiva je i pojava kada je terminom burg označen samo uži dio naselja
poput ad locum dictum Pripoglie in burgo dicti loci, te burgo de Boraç.39 Isti
princip zasvjedočen je i pojmom castrum na primjeru loco vocato Sothescha
in castro vochato Vratar.40 I u Srebrenici se podizanjem utvrde razlikuju mer-
cado e borgo de Srebreniza.41
Postavljajući u istu ravan slavensku i latinsku terminologiju uočava se ši-
roka lepeza termina koji su označavali grad u smislu urbane sredine opasane
zidinama. Ograđujući se u ovoj široj podjeli od bilo kakvih administrativno-
-religijskih osobenosti, a upravo na već gore spomenutim primjerima, sla-
venski grad/grád/gorod je u latinskoj terminologiji označavan paralelno kao
castrum (castello), oppidum, civitas, te njemačkom odrednicom stadt. Naj-
markatniji primjeri su već spomenuti poljski gradovi ranijeg perioda, te mol-
davski Neamt i Suceava koji su označavani kao grad, civitas, oppidum i stadt
u kratkom hronološkom razmaku.42 Bosanski uzorci pokazuju poklapanje sa
rezultatima nomenklature gradova istočno-centralne Evrope, oni se paralelno
pojavljuju u oblicima grad, mjesto, castello, castrum, civitas. Kasnija evolu-
cija gradskih sredina, kada neki od ovih pojmova bude predstavljao samo uži
dio grada, također je zasvjedočena. Uzimajući u obzir ove parametre srednjo-
vjekovni bosanski gradovi ne iskaču iz utabanog kolosijeka regionalne termi-
nološke identifikacije.
Terminološka neujednačenost prelila se i preko pojmova koji su označavali
obimom manje urbane centre ili ona mjesta koja će biti zametkom kasnije ur-
bane sredine. Ovakav princip uočavamo na primjeru trgova, koji su prvenstve-
no predstavljali mjesta povremenog okupljanja trgovaca, da bi vremenom iz
tih korijena došlo do formiranja stalnih naselja.43 Daljnja faza evolucije trgova
vodila je ka tome da je pojmom trg obuhvatan samo uži dio naselja na kojem
38
Ludwig von Thallóczy, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittelalter,
München und Leipzig 1914, 361, 398.
39
Kurtović, Konj, 585, 311.
40
Isto, 292.
41
Ковачевић-Којић, Градски живот, 206.
42
Rădvan, At Europe’s Borders, 373-374.
43
Trg je predstavljao naselje otvorenog tipa, bez zidina i bedema. Sa dolaskom Sasa na naše
prostore i razvojem trgovine nastaje i veći broj trgova. Duž puteva koji vode iz unutrašnjosti
ka Jadranu, prije svega ka Dubrovniku i Kotoru, niče niz trgova, a ispod tvrđava niču pod-
građa koja također vrše funkciju trgova. Мишић, “Градови и тргови”, 13; Naselja sa statu-
som trga dobijala su vremenom neke osobenosti u svome izgledu i položaju. Potrebe zaštite
u slučaju opasnosti uticale su na grupisanje kuća u blizini utvrđenja. Лексикон српског
средњег века, 737.
se odvijala trgovina. Današnji svjedoci ovog procesa, preživjeli toponimi u

obliku trgovište, razasuti su diljem cijele regije. Jedan od najvažnijih gradova
srednjovjekovne Vlaške nosio je ime Târgovişte. Slovački oblik ovog toponi-
ma je trhovište, poljski targowisko, ukrajinski torhovytşa, dok je u Bosni, Hr-
vatskoj i Srbiji to pojam trgovište.44 Ekvivalent trgu u latinskoj nomenklaturi
je termin mercato. Ovaj pojam u srednjovjekovnoj Bosni zasvjedočen je po-
sredstvom Dubrovčana koji su koristili latinsku terminologiju, pa se tako kao
destinacije njihovih karavana javljaju mercatum Cogniç, mercatum Vossochi,
mercatum Deseuiza, mercatum Prace, mercatum Sticholine, mercatum Cozze,
merchatum Bochouiza, merchatum Tergoviste. Termin foro (forum) u smislu
trga javlja se u manjem broju slučajeva poput forum Praç, foro Gorasde.45 U
prilog promatranju slične urbanističke matrice išla bi imena mjesta na kojima
su se odvijali sedmični trgovi, a koji će kasnije postati stalna naselja uzima-
jući ime po danu kada se prvobitno odvijala trgovina. Tako su u poljskim
izvorima zabilježena imena naselja poput Czwartek, Wtorek, Sobótka.46 Isti
princip zabilježen je i u imenima bosanskih naselja poput Utornika, Sride,
Četvrtkovišta.47
Izvorni pokazatelji spomenute evolucije naselja, kada trg predstavlja samo
dio grada zasvjedočeni su na primjerima kada je destinacija karavana ad Pri-
pogle ad mercatum, ad mercatum de Husticoligne.48 Ovaj princip zabilježen je
i u drugoj varijanti poput in Gorasdi ad forum vlachi de Cosaça, in Gorasde
ad forum voiuode Sandal.49 Sličan sistem zasvjedočen je i u ostalim zemljama
regije, primjera radi u Moldaviji trgovi kao dijelovi naselja zabilježeni su u
gradovima Baia, Hârlau, Putna, Siret, Vaslui, te ostalim. U gornjoj Austriji
svako naselje koje je imalo trg i više od jedne ulice okarakterizirano je nje-
mačkim oblikom markt u značenju malog grada, dok je u Ugarskoj stepeno-
vanje vršeno na osnovu kriterija poput broja i veličine crkava, te manastira.50
Zbog praznine u očuvanoj građi na našem uzorku ovaj princip ne bi mogao
biti primijenjen, slična je situacija primjera radi i u Vlaškoj gdje nedostatak
izvora ne omogućava upotrebu ovakvog metoda. Zanimljiv je slučaj trga
Drijeva koji je od strane Dubrovčana nazivan forum Narenti, mercatum, te
locus, sličan slučaj nastanka trga na obali rijeke, te primanju imena od same
44
Rădvan, At Europe’s Borders, 295; I u srednjovjekovnoj Bosni je zasvjedočeno mjesto sa
nazivom Trgovište, međutim ovdje se radi o manjoj sredini.
45
Esad Kurtović, Konj, 521, 525, 527, 549, 564, 567, 571, 604, 606.
46
Rădvan, At Europe’s Borders, 29-30
47
Михаило Динић, “Дубровачка средњовековна караванска трговина”, у: Српске земље
у средњем веку (ур. Сима Ћирковић), Београд 1978, 14; Десанка Ковачевић-Којић,
Градска насеља средњовјековне босанске државе, Веселин Маслеша-Библиотека
Културно наслијеђе, Сарајево 1978, 131, 78.
48
Kurtović, Konj, 582, 266.
49
Isto, 204, 257.
50
180 Enes Dedić
rijeke identifikovan je i na primjeru moldavskog Argeşa.51 Bitna karakteristika

srednjoevropskih trgova jest činjenica da oni nisu imali status grada u sred-
njem vijeku, te je istraživanje ovog tipa naselja u historiografiji zapostavljeno.
U našim prilikama, kada nemamo izvornih podataka o vladarskim privilegija-
ma gradskim sredinama, ta distinkcija između gradova u punom smislu riječi
i trgova i podgrađa nije toliko izražena. U posljednjoj fazi bosanskog sred-
njovjekovlja termin trg će dobiti sinonim u mađarskom obliku varoš.52 Iako
je ovaj naziv potekao od mađarskog vár u značenju grada, odnosno tvrđave,
na južnoslavenskom prostoru on će svoje pandane dobiti u nazivima trg, pod-
građe, mercato, borgho.53 Jako je zanimljivo promatrati tipologiju na osnovi
povelje kralja Tomaša iz 1446. godine u kojoj se navodi grad Kloyčj i varošj
Podjkloučj, i oy Sani Mrinj, i poda nj varošj, i oy Glažoy gradj Glaš-
ki, i poda nj Srida varoš, i Tetoyumio i poda nj varošj.54 Vjeran indi-
kator ekvivalencije varoši i podgrađa zabilježen je i u latinskim izvorima kroz
primjer varos sub Srebreniza.55 Ovaj termin je posebno zaživio u Hrvatskoj,
gdje se pojavljuje i kao općenita oznaka za grad. Sporadično je zabilježen na
moldavskim uzorcima, dok je u Ugarskoj najčešće upotrebljavan.56
Pored spomenutih termina, varoši i trga, još jedan oblik naselja izrastao je
u uskoj simbiozi sa trgovačkim aktivnostima. Kako je srednjovjekovna utvrda
mjesto izrazito administrativnog karaktera, u podnožju takvih naselja razvija-
la su se podgrađa kao ekonomsko-privredni centri. Ovaj tip grada eklatantan
je primjer jedne urbane matrice cijele istočno-centralne Evrope. Niti jedna
država ove regije nije izostala iz ovog urbanističkog obrasca; podgrađa u ra-
zličitim jezičkim oblicima označavala su isti tip naselja razvijen pod sigurnim
okriljem utvrđenja. Tako se po istočno-centralnoj Evropi prostire vrsta naselja
u bosanskim i srpskim poveljama označavana kao podgrađe, poljskim pod-
grodzie, rumunskim subcetate, latinski suburbium/sottourbium/vicus/burgum,
51
Marko Vego, Naselja bosanske srednjevjekovne države, Svjetlost, Sarajevo 1957, 35; Na
primjerima ostalih naselja koji su poprimili epitet forum uočava se kako su pojmovi târg,
forum i mercatum korišteni paralelno. Rădvan, At Europe’s Borders, 336, 374.
52
Nakon pojave trgova, slijedeći stepen u razvitku tehnike trgovačkog poslovanja i organiza-
cije zanatske djelatnosti, trgovanje i zanatska djelatnost u stalnim radnjama, stvorio je po-
sebnu vrstu naselja prilagođenu svojim potrebama koje je dobilo posebno ime varoš. Anđe-
lić, “Trgovište”, 184.
53
Лексикон српског средњег века, 68-69.
54
Miklosich, Monumenta serbica, 439.
55
56
Interesantnu teoriju o odnosima na relaciji utvrđenje – gradsko naselje iznijela je Jelena Mr-
gić - Radojčić. Promatrajući ovu relaciju na uzorku Donjih Krajeva, Mrgić zaključuje kako
je najveći broj gradskih naselja ponikao iz utvrđenja, pored dokaza u prefiksu “pod”, auto-
rica se oslanja i na značenje riječi varoš od mađarskog vár – tvrđava, te je kasnije označa-
vao i gradsko utvrđenje. Јелена Мргић-Радојчић, Доњи Краји – Крајина средњовековне
Босне, Филозофски факултет у Београду, Београд 2002, 173.
ruskim posad.57 U Ugarskoj se ovaj tip naselja javlja od XI i XII stoljeća u

podnožjima kraljevskih i biskupskih sjedišta. Kako je srednjovjekovna utvr-
da, pogotovo u ranijim fazama, izrazito administrativno-vojno sjedište, na-
stankom i daljnjom evolucijom naselja u podnožjima utvrda dobila su izrazito
ekonomski karakter. U podgrađima se odvija frekventna trgovačka razmjena,
kuće su u ovima naseljima mnogo manje i skromnije građene nego u utvrda-
ma, međutim njihov je broj znatno veći. Pored već spomenutih slavenskih i la-
tinskih termina za ovu vrstu naselja rjeđe su se upotrebljavali i njemački oblici
vorstadt (vor der Stadt), hofstadt – poznat i u mađarskoj varijanti hóstát.58
Na prostoru bosanske države srećemo naselja poput Podjeleča, Podbiograda,
Podborča, Podkonjica, Podklobuka, Podkreševa, Podvišegrada. U latinskoj
nomenklaturi javljaju se slijedeći oblici: Subtus Boraç, Sub Vissegrad, Sub
Clobuch, sub Vissoch, subtus Bresa, sub Boratio, Sub Creseuo, Sotto Boraz,
Sotto Visochi, Sotto Suonich.59
Urbani duh bosanskog srednjovjekovlja
Već apostrofirana spoznaja o zajedničkoj evropskoj matrici, o sličnom kultu-

rološkom obrascu koji je nastajao na prostoru zapadne i centralne Evrope, te
se nakon toga poput valova prelijevao na južnoslavenska područja, može se
dijagonosticirati na nizu elemenata. Činjenica je kako su na naše podneblje
prekopirane srednjoevropske matrice bile donekle i izmijenjene, međutim do-
voljno jasne da se uoči identični razvojni luk. Pod pojmom južnoslavenski
prostor kroz objektiv urbanih sredina ponajviše se promatra teritorij srednjo-
vjekovnih država Bosne i Srbije (kasnije Despotovine). Susjedna Hrvatska
primjera radi je bila uklopljena u ugarski sistem koji je u mnogo čemu od-
skakao od bosanskog i srpskog. Te dvije zemlje će ponijeti turobne epitete
onih u kojima nije zasvjedočen princip slobodnog kraljevskog grada kojeg će
poznavati onovremena Evropa. Barem ne formalno. Tako Stefanj dabiša
po miloti ego božtva ... tvore pravjdu i izpralâe pravila čine mi-
loti i zapisaniq že doe gradovomj i vladanqem malim že i velicim.
Poslije Dabiše i Ostoja tvore pravdu i ispralae pravila čine milosti i
zapisanqa vqeru že dae gradovom i malim že i velicimj vsakomu že
po dostoqni~ ego. Tvrtko II u svojoj povelji spominje dile mlsti čine
zaspianqia gradovom i mistoj vaskomu že po dostoqani~ ego. I kralj
Stjepan Ostojić spominje milosti čine zapisanâ gradovwm vsakomu že
57
Primjera radi srednjovjekovno Kijevo je imalo podgrađe koje se nazivalo Podil ili Podol.
Irena Cvijanović, “The Typology of Early Medieval Settlements in Bohemia, Poland and
Russia”, u: The World of The Slavs, The Institute of History, Belgrade 2013, 317-318.
58
Katalin Szende, “Neighbourhoods, Suburbs and Ethnic Quarters in the Hungarian Towns,
Thirteenth to Fifteenth Centuries”, Studien zur Gewerbe- und Handelsgeschichte de vorin-
dustriellen Zeit, Nr. 31, Stuttgart 2009, 43-46.
59
Kurtović, Konj, 111, 379, 35, 384, 95, 200, 199, 116, 177, 219, 221, 228, 282, 35, 91.
182 Enes Dedić
po dostoân~ ego vjshj že tieh.60 Izneseni primjeri bezrezervno svjedoče

kako su srednjovjekovni bosanski gradovi ipak posjedovali određeni stepen,
u pisanoj formi zasvjedočenih privilegija. Promatrajući činjenice sa jednog
šireg aspekta nikako ne smijemo gubiti iz vida privilegije koje su vijekovima
baštinili Dubrovčani, još od bana Kulina njima je garantirana sloboda trgovi-
ne po bosanskom teritoriju. Iako se u tom momentu ne govori o gradovima,
njihova prava i obaveze suštinski predstavljaju univerzalne privilegije koje su
se protezale na sve bosanske gradove. Biti Dubrovčanin u srednjovjekovnoj
Bosni bilo je itekako profitabilno. Na drugom kraju lanca urbanističku snagu
predstavljali su germanski rudari Sasi, evropski fenomen koji nije zaobišao
ni srednjovjekovnu Bosnu. Sličnu matricu posmatramo i u srednjovjekovnoj
srpskoj Despotovini, despot Stefan Lazarević je također Beogradu udijelio
izvjesne slobode, ali ni u ovom slučaju nismo sigurni o kakvim se precizno
privilegijama radi.61
Sastavni dio gradskih privilegija upućenih gradovima od strane vladara
predstavljali su i gradski pečati. I u ovom segmentu radi se o matrici iskovanoj
na zapadnoj strani evropskog kontinenta. Gradski pečati se prvobitno počet-
kom XII stoljeća javljaju na prostoru Njemačke, da bi se zatim proširili kako
na zapadne zemlje, ponajviše Francusku, tako i na istočne oblasti. Najraniji
primjeri gradskih pečata pratimo u Kölnu 1114.-1119, Mainzu 1118.-1119,
Trieru 1171, Metzu 1180, Cambrai 1185, Arrasu 1175, Pontoiseu 1190, Velen-
ciennesu 1197. godine, šireći se krajem XII stoljeća na područje Italije.62 Sa
ovih prostora, posredstvom Ugarske, ovaj se pravni modul i kulturološki trend
širi i na ostale zemlje istočno-centralne Evrope. U ugovoru o prodaji kuća
sastavljenom u Srebrenici 1430. godine pored vojvode Bogdana i purgara spo-
minje se i pečat mjesta, odnosno grada (la bola del luogo). Gradske pečate su
imale i gradske opštine u Primorju, kao i gradovi u Sloveniji i Slavoniji.63 Pro-
matrajući ovu pojavu u širim konturama istočno-centralne Evrope uočavamo
kako je dodijeljivanje privilegije u obliku prava na korištenje gradskog pečata
bila veoma zastupljena aktivnost. Iako nije sačuvan uzorak gradskog pečata
koji se spominje u Srebrenici, on bi se mogao dovesti u istu ravan sa standar-
dnim oblicima zasvjedočenim u regiji. Gradski pečati su na ovom prostoru
najčešće okrugli, promjera 3-4 centimetra. Grad Câmpulung je na pečatu imao
prikaz ptice, Argeş orla, Targovişte djevice Marije sa Kristom, Floci ribe, a
Ramnic prikaz Svetog trojstva. Kako su gradovi za ilustraciju pečata najčešće
60
Љубомир Стојановић, Старе српске повеље и писма, I/1, Београд-Сремски Карловци,
1929, 172-173, 424, 503, 558.
61
Константин Филозоф, Житије деспота Стефана Лазаревића (приредила Гордана
Јовановић), Српска књижевна задруга, Београд 1989, 92.
62
Brigitte Bedos-Rezak, “Towns and Seals: Representation and Signification in Medieval
France”, Town Life and Culture in the Middle Ages and Renaissance: Essays in Memory of
J. K. Hyde, (ed. B. Pullan and S. Reynolds), Manchester 1990, 39.
63
Ковачевић-Којић, Градска насељa, 248.
uzimali motive koji su predstavljali njihovu svakodnevnicu, Srebrenici bi

ponajviše odgovarao pečat rudarskog grada Trotuşa koji je sadržavao prikaz
ruke koja drži čekić. Uzimajući u obzir činjenicu kako nemamo podataka
kada je Srebrenica dobila pravo na korištenje pečeta, svakako je značajan
podatak kako se pojava gradskih pečata u istočno-centralnoj Evropi dovodi
u vezu sa kolonistima Sasima, odnosno kako se pravo na korištenje pečata
prvobitno javlja kao privilegija koju koriste zajednice kolonizatora. Ovakvu
teoriju potkrepljuju i činjenice kako se primjera radi na gradskim pečatima
moldavskih gradova Romana, Baie, Neamta i Cotnara sa kraja XIV stoljeća
nalazi latinski tekst, koji će kasnije biti zamijenjen slavenskim tekstom.64
Teško je utvrditi da li je sličnu razvojnu nit pratio i srebrenički gradski pe-
čat, međutim postojanje pečata u Srebrenici pokazuje kako je i u ovom seg-
mentu bosanski urbani sistem dijelio najveći dio karakteristika urbaniteta
istočno-centralne Evrope. Ako ne već po volumenu, onda svakako po osnov-
noj normi. Mogli bi se pozvati na latinsku: “Ako dvoje radi isto, nije isto”
(Si duo faciunt idem, non est idem).
a) Kompozitori urbanističkog kartona:

Sasi i Dubrovčani – Kliconoše urbanizacije
i dirigenti gradskog impulsa
Sjeme urbanog razvoja srednjovjekovne bosanske države posijao je svojim

privilegijama upućenim dubrovačkim trgovcima ban Kulin 1189. godine. Isto
tako međutim, može se pretpostaviti da Kulinova povelja ne dolazi “iz niče-
ga”, nego da je konkretan odraz ranije povijesti urbaniteta u srednjovjekovnoj
Bosni. Iako je ovim privilegijama bosanskoj strani odjenut položaj podređe-
nog, trgovanje je za posljedicu imalo razvoj proizvodno-potrošačkih elemena-
ta iz kojih klija potreba za gradom kao centrom sve veće trgovačke razmjene.
Sjeverno od bosanskih granica, u Ugarskoj se dešavao gotovo sinkroniziran
događaj, valonski su trgovci također u XII stoljeću darivani poveljama kojima
im se ustupaju privilegije. I kada Kulinovi nasljednici na bosanskom kormilu
nastave da potvrđuju Dubrovčanima trgovačke ustupke, s druge strane Save
će ugarski vladari Ludovik I i Sigismund Luksemburški trgovačkim povla-
sticama darivati Beč, Köln, Nürnberg, Regensburg i Aachen. Na sličnim će
osnovama počivati i odnosi bosanske države sa ostalim istočnojadranskim
gradovima: Venecijom, Splitom, Trogirom.65
Prvi val naseljavanja u pravcu zapad-istok započet je još u XI stoljeću sa
talijanskim trgovcima koji polako ulaze u ugarski privredni sistem. Gradovi na-
stali na ovom teritoriju do XIII stoljeća u evropskoj historiografiji okarakterisani
64
O gradskim pečatima u istočno-centralnoj Evropi u: Rădvan, At Europe’s Borders, 155, 159,
192, 361, 405.
65
Lovrenović, Na klizištu povijesti, 421.
184 Enes Dedić
su kao pre-urbani centri i imali su strane doseljenike Jevreje.66 Jevreji su u kas-

nijem periodu zabilježni kao važna ekonomska poluga slovenačkih gradskih na-
selja.67 Od XI i XII stoljeća u Ugarskoj se primjećuje intenzivnije doseljavanje
zapadnih kolonista. Kao prvi došljaci pojavljuju se gosti iz Flandrije, sjeverne
Francuske, pokrajina Lorena i Lombardije. Kako su ovi doseljenici u najvećem
opsegu govorili romanskim jezicima u domaćim ugarskim izvorima nazivani
su Latinima i Italicima.68 Latinske kolonije identične onima koje Dubrovčani
istovremeno razvijaju po unutrašnjosti Balkana zabilježene su u Peći i Mandje-
losu.69 Sličan princip identifikovan je paralelno i u srednjovjekovnoj Poljskoj.
U Bugarskoj je ovaj proces započeo nešto kasnije, međutim italijanski i dubro-
vački trgovci će u XIV stoljeću iskoristiti potencijal ove države uspostavljajući
obimnu uvozno-izvoznu djelatnost.70 Uz uspostavu povoljnih političkih uslova
u XIV stoljeću, teritorij Vlaške i Moldavije će akceptirati strane trgovce sa pro-
stora Dubrovnika, Italije i iz Hanseatskih gradova. Dubrovčani su na prostor
Vlaške prodrli iz Srbije gdje su već stoljećima imali organizirane kolonije i uta-
ban djelokrug trgovačkih djelatnosti. U Vlaškoj je također bila rasprostranjena i
utjecajna zajednica armenskih trgovaca.71
Nakon talijanskih, dubrovačkih i francuskih trgovaca od XII i XIII stoljeća
dolazi do masovnije kolonizacije prostranstava istočno-centralne Evrope od
strane germanskih rudara Sasa. U mnogim zemljama regije oni će u histo-
rijskim izvorima ostati zabilježeni kao Teutonci i Saxonci (Sasi), po regiji
Saxoniji iz koje ih je najviše dolazilo. Prvi njemački kolonisti su zabilježeni
u Ugarskoj još u XII stoljeću, a prva sačuvana povelja kojom su regulisana
njihova prava u Sedmogradskoj potiče iz 1224. godine.72 U pokrajini Zips,
sjeveroistočnom dijelu ugarskog kraljevstva, Saxonci su etablirali rudarsku
djelatnost odakle se njihov uticaj širio ka istoku, sjeveru i jugu regije. Posebni
ekonomski, socijalni i demografski faktori su utjecali na doseljavanje njemač-
kih kolonista u Poljsku. Po dolasku u novu sredinu oni su duže vremena oču-
vali etnički identitet zahvaljujući jedinstvenoj privrednoj djelatnosti, nastanju-
jući se u gradovima pružali su značajan impuls razvoju urbaniteta. U periodu
između XIII i XIV stoljeća u Poljsku je naseljeno oko 250.000 germanskih
kolonista, odnosno otprilike 2.000 svake godine.73 Istočni prag regije je i po
66
Mnogi od ovih gradova su već u tom stadiju dostigli solidan stepen urbanog razvoja. Pri-
mjera radi, Gniezno u Poljskoj je na razmeđu milenija imali utvrdu, te razvijen trg gdje su
obitavali trgovci i zanatlije. Rădvan, At Europe’s Borders, 28.
67
68
Petrovics, “King Mathias” 283
69
Petrovics, “Foreign Ethnic”, 8.
70
71
Isto, 133-134, 218, 363.
72
Helmut Schröcke, “Mining and German Settlement in Slovakia, an Historical Summary”,
GeoJurnal, Vol. 32, No. 2, 1994, 131.
73
ovom pitanju napravio izvjesno kašnjenje, Moldavija i Vlaška otvaraju vrata

njemačkim rudarima krajem XIV stoljeća, dok će XV stoljeće biti okarakteri-
sano kao period kada će Vlaško Târgovişte poprimiti centralnoevropske ma-
nire.74 Na prostoru Srbije Sasi su zasvjedočeni u Brskovu 1254. godine, iako
su sasvim sigurno tu egzistirali i ranije. Svoju djelatnost u ovoj zemlji oni će
vrlo brzo proširiti na ravno 30 gradova.75 Pojava Sasa u ovom dijelu Evrope
sredinom XIII stoljeća po jednoj od teorija odvijala se zahvaljujući provali
Mongola iz 1241. godine, dok drugi smatraju da su iz Ugarske došli na po-
ziv srpskog kralja Uroša I.76 U srednjovjekovnu Bosnu Sasi su inkorporirani
preko Srbije, početkom XIV stoljeća ih srećemo sporadično, a kako stoljeće
bude odmicalo oni će se etablirati kao neizbježan faktor privrednog napretka.
U Bugarsku su Sasi prodrli također sa prostora Srbije. Tadašnji bugarski grad
Kratovo 1282. godine inkorporiran je u srpsko kraljevstvo od kada se prate i
kolonije Sasa na ovom teritoriju.77
Kombinacija stranih doseljenika, Latina, Sasa i Dubrovčana, te njihovo
uzajamno djelovanje u zametcima urbanih centara od XII do XIV stoljeća
deruralizirati će države istočno-centralne Evrope. Ako bismo posmatrali samo
ovaj parametar ova regija bi već u počecima baštinila identičan razvojni obra-
zac. Seobom u nove sredine doseljenici su donosili i unificirani pravni sistem,
koji im je potvrđivan od njihovih novih patrona. Vladari zemalja regije pozi-
vaju strane koloniste garantirajući im isti pravni status koji imaju u domovini.
Ovaj princip direktno je uticao i na formiranje gotovo istovijetnog pravnog
ustrojstva urbanih centara. Vrhunac u evolutivnom razvoju ovaj proces je
imao u stvaranju slobodnih kraljevskih gradova. Zemlje poput Bosne u koji-
ma nije direktno zabilježeno postojanje ovakvog sistema, sve i da su nastojale
u tome, nisu mogle iskakati iz centralnoevropskog konteksta. Vjetar u leđa
ovakvim zaključcima pronalazimo kod kolonista na primjeru srednjovjekov-
ne Bosne, dolazeći na poziv bana Kulina Dubrovčani dobijaju, kako se to
ispostavilo, “vječne privilegije”, dok su Sasi sa sobom donosili svoja lična,
sada već možemo reći “etnička prava”. Iako niti jedna kraljevska povelja ne
spominje direktno privilegije njemačkim rudarima, kroz postojanje niza insti-
tucija identičnih magdeburškom pravu koji je preplavio regiju, ustanovljuje-
mo kako je taj princip nesmetano funkcionisao i u onovremenoj Bosni. Iako
je primjerice boravak dubrovačkih građana u njihovim kolonijama prostrtim
duž balkanskog poluotoka najčešće smatran privremenim oni su, poput dru-
gih kolonista u zemljama regije, imali obavezu i da brane gradove u slučaju
74
Isto, 185.
75
Dušan Mrkobrad, “New facts about Brskovo”, u: Mining in the Central Europe through
History, Beograd-Košice, 2009, 99; Лексикон српског средњег века, 122.
76
Михаило Динић, За историју рударства у средњовековној Србији и Босни, Српска
Академија Наука, Посебна издања, књ.CCXL, Одељење друштвених наука, књ. 14,
Београд 1955, 25
77
186 Enes Dedić
napada stranih osvajača. Ovakvi slučajevi zabilježeni su prilikom osmanskog

napada na Novo Brdo 1413. godine kada su se u odbrani proslavili dubrovački
trgovci i zanatlije,78 zatim Valonci i Lombardijci prilikom mongolskog napada
na ugarsku Oradeju, te Latini prilikom odbrane Esztegroma.79
Princip na kojem su počivale gradske privilegije oslanjao se prvenstve-
no na slobodu izbora suca i vijeća. U bosanskom i srpskom obrascu su to
curia Teutonicorum ili curia Purgarorum koja se sastojala, kao i u gotovo
svim zemljama regije, od 12 vijećnika – purgara (od njem. Bürger). Izbor
gradskog kneza činio je još jednu od privilegija koju je baštinila urbana
sredina. Osnivanje gradskih vijeća predstavljalo je ekskluzivnu urbanu
instituciju koja je gradskim sredinama, u pravnom smislu, zauvijek presje-
kla vezu sa ruralnim naseljima. Ovakav model gradske uprave naslijeđen
je i nakon što su se njemački kolonisti asimilirali i utopili u etnički supstrat
srednjovjekovnih gradova. Ipak, na temeljima Saskih prava konstruisan je
zajednički “Njemački zakon”, istovjetni obrazac istočno-centralne Evro-
pe. Prvi sudac u vlaškom Târgoviştu je spomenut 1424. godine, a deceniju
kasnije zabilježen je i pârgarin. U ovoj je zemlji svaki grad imao specifičan
datum i mjesto ceremonije izbora sudaca i 12 purgara. U Brăili sudac je
zabilježen prvi put 1500. godine. U ovom gradu, kao i u Brašovu, postojao
je gradski odbor sastavljen od 12 purgara.80 I Bukurešt je imao istovjetno
pravo izbora gradskog lidera i 12 pârgara.81 U Moldaviji se nije razvio tip
slobodnih kraljevskih gradova iako tamošnje srednjovjekovno pravo sadr-
ži niz elemenata preuzetih preko Sasa iz njemačkog prava. Sasi se u ovu
zemlju naseljavaju u četvrtoj deceniji XIV stoljeća, uspostavljajući već
isprobani sistem od gradskog prvaka koji je nazivan oltuz i vijeća od 12
pârgara. Prava njemačkih kolonista protezala su se i na sudbene slobode,
potpunu slobodu posjedovanja zemljišta u gradovima. Na uzorcima grado-
va poput Baie, Sireta i Romana uočava se kako je njemačko pravo u prvo
vrijeme važilo samo za grupe stanovnika, a zatim se proširilo i na ostale
stanovnike dotičnog grada.82
Snažnu injekciju ugarskoj urbanizaciji ubrizgali su također rudari Sasi, po-
gotovo u periodu nakon provale Mongola 1241. godine. Oni su u Ugarskoj
smatrani gostima (hospes), te im je garantiran njihov pravni sistem u obliku
njemačkog prava. Uviđajući kako će samo razvijanjem gradova opasanih zi-
dinama uspjeti odoljeti mongolskim napadima ugarski vladari intenziviraju
kolonizaciju. Daleko najvažniji ugarski rudnik bio je u Kremnici gdje je kralj
Karlo Robert 1328. godine naselio Sase iz Kutne Gore u Češkoj, darujući im
78
Дероко, Средњевековни градови, 92.
79
Szende, “Town”, 191.
80
Динић, За историју, 16.
81
Rădvan, At Europe’s Borders, 33, 185, 253, 258.
82
spomenute privilegije.83 Iste privilegije dobili su ranije i Selmecbanya 1243,

Nemetlipcse 1263, Rimavská i Igló 1268, Gelnica 1276, Jasov 1287, Rozna-
va 1291. godine.84 Po Karlovom principu njemu je pripadalo 2/3 urbure od
privatnih rudnika.85 Istovremeno, u Poljskoj je pored “poljskog prava” daleko
zastupljeniji “njemački zakon” (ius teutonicum) koji je postao sinonim za ius
civile koji je podrazumijevao ličnu slobodu, pravo da organiziraju svoju za-
jednicu, jasno definisane gradske granice, te trgovačke povlastice u vidu prava
na trgovanje na gradskim trgovima i izuzeća od poreza. Comunitas civium u
Poljskoj je kreirala reprezentativno i administrativno tijelo u vidu spomenutog
vijeća.86 O značaju Nijemaca u gradovima istočno-centralne Evrope svjedoči
i pismo papskog delegata iz 1463. godine u kojem kaže kako na teritoriji da-
našnje Slovačke njemački kolonisti u ekonomskom smislu drže najveći dio
kraljevstva, kako su okupirali sve privredne grane, te kako bez njih gradovi na
ovom teritoriju ne bi bili uopće vrijedni spomena.87 Zanimljiva je kolonizacija
prostora srednjovjekovne Slavonije kao integralnog dijela ugarskog kraljev-
stva. Snažan val stranih kolonista različite etničke pripadnosti prekrio je ovaj
teritorij za vrijeme kralja Bele IV, ubrzana urbanizacija privukla je i domaće
stanovništvo da se naseli u gradovima, te se u ovoj oblasti mješavinom ius
Teutonicorum, ius Latinorum formira jedinstven pravni princip nazvan ius
hospitum (pravo gosta).88
Kako je već nagoviješteno Sasi su i na prostoru srednjovjekovne Bosne
aktivirali svoju djelatnost od prve polovine XIV stoljeća. Kao na primjeru
Ugarske i u Bosni se od njihove pojave prati užurbani proces urbanizacije.
Najveći broj Sasa nastanio se u Srebrenici, Olovu, Fojnici gdje je zabilježen
njihov sistem organizacije. Saski zakoni u ovim gradovima neometano su se
sprovodili, purgari su sačinjavali gradsko vijeće koje je sa knezom i vojvo-
dom upravljalo svim gradskim poslovima. Sastojalo se od 12 purgara (XII
borgesani, XII boni homini de borgo Strebiniza). Bosanski purgari su scabini
njemačkih gradova kojih je i tamo u pravilu bilo 12.89 Identični nazivi za oblik
boni homini, odnosno elitni urbani sloj stanovništva upotrebljavani su u sla-
venskom obliku dobri liudi u Moldavskim gradovima prvi put 1449. godine.90
Srebrenica i Novo Brdo imali su poseban položaj među ostalim rudarskim
83
Lovrenović, Na klizištu povijesti, 420
84
Szende, “Town”, 195
85
Dubravko Lovrenović, “Srednjovjekovna Bosna i srednjoeuropska kultura (Prožimanja i
akulturacija)”, Forum Bosnae 5, Sarajevo 1999, 181
86
87
Schröcke, “Mining”, 132.
88
Nada Klaić, “Problemi nastajanja srednjovjekovnih gradova u sjeverozapadnom dijelu
Balkana”, Radovi sa simpozija “Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura”, Muzej grada
Zenice, Zenica 1973, 46.
89
90
188 Enes Dedić
naseljima sa ovog prostora što se vidi iz činjenice da se njihovi stanovnici

nazivaju građanima u obliku civis Srebernize, civis Nouimontis. I Olovo i Foj-
nica su imali najkasnije od kraja XIV stoljeća curiu Thetonicorum. Na čelu
gradova i trgova nalazio se knez (comes), koji je postavljan od strane vladara,
a biran je iz reda uticajnih gradskih stanovnika. Čini se da je samo u vrijeme
prvobitnog rudarskog razvoja knez bio Sas kao Frajberg u Brskovu 1280. go-
dine.91 U kasnijem periodu ovu će funkciju učestalo obnašati Dubrovčani, ali
i domaći stanovnici. Pandane poznatim rudarskim češkim zakonima iz 1249. i
1300. godine na našim prostorima pronalazimo kroz prizmu “Zakona vojvode
Kovača” za Srebrenicu i rudnik Sase, te “Kraljeva zakona”. Sama činjenica
da bosanski kralj i vlastela vrše kodifikaciju rudarskih propisa ukazuje na ra-
zvojnu tendenciju osnivanja gradova i kodifikacije gradskog prava, koja se u
Češkoj razvila u drugoj polovini XIII stoljeća pod Otokarom II. Primjera radi,
srpsko rudarsko pravo koje je neminovno imalo paralelan razvojni luk sa bo-
sanskim, a poznato iz turskog prevoda (Kanun Sas) od 133 svoja člana, 20 je
baština rudarskog prava Schemnitza, a 26 rudarskog prava Kremnitza. Prema
Saskom kanunu regulirana su prava na slobodu eksploatacije rudnog nalazišta
na bilo čijem zemljištu, pravo seljenja rudara, sistem proizvodnje, pronalaska
rude, pravo na prvokup metala, te raspodjelu dioničarskih dijelova. Dioničari
se u dubrovačkim ispravama nazivaju verchi, u srpskim zakonima gverci, u
turskim ispravama vark, geverk, kivark, odnosno izvedenice od naziva geverki
iz njemačkog rudarskog prava.92 U navedenim odredbama jasno se kristalizi-
raju ustaljena pravila rudarskog i gradskog života istočno-centralne Evrope
koja su na ovom mjestu prikazana kroz prizmu spomenutih rudarskih i grad-
skih zakona srednjovjekovne Poljske.
b) Šarenilo gradskih etničkih struktura:

Ego sum non Raguseum, ego sum Theotonicus Bosnenssis
U jednu od najintrigantnijih karakteristika srednjovjekovnog gradskog života
spada i (pravni) suživot različitih etničkih skupina, kolonista i domaćih sta-
novnika koji su baštinili različita prava i obaveze. Najveća podjela u našim
urbanim centrima bila je između Dubrovčana i Sasa, odnosno trgovaca i ruda-
ra. Uzajamanim djelovanjem oni postaju neimari bosanskog urbanog poleta.
Prinos šarolikosti, etničkoj i socijalnoj neujednačenosti bosanskih gradskih
sredina pored spomenutih Sasa i Dubrovčana doprinijeli su i brojni Vene-
cijanci, Splićani, Trogirani. Uporedo sa saskim privilegijama egzistirale su i
dubrovačke, pored spomenutih trgovačkih povlastica i oni su imali pravo na
neovisno vlastito sudstvo. I u drugim zemljama kolonisti koji su preferirali
trgovačku djelatnost imali su status sličan saskom. Ovakav sistem zasvjedo-
čen je istovremeno u Moldaviji kada je 1401. godine zabilježeno postojanje
91
92
Lovrenović, “Srednjovjekovna Bosna”, 180
vijeća armenskih trgovaca koje se sastojao od 12 pârgara i predstavnika koji je

nazivan voit.93 Etnički karton gradova istočno-centralne Evrope također odaje
široku lepezu skupina stanovništva. Primjeren indikator su poljski gradovi u
kojem su najviše pozicije obnašali Germani, Italijani i Armenci, dok su niže
slojeve dopunjavali Poljaci i Jevreji.94 U ugarskim gradskim sredinama pored
domaćeg stanovništva istaknutu ulogu igrali su Slovaci, Hrvati, Romani, Srbi,
Ruteni, Jevreji.95 Etničku mješavinu srednjovjekovnog Gradeca sačinjavale su
skupine Latina, Ugra, Slavena i Njemaca. Oni su imali svi ista prava i zajed-
nički formirali vlast, svaka od skupina imala je dva suca i četiri vijećnika.96
Moldavski gradovi Baia, Suceava, Hârlău su zanimljive pozornice spomenu-
tih procesa. U ovim gradovima obitavaju pored germanskih kolonista i ar-
menskih trgovaca, također i Ugri i to u većem broju nego Sasi.97 U gradovima
poput Bacău i Adjud gdje su najveći broj gradskog stanovništva sačinjavali
Romani i Ugri, gradski prvak je jedne godine biran iz reda Romana, a druge
iz reda Ugra.98 Iako se evropska historiografija na sva zvona kiti institucijom
slobodnih gradova, ne treba ispuštati iz vida činjenicu kako su upravo u tim
gradovima nizane podjele po šavovima socijalnih nejednakosti tvoreći jasnu
distinkciju između “građana” i “stanovnika”. Dok su prvi predstavljali situi-
rane trgovce i zanatlije, drugi su činili skup siromašnog sloja stanovništva
uključujući obične radnike i sluge.99
Paralelizam parcijalnih etničkih privilegija između Sasa i Dubrovčana,
zatim postepena asimilacija Germana u slavenski etnički supstrat otvorila je
vrata mogućim malverzacijama etničkog identiteta. Neslavnu titulu univerzal-
ne etničke pripadnosti prigrlio je stanovnik Srebrenice Nikoje Menčetić. Nai-
me, nastojeći iskorisiti privilegije i Sasa i Dubrovčana Nikoje je prvenstveno
htio da dokaže svoje dubrovačko porijeklo, a zatim je odbijao da se pojavi
pred latinskim sudom, tvrdeći da želi saski sud. Na kraju je Nikoje odlučio da
mu je najisplativije ipak biti Dubrovčanin.100 Nije ovaj slučaj nesuđenog Sasa
usamljen u srednjovjekovnoj Bosni. Radmil Radušinović u Podzvoniku se na-
stojao izvući od dugova Menčetićevom matricom Ego sum non Raguseum,
tvrdeći kako je podanik Vukašina Zlatonosvića, vojvode Bogdana i župana
93
94
History of Poland, (ed. Aleksander Gieysztor), Warsaw 1979, 129.
95
Maria Bogucka, “The Town of East-Central Europe from the Fourteenth to the Seventeenth
Century”, in: East-Central Europe in Transition. From the Fourteenth to the Seventeenth
Century, (ed. Antoni Maczak), Cambridge 1985, 98.
96
John V. A. Fine, When Ethnicity did not matter in the Balkans. A study od Identity in Pre-
Nationalist Croatia, Damatia and Slavonia in the medieval and Early Modern Periods, Ann
Arbor 2006, 73-75.
97
98
Isto, 395.
99
Sedlar, East Central Europe, 123.
100
Динић, За историју, 11-12.
190 Enes Dedić
Dragiše.101 Ivaniš Gudeljić, stanovnik Drijeva također se kretao široko duž

linije etničkog identiteta, nastojeći izbjeći dubrovački sud on je istakao kako
neće odgovarati ni pred kim osim pred bosanskim kraljem.102 U Ugarskoj su
lokalne zanatlije, najčešće sluge, nastojale imigrirati u gradove i steći status
sličan onom koji su imali gosti, međutim ugarski zakoni koji su važili za njih
su nastojali sankcionisati ovu vrstu malverzacija.103
c) I Bosna ima Sasa za trku:

Hanussius Saxinouich među uspješnim Sasima istočno-centralne Evrope
Učestali akteri dokumenata dubrovačkog arhiva su braća Hans i Nikle Sasino-
vić. Od prvog pojavljivanja na historijskoj pozornici srednjovjekovne Bosne
koji zasigurno seže u 1364. godinu, a vezano za epizodu o poslovnom dogo-
voru sa banom Tvrtkom oko eskploatacije ruda, Hans Sasinović nastavlja svo-
ju poslovnu karijeru. U jednom još ranijem ugovoru spominje se Nicola Pe-
trouich Teutonicus, dužnik Maroja Gučetića na iznos od 330 dukata. Pojedini
istraživači smatraju kako bi se u liku Nicole mogao pronaći Nikle Sasinović,
ovdje identifikovan očevim patronimikom, te oznakom etničke pripadnosti.
Ovakve tvrdnje bi se mogle uzeti kao validne jer se njihov otac uistinu zvao
Petar, a čini se kako su u to vrijeme etničke oznake još uvijek upotrebljavane
radi identifikacije. Još od tog vremena najpoznatiji bosanski Sas, Hans održa-
va intenzivne poslovne veze sa Dubrovčanima, Firentincima, Venecijancima.
Nekoliko godina kasnije pojavljuje se kao baštinik fojničkih rudnika zajed-
no sa bratom Niklom koje su dobili direktno od bana Tvrtka. Dubrovačko
građanstvo stekao je još 1367. godine, a njegov brat Nikle 1392. godine.104
Prisne veze Hansa sa Tvrtkom potvrđuje ugovor kojim on isplaćuje Vene-
cijancu Johanu Ramboldu 68 dukata u ime bosanskog bana i njegove majke
1370. godine.105 U daljnjoj karijeri Hans se pojavljuje i kao jemac i platiša za
ugovore o prodaji konja, prodavac bosanskog olova i cijelih rudnika. Kroz
testamente Nikla i Hansa posmatramo njihove pozamašne imovinske karto-
ne koji su se sastojali od zemljišnih posjeda na Pelješcu, u Stonu, Rijeci.106
Posmatrajući unajmljivanje hraniteljice od strane Hansove gospođe Jeluše,107
101
Ковачевић-Којић, Градски живот, 423-423.
102
Ђуро Тошић, Трг Дријева у средњем вијеку, Веселин Маслеша, Сарајево 1987, 240;
Љубомир Стојановић, Старе српске повеље и писма, I/2, Српска школска књига-Фило-
зофски факултет Београд, Београд 2006, 428.
103
Sedlar, East Central Europe, 133.
104
105
Desanka Kovačević-Kojić, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, ND NRBiH, Djela knj.
XVIII, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka knj. 13, Sarajevo 1961, 34.
106
107
Esad Kurtović, “Najmljeno dojenje i odgoj malodobne djece u Dubrovniku i dubrovačkom zaleđu u
razvijenom srednjem vijeku”, Radovi knj. XVII/3, Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2014, 250.
uočavamo kako se ova porodica saskog rudarskog porijekla izdigla iz mase

kolonista i ušla u najviše društvene slojeve srednjovjekovne Bosne čineći gor-
nju strukturu bosanskog građanstva koje je u XV stoljeću svoju snagu crpilo
iz frekventne i unosne trgovine sa Dubrovnikom.
Pored već spomenutih Hansa i Nikla zabilježeni su još neki stanovnici
Bosne koji bi mogli biti istog porijekla. U prvom redu bi se to odnosilo na
Bogdana Sasinovića koji se spominje juna 1379. godine,108 međutim osim nje-
govog prezimena nemamo dovoljno podataka da ga identifikujemo kao Sasa.
Todescho rupnik koji se doselio iz Trepče u Srebrenicu 1402. godine ilustrira
kako je kretanje doseljenika između Bosne i Srbije bilo intenzivno u ovo vrije-
me. Uspješni Sasi zabilježeni su u srednjovjekovnom Budimu poput Hansa
Arnolda, koji je imao poslovne partnere u Nürnbergu i Beču gdje je posjedo-
vao i nekretnine. Bio je također i trgovac koji je snadbijevao kraljev dvor, a
obnašao je i funkciju vijećnika.109 Mnogi onovremeni poduzetnici iz reda Sasa
stalno nastanjeni u Moldaviji zabilježeni su u Lvivu i Krakówu, gdje su stekli i
njihovo građanstvo. U ovom slučaju posmatramo preslikano djelovanje braće
Sasinović iz Bosne koji dobijaju dubrovačko građanstvo. Mnoštvo je mladih
ljudi iz reda Sasa iz gradova poput Sireta, Suceava, Romana i Baie odlazilo
u Poljsku na obrazovanje, pogotovo na univerzitet osnovan 1346. godine od
strane Kazimira III.110
Srednjovjekovni bosanski gradovi:

Evropa “al modo de Bosina”
Proučavanje urbanih sredina bosanskog srednjovjekovlja i povlačenje para-

lela sa ostalim zemljama u istočno-centralnoj Evropi u samom startu nalazi
se na vjetrometini dosadašnjih historiografskih rezultata. U najvećoj mjeri se
radi o problematici definisanja pojma srednjovjekovnog grada. Po određenim
definicijama bez posjedovanja privilegija, ne bi bilo ni grada u srednjovjekov-
nom kontekstu. Zanimljivu definiciju ponudio je savremenik srednjovjekov-
nih gradova István Werböczy u čuvenom Tripartitumu, a koja govori kako
grad predstavlja veliki broj ulica i kuća, obavezno zidine i utvrđenja, te privi-
legije za dobar i častan život. Po njemu grad predstavlja kolektivni identitet
(civium unitas), jedinstvenu organiziranu zajednicu sa pravima pojedinca.111
Međutim, mađarski historičari druge polovine dvadesetog stoljeća su više
108
Kurtović, Konj, 121.
109
Szende, “Neighbourhoods, 56.
110
111
Danijel Jelaš, “Tipologija srednjovjekovnih gradskih naselja u donjem međurječju Drave i
Save”, Povijesni Zbornik 5, Zagreb 2012, 36-37. Original: Stephen Werbocy, The customar
law of the renowed Kingdom of Hungary: a ework in three parts, The “Tripartitum”. Triparti-
tum opus iuris cinstituendinarii inclyti regni Hungariae, Iyllwilds CA-Budapest 2005, 389.
192 Enes Dedić
pažnje posvećivali suštinskim elementima koji su sačinjavali urbanu sredinu,

te je grad dobio značenje centra ekonomskih aktivnosti bez agrikulturnog pre-
fiksa, karakterističnog preokupiranošću stanovništva trgovinom i industrijom,
sa visokom gustinom naseljenosti.112 Istraživanja te vrste predstavljaju poziti-
van zaokret, oslobođen uzanih vidika sakrivenih ispod plašta gradskih privile-
gija. Svakako da su povelje o izvjesnim slobodama najkarakterističnija tačka
srednjovjekovnog evropskog grada, ali je i validna činjenica kako su određeni
teritoriji iskakali iz ustaljenih kolosijeka. Ukoliko određena sredina ima gore
navedene karakteristike, nema nikakve opravdanosti u njenom isključivanju
iz utakmice za stjecanje titule grada.
Uzimajući u obzir kontekst prezentiranih izvornih pokazatelja nameće se
zaključak da srednjovjekovna bosanska država nije razvila princip slobod-
nih kraljevskih gradova utvrđenih vladarskom poveljom kojom se građanima
garantuju privilegije, taj princip u Bosni je ustanovljen duž etničkih modula:
Dubrovčani su u bilo kojem gradu Bosne imali iste privilegije ustanovljene od
Kulina a potvrđivane od svakog narednog vladara, dok su Sasi kroz niz pojaš-
njenih institucija poput gradskog suca, vijeća od 12 purgara, zasvjedočenih u
svim zemljama istočno-centralne Evrope, uživali privilegije definisane poseb-
nim zakonskim aktima, da li i odgovarajućom vladarskom poveljom otvoreno
je pitanje. Upravo su diferencije u setovima privilegija upućenih različitim
etničkim skupinama uvjetovale maskiranje porijekla, stvaranje univerzalnog
identiteta i nastojanje da se određeni stanovnik “proda” u jednom slučaju kao
Sas, a u drugom kao Dubrovčanin. Apsolviranjem iznesenih pokazatelja bo-
sanski gradski zakon postaje jasan, on je u suštini predstavljao kompilaciju
privilegija koji su uživali Sasi i Dubrovčani u gradskim sredinama poput Sre-
brenice, Olova i Fojnice.
Izvršena analiza nesumnjivo pokazuje kako se u sagledavanju gradskih
sredina srednjovjekovne Bosne ne moramo odbijati od zida gradskih privile-
gija izdanih od strane vladara. Povelja sa privilegijama u srednjovjekovnom
kontekstu ne predstavlja parametar urbaniteta, njena uloga u urbanizaciji je
derivat modernih historiografija. Upravo su moderne historiografije ispisale
bosanskom urbanitetu epitaf naslovljen “periferija periferije”. Bosanska dr-
žava nije ostala izuzetkom ni kroz prizmu paradoksalnog urbanog pravila
istočno-centralne Evrope po kojem su stranci vodili glavnu riječ u svakom
gradu. Kategorizaciju bosanskih srednjovjekovnih gradova najzahvalnije je
promatrati kroz vizuru njihovih savremenika. Upravo na ovom principu, bilo
kroz domaće vladarske povelje ili latinske dubrovačke spise posmatramo
grad, varoš, civitas ili podgrađe, univerzalnu nomenklaturu urbanih sredina
istočno-centralne Evrope.
112
Petrovics, “The Cities, 9.
SUMMARY
“Appendage” of European Urbanity: The Cities of Medieval Bosnia

as the Integral Part of the Urbanity of East-Central Europe
The author of this paper applies the comparative method to observe medie-
val Bosnian cities within the system of urban centres of east-central Europe.
Researching Bosnian cities we come to the conclusion that the development
of Bosnian urbanity occurs in two stages. The first stage lasted until the
14th century while the second and more progressive stage started during
the reign of Bosnian rulers Stjepan II and Tvrtko I Kotromanić. It is the
period when the urban areas of Bosnian territory started to gain more and
more features of European cities. The analysis shows that Bosnian cities in
nomenclature, or in the gradation of urbanity, had great similarities with the
cities of a wider Slavic region. Observing the Latin nomenclature as well,
we also see the similarities in terms of fortress, city or suburb names. As it
is the case with other countries within the region, the combination of Saxons
as experienced miners and agile traders in the medieval Bosnia considerably
influenced the urbanisation of the country. The wealth of Bosnian cities con-
ditioned the arrival of foreigners further causing ethnic diversity in the cities
of the region. The analysis conducted herein shows that there were no free
royal cities in Bosnia, at least not in the form recognised by Europe of that
time. In medieval Bosnia, ethnic rights were given to Saxons and Ragusans
regardless of the city they were located in. Taking into account everything
presented herein, we can conclude that the current historiography unjustly
assigned the Bosnian urbanity the epitaph ‘the periphery of periphery’.
Izvora i literatura
a) Izvori:
_ Филозоф Константин, Житије деспота Стефана Лазаревића (приредила
Гордана Јовановић), Српска књижевна задруга, Београд 1989.
_ Miklosich Franz, Monumenta serbica spectantia historiam Serbiae Bosnae Ra-
gusii, Viennae 1858.
_ Smičiklas Tadija, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae,
Volumen III, Zagrabiae 1905.
_ Smičiklas Tadija, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae,
Vol. XII, Zagrabiae 1914, 665-671.
_ Стојановић Љубомир, Старе српске повеље и писма, I/1, Београд-Сремски
Карловци, 1929.
_ Стојановић Љубомир, Старе српске повеље и писма, I/2, Српска школска
књига-Филозофски факултет Београд, Београд 2006.
_ Šišić Ferdo, “Nekoliko isprava iz početka XV stoljeća”, Starine XXXIX, JAZU,
Zagreb 1938.
194 Enes Dedić
_ Thallóczy L. –Horváth S., Codex diplomaticus partium regno Hungariae ad-

nexarum comitatum Dubicza, Orbasz et Szana, Budapest 1912.
_ Thallóczy Ludwig von, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mitte-
lalter, München und Leipzig 1914.
_ The Cronicle of Novgorod 1016-1471, Trans: Robert Michell-Nevill Forbes, In-
troduction C. Raymond Beazley, Camden third series, Vol. XXV, London 1914.
b) Literatura:
_ Анчић, Младен, “Бихаћ – слободна краљеваска варош”, Историјски
часопис, IV/4, Бања Лука 1983,
_ Anđelić Pavao, “Trgovište, varoš i grad u srednjovjekovnoj Bosni”, Glasnik Ze-
maljskog muzeja, NS (A), sv. XVIII, 1963.
_ Bogucka Maria, “The Town of East-Central Europe from the Fourteenth to the
Seventeenth Century”, in: East-Central Europe in Transition. From the Four-
teenth to the Seventeenth Century, (ed. Antoni Maczak), Cambridge 1985.
_ Cvijanović Irena, “The Typology of Early Medieval Settlements in Bohemia,
Poland and Russia”, u: The World of The Slavs, The Institute of History, Belgrade
2013, 317-318.
_ Ćirković Sima, “Unfulfilled Autonomy”, u: Urban Society of Eastern Europe,
(ed: Bariša Krekić), Berkeley 1987.
_ Дероко Александар, Средњевековни градови у Србији, Црној Гори и Македо-
нији, Просвета, Београд 1950.
_ Динић Михаило, “Земље херцега светог Саве”, у: Српске земље у средњем
веку, (ур: Сима Ћирковић), Београд 1978.
_ Динић Михаило, “Дубровачка средњовековна караванска трговина”, у:
Српске земље у средњем веку (ур. Сима Ћирковић), Београд 1978.
_ Динић Михаило, За историју рударства у средњовековној Србији и Босни,
Српска Академија Наука, Посебна издања, књ. CCXL, Одељење друштвених
наука, књ. 14, Београд 1955.
_ Драгићевић Павле, “Повеља краља Твртка I којом укида трг соли у
Суторини”, Грађа о прошлости Босне, књ. III, Бања Лука 2010.
_ Ennen Edith, The medieval Town, Amsterdam 1979.
_ Fine John V. A., When Ethnicity did not matter in the Balkans. A study od Identity
in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia and Slavonia in the medieval and Early
Modern Periods, Ann Arbor 2006.
_ Gieysztor Aleksander, “From Forum to Civitas: Urban changes in Poland in the
Twelfth and Thirtheenth Centuries”, u: La Pologne au XII Congres International
des Sciences Historiques a Vienne, Warsaw, 1965.
_ History of Poland, (ed. Aleksander Gieysztor), Warsaw 1979.
_ Jelaš Danijel, “Tipologija srednjovjekovnih gradskih naselja u donjem međurječ-
ju Drave i Save”, Povijesni Zbornik 5, Zagreb 2012.
_ Kalinowski Wojciech, “City Development in Poland”, u: International History

of City Development, vol. VII, (ed: Gabriele Gutkind), Los Angeles 1967.
_ Klaić Nada, “Problemi nastajanja srednjovjekovnih gradova u sjeverozapadnom
dijelu Balkana”, Radovi sa simpozija “Srednjovjekovna Bosna i evropska kultu-
ra”, Muzej grada Zenice, Zenica 1973.
_ Kovačević-Kojić Desanka, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, ND NRBiH,
Djela knj. XVIII, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka knj. 13, Sarajevo 1961.
_ Ковачевић-Којић Десанка, Градски живот у Србији и Босни (XIV-XV),
Историјски институт, Београд 2007.
_ Ковачевић-Којић Десанка, Градска насеља средњовјековне босанске
државе, Веселин Маслеша-Библиотека Културно наслијеђе, Сарајево 1978.
_ Kurtović Esad, “Vidovski, Vidovo polje i Stolac – Prvi pisani pokazatelji”, Pri-
lozi 37, Institut za istoriju, Sarajevo 2008 .
_ Kurtović Esad, Konj u srednjovjekovnoj Bosni, Tempus, Sarajevo 2014.
_ Kurtović Esad, “Najmljeno dojenje i odgoj malodobne djece u Dubrovniku i
dubrovačkom zaleđu u razvijenom srednjem vijeku”, Radovi knj. XVII/3, Fio-
zofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo 2014.
_ Лексикон српског средњег века, (ур: Сима Ћирковић, Раде Михаљчић),
Knowledge, Београд 1999.
_ Lovrenović Dubravko, “Razvoj utvrđenih gradova i gradskih naselja srednjovje-
kovne Bosne / The Development of Fortified Castles and Urban Settlements of
Medieval Bosnian State”, u: Stari gradovi Bosne i Hercegovine / Old Castles of
Bosnia and Herzegovina, ICOMOS, Sarajevo 2012.
_ Lovrenović Dubravko, Na klizištu povijesti (sveta kruna ugarska i sveta kruna
bosanska) 1387-1463, Synopsis Sarajevo – Zagreb 2006;
_ Lovrenović Dubravko, “Srednjovjekovna Bosna i srednjoeuropska kultura (Pro-
žimanja i akulturacija)”, Forum Bosnae 5, Sarajevo 1999.
_ Miklosich Franz, Lexicon linguae Slovenicae veteris dialecti, Vindobonae 1850.
_ Molenda Danuta, “Mining Towns in Central-East Europe in Feudal Times”, Acta
Poloniae Historica, Vol. 34, 1976.
_ Mrkobrad Dušan, “New facts about Brskovo”, u: Mining in the Central Europe
through History, Beograd-Košice 2009.
_ Мишић Синиша, “Градови и тргови српског средњег века”, у: Лексикон
градова и тргова средњовековних српских земаља, (ур: Синиша Мишић),
Завод за уџбенике, Београд 2010.
_ Мргић-Радојчић Јелена, “Повеља бана Стјепана II Котроманића кнезу Вуку
и Павлу Вукославићу”, Стари Српски Архив, књ. I, Лакташи 2002.
_ Мргић-Радојчић Јелена, Доњи Краји – Крајина средњовековне Босне,
Филозофски факултет у Београду, Београд 2002.
_ Nicholas David, The Growth of the Medieval City from Late Antiquity to the
Early Fourteenth Century, London 1997.
196 Enes Dedić
_ Petrovics István, “Foreign Ethnic Groups in the Towns of Southern Hungary

in the Middle Ages”, u: Segregation – Integration, Assimilation. Religious and
Ethnic Groups in the Medieval Towns of Central and Eastern Europe, (ur: Derek
Keene, Balász Nagy, Katalin Szende), Historical Urban Studies Series, Ashgate,
2009.
_ Petrovics István, “The Cities and Towns of Medieval Hungary as Economic and
Cultural Centres and places of Coexistence. The case of Pècs”, Colloquia. Jour-
nal for Central European History (XVIII/2011), Cluj-Napoca 2011.
_ Petrovics István, “King Mathias and the Towns of the Realm”, Analele Bana-
tului, S.N. Arheologie – Istorie, XXI, Cluj – Napoca 2013.
_ Radovanović Bojana, “Typology of Slavic Settlements in Central Europe in the
Middle Ages”, u: The World of The Slavs, The Institute of History, Belgrade 2013.
_ Rădvan Laurenţiu, At Europe’s Borders. Medieval Towns in the Romanian Prin-
cipalities, Brill, Laiden-Boston, 2010.
_ Schröcke Helmut, “Mining and German Settlement in Slovakia, an Historical
Summary”, GeoJurnal, Vol. 32, No. 2, 1994.
_ Sedlar Jean W., East Central Europe in the Middle Ages – 1000-1500, University
Washington Press, Seattle and London, 1994.
_ Szende Katalin, “Town along the way. Changing patterns of long-distance trade
and the urban network of medieval Hungary”, u: Towns and Communication, (ur:
Hubert Houben, Kristjan Toomaspoeg), Vol. 2: Comunication between Towns.
Lecce: Mario Congedo Editore, 2011.
_ Szende Katalin, “Neighbourhoods, Suburbs and Ethnic Quarters in the Hunga-
rian Towns, Thirteenth to Fifteenth Centuries”, Studien zur Gewerbe- und Han-
delsgeschichte der vorindustriellen Zeit, Nr. 31, Stuttgart 2009.
_ Šidak Jaroslav, Studije o “Crkvi bosanskoj i bogumilstvu”, Biblioteka znanstve-
nih radova, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1975.
_ Тошић Ђуро, Трг Дријева у средњем вијеку, Веселин Маслеша, Сарајево 1987.
_ Vego Marko, Naselja bosanske srednjevjekovne države, Svjetlost, Sarajevo 1957.
_ Weisz Boglárka, “Mining Town Privileges in Angevin Hungary”, Hungarian Hi-
storical Review, No. 2, Budapest 2013.
_ Werbocy Stephen, The customar law of the renowed Kingdom of Hungary: a
ework in three parts, The “Tripartitum”. Tripartitum opus iuris cinstituendinarii
inclyti regni Hungariae, Iyllwilds CA-Budapest 2005.

Privjesak Evropskog Urbaniteta Gradovi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Privjesak Evropskog Urbaniteta Gradovi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

“PRIVJESAK” EVROPSKOG URBANITETA:

GRADOVI SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

Stadtluft macht frei.

168 Enes Dedić

Paralele razvojnog luka bosanskih gradova

Sublimiranje poznatih arhivskih i arheoloških ostataka srednjovjekovne bo-

završava era prve generacije bosanskih gradova-utvrda podizanih u simbiozi

Iz historije bosanske urbanističke (r)evolucije

Provlačenju deminutivne note kroz historijat bosanskih gradova XII i XIII

smislu područja u kojima su se jače razvili gradovi i tu ćemo pronaći odre-

a italijanski trgovci, najprije Venecijanci, će se pojavljivati u ulozi ﬁnancijera

ovakvog razvoja se ogledaju u “utvrdama moći”, neprikosnovenim domovima

(Ne)premostive nomenklaturne barijere:

Srednjovjekovno terminološko stepenovanje gradskih sredina problematika

oblicima istočno-centralne Evrope označavali kao purg, boroug, borgo, bur-

još jednoj karakterizaciji ovih pojmova grad bi u latinskoj terminologiji bio

Promatrajući terminologiju urbanih sredina kroz objektiv latinskih hronika

castello Vbistrizi, civitate Vratat i castello Vratar, civitate Clobuch i castello

se odvijala trgovina. Današnji svjedoci ovog procesa, preživjeli toponimi u

rijeke identiﬁkovan je i na primjeru moldavskog Argeşa.51 Bitna karakteristika

ruskim posad.57 U Ugarskoj se ovaj tip naselja javlja od XI i XII stoljeća u

Urbani duh bosanskog srednjovjekovlja

Već apostroﬁrana spoznaja o zajedničkoj evropskoj matrici, o sličnom kultu-

po dostoân~ ego vjshj že tieh.60 Izneseni primjeri bezrezervno svjedoče

uzimali motive koji su predstavljali njihovu svakodnevnicu, Srebrenici bi

a) Kompozitori urbanističkog kartona:

Sjeme urbanog razvoja srednjovjekovne bosanske države posijao je svojim

su kao pre-urbani centri i imali su strane doseljenike Jevreje.66 Jevreji su u kas-

ovom pitanju napravio izvjesno kašnjenje, Moldavija i Vlaška otvaraju vrata

napada stranih osvajača. Ovakvi slučajevi zabilježeni su prilikom osmanskog

spomenute privilegije.83 Iste privilegije dobili su ranije i Selmecbanya 1243,

naseljima sa ovog prostora što se vidi iz činjenice da se njihovi stanovnici

b) Šarenilo gradskih etničkih struktura:

vijeća armenskih trgovaca koje se sastojao od 12 pârgara i predstavnika koji je

Dragiše.101 Ivaniš Gudeljić, stanovnik Drijeva također se kretao široko duž

c) I Bosna ima Sasa za trku:

uočavamo kako se ova porodica saskog rudarskog porijekla izdigla iz mase

Srednjovjekovni bosanski gradovi:

Proučavanje urbanih sredina bosanskog srednjovjekovlja i povlačenje para-

pažnje posvećivali suštinskim elementima koji su sačinjavali urbanu sredinu,

“Appendage” of European Urbanity: The Cities of Medieval Bosnia

_ Thallóczy L. –Horváth S., Codex diplomaticus partium regno Hungariae ad-

_ Kalinowski Wojciech, “City Development in Poland”, u: International History

_ Petrovics István, “Foreign Ethnic Groups in the Towns of Southern Hungary

You might also like