Resume Materi

Unggah Ungguh Basa Jawa

Assalamu’alaikum Wr Wb
Sugeng enjing sedaya, dinten iki kula arep posting malih. Ing postingan dinten iki,
kula arep njlentrehake unggah ungguh basa jawa sing penting banget kanggo wong
jawa. Miturut ukarane, unggah ungguh basa jawa iku kapilah dadi papat, yaiku :
1. Ngoko lugu
Basa ngoko lugu digunakake dening :
a) Yen lagi ngunandika.
b) Sapepadha sing rumaket / kanca sebaya.
c) Wong tuwa marang wong enom / anak-anake.
d) Bapak Ibu Guru karo muride.
e) Bendhara karo kacunge.
Tandha-tandhane basa ngoko lugu :
1) Tembung-tembunge ngoko kabeh.
2) Wong sing gunem nyebut awake dhewe “aku”.
3) Wong sing diajak guneman nggunakake tembung “kowe”.
Tuladha :
 Apa bapak sida nonton bal-balan.
 Kowe arep lunga menyang ngendi?
 Kowe mengko apa sida teka ing omahku?
 Renea dhisik ana perlune.
 Aku lagi mangan sega ing dapur.
 Kowe mau kandha jare ing kene ana tukang cukur sing pinter.
 Yen kowe duwe, aku arep nyilih bukune.
 Aku njaluk tulung, gawekna layang ulem.
 Kowe apa gelem nuku sepedhaku?
 Mas aku nyilih layangmu wacan.
 Apa kowe wis weruh ibumu? Manawa bapakmu wis teka?
 Aku kudu manut pakone Bapak, supaya Bapak seneng atine.
 Aku sekolah ana ing SMK.
2. Ngoko alus / ngoko andhap
Basa ngoko alus yaiku basa kang wujud tembunge ngoko karo tembung krama inggil
(tembung kriya, tembung sesulih purusa lan perangane awak). Ater-ater lan
panambange tetep ngoko.
Basa ngoko alus digunakake dening :
a) Wong tuwa marang wong enom sing diajeni.
b) Wong sapepadhan ing perkumpulan sing wis rumaket.
c) Guru marang tilas muride sing wis kulawarga.
d) Ibu marang Bapak ing omah.
e) Kanca karo kanca sing wis suwe ora ketemu padha pengin ngurmati.
Tandha-tandhane basa ngoko alus :
1) Tembung-tembunge ngoko kacampuran krama inggil kanggo pakurmatan.
2) Wong sing gunem nyebut awake dhewe “aku”.
3) Wong sing diajak gunem nggunakake tembung “panjenengan”.
Tuladha :
 Aku ora ngerti daleme Pak Jarwo.
 Apa bapak sida mriksani bal-balan.
 Panjenengan arep tindak ngendi?
 Semahe panjenengan nyambut gawe ing endi?
 Kula arep nyuwun pangapunten marang sampeyan.
 Wah Mas Lurah sida mundhut mobil ta?
 Mas Anto daleme ngendi ta?
 Pak panjenengan dhahar disik yo!

3. Krama lugu
Krama lugu yaiku basa kang wujud tembunge krama kabeh. Ater-
aterdi dadi dipun, panambang e,ane, dadi ipun utawa nipun.
Basa krama lugu digunakake dening :
a) Kenalan anyar ing ngendi panggonan.
b) Kanca karo kanca sing durung akrab.
Tuladha :
 Aku tilem wonten kamaripun simbah.
 Bibar nedha kula dhateng sampeyan mila ampun tilem riyin.
 Nggih, nanging duginipun ampun sonten-sonten.
 Kancaku lunga dhateng Surabaya nitih motor.
 Andi wau sanjang piyambakipun mboten saged dugi.
4. Krama alus
Basa krama alus yaiku basa kang wujud tembunge krama karo tembung krama inggil
(tembung kriya, tembung sesulih purusa, lan perangane awak). Ater di dadi dipun,
panambang e, ane, dadi ipun,panambang ake dadi aken.
Basa krama alus digunakake dening :
a) Wong enom marang wong tuwa / anak marang bapak ibune.
b) Murid marang gurune.
c) Pembantu marang majikane.
d) Ngomong ing sangarepe wong akeh.
e) Ndonga marang Gusti Allah.
Tuladha :
 Menapa bapak saestu mriksani bal-balan.
 Ibu kondur saking peken.
 Simbah nembe gerah waja.
 Eyang mangke menawi tindak badhe nitih becak menapa dhokar?
 Panjenengan badhe tindak pundi?
Resume Materi

TEMBANG MACAPAT
Karya sastra Jawa sing minangka warisane leluhur ana akeh maceme sing bisa awake dhewe
petuki nganti saiki. Salah sawijine geguritan Jawa sing kerep awake dhewe rungokake yaiku
tembang macapat, sing minangka pametu cipta sastra Jawa anyar sing nggunakake basa Jawa
anyar (Saputra, 2010: 12-13). Miturut ukura liyane, tembang macapat yaiku minangka wujud
geguritan Jawa sing migunakake bahasa Jawa anyar, tinalenan karo paugeran guru gatra, guru
wilangan, lan guru lagu.

Macapat kagolong geguritan tradisional Jawa, saben ayat macapat nduweni baris ukara sing
kasebut gatra, lan saben gatra nduweni sakrenane guru wilangan tartamtu, lan akhir saka suara
sing disebut guru lagu. Tembang macapat diartekne dadi maca papat-papat, yaiku maksude
cara maca sing kajalin saben papat suku tembung.

Pangerten Macapat

Karya sastra Jawa sing minangka warisane leluhur ana akeh maceme sing bisa awake dhewe
petuki nganti saiki. Salah sawijine geguritan Jawa sing kerep awake dhewe rungokake yaiku
tembang macapat, sing minangka pametu cipta sastra Jawa anyar sing nggunakake basa Jawa
anyar (Saputra, 2010: 12-13). Miturut ukura liyane, tembang macapat yaiku minangka wujud
geguritan Jawa sing migunakake bahasa Jawa anyar, tinalenan karo paugeran guru gatra, guru
wilangan, lan guru lagu.Puisi tradisional Jawa utawa tembang biasané dipérang dadi telung
kategori: tembang cilik, tembang tengahan lan tembang gedhé. Macapat digolongaké kategori
tembang cilik lan uga tembang tengahan, déné tembang gedhé arupa kakawin utawa puisi
tradhisional Jawa Kuna, nanging ing jaman Mataram Anyar, ora dipatrapaké prabédan antara
suku kata dawa lan cendhak. Saliyané kuwi tembang tengahan uga bisa ngarujuk marang
kidung, puisi tradhisional jroning basa Jawa Tengahan.

Yèn dibandhingaké karo kakawin, aturan-aturan jroning macapat kuwi béda lan luwih
gampang dipatrapaké jroning basa Jawa amarga béda karo kakawin sing didhasaraké marang
basa Sanskerta, jroning macapat prabédan antara suku kata dawa lan cendhak dilirwakaké.

Aturan-aturan iku ana ing:

a. Guru gatra : wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: bait).
b. Guru wilangan : wilangan wanda (Indonesia: suku kata) saben gatra.
c. Guru lagu : tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.

Timbulipun Sekar Macapat

Tembang Macapat sampun wonten nalika jaman Majapahit, ananging sakalangkung anem
saking sekar Tengahan. Sekar Macapat menika manut Tedjohadisumarto karipta dening Prabu
Dewawasesa/ Prabu Banjaransari kala taun Jawi 1191 utawi 1269 masehi.
Antawisipun sekar Macapat kaliyan Tengahan menika meh memper. Paugeranipun meh sami
(guru gatra, guru wilangan, saha guru lagu), ingkang mbedakaken naming basanipun. Sekar
Tengahan ngangge basa Jawi tengahan, dene sekar Macapat ngangge basa Jawi enggal. Ing
sekar Tengahan limrahipun cakepan winastan kidung, mila wonten kidung Durma, kidung
Sinom. Cakepan kasebat sinerat wonten ing Kidung Sundayana.

Macapat kerep dijarwakaké minangka maca papat-papat awit carané maca pancèn rinakit
saben patang wanda. Nanging iki dudu siji-sijiné makna, penafsiran liyané uga ana. Sajabané
sing wis kasebut ing dhuwur, makna liya yakuwi tembung -pat ngarujuk marang cacahing
tandha diakritis (sandhangan) jroning aksara Jawa sing relevan jroning panembangan
macapat.

Banjur miturut Serat Mardawalagu, sing dikarang dening Ranggawarsita, macapat minangka
cekakan saka frasa maca-pat-lagu sing tegesé "nglagokaké nada kapapat".Saliyané maca-pat-
lagu, isih ana manèh maca-sa-lagu, maca-ro-lagu lan maca-tri-lagu.

Miturut ujaring kandha maca-sa klebu kategori paling tuwa lan diciptakaké déning para Déwa
lan diturunaké marang pandita Walmiki lan ditangkaraké déning sang pujangga istana
Yogiswara saka Kedhiri. Nyatané iki klebu kategori sing saiki disebut kanthi jeneng tembang
gedhé.

Maca-ro klebu tipe tembang gedhé yakuwi cacahing bait (pada) saben pupuh bisa kurang saka
papat sauntara kuwi cacahing sukukata (wanda) jroning saben bait (pada) ora mesthi padha
lan diciptakaké déning Yogiswara.

Maca-tri utawa kategori sing katelu yakuwi tembang tengahan sing miturut ujar diciptakaké
déning Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala lan disampurnakaké déning Pangeran Panji
Inokartapati lan saduluré. Wusanané, macapat utawa tembang cilik diciptakaké déning Sunan
Bonang lan diturunaké marang para wali.

Gunggungipun tembang macapat

Gunggungipun tembang macapat wonten 11, inggih menika:

1. Mijil
2. Kinanthi
3. Sinom
4. Asmarandana
5. Dhandhanggula
6. Gambuh
7. Maskumambang
8. Durma
9. Pangkur
10. Megatruh
11. Pocung
 Watak lan Gunane Tembang Macapat
Nama Sekar :Watak Ginanipun
Mijil : asih, prihatin, pangajab mulang tiyang ingkang nembe prihatin
Kinanthi : seneng, asih, kasmaran mituturi, pratelan tresna, mulang
Sinom : ethes, prasaja piwulang, wewarah
Asmaradana : tresna, sedhih, sengsem nggambaraken kakesitan, mulang, tresna
Dhandhanggula : luwes, gumbira, endhah mahyakaken tresna, sedhih nandhang tresna, mbuka
sekar/ srat, mahyaaken kahanan menapa kemawon cocok
Maskumambang : nelangsa, ngeres-ngeresi, sedhih mahyakaken raos panalangsa
Durma :keras, nepsu, semangat nggambaraken tiyang nepsu, perang
Pangkur : sereng, nepsu, gandrung pitutur radi srengen, gandrung
Pocung : sembrana, parikena, lucu cangkriman, crita lucu, guyon
Gambuh : sumanak, sumadulur mulang, pitutur
Megatruh : prihatin, getun, keduwung, sedhih cariyos ingkang sedhih, getun
Balabak : sembrana, saenake, lucu guyonan sakepenake, sembrana
Wirangwong
Wibawa :mahyakaken keagungan, kaendahan, piwulang
Girisa : gagah, wibawa, wanti-wanti piwulang, kasepuhan
Jurudemung : kenes (genit) mancing brahi

Guru Gatra, Guru Lagu lan Guru Wilangan Tembang Macapat

1. Mijil = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
2. Kinanthi = 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
3. Sinom = 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
4. Asmaradana = 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u, 8a
5. Dhandhanggula = 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
6. Maskumambang = 12i, 6a, 8i, 8a
7. Durma = 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
8. Pangkur = 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
9. Gambuh = 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
10. Megatruh = 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
11. Pocung = 12u, 6a, 8i, 12a

Macapat iki uga sinebut tembang macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing ngendi-
ngendi. Urut-urutané tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai bayi
abang nganti tumekaning pati. Mungguh kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya kang ing
ngisor iki:

1. Maskumambang
Gambaraké jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa
wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon, kumambang ateges uripé
ngambang nyang kandhutané ibuné.

Apan kaya mangkono wewatek neki (12 i)

Sanadyan wong tuwa (6 a)
Yen duwe watek tan becik (8 i)
Miwah tindak tan prayoga (8 a)

2. Mijil
Ateges wis lair lan jelas priya utawa wanita.

Lan dimantep mring panggawe becik (10 i)

Lawan wekas ing ngong (6 o)
Aja kurang, iya panrimané (10 é)
Yen wis tinitah marang Hyang widhi (10 i)
Ing badan puniki (6 i)
Wus pepancen ipun (6 u)
3. Sinom
Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya
bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.

Nulada laku utama (8 a)

Tumrap ing wong tanah Jawi (8 i)
Wong Agung ing Ngeksi Ganda (8 a)
Panembahan senapati (8 i)
Kepati amarsudi (7 i)
Sudaning hawa lan nepsu (8 u)
Pinesu tapa brata (7 a)
Tanapi ing siyang ratri (8 i)
Amemangun karye naktya sing sasama (12 a)

4. Kinanthi
Saka tembung kanthi utawa tuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah
panguripan ing alam ndonya.

Dadiya laku nireku (8 u)

Cegah dhahar lawan guling (8 i)
Lawan aja sukan sukan (8 a)
Anganggowa sawatawis (8 i)
Ala wateke wong suko(8 o)
Nyuda prayitna ning batin(8i)

5. Asmarandana
Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau
wis dadi kodrat Ilahi.

Aja turu soré kaki (8 i)

Ana Déwa nganglang jagad (8 a)
Nyangking bokor kencanané (8 é)
Isine donga tetulak (8 a)
Sandhang kelawan pangan (7 a)
Yaiku bagéyanipun (8 u)
wong melek sabar narima (8 a)

6. Gambuh
Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk njur digathukaké
antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa
urip bebrayan.

Sekar gambuh ping catur (7 u)

Kang cinatur polah kang kalantur (10 u)
Tanpa tutur katula-tula katali (12 u)
Kadaluwarso katutur (8 u)
Kapatuh pan dadi awon (8 o)

7. Dhandhanggula
Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan.
Kelakon duwé sisihan / kulawarga, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula kuwi
wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.

Lamun sira anggeguru kaki (10 i)

Amiliha manungsa kang nyata (10 a)
Ingkang becik martabate (8 é)
Sarta kang wruh ing hukum (7 u)
Kang ngibadah lan kang wirangi (9 i)
Sokur oleh wong tapa (7 a)
Ingkang wus amungkur (6 u)
Tan mikir paweweh ing lyan (8 a)
Iku pantes sira guranana kaki (12 i)
Sartane kawruhana (7 a)

8. Durma
Saka tembung darma/wèwèh. Wong yen wis rumangsa kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa
welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandhang kacintrakan, mula banjur tuwuh
rasa kepéngin darma/wèwèh marang sapadha - padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka
piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.

Wusnya tibeng bentala prabu Rahwana (12 a)

Pancasonane dadi (7 i)
Sirna tatu nira (6 a)
Tung tumpulih sedaya (7 a)
Nepak bau kradha angrik (8 i)
Ndedel ngawiyat (5 a)
Ngusir nanendra peksi (7 i)
9. Pangkur
Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir
tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha.

Sekar Pangkur kang winarna (8 a)

lelabuhan kang kanggo wong aurip (11 i)
ala lan becik puniku (8 u)
prayoga kawruhana (7 a)
adat waton puniku dipun kadulu (12 u)
miwa ingkang tatakrama (8 a)
den kaesthi siyang ratri (8 i)

10. Megatruh
Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak
sowan mring Sing Maha Kuwasa.

Na ra kena sinelak selak pineluk (12 u)

Mring kang ngadhang adhang sisip (8 i)
Yen loro anggepi reku (8 u)
Teman kether maring ngening (8 i)
Adoh kae let tan adoh (8 o)

11. Pocung
Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur.

Ngelmu iku kelakone kanthi laku (12 u)

Lekase lawan kas (6 a)
Tegese kas nyantosani (8 i)
setya budya pangekesing dur angkara (12 a)
Resume Materi

GEGURITAN (DALAM BAHASA JAWA)

A. Pengertian Geguritan
Geguritan yaiku salah sijining karya sastra jawa ingkang kawujud saking rasa ing ati kang
diungkapaken kaliyan penyair ngagem bahasa ingkang gadah irama , rima , mitra , bait lan
penyusan lirik kang gadah arti utawa makna wonten ing lirik geguritan.

Geguritan uga kawujud saking ungkapan perasaan lan pikiran penyair . Geguritan ing bahasa
Indonesia uga kasebut puisi.

B. Ciri - ciri geguritan

Ciri - ciri wonten ing geguritan yaiku :
1. duweni patokan utawa aturan geguritan kayata duweni guru lagu , guru wilangan , lan
guru gatra
2. duweni makna utawa arti ana ing lirik lirik e
3. duweni bahasa ingkang endah lan mentes
4. Ing teks geguritan ono jeneng pengarang / pangriptane posisi ne ning ngarep tembang
geguritan

C. Unsur - unsur intrinsik

Geguritan uga duweni unsur unsur intrinsik kaya puisi lan karya sastra liyane , unsur unsur
intrinsik ana ing geguritan inggih punika :
1. Tema
2. Bahasa kang endah
3. Judul Geguritan
4. Diksi
5. Citra
6. Purwakanthi
7. Amanat kang ono ing jero ne geguritan

D. Jenis - jenising Geguritan

Geguritan miturut kegunaane ono 3 macem , jenis jenise inggih punika :
1. Jenis Geguritan Ingkang gambarake kondisi utawa peristiwa (deskriptif)
2. Jenis Geguritan Ingkang nyeritakake kondisi utawa pengalaman (naratif)
3. Jenis Geguritan Ingkang pasemon utawa duweni isi kritikan utawa sindiran

E. Syarat syarat maca Geguritan

Wong moco geguritan ugo duweni syarat syarat , lan ora sembarangan ingkang moco geguritan .
Syarat syarate yaiku :
1. Wirama --> Cendek duwure nada utawa keras lemahe swara.
2. Wirasa --> Perasaan utawa penghayatan ketika moco geguritan
3. Wiraga --> Polah utawa gerake ketika moco geguritan
4. Wicara --> lancar orak e moco geguritan