ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΙΕΡΕΜΙΟΥ ΦΟΥΝΤΑ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΓΟΡΤΥΝΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΕΩΣ

Καθηγητοῦ Πανεπιστηµίου

OΙ ΠΡΟΦΗΤΕΣ
ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ∆ΙΑΘΗΚΗΣ
(Γιά τούς φοιτητές τῆς Θεολογίας)

∆ΗΜΗΤΣΑΝΑ - ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗ
2009
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τό βιβλίο αὐτό εἶναι γραµµένο γιά τούς φοιτητές Θε-

ολογίας, ὡς µία µαθητεία τους στήν περί Προφητῶν
διδασκαλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Οἱ Προφῆτες εἶναι
ἡ καρδιά τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί ὅποιος ἐσπούδασε
καί ἐνόησε τό περί Προφητῶν κεφάλαιο, αὐτός πραγ-
µατικά ἐνόησε τήν θεολογία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης.
Εἶναι δέ γνωστό ὅτι τό κήρυγµα τῶν Προφητῶν εἶναι
χριστολογικό. Οἱ Προφῆτες, ἀπογοητευµένοι καί τα-
ραγµένοι ἀπό τήν ἐποχή τους, βυθίζουν τό βλέµµα τους
στό µέλλον καί βλέπουν, ὡς «ὁρῶντες», τόν µέλλοντα
νά ἔλθει Μεσσία, τόν Ὁποῖο καί παρουσιάζουν ὡς
ὡραῖα στά ἀθάνατα κείµενά τους. Σ᾽ αὐτήν δέ τήν
ἐποχή, τήν Μεσσιακή λεγοµένη ἐποχή, ἀναπαύεται ἡ
ταραγµένη καρδιά τῶν Προφητῶν ἀπό τήν ἐπικρα-
τοῦσα στήν ἐποχή τους ἁµαρτία.
Τά κείµενα τῶν Προφητῶν µᾶς δίνουν ὡραία καί
ὑψηλή διδασκαλία, ἡ ὁποία ἁρµόζει νά ἀκουστεῖ καί
στήν σύγχρονή µας ἐποχή, ἡ ὁποία δέν διαφέρει ἀπό
τήν δική τους. Πραγµατικά, καί σήµερα ὑπάρχει ἡ
ἀποστασία ἀπό τόν Θεό, γιά τήν ὁποία πρέπει νά ἀκου-
στεῖ ὁ βροντώδης ἔλεγχος τοῦ Ἠσαΐου, ἀλλά καί τό
9
θρηνῶδες κήρυγµα τοῦ Ἰερεµίου. Καί σήµερα ἐξέλιπε
ἡ ἀγάπη πρός τόν Θεό καί τόν πλησίον, γι᾽ αὐτό καί
ἁρµόζει νά ἀκουστεῖ στήν ἐποχή µας τό κήρυγµα τοῦ
Ὠσηέ. Καί σήµερα πάλι ἔχουµε κραυγαλέα ἀδικία, γι᾽
αὐτό καί ἔχουµε ἀνάγκη ἀπό τό κήρυγµα τοῦ Ἀµώς.
Ἡ παροῦσα ἐργασία, ἄν καί προορίζεται κυρίως γιά
τούς προσφιλεῖς φοιτητές τῆς Θεολογίας, ὡς βοήθηµά
τους στό περί Προφητῶν κεφάλαιο στό κύριο µάθηµά
τους «Θεολογία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης», τό ὁποῖο δι-
δάσκουµε, ὅµως εἶναι γραµµένη ἐπίτηδες µέ ἁπλότητα,
γιά νά εἶναι καταληπή ἀπό κάθε χριστιανό, ὁ ὁποῖος
ἐπιθυµεῖ νά γνωρίσει τήν ἀθάνατη διδασκαλία τῆς Πα-
λαιᾶς Διαθήκης, πού µᾶς ἔρχεται ἀπό τά βάθη τῶν
αἰώνων.
Ἀναπαυόµαστε ἰδιαίτερα στήν ἁπλή µας αὐτή ἐργα-
σία, τήν ὁποία ἐµπνευστήκαµε ἀπό τήν µαθητεία µας
στόν µακαριστό Διδάσκαλο Βασίλειο Βέλλα, καί ἐπιθυ-
µοῦµε, διά τῶν Εὐχῶν τῶν Σεβασµιωτάτων Πατέρων
καί Ἱερέων καί τῶν προσευχῶν τῶν ἀδελφῶν χρι-
στιανῶν, νά ἀξιωθοῦµε νά ἐκδώσουµε καί ἄλλα παρόµοια
τευχίδια ἀφιερωµένα στήν κατά θέµατα διδασκαλία τῆς
Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἄν µέ αὐτές τίς ταπεινές µας ἐργα-
σίες πετύχουµε νά θέλξουµε κάποιους πρός τήν ἀγάπη
τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, θά εἴµαστε τῷ ὄντι εὐτυχεῖς.
Ἐπίσκοπος Ἰερεµίας Φούντας
Καθηγητής Πανεπιστηµίου
10
 ΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΣ
ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ*

1. ΓΕΝΙΚΩΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΠΡΟΦΗΤΩΝ

ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ

Ἡ ἔννοια τῆς λέξεως «προφήτης»

Συνήθως, ὅταν λέγουµε «προφήτης» νοοῦµε

ἐκεῖνον πού προλέγει τά µέλλοντα. Ἡ ἑρµηνεία ὅµως
* Ἡ ὑπάρχουσα βιβλιογραφία περί τῶν προφητῶν, ἡµετέρα καί
ξένη, εἶναι ἐκτενής. Σηµειώνουµε τά ἑξῆς ἔργα: Π. Μπρατσιώτου,
Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, Ἐν Ἀθήναις 1936, σ. 356
ἑξ. (Περί τῶν προφητῶν καί προφητείας καθόλου, ἔνθα καί πλου-
σιωτάτη παλαιά βιβλιογραφία). ― Β. Βέλλα: Θρησκευτικαί Προ-
σωπικότητες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ,3 τόµ. Α΄καί Β΄, Ἀθῆναι
1968. Θεός καί Ἱστορία ἐν τῇ Ἰσραηλιτική Θρησκείᾳ (ἐναρκτή-
ριον µάθηµα τήν 13ην Νοεµβρίου 1933). Ὁ Παῖς τοῦ Κυρίου,
Ἀθῆναι 1969. Ὁ Πνευµατικός ἄνθρωπος κατά τούς Προφήτας
τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, Ἐν Ἀθήναις 1959. Ἑβραϊκή Ἀρχαιολο-
γία, Ἀθῆναι 1979, σ. 217 ἑξ. ― Παναγιώτη Ἀνδριοπούλου, Μα-
θήµατα Βιβλικῆς Ἱστορίας (προφητικές µορφές τῆς Παλαιᾶς
αὐτή δέν εἶναι ἀκριβῶς σωστή. Ἡ λέξη «προφήτης»
συντίθεται ἀπό τήν πρόθεση «πρό» καί τό ρῆµα
«φηµί» = λέγω. Ἀλλά ἡ πρόθεση «πρό» ἐδῶ δέν ἔχει
τήν ἔννοια τοῦ «πρίν», ἀλλά τοῦ «ἀντί». Ὁµιλῶ ἀντί
κάποιου ἄλλου. Οἱ προφῆτες λέγονται ἔτσι γιατί ὁµι-
λοῦν ἀντί τοῦ Θεοῦ. Εἶναι τά στόµατα τοῦ Θεοῦ
στήν κοινωνία τῶν ἀνθρώπων (βλ. Ἰερ. 15,19)· γι᾽
αὐτό καί ἡ ἑβραϊκή ὀνοµασία τῶν προφητῶν στήν
Παλαιά Διαθήκη εἶναι nabi ἀπό ρῆµα naba πού ση-
µαίνει κράζω, µιλῶ. Κατ᾽ αὐτήν τήν ἑρµηνεία, ὁ κή-
ρυκας τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ κάνει ἔργο προφήτου,

Διαθήκης), Ἀθήνα 1989. ― Στήν σειρά La Sainte Bible (Παρίσι

1956 ἑξ.), τόµ. VII, Le Prophétisme, σ. 7 ἑξ. ― Συνιστοῦµε ἰδι-
αιτέρως τό ἔργο τοῦ Emil Balla, Die Botschaft der Propheten, Tübin-
gen. — A. Robert A. Feuillet, Einleitung in die Heilige Schrift, τόµ.
Ι, σ. 465 ἑξ. ― Gleason L. καί Archer Jr., A survey of Old Testament
Introduction, Chicago. — The Jerome Biblical Commentary,15 London
1986, σ. 223 ἑξ. (Introduction to Prophetic Literature). — Bible
Commentary, τόµ. 4, Washington 1976, σ. 25 ἑξ. (The Role of Israel
in Old Testament Prophecy). ― Γιά τόν προφήτη Ἰερεµία, τοῦ
ὁποίου ἡ µνεία γίνεται ἐκτενής στήν παρούσα µελέτη βλ. ὑποµνή-
µατα τῶν: Friedrich Nötscher, Das Buch Jeremias, Bonn 1934. Hel-
mut Lamparter, Prophet wider Willen (στήν Σειρά, Die Botschaft des
Alten Testaments) Stuttgart 1964 καί ἰδιαίτερα βλ. τήν ἐργασία τοῦ
ἰδικοῦ µας Β. Βέλλα, Ὁ Προφήτης Ἰερεµίας (στό ἀναφερθέν ἔργο
Θρησκευτικαί Προσωπικότητες τῆς Π.Δ., Β΄τόµ.).
12
εἶναι τό στόµα τοῦ Θεοῦ στούς ἀνθρώπους. Ἀλλά
ὑπάρχει καί ἡ ἔννοια τοῦ προφήτου, τοῦ προλέγοντος
τά µέλλοντα, γι᾽ αὐτό καί οἱ προφῆτες παλαιότερα
ὀνοµάζοντο «βλέποντες» (ro’e, ἑβραϊκά).1 Ἡ κύρια
ὅµως ὀνοµασία τοῦ προφήτου εἶναι nabi καί δηλοῖ
τόν κήρυκα τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ.

Ἡ ἐµφάνιση τῶν προφητῶν

Γιά πρώτη φορά τούς προφῆτες στό Ἰσραήλ τούς

συναντοῦµε ὀργανωµένους ἐπί τοῦ Σαµουήλ (τόν
11ον αἰώνα). Ὁ Σαµουήλ συµβουλεύει τόν Σαούλ, ὁ
ὁποῖος ἔψαχνε γιά τούς χαµένους ὄνους του, νά πο-
1. Ἡ ὀνοµασία τῶν Προφητῶν «βλέποντες» δέν ἐσήµαινε ἀπο-
κλειστικῶς τήν πρόβλεψη τοῦ µέλλοντος· τό «ὁ βλέπων» ἀναφέ-
ρεται καί στό παρόν. Οἱ προφῆτες ἔβλεπαν καθαρά τά γεγονότα
τοῦ παρόντος· ἔβλεπαν τό σωτήριο σχέδιο τοῦ Θεοῦ σ᾽ αὐτά καί
προέτρεπαν τούς ἀνθρώπους σέ µετάνοια γιά τήν σωτηρία τους.
Γι᾽ αὐτό καί ὀνοµάζοντο «βλέποντες». Συµβαίνει δέ στήν Π. Δ.
καί ἡ λέξη «ὅρασις» νά ἔχει τήν ἔννοια ὄχι µόνον τῶν ὁραµάτων
περί τοῦ µέλλοντος, ἀλλά τοῦ λόγου, τοῦ κηρύγµατος. Ὁλόκληρο
τό βιβλίο τοῦ Ἠσαΐου καλεῖται «ὅρασις» (1,1), ἄν καί µία µόνον
ὅραση περιέχει τό βιβλίο του (τήν ὅραση τῆς κλήσεως στό 6ο
κεφ.). Ἡ λέξη «ὅρασις» ἐδῶ σηµαίνει τόν λόγο τοῦ «βλέποντος»,
δηλαδή τοῦ προφήτου.
13
ρευθεῖ στήν πόλη Γκιβεά καί ἐκεῖ θά συναντήσει
ὁµάδα προφητῶν πού θά κατέβαιναν ἀπό τόν λόφο
(Α΄ Βασ. 10,5). Παρουσιάζονται, λοιπόν, τήν ἐποχή
αὐτή οἱ προφῆτες ὀργανωµένοι σέ ὁµάδες. Ἀλλά, ἄν
τήν ἐποχή τοῦ Σαµουήλ παρουσιάζονται ἔτσι ὀργα-
νωµένοι οἱ προφῆτες, θά πρέπει τήν ἐµφάνιση µεµο-
νωµένων προφητῶν νά τήν ἀποδώσουµε πολύ
ἀρχαιότερα, ὥστε νά ὑπάρξει χρόνος κατά τόν ὁποῖον
αὐτοί συσπειρώθηκαν καί συγκρότησαν ὁµάδες.
Οἱ ὁµάδες τῶν προφητῶν συνήθως διέµειναν στούς
διαφόρους ἱερούς τόπους τῆς ὑπαίθρου, ὅπως τῆς
Βαιθήλ, τῆς Ἰεριχώ, τῆς Γκιλγκάλ κ.λπ. Στίς ὁµά-
δες τῶν προφητῶν εἰσήρχοντο νεαροί στήν ἡλικία.
Εἶχαν ἕνα ἀρχηγό, τόν ὁποῖο καλοῦσαν «πατέρα»
(Γ΄Βασ. 6,21)· φοροῦσαν ὁρισµένη στολή, δερµάτινο
χιτώνα καί δερµάτινη ζώνη περί τήν ὀσφύν τους (Δ΄
Βασ. 1,8). Στό µέτωπό τους ἔφεραν διακριτικό ση-
µεῖο, πού δήλωνε ὅτι ἀνῆκαν στήν τάξη τῶν προ-
φητῶν.

Ἡ θεία κλήση*

Οἱ προφῆτες ἦταν κεκληµένοι ἀπό τόν Θεό νά

δράσουν στήν κοινωνία. Εἶναι ὅµως λάθος νά πι-
14
στεύουµε ὅτι ὁ Θεός κάλεσε κάποιον γιά προφήτη
αὐτοµάτως, ἔτσι ἀπότοµα, χωρίς τήν προετοιµασία
καί προεργασία τοῦ ἰδίου τοῦ ἀνθρώπου. Πρίν ἀπό
τήν κλήση κάποιου στό προφητικό ἀξίωµα ὑπό τοῦ
Θεοῦ, προηγήθηκε µακρά πνευµατική προετοιµασία
τοῦ ἰδίου τοῦ προσώπου.
Οἱ προφῆτες προσεγγίζοντας τόν Θεό καί πρίν
ἀπό τήν κλήση τους, εἶχαν σχηµατίσει µέσα τους
ἕναν ὑψηλό πνευµατικό κόσµο· µέ αὐτόν τόν κόσµο
ἐθέλγοντο καί µέ αὐτόν ἐτρέφοντο. «Οἱ λόγοι σου
µοῦ εἶναι τροφή, οἱ λόγοι σου µοῦ προξενοῦν χαρά»,
λέγει ὁ Ἰερεµίας ἀποτεινόµενος στόν Θεό (15,16).
Ἡµέρα δέ µέ τήν ἡµέρα ἐγοητεύοντο δυνατώτερα
καί θελκτικώτερα τόν Θεό, ἤθελαν νά τόν προσεγ-
γίσουν περισσότερο, νά τόν οἰκειοποιηθοῦν καί νά
τόν κηρύξουν στό Ἰσραήλ διαµαρτυρόµενοι γιά τίς
παραβάσεις τοῦ νόµου του. Σ᾽ αὐτήν τήν κατά-
σταση τῆς ἐνατενίσεώς τους πρός τόν Θεό εὑρισκό-
µενοι, καί τοῦ βαθέος πόνου τους γιά τό κακό τῆς
κοινωνίας, τούς ἦλθε ἡ κλήση ἀπό τόν Θεό γιά τό
προφητικό ἔργο. Ὅσο κι ἄν τό προφητικό ἔργο ἐλο-
γίζετο δύσκολο, οἱ προφῆτες παρεδίδοντο στήν θεία
κλήση, ἡ ὁποία ἦταν πολύ θελκτική καί γλυκειά.
Σ᾽ αὐτήν τήν θεία κλήση γιά τό προφητικό ἔργο
15
ἀναφερόµενος ὁ Ἰερεµίας λέγει στόν Θεό σ᾽ ἕνα προ-
χωρηµένο στάδιο τοῦ βίου του: «Μέ µάγεψες, Θεέ
µου, κι ἄφησα τόν ἑαυτό µου νά µαγευθεῖ» (Ἰερ.
20,7)!
Τήν κλήση γιά τό προφητικό ἔργο οἱ προφῆτες
θεωροῦν σάν µία δύναµη πού ἔρχεται ἀπό ἔξω, ἀπό
τόν Θεό, στήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος δέν δύναται νά
ἀντισταθεῖ· τήν θεωροῦν σάν µία ἰσχυρή βοή πού
κατακλύζει τά ὦτα τους καί τήν ψυχή τους. Ὅπως
ὅταν βρυχᾶται ὁ λέοντας, λέγει ὁ προφήτης Ἀµώς,
θέλοντας καί µή θέλοντας ὁ ἄνθρωπος φοβᾶται, ἔτσι
καί ὅταν ὁ Θεός καλεῖ γιά ἕνα ἔργο δέν εἶναι δυνατόν
παρά ὁ ἄνθρωπος νά παραδοθεῖ, νά ὑπακούσει καί
νά δεχθεῖ τήν κλήση. «Λέων ἐρεύξεται, τίς οὐ φο-
βηθήσεται; Κύριος ἐλάλησε, τίς οὐ προφητεύσει;»
(Ἀµ. 3,8).
Πρέπει ὅµως νά ποῦµε ἐδῶ ὅτι ἡ θεία αὐτή
κλήση δέν καταργεῖ τήν ἀτοµική τοῦ ἀνθρώπου συ-
νείδηση, δέν ἐξαφανίζει τό ἀνθρώπινο «ἐγώ». Ὁ
προφήτης δέν εἶναι νεκρό ὄργανο κατά τήν ἐξαγγε-
λία τῶν θείων βουλῶν, ἀλλά πείθεται πρῶτα περί
τῆς ἀληθείας τῶν προφητειῶν πού θά διαλαλήσει
καί προχωρεῖ στό ἔργο του µέ πλήρη τήν συµµε-
τοχή τῆς ἀνθρωπίνης συνειδήσεώς του.
16
 Τό κακό τῆς κοινωνίας
στήν ἐποχή τῶν προφητῶν

Στήν κοινωνία τοῦ Ἰσραήλ ἐρχόµενοι νά ἐργα-

στοῦν οἱ προφῆτες µέ τόν ἁγνό τους πνευµατικό
κόσµο, τόν ὁποῖο εἶχαν δηµιουργήσει, εὑρίσκοντο σέ
ἕναν ἐντελῶς ἀντίθετο κόσµο πρός τόν ἰδικό τους·
ἡ διαφθορά εἶχε πληµµυρίσει τήν ἰσραηλιτική χώρα,
«κέχυται ἐπί τῆς γῆς» κατά τήν ἔκφραση τοῦ προ-
φήτου Ὠσηέ (4,2). Θά σᾶς παραθέσω σέ µετά-
φραση ὁρισµένες περικοπές ἀπό τά προφητικά
κείµενα, στά ὁποῖα ζωγραφίζεται ἡ κακία τῆς κοι-
νωνίας, στήν ὁποία ἔζησαν καί ἔδρασαν οἱ προφῆτες.

Ὁ Μιχαίας µονολογώντας λέγει:

«Ἀλλοίµονο σέ µένα, γιατί ὁµοιάζω µέ ἄνθρωπο
πού µαζεύει στάχυα µετά τόν θερισµό
καί σταφύλια µετά τόν τρυγητό...
Ὁ εὐσεβής χάθηκε ἀπό τήν χώρα
καί ἀγαθός δέν ὑπάρχει µεταξύ τῶν ἀνθρώπων.
Ὅλοι τους εἶναι θανάσιµοι ἐγκληµατίες
ὁ ἕνας κυνηγάει τόν ἄλλο.
.............................................
17
 Ὁ ἀξιωµατοῦχος ζητάει πληρωµή,
ὁ κριτής κρίνει κατά τήν ἐπιθυµία του
καί ὁ ἰσχυρός διαστρέφει τό δίκαιο» (7,1-3).

Ἡ ἁµαρτία προχώρησε πολύ, ὥστε διέρρηξε καί

τόν δεσµό τῆς φιλίας καί αὐτούς ἀκόµη τούς ἱερούς
οἰκογενειακούς δεσµούς. Γι᾽ αὐτό καί συµβουλεύει
ὁ ἴδιος προφήτης:

«Μήν ἔχετε ἐµπιστοσύνη στόν φίλο

.....................................................
Καί πρόσεχε: Μήν ἐµπιστεύεσαι τίποτε
στήν σύζυγό σου.
Ὁ υἱός περιφρονεῖ τόν πατέρα,
ἡ θυγατέρα ἐπαναστατεῖ κατά τῆς µητέρας της,
ἡ νύφη κατά τῆς πεθερᾶς της
καί ἐχθροί τοῦ ἀνθρώπου
εἶναι οἱ ἄνθρωποι τῆς οἰκογένειάς του»
(7,5-6).

Τήν ἠθική διαφθορά τῶν ἀνθρώπων τῆς κοινωνίας

τήν παρουσιάζει πολύ δυνατά ἕνας σύντοµος λόγος
τοῦ προφήτου Ἀµώς:

18
 «Υἱός καί πατήρ αὐτοῦ
εἰσεπορεύοντο ἐπί τήν ἰδίαν παιδίσκην» (2,7).2

Ἡ πρώτη κρίση

Ὁ ἐρχοµός τῶν προφητῶν σέ µία τέτοια διεφθαρ-

µένη κοινωνία, ἡ ἐπαφή αὐτή µέ ἕναν κόσµο
ἐντελῶς ἀντίθετο πρός τόν δικό τους, τούς δηµιουρ-
γοῦσε ἀπό τήν πρώτη στιγµή µία ἐσωτερική τα-
ραχή, µία κρίση θά ἐλέγαµε. Εἶναι ἡ πρώτη κρίση
τήν ὁποία ὑφίστανται στό ἔργο τους. Τήν κρίση
αὐτή, πού ἐπηρεάζει καί τό σωµατικό «εἶναι» τοῦ
προφήτου, ἐκφράζει πολύ δυνατά ὁ Ἰερεµίας σέ ἕνα
µικρό του µονόλογο κατά τήν νεαρή του ἡλικία,
ὅταν, ὁ συνεπαρµένος αὐτός ἀπό τόν λόγο τοῦ Θεοῦ
προφήτης, βρέθηκε µπροστά στήν διαφθορά τῆς
κοινωνίας:

«Ἡ καρδιά µου – λέγει ὁ προφήτης –

2. Εἶναι πολυάριθµα τά σχετικά χωρία στά προφητικά βιβλία,
τά ὁποῖα δείχνουν τό ποικίλο κακό, θρησκευτικό, ἠθικό καί κοι-
νωνικό, πού συνέβαινε στήν κοινωνία στήν ὁποία εἰργάζοντο οἱ
Προφῆτες.
19
 σπαράσσεται µέσα µου·
ὅλα τά κόκκαλά µου τρέµουν.
Εἶµαι σάν ἕνας µεθυσµένος,
ἀπό τό κρασί κυριευµένος
πρό τοῦ Θεοῦ, πρό τῶν ἁγίων Του λόγων.
.................................................................
Ἡ χώρα εἶναι γεµάτη ἀπό µοιχούς,
προσπάθειά τους εἶναι τό κακό
καί δύναµή τους ἡ κακία» (23,9-10).

Ὁ ἕνας κόσµος, ὁ κόσµος τοῦ προφήτου: «Πρό

τοῦ Θεοῦ, πρό τῶν ἁγίων Του λόγων»!
Ὁ ἄλλος κόσµος, ἡ τραγική πραγµατικότητα
µιᾶς κοινωνίας πού ἀποστάτησε ἀπό τόν Θεό: «Ἡ
χώρα εἶναι γεµάτη ἀπό µοιχούς»!...
Ἡ ἀντίθεση τῶν δύο αὐτῶν κόσµων δηµιουργεῖ,
ὅπως εἴπαµε, ταραχή στήν ψυχή τοῦ προφήτου, τήν
ὁποία ἐξέφρασε ὁ Ἰερεµίας στόν παραπάνω µονό-
λογό του. Εἶναι δέ πολύ φυσικό καί ψυχολογικό
αὐτό νά συµβαίνει, ἰδιαίτερα στά πρῶτα ἔτη ἐργα-
σίας ἑνός πνευµατικοῦ ἐργάτου.
Παρά τήν ταραχή ὅµως αὐτή, παρά τήν κρίση
αὐτή, ὁ προφήτης δέν φεύγει, δέν ἐγκαταλείπει τό
ἔργο του, τό ὁποῖο ἄρχισε· συνεπαρµένος ἀπό τόν
20
ζῆλο νά δώσει, νά φυτεύσει τόν ὡραῖο δικό του
κόσµο καί στούς ἄλλους ἀνθρώπους, θά µείνει στήν
κοινωνία γιά νά συνεχίσει τό ἔργο του, παρά τίς δυ-
σχέρειες πού ἐµφανίστηκαν ἀπό τήν ἀρχή.

Οἱ ἀγῶνες τῶν προφητῶν

Κατ᾽ ἀνάγκην τώρα ὁ προφήτης θά ἀρχίσει νά

κατακρηµνίζει καί νά ἐκριζώνει εἴδωλα καί ὁλόκλη-
ρους ἁµαρτωλούς κόσµους, πού ἦταν ριζωµένοι
στήν κοινωνία, γιά νά φυτεύσει σ᾽ αὐτήν τόν δικό
του πνευµατικό κόσµο. Γι’ αὐτό καί ὁ Θεός ἀπο-
στέλλοντας τόν Ἰερεµία στό προφητικό ἔργο τοῦ
λέγει:
«Ἰδού, σήµερα προφήτη στά ἔθνη
καί στά βασίλεια σέ κατέστησα,
νά ἐκριζώνεις καί νά καταστρέφεις,
νά ἀνοικοδοµεῖς καί νά φυτεύεις» (1,10).

Διπλό, λοιπόν, εἶναι τό ἔργο τοῦ προφήτου, ἀρνη-

τικό καί θετικό: Ἡ καταστροφή καί ἐκρίζωση τοῦ
ἁµαρτωλοῦ κόσµου καί ἡ φύτευση καί ἀνοικοδό-
µηση τοῦ πνευµατικοῦ κόσµου.
21
 Οἱ προφῆτες ἀρχίζουν πόλεµο καί µάλιστα σφοδρό
πόλεµο ἐναντίον ἁµαρτωλῶν θεσµῶν καί καταστά-
σεων: Ἐλέγχουν ψεύτικες διδασκαλίες, κατακρη-
µνίζουν εἴδωλα, πού ἐθεωροῦντο ἱερά, καί
ἀπευθύνουν τόν δυνατό τους ἔλεγχο καί σέ πρόσωπα
πού ἦταν ὑπεύθυνα γιά τό παρατηρούµενο κακό
στήν κοινωνία, στούς θρησκευτικούς καί πολιτικούς
ἀρχηγούς. Στήν πολεµική αὐτή οἱ προφῆτες εἶναι
ἀτρόµητοι. Πρέπει ὅµως νά ποῦµε ὅτι ἡ πολεµική
αὐτή τῶν προφητῶν δέν προέρχεται ἀπό ἐχθρότητα,
ἀπό ἐσωτερική πολεµική διάθεση, ἀλλά ἀπό τήν
ἀγάπη τους στήν κοινωνία τῶν ἀνθρώπων, γιά νά
γκρεµιστοῦν ἀπό αὐτήν τά τείχη τῆς ἁµαρτίας καί
νά ἀνοικοδοµηθοῦν οἱ λαµπροί οἶκοι τῆς ἀρετῆς. Τό
ἴδιο συµβαίνει µέ κάθε πνευµατικό ἐργάτη. «Ὅσο
δέ ἡ πίστις τοῦ πνευµατικοῦ ἀνθρώπου – λέγει ὁ
µακαριστός καθηγητής Βέλλας – εἰς τήν ἀλήθειαν
τοῦ ὑπ᾽ αὐτοῦ πρεσβευοµένου κόσµου εἶναι βαθυ-
τέρα, τόσον καί ὁ πόλεµος κατά τοῦ ψευδοῦς κό-
σµου εἶναι βιαιότερος».3 Εἶναι πολυάριθµες οἱ
περικοπές καί τά χωρία στά προφητικά βιβλία,

3. Στό βιβλίο του Ὁ πνευµατικός ἄνθρωπος κατά τούς Προ-

φήτας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ᾽Αθῆναι 1959 , σ. 28.
22
ὅπου βλέπουµε τόν ὀξύ ἔλεγχο τῶν προφητῶν στόν
σφοδρό τους πόλεµο ἐναντίον τοῦ κακοῦ.

Πολεµική τοῦ κόσµου κατά τῶν προφητῶν

Ὁ πόλεµος αὐτός τῶν προφητῶν πού προσέβαλε

βαθιά ριζωµένες καταστάσεις καί ἔθιγε ὑψηλά
ἱστάµενα πρόσωπα, ἐγέννησε φυσικά καί τήν σφο-
δρή ἀντίδραση τοῦ κόσµου ἐναντίον τους. Ἡ ἀντί-
δραση αὐτή τοῦ κόσµου κατά τῶν προφητῶν
ἀρχίζει ἀπό µία ψυχρή ἀδιαφορία πρός τό κήρυγµά
τους καί κορυφώνεται στήν εἰρωνεία καί τό µαρ-
τύριο ἐναντίον τους.
Ἄς ἀναφέρουµε ὀλίγα µόνον χωρία καί ὁρισµένες
µόνον σχετικές περικοπές ἀπό τά προφητικά βιβλία.
Ὅταν ὁ Ἠσαΐας προφήτευε καταστροφή στό
Ἰσραήλ, οἱ Ἰσραηλῖτες ἀπαντοῦσαν µέ περιφρόνηση
καί εἰρωνεία: Ἄς γίνει, ἄς τήν κάνει ὁ Θεός γρή-
γορα· νά δοῦµε θά γίνει (ἡ καταστροφή); «Τό τάχος
ἐγγισάτω ἅ ποιήσει, ἵνα ἴδωµεν, καί ἐλθάτω ἡ βουλή
τοῦ ἁγίου Ἰσραήλ, ἵνα γνῶµεν» (5,19)!...

Γιά τόν Ὠσηέ ἔλεγαν:

«Ἀνόητος εἶναι ὁ προφήτης,
23
 τρελλός εἶναι ὁ ἄνθρωπος τοῦ πνεύµατος»
(Ὠσ. 9,7).
καί ὄχι µόνον αὐτό ἀλλά:
«Ὁ Ἐφραίµ παραµένει
παρά τήν σκηνήν τοῦ προφήτου,
παγίδες στήνει σέ ὅλους τούς δρόµους του»
(Ὠσ. 9,8 ἑξ.).

Ἡ µεγαλύτερη ὅµως πολεµική, ὅπως φαίνεται

ἀπό τά κείµενα, ἔγινε κατά τοῦ προφήτου Ἰερεµίου.
Ὁ προφήτης ὁµιλεῖ γιά ἀνθρώπους πού παρακολου-
θοῦσαν τό κήρυγµά του µέ πρόθεση µήπως ἀκού-
σουν κάτι, πού θά εἶχε βαρειές εὐθύνες γι᾽ αὐτόν καί
θά ἐπέφερε τέλος τόν θάνατό του. Πραγµατικά, οἱ
ἐχθροί του εἶχαν ἀποφασίσει τόν θάνατό του (βλ.
Ἰερ. 18,12-22.17,18). Τό κήρυγµά του γινόταν
ἀντικείµενο γέλωτος καί ὀνειδισµοῦ. Ὁ προφήτης
φέρει πάντοτε τόν ὀνειδισµό τοῦ Θεοῦ (Ἰερ. 15,15).
Ὁ Ἰερεµίας παραπονεῖται ὅτι ἔγινε «ὁ ἄνθρωπος
τῆς ἔριδος καί τῆς διαµάχης σέ ὅλο τόν κόσµο»
(Ἰερ. 15,16). Ὅλοι τόν καταρῶνται, ὅλοι τόν ἔχουν
ἐγκαταλείψει (Ἰερ. 15,10.11.17)!...
Τό µέγεθος καί τήν σκληρότητα τῆς πολεµικῆς
ἐναντίον τοῦ προφήτου Ἰερεµίου δεικνύει µία ὀργα-
24
νωθεῖσα ἀπόπειρα δολοφονίας ἐναντίον του στήν πα-
τρίδα του Ἀναθώθ. Στό ἀνόσιο αὐτό ἐγχείρηµα –
πού ἦταν κυρίως ἔργο τῶν ψευδοπροφητῶν καί τῶν
ἱερατικῶν κύκλων – εἶχαν λάβει µέρος ἀκόµη καί
συγγενεῖς τοῦ Ἰερεµίου. Ὁ προφήτης ἐκλήθη στήν
πατρίδα του νά συµµετάσχει σέ ἕνα δεῖπνο, στό
ὁποῖο εἶχαν σχεδιάσει νά τοῦ βάλουν δηλητήριο στό
ψωµί του καί ἔτσι νά πεθάνει:

«Ὁ Κύριος µέ ἐπληροφόρησε καί ἐγνώρισα·

Εἶδα τί ἔπραττα,
ἀλλ᾽ ἐγώ ἤµουν σάν ἄκακος ἀµνός,
ὁδηγούµενος σέ σφαγή.
Δέν ἐγνώριζα ὅτι εἶχαν συνοµωτήσει ἐναντίον µου,
λέγοντες:
“Ἄς βάλουµε δηλητηριῶδες ξύλο
στόν ἄρτο τοῦ Ἰερεµίου
καί ἄς ἐξαφανίσουµε αὐτόν
ἀπό τήν γενεά τῶν ζώντων ἀνθρώπων,
γιά νά λησµονηθεῖ ἐντελῶς τό ὄνοµά του”»
(11,18-19).

Ἡ πολεµική αὐτή τοῦ κόσµου ἀπέβαινε γιά τούς

προφῆτες ἀληθινό µαρτύριο. Δυνατοί ὅµως αὐτοί
25
στήν πίστη, σταθεροί στήν ἀποστολή τους δέν
ἐκλονίζοντο ἀπό τήν πολεµική, ἄν καί ἔπασχον ἀπό
αὐτήν· δέν ἀπεδεικνύοντο δειλοί, ὥστε νά ἐγκατα-
λείψουν τό ἔργο τους, ἀλλά παρέµεναν πιστοί στήν
ἀποστολή τους, συνεχίζοντες τό ἔργο τους, παρά
τίς δυσχέρειες καί τίς ἀπογοητεύσεις καί τούς θα-
νάτους πού ἀντιµετώπιζαν.

«Τοὐναντίον ἐγώ – λέγει ὁ προφήτης Μιχαίας –

εἶµαι πλήρης δυνάµεως
γιά νά ἐξαγγέλλω τήν ἀσέβεια τοῦ Ἰακώβ
καί τήν ἁµαρτία τοῦ Ἰσραήλ» (3,8).

Αὐτή ἡ πίστη ἔκανε τούς προφῆτες στούς ἀγῶνες

τους ἰσχυρούς σάν τόν βράχο, κατά τήν ἔκφραση
τοῦ Ἠσαΐου (50,7), σκληρούς ἀδάµαντες κατά τόν
Ἰεζεκιήλ (3,8-19). Καί ὄχι µόνον αὐτό, ἀλλά ἡ δυ-
νατή πίστη τῶν προφητῶν στήν ἀλήθεια τοῦ κό-
σµου πού ἐκήρυτταν τούς χάριζε ψυχική γαλήνη
καί ἠρεµία, ὥστε νά στέκονται ἥσυχοι στήν θύελλα
τοῦ ἐναντίον τους ἐξαγριωµένου κόσµου.
Καί εἶναι µέν ἀλήθεια ὅτι παρουσιάζονται κουρα-
σµένοι οἱ προφῆτες ἀπό τήν πολεµική τοῦ κόσµου,
ὁ δέ πολυπαθής Ἰερεµίας κλαυθµυρίζει καί παρα-
26
πονεῖται ἀκόµη καί κατά τοῦ Θεοῦ (βλ. Ἰερ.15,10
ἑξ. 20,7-18), γιατί σάν νά µή βλέπει τήν συµπα-
ράστασή του, ἀλλά µετά τήν ἀνθρώπινη αὐτή κρίση
τους πάλι ἐµφανίζονται δυνατοί καί προσκολληµένοι
στήν προφητική τους ἀποστολή. Aὐτό συµβαίνει,
γιατί οἱ προφῆτες αἰσθάνονται τό προφητικό τους
χάρισµα σάν µία δύναµη ἰσχυρή, πού συγκλονίζει
τό εἶναι τους καί στήν ὁποία δέν µποροῦν νά ἀντι-
σταθοῦν.

«Ὁσάκις σκέφτοµαι νά µήν θυµηθῶ τόν Θεό

– λέγει ὁ Ἰερεµίας –
νά µήν µιλήσω πλέον στό ὄνοµά του,
τότε νοιώθω µέσα µου µία καυστική φωτιά,
µιά φλόγα στά κόκκαλά µου.
Προσπαθῶ νά ὑποφέρω (αὐτό τό πῦρ)
ἀλλά δέν µπορῶ» (Ἰερ. 20,8).

Γνήσιος προφητικός λόγος

Στό ἔργο τους οἱ προφῆτες ὡς µόνο µέσον δρά-

σεως ἔχουν τόν λόγο, γραπτό καί προφορικό. Ἡ δύ-
ναµη τοῦ θείου λόγου παριστάνεται στά προφητικά
27
κείµενα σάν σφυρί, πού πέφτει στόν ἄκµονα καί δίνει
µορφή στόν ἐπάνω σ᾽ αὐτόν πυρωµένο σίδηρο (Ἰερ.
23,29)· παριστάνεται σάν ξίφος καί βέλος πού
εἰσχωροῦν βαθιά στό ἀνθρώπινο σῶµα (Ἠσ. 49,2·
βλ. καί Ἐφ. 6,17. Ἑβρ. 4,12). Γιά τήν ἐπιτυχία
τοῦ σκοποῦ τους οἱ προφῆτες δέν χρησιµοποιοῦν τήν
βία ἤ τήν πολιτική δύναµη, ἀλλά µόνον τόν λόγο,
µόνον τό κήρυγµα καί µάλιστα κήρυγµα ἀσυµβίβα-
στο πρός τήν νοοτροπία τοῦ συγχρόνου τους κό-
σµου. Δέν ἀλλοίωναν τίς ἀρχές τους, δέν νόθευαν
τόν προφητικό λόγο γιά νά κερδίσουν τάχα ὀπαδούς·
τέτοια τακτική εἶναι ξένη στούς προφῆτες. Οἱ
προφῆτες κρατοῦσαν ψηλά τόν λόγο τους, κήρυτταν
κήρυγµα ἀπερίτµητο, καί προσπαθοῦσαν καί ἔκαναν
µεγάλο ἀγώνα νά ἀνεβάσουν ἐκεῖ ψηλά τόν λαό, ὁ
ὁποῖος, γιά τήν ἀποστασία του ἀπό τόν Θεό, βρι-
σκόταν πολύ χαµηλά πνευµατικῶς.

«Αὐτοί (οἱ ἄνθρωποι) ὀφείλουν

νά ἐπιστρέψουν σέ σένα
καί ὄχι ἐσύ σ᾽ αὐτούς»,
λέγει ὁ Θεός στόν Ἰερεµία
(15,19).

28
 Προφήτης ὁ ὁποῖος στόν διωγµό του ἐνόθευε τό
κήρυγµα, ἀλλοίωνε τίς ἀρχές του καί ἐκήρυττε
κατά τήν βούληση καί τήν ἐπιθυµία τοῦ λαοῦ, γιά
νά ἐξουδετερώσει τήν ἐναντίον του πολεµική, αὐτός
ἐγίνετο ψευδοπροφήτης, προδότης τῆς ἱερᾶς του
ἀποστολῆς. Τούς προδότες αὐτούς οἱ προφῆτες
ἀποκαλοῦν λαοπλάνους καί τούς ἐλέγχουν σφοδρό-
τατα, γιατί δέν κηρύττουν τήν ἀλήθεια, ἀλλά τόν
δόλο. «Ἡ ἀλήθεια ὀφείλει νά εἶναι πάντα στό
στόµα τοῦ ἱερέως καί δόλος νά µήν ὑπάρχει στά
χείλη του», λέγει ὁ προφήτης Μαλαχίας (2,6). Ὁ
λαός ὅµως ἤθελε εὐχάριστο κήρυγµα, κήρυγµα κο-
λακευτικό τῶν ἀδυναµιῶν του· ἀλλά αὐτό εἶναι
ἀπάτη καί ψέµα.

«Ἐάν ἐγώ ἐπεδίωκα µάταια καί ἀπατηλά

– λέγει κάπου ὁ Μιχαίας –
καί προεφήτευα ψεύδη ἀπό µέθη καί κραιπάλη,
τότε θά ἤµουνα προφήτης τοῦ λαοῦ αὐτοῦ»
(2,11).

29
 Πενιχρά τά ἀποτελέσµατα τῶν προφητῶν
στήν ἐποχή τους

Ὡς κοινό χαρακτηριστικό παρουσιάζεται στούς

προφῆτες τό παράπονο γιά τά πενιχρά, τά µηδαµινά
ἀποτελέσµατα τῶν κόπων τους. «Ἀλλοίµονο σέ µένα
– φωνάζει ὁ Μιχαίας ἐξετάζοντας τά ἀποτελέσµατα
τῆς ἐργασίας του –γιατί µοιάζω µέ αὐτόν πού µα-
ζεύει ὀπῶρες µετά τήν συγκοµιδή. Κανένα σταφύλι
δέν ὑπάρχει γιά φάγωµα, κανένα πρωτόβλαστο σύκο
νά τό ἐπιθυµήσει ἡ ψυχή µου» (7,1). Ὁ δέ προφήτης
Ἠσαΐας παρουσιάζει καί αὐτόν τόν Μεσσία ἀπογοη-
τευµένο γιά τά πενιχρά ἀποτελέσµατα τῆς ἐργασίας
του στόν λαό. «Ἐγώ δέ – λέγει ὁ Μεσσίας – εἰς
µάτην καί γιά τό τίποτε ἐκοπίασα. Εἰς µάτην ἐδα-
πάνησα τήν ζωή µου» (Ἠσ. 49,4).
Στούς παραπονούµενους ὅµως προφῆτες γιά τήν
µικρή ἀπήχηση τοῦ ἔργου τους στόν λαό διδάσκει
ὁ Θεός ὅτι ὁ πνευµατικός ἐργάτης δέν κρίνεται ἀπό
τά ἀποτελέσµατά του στό ἔργο του, ἀλλά ἀπό τό
ἄν αὐτός ἐξετέλεσε πιστῶς καί ἀπαρεγκλίτως τό
καθῆκον του. Ἄν τό κήρυγµα τῶν προφητῶν εἶχε
µικρά ἀποτελέσµατα στόν λαό, αὐτό δέν βαρύνει
αὐτούς ἀλλά τόν λαό, πού στάθηκε ἀνίκανος νά τό
30
κατανοήσει καί νά τό ἐκτιµήσει. Θά ἔλθει ὅµως
ἀργότερα µία ἄλλη ἐποχή, περισσότερο ὥριµη
πνευµατικά, πού θά ἐκτιµήσει τήν ὑψηλή διδασκα-
λία τῶν προφητῶν (Ὠσ. 8,12. 9,2. Μιχ. 2,11.
Ἠσ. 53,10).
Ἐδῶ πρέπει νά ποῦµε ὅτι οἱ προφῆτες εἶχαν καί
κύκλους µαθητῶν, οἱ ὁποῖοι ἐδέχοντο πλήρως τήν
διδασκαλία τους. Καί σ᾽ αὐτόν τόν κύκλο ἀναπαυό-
ταν ἡ ταραγµένη καί κουρασµένη ἀπό τήν πολεµική
τοῦ κόσµου καρδιά τους.
«Ἰδού ἐγώ καί τά παιδία
πού µοῦ ἔδωκε ὁ Θεός», (8,18).

λέγει ὁ προφήτης Ἠσαΐας µέ χαρά καί ἱερή καύχηση

Καί ὁ ἴδιος ὁ προφήτης πάλι λέγει ὅτι θέλει νά

καταγράψει τήν διδασκαλία του – πού ἀπερρίφθη
ἀπό τούς συγχρόνους του – νά δέσει καί νά σφρα-
γίσει τό εἰλητάριο καί νά τό παραδώσει στούς µα-
θητές του γιά φύλαξη στόν µέλλοντα χρόνο:
«Θέλω νά δέσω τήν µαρτυρία,
νά σφραγίσω τήν διδασκαλία
γιά τούς µαθητές µου» (8,16).
31
32
 2. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΦΗΤΩΝ*

Ἐρχόµεθα τώρα σέ σηµαντικό µέρος τῆς µελέ-

της µας, στήν διδασκαλία τῶν προφητῶν, ἡ ὁποία

* Auld A.G., "Word of God and Words of Man: Prophets and Canon",
εἰς L. Eslinger and G. Taylor, eds. Ascribe to the Lord, Journal for the
Study of the Old Testament Supplement Series 67· Sheffield: Sheffield
Academic Press, 1988: 237-51. Barton J., "The Prophets and the Cult",
εἰς J. Day, ed. Temple and Worship in Biblical Israel, London/New York:
T & T Clark, 2005: 111-22. Τοῦ ἰδίου, Oracles of God: Perceptions of
Ancient Prophecy in Israel after the Exile. London: Darton, Longman &
Todd, 1986. Τοῦ ἰδίου, "The Law and the Prophets: Who are the
Prophets?" Old Testament Library 23 (1984), 1-18. Begg C.T., "The
Classical Prophets in the Chronistic History," Biblische Zeitschrift 32
(1988), 100-107. Blenkinsopp J., A History of Prophecy in Israel: From
the Settlement in the Land to the Hellenistic Period, Philadelphia: West-
minster Press, 1983. Carroll R.P., “Prophecy and Society”, εἰς R.E.
Clements, ed. The World of Ancient Israel, Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press, 1989: 203-25. Christensen D.L., Transformations of the
War Oracles in Old Testament Prophecy, Harvard Dissertations in Reli-
gion 3· Missoula, MT: Scholars Press, 1975. Clements R.E., "Prophecy
as Literature: A Re-Appraisal," εἰς D.G. Miller, ed. The Hermeneutical
Quest. Allison Park, PA: Pickwick Press, 1986: 56-76. Τοῦ ἰδίου, "The
Form and Character of Prophetic Woe Oracles", Semitics 8 (1982), 17-
29. Τοῦ ἰδίου, Prophecy and Tradition, Oxford: Blackwell, 1975. Cren-
shaw J.L., Prophetic Conflict: Its Effect upon Israelite Religion, Beihefte
zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 124; Berlin: de
33
στρέφεται γενικῶς γύρω ἀπό τρία θέµατα: Τόν Θεό,
τήν ἱστορία (στήν ὁποία ἐµπλέκεται καί ἡ διδασκα-

Gruyter, 1971. DeVries S.J., "Futurism in the Pre-exilic Minor Prophets

Compared with that of the Post-exilic Minor Prophets", εἰς P.L. Redditt
and A. Schart, eds. Thematic Threads in the Book of the Twelve. Bei-
hefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 325· Berlin:
de Gruyter, 2003: 252-72. Everson A.J., "Days of Yahweh", Journal of
Biblical Literature 93 (1974), 329-37. Fenton T.L., "Israelite Prophecy:
Characteristics of the First Protest Movement", in J.C. de Moor, ed.
The Elusive Prophet. Leiden: Brill, 2001: 129-41. Freedman D.N.,
"The Law and the Prophets", Congress Volume: VT Sup 9 (1963), 250-
65. Gerstenberger E., "The Woe-Oracles of the Prophets", Journal of
Biblical Literature 81 (1962), 249-63. Gnuse R.K., No Other Gods:
Emergent Monotheism in Israel, Journal for the Study of the Old Te-
stament Supplement Series 241· Sheffield: Sheffield Academic Press,
1997. Graffy A., A Prophet Confronts His People: The Disputation
Speech in the Prophets, Rome: Biblical Institute Press, 1984. Hayes
J.H., "The Usage of Oracles Against Foreign Nations in Ancient Israel,"
Journal of Biblical Literature 87 (1968), 81-92. Hunter A.V., Seek the
Lord! A Study of the Meaning and Function of the Exhortations in
Amos, Hosea, Isaiah, Micah, and Zephaniah, Baltimore: St. Mary's
Seminary and University, 1982. Overholt T.W., “Prophecy in History:
The Social Reality of Intermediation”, Journal for the Study of the Old
Testament Biblical Studies 48 (1990), 3-29. Petersen, D.L., Late Is-
raelite Prophecy: Studies in Deutero-Prophetic Literature and in
Chronicles, Society of Biblical Literature Monograph Series 23· Mis-
soula, MT: Scholars Press, 1977. Raitt T.M., "The Prophetic Summons
to Repentance", Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 83
(1971), 30-49. Westermann C., Prophetic Oracles of Salvation in the
Old Testament, Louisville: Westminster/John Knox, 1991. Whybray
R.N., "Prophecy and Wisdom", in Israel's Prophetic Tradition, Cam-
bridge: Cambridge University Press, 1982. Williams J., "The Alas-Or-
acles of the Eighth Century Prophets," Hebrew Union College Annual
38 (1967), 75-91.
34
λία περί τοῦ ἀνθρώπου, γιατί αὐτός εἶναι τό ἀντι-
κείµενο τῆς ἱστορίας) καί τόν Μεσσία.

α) Περί τοῦ Θεοῦ4

1). Εἶναι «ἅγιος». Γιά τόν Θεό οἱ προφῆτες δι-

δάσκουν ὅτι εἶναι «ἅγιος». Ἡ λέξη ὅµως αὐτή
«ἅγιος» (ἑβραϊκά «καδώς») δέν σηµαίνει µόνον τόν
ἀναµάρτητο, ὅπως ἑρµηνεύεται σήµερα, ἀλλά κυ-
ρίως ὁ Θεός λέγεται «ἅγιος», γιατί εἶναι ὁ ἀπόλυτος
κυρίαρχος τῆς φύσεως, γιατί εἶναι ὁ ἐξουσιαστής
τοῦ σύµπαντος, ὁ παντοκράτορας. Ἐκτείνεται ὅµως
ἡ ἔννοια τῆς λέξεως «ἅγιος» γιά τόν Θεό καί στήν
ἠθική σφαίρα· ὁ Θεός καλεῖται «ἅγιος» καί ὡς ἀπό-
λυτη ἠθική ὀντότητα, ὡς τό τέλειο καί ἀσύγκριτο
ἠθικό ὄν, πού ἔθεσε καί ἐποπτεύει τήν ἠθική τάξη
στόν κόσµο. Ἔτσι, λοιπόν, ὁ Θεός λέγεται
«καδώς», δηλαδή «ἅγιος» µέ τήν ἔννοια τοῦ κυ-
ρίαρχου τοῦ σύµπαντος, τοῦ παντοδύναµου, ἀλλά
καί τοῦ ἀπόλυτου ἠθικοῦ ὄντος. Τήν διδασκαλία
αὐτή περί τοῦ ἁγίου Θεοῦ ἀνέπτυξε ἰδιαίτερα ὁ προ-
4. Βλ. Παν. Μπρατσιώτου, Ὁ Προφήτης Ἡσαΐας, Ἐν Ἀθή-
ναις 1956, σ. 98 ἑξ. καί Β. Βέλλα, Θρησκευτικαί Προσωπικότη-
τες τῆς Π.Δ., σ. 241 ἑξ.
35
φήτης Ἠσαΐας, φαίνεται ὅµως καί στούς ἄλλους
προφῆτες.
Στόν ἅγιο αὐτό Θεό ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά ἔχει
ἀπόλυτη πεποίθηση, πίστη καί νά αἰσθάνεται δέος,
ἀρετές πού γεννῶνται ἀπό τήν συναίσθηση τῆς
ἀνθρώπινης ἀδυναµίας καί ἠθικῆς ἀτέλειας (Ἠσ.
κεφ. 6. 7,9. 28,16. 30,15)· καί ἀκόµη ὁ ἄνθρω-
πος πρέπει νά ἔχει ἀπόλυτη ὑπακοή στόν ἅγιο
Θεό, νά εἶναι πρόθυµος νά Τόν ὑπηρετήσει (Ἠσ.
6,8. Μιχ. 6,8).
Κατά τήν ἀνωτέρω ἔννοια περί τοῦ ἁγίου Θεοῦ
ἁµαρτία κατά τούς προφῆτες εἶναι ἡ µή ἀναγνώ-
ριση τῆς ἁγιότητος τοῦ Θεοῦ. Ἁµαρτία εἶναι ἡ
ὕβρις, ἡ ὁποία βλασφηµεῖ τήν θεία ἁγιότητα µέ τίς
δύο ἔννοιές της, µέ τήν ἔννοια τῆς ἀπόλυτης παν-
τοκρατορίας καί τήν ἔννοια τῆς ἀπολύτου ἠθικῆς
καθαρότητος. Ἁµαρτία εἶναι ἡ µή ἀναγνώριση τῆς
ἀπόλυτης κυριαρχίας τοῦ Θεοῦ, εἶναι ἡ παραδοχή
καί ἄλλων θεῶν ἤ δυνάµεων καί ἡ καταπάτηση
τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν. Ἔτσι λοιπόν οἱ προφῆτες ἐλέγ-
χουν τόν Ἰσραήλ γιατί µαζί µέ τόν Γιαχβέ, τόν
ἀληθινό Θεό, λατρεύει καί ἄλλους θεούς, τούς ὁποί-
ους παρέλαβε ἀπό τούς γείτονές του εἰδωλολάτρες
λαούς· ἐλέγχουν τούς ἄρχοντες γιά τήν λεγοµένη
36
«πολιτική τῶν συµµαχιῶν», µέ τήν ὁποία ζητοῦν
νά εὕρουν σέ ξένα εἰδωλολατρικά ἔθνη βοήθεια, µέ
τήν ὑποχρέωση µάλιστα νά παραλάβουν τήν λα-
τρεία τῶν ἐθνῶν αὐτῶν. Καί τέλος οἱ προφῆτες
ἐλέγχουν τόν Ἰσραήλ γιά τήν ἠθική του διαφθορά.
Ὅλος αὐτός ὁ ἀγώνας τῶν προφητῶν ἑρµηνεύεται
καί κατανοεῖται καλῶς ἀπό τήν περί «ἁγίου», περί
τοῦ «καδώς», παράσταση τοῦ Θεοῦ, πού εἶχαν
σχηµατίσει.

2). Εἶναι παγκόσµιος. ᾽Επειδή ὁ Θεός εἶναι

«ἅγιος», δηλαδή παντοκράτορας, ἀπόλυτος κύριος,
γι᾽ αὐτό εἶναι καί παγκόσµιος. Γιατί, ἀσφαλῶς, δέν
µπορεῖ νά λέγοµε τόν Θεό ἀπόλυτο κύριο, ἄν παρα-
δεχόµαστε κάπου ἀλλοῦ, σέ ἄλλα µέρη, καί ἄλλους
θεούς. Ἤδη ὁ ἀρχαιότερος ἀπό τούς προφῆτες, τοῦ
ὁποίου κατέχουµε γραπτά κείµενα, ὁ Ἀµώς, ἐκή-
ρυξε τόν Θεόν ὡς παγκόσµιο. Γι᾽ αὐτό καί ἀπειλεῖ
µέ καταστροφή ὄχι µόνον τόν Ἰσραήλ, ἀλλά καί
ἄλλα ἔθνη, γιατί αὐτά παρέβησαν τόν ἔµφυτο ἠθικό
νόµο, τόν φυτεµένο στίς καρδιές ὅλων τῶν ἀνθρώ-
πων τῆς γῆς (βλ. Ἀµ. κεφ. 1).
Ἀπόρροια τῆς ἐννοίας τῆς παγκοσµιότητος τοῦ
Θεοῦ εἶναι ὅτι ὅλα τά ἔθνη εἶναι ἴσα ἀπέναντι τοῦ
37
Θεοῦ. Αὐτό βέβαια δέν ἀκουόταν εὐχάριστα στό
Ἰσραήλ, πού θεωροῦσε τόν ἑαυτό του προνοµιοῦχο
λαό, ὡς λαό δηλαδή κεκτηµένον ἰδιαίτερα δικαιώ-
µατα στήν ἱστορία, καί τόν Θεό Γιαχβέ τόν θεω-
ροῦσε ὡς ἰδικό του µόνον Θεό. Αὐτή ἀκριβῶς εἶναι
καί ἡ αἰτία πού οἱ Ἰσραηλῖτες ἀπέκρουαν τό περί
καταστροφῆς τοῦ ἔθνους τους κήρυγµα τῶν προ-
φητῶν. Ἡ καταστροφή τοῦ Ἰσραήλ γι᾽ αὐτούς ἐσή-
µαινε καί τήν ἐξαφάνιση τοῦ Γιαχβέ, γιατί δέν
δύναται νά νοηθεῖ ὡς ὑπάρχων, ἀφοῦ κατεστράφη
τό µοναδικό Του ἔθνος, τό Ἰσραήλ. Ἡ ἔννοια ὅµως
τῆς παγκοσµιότητος τοῦ Θεοῦ καί τῆς ἰσότητος
ὅλων τῶν ἐθνῶν ἀπέναντί του, τήν ὁποία ἀνέπτυξαν
οἱ προφῆτες, ἔσωσε τήν ἰσραηλιτική θρησκεία. Γιατί
δέν ἐπιτρέπεται νά λέγοµε ὅτι ἡ καταστροφή τοῦ
Ἰσραήλ συµπαρασύρει σέ ἐξαφάνιση καί τόν Θεό,
ἀφοῦ Αὐτός εἶναι Θεός ὅλων τῶν ἐθνῶν καί ὄχι τοῦ
Ἰσραήλ µόνον.
Ὅλα τά ἔθνη, λοιπόν, εἶναι ἴσα ἔναντι τοῦ Θεοῦ.
Ὁ Ἀµώς µάλιστα φθάνει στό σηµεῖο νά παραλλη-
λίσει τήν ἔξοδο τῶν Ἰσραηλιτῶν ἀπό τήν Αἴγυπτο,
γιά τήν ὁποία τόσο ἐκαυχῶντο οἱ Ἰσραηλῖτες, µέ
τήν ἔξοδο τῶν Φιλισταίων ἀπό τήν Κιαφθώρ καί
τῶν Ἀραµαίων ἀπό τήν Κήρ!
38
 «Δέν µοῦ εἶστε ὅπως οἱ Αἰθίοπες
σεῖς, τέκνα τοῦ Ἰσραήλ;
Δέν ἔβγαλα τόν Ἰσραήλ ἀπό τήν Αἴγυπτο
καί τούς Φιλισταίους ἀπό τήν Κιαφθώρ
καί τούς Ἀραµαίους ἀπό τήν Κήρ;» (9,7).

Ἔτσι βλέπουµε τόν Θεό νά ἀποστέλλει τόν προ-

φήτη Ἰωνᾶ καί πέραν, µακράν τοῦ Ἰσραήλ, στήν
χώρα τῶν Ἀσσυρίων γιά νά κηρύξει καί ἐκεῖ, γιατί,
σάν Θεός ὅλων τῶν ἐθνῶν, ἐνδιαφέρεται καί γιά τούς
εἰδωλολάτρες Ἀσσυρίους καί ὄχι γιά τόν Ἰσραήλ
µόνον. Καί µάλιστα ὁ Ἰωνᾶς, δέσµιος καί αὐτός τῆς
ἀντιλήψεως τῶν Ἰσραηλιτῶν τῆς ἐποχῆς του, ὅτι
δηλαδή ὁ Γιαχβέ εἶναι Θεός τοῦ Ἰσραήλ µόνον, δέν
ἤθελε νά πορευθεῖ στήν πρωτεύουσα τῶν Ἀσσυρίων
Νινευΐ, γι᾽ αὐτό καί φάνηκε ἀπρόθυµος καί ἀρνή-
θηκε στήν ἀρχή νά ὑπακούσει στήν ἐντολή τοῦ
Θεοῦ. Ἀλλά ὁ Θεός τόν ἐδίδαξε διά θαύµατος ὅτι
Αὐτός εἶναι πραγµατικά παγκόσµιος καί ὅτι κινεῖ
– σάν «καδώς» πού εἶναι – τίς δυνάµεις τῆς φύσεως
γιά νά πραγµατοποιηθεῖ τό θέληµά Του, ἡ σωτηρία
δηλαδή καί ἄλλων ἐθνῶν.
Ἀκόµη ὁ προφήτης Ἠσαΐας χαρίζει στήν ἀνθρω-
πότητα ὡς παγκόσµια καί τήν µορφή τοῦ Μεσσίου.
39
Γιατί παρουσιάζει ὁλόκληρο τόν κόσµο, ἀκόµη
µέχρι τῶν µακρυνῶν νήσων, νά προσµένουν τήν
ἔλευση τοῦ Μεσσίου (Ἠσ. 42,4). Καί αὐτός πάλι
ὁ Μεσσίας ἀπευθύνει σέ ὅλον τόν κόσµο τήν θεία
του διδασκαλία καί λέγει:

«Ἀκούσατέ µου νῆσοι

καί ἀκροασθεῖτε λαοί µακρυνοί»
(Ἠσ. 49,1).

3). Ἡ λατρεία τοῦ Θεοῦ. Ἀπό τήν παράσταση

τοῦ Θεοῦ ὡς «καδώς», ὡς «ἁγίου» δηλαδή, µία
ἔκφραση πού, ὅπως εἴπαµε, δηλώνει τήν µεγαλει-
ότητα καί τήν ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ, ἀπορρέει ἡ ἀλή-
θεια ὅτι καί ἡ λατρεία του πρέπει νά εἶναι καθαρή,
ὑψηλή καί ἁγία, ἀξία τοῦ ἁγίου Θεοῦ, στόν Ὁποῖο
καί προσφέρεται.
Οἱ προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης φωνάζουν
καί διαµαρτύρονται γιά τήν λατρεία, ἔτσι ὅπως τήν
τελοῦσαν οἱ Ἰουδαῖοι· γιατί ἦταν λατρεία τῶν τύπων
µόνον καί δέν ἄγγιζε τήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου.
Πολύ εὔστοχα ὁ προφήτης Ἠσαΐας χαρακτηρίζει
τήν λατρεία αὐτή ὡς λατρεία τοῦ στόµατος µόνον
40
καί τῶν χειλέων µόνον καί παρουσιάζει αὐτόν τόν
Θεό νά λέγει:

«Ὁ λαός αὐτός µέ τό στόµα του µέ πλησιάζει

καί µέ τά χείλη του µέ τιµᾶ,
ἐνῶ ἡ καρδιά του εἶναι µακρυά ἀπό Ἐµένα»
(Ἠσ. 29,13).

Ἀλλά ἤδη ὁ ἀρχαιότερος ἀπό τούς προφῆτες, ἀπό

τόν ὁποῖο κατέχουµε γραπτά κείµενα, ὁ προφήτης
Ἀµώς, ἀπορρίπτει τήν λατρεία, ἔτσι ὅπως ἐτελεῖτο
ἀπό τούς συγχρόνους του, οἱ ὁποῖοι µάλιστα ἐδέ-
σµευαν τόν Θεό ὡς ὄντα ὑποχρεωµένον νά τούς
ἐκπληρώσει τά θελήµατά τους, ἐνῶ συγχρόνως
αὐτοί στήν ζωή τους καταπατοῦσαν τό δίκαιο. Πα-
ραθέτω µία περικοπή τοῦ προφήτου, ὅπου παριστά-
νει αὐτόν τόν Θεό νά λέγει:

«Μισῶ, ἀπορρίπτω τίς ἑορτές σας

καί δέν δύναµαι νά δεχθῶ τίς πανηγύρεις σας.
Ναί! Ὅταν µοῦ προσφέρουν ὁλοκαυτώµατα,
δέν ἀλλάσσω διάθεση·
καί δέν δέχοµαι τίς προσφορές σας.
Ἀποµακρύνατε ἀπό ἐµένα
41
 τόν θόρυβο τῶν ὕµνων σας,
τούς δέ τόνους τῆς λύρας σας
δέν θέλω νά ἀκούσω.
Ἀλλά ἄς ἀναβλύζει σάν τό νερό τό δίκαιο
καί ἡ δικαιοσύνη σάν ἀστείρευτος ποταµός»
(5,21-25).

Οἱ προφῆτες δέν ἐδίσταζαν νά ἀποκαλοῦν ὡς

ἀνωφελῆ, ἀκόµη δέ καί ὡς ἁµαρτωλή τήν ἰουδαϊκή
λατρεία, γιατί δέν προήγαγε πνευµατικῶς τόν λαό,
ἀλλά ἀντιθέτως τόν ἐζηµίωνε, ἀφοῦ τοῦ κατέπνιγε
τήν ἀληθινή θρησκευτικότητα σέ πλῆθος τελετουρ-
γικῶν διατάξεων, γιά τίς ὁποῖες ἐπίστευαν ὅτι µέ
τήν πιστή τους µόνον ἐκτέλεση θά εὕρουν τόν Θεό
καί θά συνδιαλλαγοῦν µαζί του. Πράγµατι ἡ ἰου-
δαϊκή λατρεία, ἔτσι ὅπως ἐτελεῖτο, καλλιεργοῦσε
στόν λαό µία ψευδῆ καί ἀπατηλή θρησκευτικότητα
καί γι᾽ αὐτό τήν ἀπέρριπταν οἱ προφῆτες. Ὁ προ-
φήτης µάλιστα Μαλαχίας φθάνει στό σηµεῖο νά πεῖ,
«νά κλεισθοῦν οἱ θύρες τοῦ ναοῦ καί νά µήν προ-
σφέρεται θυσία στό θυσιαστήριο» (1,10), ἀκριβῶς
γιά τόν τρόπο καί τήν ἁµαρτωλή καρδιά µέ τήν
ὁποία τήν προσέφεραν.

42
 β) Περί τῆς ἱστορίας5

Ἰδιαιτέρως ὡραία εἶναι ἡ διδασκαλία – ἡ θεολογία

καλύτερα – τῶν προφητῶν σχετικῶς µέ τήν ἱστο-
ρία, στήν ὁποία φαίνεται ἡ φροντίδα τοῦ Θεοῦ γιά
τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Ἀπό τήν ἀρχή λέγω
ὅτι οἱ προφῆτες συνέδεσαν τόν Θεό στενῶς µέ τήν
ἱστορία τῶν ἀνθρώπων καί διδάσκουν ὅτι ἡ ἱστορία
δέν εἶναι τυχαία πλοκή γεγονότων, ἀλλά διευθύνεται
ἀπό τόν Θεό καί κατευθύνεται ἀπό αὐτόν σέ ἕνα τε-
λικό σκοπό. Εἶναι ἀνάγκη ὅµως γιά τήν κατάληψη
τῆς διδασκαλίας τῶν προφητῶν περί τῆς ἱστορίας
νά ἔχουµε ὑπ᾽ ὄψιν τά ἑξῆς, τά ὁποῖα καί χρειάζον-
ται εἰδική προσοχή γιά τήν κατανόησή τους:
5. Βλ. Β. Βέλλα, Θεός καί Ἱστορία ἐν τῇ Ἰσραηλιτικῇ Θρη-
σκείᾳ, F. J. Foakes – Jackson, The Biblical history of the Hebrews to
the Christian Era, London 1921. Crenshaw J.L., "Theodicy in the Book
of the Twelve", εἰς P.L. Redditt and A. Schart, eds. Thematic Threads
in the Book of the Twelve. Beihefte zur Zeitschrift für die alttestament-
liche Wissenschaft 325· Berlin: de Gruyter, 2003: 175-91. Whitney
Berry L., Theodicy: An Annotated Bibliography on the problem of Evil
1960-1990. New York: Garland Pub., 1993. Raymond Lam, The Prob-
lem of Evil and Theodicy: A Non-Classical approach through the Phi-
losophy of the Gospels. Geach Peter, Providence and Evil, London:
Cambridge University Press, 1977. Hick John, Evil and the God of
Love, revised ed., New York., 1977.
43
 Στό Ἰσραήλ, ὅπου ἔδρασαν οἱ προφῆτες, ἔχουµε
δύο ἔννοιες συνδέσεως τῆς ἱστορίας µέ τόν Θεό, µία
παλαιοτέρα καί µία στά µετέπειτα χρόνια, στήν
ἐποχή τῶν προφητῶν τοῦ Η΄ αἰῶνος. Κατά τήν
παλαιοτέρα ἔννοια, ὁ Θεός συνδέεται µέ τήν ἱστορία,
γιατί Αὐτός εἶναι πού ἔθεσε τήν ἠθική τάξη στόν
κόσµο καί πρέπει, λοιπόν, σάν ἠθικός καί δίκαιος
Θεός νά ἐπεµβαίνει στόν κόσµο γιά νά φυλάγει τήν
τάξη αὐτή. Πραγµατικά, ἡ ἔννοια τοῦ δηµιουργοῦ
καί τοῦ παντοδυνάµου Θεοῦ, τοῦ «καδώς», πού
εἴδαµε στήν προηγουµένη ἑνότητα, ἀποσποῦσε τόν
Θεό ἀπό τόν κόσµο· ἡ ἔννοια ὅµως τοῦ Θεοῦ ὡς
ἠθικοῦ καί δικαίου, ὡς Αὐτοῦ πού ἔθεσε τήν ἠθική
τάξη στόν κόσµο, ἔφερε τόν Θεό σέ στενή σχέση µέ
τόν ἄνθρωπο, ὡς ἐπαγρυπνοῦντα γιά τήν τήρηση
τῆς ἠθικῆς τάξεως πού ἔθεσε.
Ἀλλά σέ θρησκεῖες πού εἶχαν ἀνεπτυγµένη διδα-
σκαλία περί τῆς µεταθανατίου ζωῆς καί περί τῆς
λεγοµένης «ἐξατοµικεύσεως τῆς θρησκείας» (ὅτι,
δηλαδή, ὁ Θεός ἔρχεται σέ κατ᾽ εὐθεῖαν ἐπικοινωνία
µέ κάθε ἄτοµο χωριστά, καί κάθε ἄτοµο εἶναι αὐτό
µόνο του ὑπεύθυνο ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ) δέν ἦταν
ἀναγκαῖο νά συνδεθεῖ ὁ Θεός µέ τήν ἱστορία, γιατί
ἡ ἀµοιβή ἤ ἡ τιµωρία ὑπό τοῦ Θεοῦ στόν τηρητή ἤ
44
παραβάτη τῶν θείων ἐντολῶν µπορεῖ νά γίνει κατά
τρόπο πού ἀφορᾶ µόνον τό ἄτοµο («ἐξατοµίκευση
τῆς θρησκείας») ἤ νά ἀναβληθεῖ στήν πέραν τοῦ
τάφου ζωή χωρίς νά θίξει τόν ροῦν τῆς ἱστορίας. Ἡ
ἰσραηλιτική ὅµως θρησκεία στήν ἀρχαιοτέρα της
ἐποχή µᾶς παρουσιάζεται ὡς θρησκεία πού ἀφορᾶ
τό σύνολο καί ὄχι τό ἄτοµο καί ἀκόµη σέ αὐτή τήν
ἐποχή ἡ ἰσραηλιτική θρησκεία δέν ἔχει ἀναπτύξει
τήν πίστη στήν µετά θάνατον ζωή (γιά τόν πόλεµο
κατά τῆς νεκροµαντείας ἴσως), ἀλλά ἔχει ἐγκόσµιο
χαρακτήρα.
Ἔτσι, λοιπόν, ἀπό τήν ἀρχή στήν ἰσραηλιτική
θρησκεία ὁ Θεός συνδέθηκε πολύ µέ τήν ἱστορία τῶν
ἀνθρώπων καί ἀφοῦ ἡ θρησκεία αὐτή εἶχε ἀρχικῶς
ἐγκόσµιο χαρακτήρα, ὅπως εἴπαµε, ἡ θεία ἐνέργεια
ἐκδηλώνεται παρέχοντας ὑλική ἀµοιβή καί εὐτυχία
στόν εὐσεβῆ καί στέρηση καί δυστυχία στόν ἀσεβῆ.
Κατά τήν ἀρχική αὐτή ἔννοια τῆς συνδέσεως Θεοῦ
καί ἱστορίας στό Ἰσραήλ ἡ ἐξωτερική εὐτυχία ἑνός
ἀνθρώπου εἶναι δεῖγµα τῆς εὐσεβείας του καί ἡ δυ-
στυχία κάποιου θεωρεῖται δεῖγµα τῆς ἁµαρτωλό-
τητός του.
Ὁ ἀνωτέρω τύπος τῆς συνδέσεως Θεοῦ καί ἱστο-
ρίας παρουσιάζει προτερήµατα, ἔχει ὅµως καί ἀδύ-
45
νατα σηµεῖα. Πράγµατι, κατά τόν τύπο αὐτόν ἡ
ἱστορία εἶναι ἕνα πεδίο στό ὁποῖο ἀποκαλύπτεται ἡ
θεία ἐνέργεια, ἡ ὁποία µάλιστα δέν παρουσιάζεται
ὡς αὐθαίρετη, ἀλλά κινεῖται κατά δίκαιο τρόπο,
ἀνάλογα µέ τίς πράξεις τῶν ἀνθρώπων.
Ἀλλά ἀκριβῶς αὐτό τό σηµεῖο, πού µᾶς παρου-
σιάζει τήν θεία ἐνέργεια ὄχι ὡς ἐλεύθερη ἀλλά ὡς
ρυθµιζόµενη ἀπό τήν ζωή τῶν ἀνθρώπων, καί τό
ἄλλο σηµεῖο πού µᾶς παρουσιάζει τήν θεία ἐνέργεια
ὡς ἀπολύτως καταληπτή ἀπό τόν ἄνθρωπο, γιατί
κινεῖται ἀνάλογα µέ τίς πράξεις του, αὐτά τά δύο
φαίνονται ὡς ἀδύνατα σηµεῖα τοῦ τύπου αὐτοῦ, τῆς
κατ᾽ αὐτήν τήν ἔννοια συνδέσεως Θεοῦ καί ἱστορίας.
Καί ἡ κατ᾽ αὐτόν τόν τρόπο πάλι σύνδεση Θεοῦ
καί ἱστορίας µᾶς παρουσιάζει τήν ἱστορία χωρίς κα-
νένα ἀπώτερο σκοπό· γιατί µᾶς τήν παρουσιάζει σάν
µία συνεχῆ ἐναλλαγή τιµωρίας καί ἀµοιβῆς τῶν
ἀνθρώπων καί τόν Θεό ὡς δεµένο σ᾽ αὐτήν τήν µη-
χανική ἀνταπόδοση.
Καί τό ἄλλο ἀκόµη, τό σοβαρώτερο, τό ὁποῖο καί
συνέβη καί πού ταλαιπώρησε κατά τήν πρώτη αὐτή
καί παλαιά σύνδεση Θεοῦ καί ἱστορίας, κατά τήν
ὁποία ἡ θεία ἐνέργεια παρουσιάζεται νά ἀµοίβει τόν
εὐσεβῆ µέ εὐτυχία καί νά τιµωρεῖ τόν κακό µέ δυ-
46
στυχία: Εἶναι τό πρόβληµα τῆς «θεοδικίας». Πῶς,
δηλαδή, ἑρµηνεύεται ἡ παρατηρουµένη δυστυχία
τῶν εὐσεβῶν καί ἡ εὐτυχία τῶν ἀσεβῶν, οἱ κίνδυνοι
καί ἡ καταστροφή τέλος τοῦ ἰσραηλιτικοῦ κράτους;
Τά συµβαίνοντα αὐτά ἐφαίνοντο ὡς ἀντίθετα πρός
τήν τεθεῖσα ἀρχή τῆς ἱστορίας: ὅτι ὁ Θεός παρέχει
εὐτυχία στόν τηροῦντα τίς ἐντολές Του, τιµωρεῖ δέ
τόν παραβαίνοντα αὐτές. Κατά τήν παλαιά ἀντί-
ληψη (τήν ἀπορρέουσα ἀπό τήν πρώτη αὐτή ἔννοια
τῆς συνδέσεως Θεοῦ καί ἱστορίας) ὅτι οἱ ἁµαρτίες
πατέρων µεταβαίνουν στούς ἀπογόνους (ἀφοῦ ἡ
θρησκεία ἀφορᾶ τό σύνολο κατά τήν ἔννοια αὐτή
τῆς ἱστορίας) ἐξηγεῖται κάπως τό πρόβληµα τῆς
θεοδικίας· γιατί ἡ δυστυχία ἑνός εὐσεβοῦς µποροῦσε
νά ἑρµηνευθεῖ ὅτι προέρχεται ἀπό τίς ἁµαρτίες ἑνός
προγόνου του. Ὅταν ὅµως ἀργότερα ἡ παλαιά αὐτή
ἀντίληψη τοῦ «καθολικοῦ» τύπου τῆς θρησκείας
ἄρχισε νά ὑποχωρεῖ καί νά ἀκούεται ἡ ἄλλη διδα-
σκαλία τῆς «ἐξατοµικεύσεως τῆς θρησκείας», ὅτι,
δηλαδή, ὅπως εἴπαµε, κάθε ἄνθρωπος εἶναι αὐτός
µόνος ὑπεύθυνος ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ, τότε τό πρό-
βληµα τῆς θεοδικίας συγκλόνιζε, πράγµατι, καί
ἔθετε σέ κίνδυνο τήν πίστη στόν Θεό. Ἀπό τίς σχε-
τικές µαρτυρίες ἀναφέρω µόνον τί ἔλεγαν οἱ σύγ-
47
χρονοι τοῦ προφήτου Μαλαχίου: «Μάταιο εἶναι νά
ὑπηρετεῖ κάποιος τόν Θεό· τί κερδίσαµε ὅταν τη-
ρήσαµε τίς ἐντολές Του; Τώρα ἐµεῖς µακαρίζουµε
τούς ὑπερήφανους· προοδεύουν ὅταν πράττουν τήν
ἀνοµία καί σώζονται ὅταν πειράζουν τόν Θεό...
Ὅποιος πράττει τό κακό εἶναι ἀρεστός στούς
ὀφθαλµούς τοῦ Θεοῦ· σέ τέτοιους ἀνθρώπους ἀρέ-
σκεται ὁ Θεός. Ποῦ εἶναι, λοιπόν, ὁ Θεός τῆς δι-
καιοσύνης;» (Μαλ. 3,14-18. 2,17).
Στήν Παλαιά Διαθήκη γίνονται πολλές προσπά-
θειες γιά τήν λύση τοῦ προβλήµατος τῆς θεοδικίας.
Κινοῦνται ὅµως οἱ προσπάθειες αὐτές στό πλαίσιο
τῆς πρώτης ἐννοίας συνδέσεως Θεοῦ καί ἱστορίας,
κατά τήν ὁποία, ὅπως εἴπαµε, ἡ θρησκεία παρου-
σιάζεται µέ ἐγκόσµιο χαρακτήρα καί οἱ πράξεις τοῦ
Θεοῦ θεωροῦνται ὡς ἀπολύτως καταληπτές ἀπό
τόν ἄνθρωπο. Ὡς καλυτέρα φαίνεται ἡ λύση πού
δίδει ὁ προφήτης Ἰερεµίας: Ὅτι καί στά γεγονότα
τῆς ἀτοµικῆς µας ζωῆς καί γενικῶς τῆς ἱστορίας,
στά ὁποῖα δέν φαίνεται νά λάµπει ἡ δικαιοσύνη τοῦ
Θεοῦ, ὑπάρχει καί ἐκεῖ ἀκόµη ἡ ἐνέργεια τοῦ δι-
καίου Θεοῦ. Ἡ λύση αὐτή τοῦ προφήτου Ἰερεµίου
εἶναι δυναµική, γιατί θεωρεῖ ὡς ἀδύνατη τήν κα-
τανόηση τῆς θείας ἐνέργειας στήν ἱστορία, ἀντί-
48
θετα, δηλαδή, ἀπό τήν µέχρι τώρα κρατοῦσα ἀντί-
ληψη.
Ἡ ἀντίληψη τοῦ Ἰερεµίου ὅτι ὁ Θεός κατευθύνει
τήν ἱστορία µέ πράξεις, τίς ὁποῖες ὁ ἄνθρωπος δέν
µπορεῖ νά κατανοεῖ, εἶναι εἰληµµένη ἀπό τόν προ-
φήτη Ἠσαΐα καί ἔχει τήν ρίζα της σέ ἄλλη, σέ µιά
δεύτερη ἔννοια τῆς συνδέσεως Θεοῦ καί ἱστορίας.
Κατά τήν ἔννοια αὐτή τό ἔργο τοῦ Θεοῦ στήν ἱστο-
ρία δέν εἶναι καταληπτό, ὅπως κατά τήν πρώτη
ἔννοια.
Ἡ πρώτη ἀντίληψη περί ἱστορίας ξεκινοῦσε ἀπό
τήν ἔννοια τοῦ ἠθικοῦ καί δικαίου Θεοῦ, ὅπως
εἴπαµε. Ἡ δεύτερη ὅµως ἀντίληψη βασίζεται στήν
ἔννοια τοῦ Θεοῦ ὡς ἀγάπης. Κατά τήν ἀντίληψη
αὐτή ἡ ἱστορία ἀρχίζει µέ τήν πτώση τῶν πρωτο-
πλάστων, πού ἔφερε στόν ἄνθρωπο τήν ἀπώλεια τοῦ
παραδείσου καί τήν διαστροφή τῆς φύσεώς του πρός
τό κακό. Ὁ Θεός ὅµως ἀπό ἀγάπη ἐπεµβαίνει στήν
ἱστορία τοῦ ἀνθρωπίνου γένους γιά τήν σωτηρία του,
ἐκλέγει ἕνα λαό, τόν Ἰσραήλ, καί συνάπτει µαζί του
διαθήκη στό ὄρος Σινᾶ, ἀποκαλύπτοντας σ᾽ αὐτόν
τό θέληµά του, γιά νά ἐργασθεῖ δι᾽ αὐτοῦ τήν σω-
τηρία ὅλου τοῦ κόσµου. Ὅπως τό καταλαβαίνουµε,
σ᾽ αὐτήν τήν δεύτερη ἔννοια τῆς ἱστορίας ὁ Θεός
49
εἶναι ὁ ἀπόλυτος κύριος καί ρυθµιστής της, χωρίς
νά περιορίζεται στά στενά ὅρια τῆς ἀµοιβῆς καί τῆς
τιµωρίας τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ, ὅπως στήν
πρώτη ἔννοια, καί κατευθύνει τήν ἱστορία σέ ἕνα
τελικό σκοπό: τήν σωτηρία τοῦ κόσµου. Καί κατ᾽
αὐτήν τήν ἔννοια ὅλα τά γεγονότα ἔχουν τό νόηµά
τους καί συνδέονται µεταξύ τους, συντείνοντα ὅλα
στόν τελικό αὐτό σκοπό τῆς ἱστορίας. Ὁπωσδήποτε
δέ θά πραγµατοποιηθεῖ ὁ σωτηριολογικός σκοπός
τῆς ἱστορίας, γιατί κατευθύνεται ἀπό αὐτόν τόν
παντοδύναµο Θεό· καί γι᾽ αὐτό θά ἔχει τό τέλος
του, τήν πραγµατοποίησή του, τήν ἀνάκληση δη-
λαδή τῶν πρωτοπλάστων ἐκ τῆς πτώσεως, τήν
ἐπάνοδο τοῦ ἀνθρώπου στήν κατάσταση τοῦ παρα-
δείσου. Ἔτσι ἄρχισε στό Ἰσραήλ νά διαµορφώνεται
ἡ ἐσχατολογία, ἡ διδασκαλία δηλαδή περί τῶν
ἐσχάτων τῆς ἱστορίας ἡµερῶν, κατά τήν ὁποία ἡ
ἱστορία θά καταλήξει στήν ἐπικράτηση τῆς θείας
βουλῆς.
Κατά τήν πρώτη περί τῆς ἱστορίας ἀντίληψη, ἡ
ἱστορία προσλαµβάνει ὁρισµένο τύπο, τήν ἀµοιβή
τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ, καί ρυθµίζεται ἀναλόγως
τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων, γι᾽ αὐτό καί θεωρεῖται
ὡς πλήρως κατανοητή. Κατά τήν δευτέρα ὅµως
50
παραπάνω ἀντίληψη ἡ ἱστορία κατευθύνεται ἀπό
τήν βούληση τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία δρᾶ ἐλευθέρως, γι᾽
αὐτό καί δέν εἶναι κατά πάντα κατανοητή. Γι᾽ αὐτό
καί ἡ ἱστορία κατά τήν ἀντίληψη αὐτή δέν γίνεται
ἀντικείµενο κριτικῆς, ἀλλά πίστεως, τά δέ γεγονότα
τῆς ἱστορίας προσλαµβάνουν διάφορες σηµασίες καί
θεωροῦνται ὡς µυστηριώδεις πράξεις τοῦ Θεοῦ, οἱ
ὁποῖες ἐξυπηρετοῦν τόν γενικό τῆς ἱστορίας σκοπό,
τήν σωτηρία δηλαδή τοῦ ἀνθρωπίνου γένους.
Οἱ προφῆτες ἐκήρυτταν, πράγµατι, ὅτι ἡ ἱστορία
δέν εἶναι πάντοτε κατανοητή, διότι βαίνει κατά θεῖο
σχέδιο: «Θαυµαστή εἶναι ἡ βουλή αὐτοῦ (τοῦ Θεοῦ),
µεγάλη ἡ σύνεσις αὐτοῦ», ἀναφωνεῖ ὁ Ἠσαΐας θαυ-
µάζονας τήν πλοκή τῶν γεγονότων τῆς ἱστορίας
(28,29 κατά τό Ἑβραϊκό). Καί τό ἀκατανόητο τῆς
ἱστορίας ἐκφράζων ὁ ἴδιος προφήτης λέγει: «Παρά-
δοξο εἶναι τό ἔργο τοῦ Θεοῦ, περίεργη εἶναι ἡ πράξη
του» (28,12) καί παρεισάγει τόν Θεό νά λέγει
στούς ἀνθρώπους: «Οὐ γάρ εἰσιν αἱ βουλαί µου
ὥσπερ αἱ βουλαί ὑµῶν, οὐδ᾽ ὥσπερ αἱ ὁδοί ὑµῶν αἱ
ὁδοί µου» (55,8).
Πρός τήν πραγµατοποίηση τῆς θείας βουλῆς
στήν ἱστορία προσκόπτει ἡ ἑδρεύουσα στόν ἄνθρωπο
ἁµαρτία, ἡ ὁποία βεβαίως δέν προέρχεται ἀπό τόν
51
ἅγιο δηµιουργό Θεό, ἀλλά ἔχει τήν ἀρχή της στήν
πτώση τῶν πρωτοπλάστων, ἡ ὁποία ἐπέφερε τήν
ἐξασθένηση τῆς βουλήσεως τοῦ ἀνθρώπου. Κατά
τούς προφῆτες, ὅταν ἡ ἁµαρτία κυριαρχήσει τόν ὅλο
ἄνθρωπο τοῦ γίνεται δευτέρα φύση του, ὥστε αὐτή
νά µή δύναται πλέον νά µεταβληθεῖ, ὅπως ἀκριβῶς
ἡ πάρδαλη, κατά τήν εἰκόνα τοῦ Ἰερεµίου, δέν δύ-
ναται νά ἀλλάξει τό χρῶµα της (Ἰερ. 13,23). Δέν
δύναται ὅµως ἡ ἁµαρτία νά µαταιώσει τό καθορι-
σθέν ὑπό τοῦ παντοδυνάµου Θεοῦ σωτηριολογικό
σχέδιο, πού ἀποτελεῖ τό τέλος, τόν σκοπό τῆς ἱστο-
ρίας. Ἡ νίκη δέ κατά τῆς ἁµαρτίας ἐπέρχεται ὄχι
διά τῆς µετανοίας τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς ἐπι-
στροφῆς του πρός τόν Θεό – πράγµατα πού, λόγω
κυριαρχούσης ἁµαρτίας, δέν εἶναι δυνατά στόν
ἄνθρωπο – ἀλλά διά θαύµατος ἐξ ἀγάπης τοῦ Θεοῦ,
διά τῆς ἀποστολῆς τοῦ λυτρωτοῦ Μεσσίου, τόν
ἐρχοµό τοῦ ὁποίου µέ πάλλουσα καρδία ἀναγγέλλουν
οἱ προφῆτες.
Ἡ λύση αὐτή γιά τήν λύτρωση τοῦ ἀνθρώπου
ἦταν ἡ µόνη δυνατή, ὅπως αὐτό φαίνεται σαφῶς ἀπό
αὐτήν τήν ἱστορία καί δή τήν ἰσραηλιτική ἱστορία,
ἀπό τήν ὁποία βλέπουµε πόσο ἄκαρπο ἀπέβαινε τό
κήρυγµα τῶν προφητῶν περί ἐπιστροφῆς ἐκ τῆς
52
ἁµαρτίας καί πόσο δύσκολο εἶναι ὁ ἀπό τήν ἁµαρτία
κυριευθείς ἄνθρωπος νά ἀπελευθερωθεῖ ἀπό αὐτήν.
Γι᾽ αὐτό καί ἀπό ἐνωρίς σχηµατίζεται στό Ἰσραήλ ἡ
περί προόδου τῆς ἁµαρτίας ἀντίληψη, κατά τήν
ὁποία, ὅταν πλέον ἡ ἁµαρτία κυριεύσει τήν ἄνθρωπο,
ἐπεµβαίνει ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος ἐπιφέρει τήν πώρωση,
ὥστε µέ τήν τέλεια αὐτή ἐπικράτηση τῆς ἁµαρτίας
νά τιµωρηθεῖ ἡ ἁµαρτία.6 Τό ἄκαρπο τοῦ κηρύγµα-
τός τους οἱ προφῆτες τό ἀποδίδουν σέ πώρωση, σέ
βαθύ ὕπνο, κατά τήν ἔκφραση τοῦ Ἠσαΐου, ἐπιβλη-
θέντα ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ (29,10). Ἡ διδασκαλία
αὐτή περί τῆς προόδου τῆς ἁµαρτίας καί περί τῆς
πωρώσεως, ἐφαρµοσθεῖσα ὑπό τῶν προφητῶν στό
σωτηριολογικό θέµα, προπαρασκεύασε τόν Ἰσραήλ
νά δεχθεῖ τήν διδασκαλία περί τῆς ἐλεύσεως τοῦ
Μεσσίου· γιατί ἀπό τήν ἐπικράτηση τῆς ἁµαρτίας
στόν Ἰσραήλ γινόταν σαφές ὅτι δέν µποροῦσε αὐτός
νά σωθεῖ διά τῶν ἰδίων του δυνάµεων. Καί ἄν αὐτό
ἦταν ἀδύνατο γιά τόν Ἰσραήλ, ὁ ὁποῖος ἐδέχθη τόν

6. Ἔτσι παρίσταται ὁ Θεός νά ἐπιφέρει πώρωση στόν Φαραώ

κατά τήν ἔξοδο τῶν Ἰσραηλιτῶν (Ἐξ. 4,21.7,3), νά ἀνιστᾶ
προφῆτες τοῦ Βάαλ γιά µεγαλύτερη παραπλάνηση τοῦ ἐκπεσόντος
λαοῦ καί ἄλλα παρόµοια (Δευτ. 2,30. 13,4 Ἰησ. Ν. 23,13. Κριτ.
2,3. Γ΄Βασ. 12,15. Ἰεζ. 20,25. Ἰώβ 17,4).
53
Νόµο, πολύ περισσότερο δέν ἦταν δυνατόν νά λυτρω-
θοῦν ἀφ᾽ ἑαυτῶν τά ἔθνη. Ἔτσι ἡ περί προόδου τῆς
ἁµαρτίας ἀντίληψη ἐξυπηρέτησε τόν παγκόσµιο χα-
ρακτήρα τῆς λυτρώσεως, ἄνοιξε θύρα εὐσπλαγχνίας
στά ἔθνη. Σύµφωνα µέ τά παραπάνω δυνάµεθα νά
νοήσουµε κάπως τούς λόγους τοῦ ἀποστόλου Παύ-
λου, ὅτι «συνέκλεισεν ὁ Θεός τούς πάντας εἰς ἀπεί-
θειαν, ἵνα τούς πάντας ἐλεήσῃ» (Ῥωµ. 11,32) καί
τό ὅτι ὁ αὐτός Ἀπόστολος καλεῖ µυστήριο τήν σω-
τηρία τῶν ἐθνῶν διά τῆς πωρώσεως τοῦ Ἰσραήλ,
λέγων: «Οὐ γάρ θέλω ὑµᾶς ἀγνοεῖν, ἀδελφοί, τό µυ-
στήριον τοῦτο...ὅτι πώρωσις ἀπό µέρους τοῦ Ἰσραήλ
γέγονεν ἄχρις οὗ τό πλήρωµα τῶν ἐθνῶν εἰσέλθῃ»
(Ρωµ. 11,25).

γ) Περί τοῦ Μεσσίου

Τό πλέον σηµαντικό θέµα, πού ἀποτελεῖ τόν

σκοπό τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τό «τέλος» αὐτῆς,
εἶναι ἡ ἔλευση τοῦ Μεσσίου. Σ᾽ αὐτό τό γεγονός
«τελειώνει», (ἐκπληρώνει τό «τέλος» της) ἡ Πα-
λαιά Διαθήκη, γιατί ὁ σκοπός της ἦταν νά προετοι-
µάσει τήν ἀνθρωπότητα γιά τήν ὑποδοχή τοῦ
54
Μεσσίου. Οἱ «ἔσχατοι» χρόνοι γιά τήν Παλαιά Δια-
θήκη εἶναι ὁ καιρός τῆς ἐλεύσεως τοῦ Μεσσίου, γι᾽
αὐτό καί ὁ συνθέτης τοῦ Παρακλητικοῦ Κανόνος
ἀπευθυνόµενος στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο λέγει:
«Ἄχραντε ἡ διά λόγου τόν Λόγον ἀνερµηνεύτως ἐπ᾽
ἐσχάτων τῶν ἡµερῶν τεκοῦσα...».
Οἱ προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὁµιλοῦν
συχνά στά κείµενά τους γιά τόν Μεσσία καί ἔτσι ἐδη-
µιούργησαν στόν λαό τόν πόθο γιά τόν ἐρχοµό του.
Ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἦταν ὁ ἀναµενόµενος Μεσσίας
(βλ. Λουκ. 4,16-30). Ἔχουν γραφεῖ ἀρκετά βιβλία
σχετικῶς µέ τήν χριστολογία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης
ἀναφερόµενα ἰδιαιτέρως στά προφητικά βιβλία.7 Οἱ
7. Ἀπό τά βιβλία αὐτά ἀναφέρουµε ἰδιαίτερως τά: All the Mes-
sianic prophecies of the Bible τοῦ Herbert Loockyer καί The Face of
Chrict in the Old Testament τοῦ Georges Barrois. Ἐπίσης Hess R. S.
and M. Daniel Carroll R., eds. Israel's Messiah in the Bible and the
Dead Sea Scrolls, Grand Rapids: Baker, 2003. Laato A., The Servant
of YHWH and Cyrus, Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1992. Τοῦ ἰδίου,
"Immanuel -- Who is With Us? -- Hezekiah or Messiah?", εἰς M. Au-
gustin, ed. "Wunschet Jerusalem Frieden" Frankfurt: Peter Lang,
1988:313-22. Satterthwaite Philip E. Richard S. Hess and Gordon J.
Wenham, eds. The Lord's Anointed: Interpretation of Old Testament
Messianic Texts, Baker and Paternoster, 1995. Brown M. L., Answering
Jewish Objections to Jesus, Baker. Vol.1 (2000), General and Histor-
ical Objections· Vol.2 (2000), Theological Objections· Vol.3 (2003),
Messianic Prophecy Objections· Vol.4 (2007), New Testament Objec-
tions. Fisher J., ed. The Enduring Paradox: Exploratory Essays in Mes-
sianic Judaism, Lederer, 2000.
55
προφῆτες ἀναφέρονται κυρίως σέ τρία χαρακτηρι-
στικά, σέ τρεῖς εἰκόνες σχετικές µέ τήν µορφή τοῦ
Μεσσίου. Κατά τήν πρώτη εἰκόνα παριστάνουν τόν
Μεσσία ὡς ἕνα µεγάλο βασιλέα, σάν τόν Δαυΐδ, πού
θά φέρει τήν ἀπολύτρωση καί τήν δικαίωση τοῦ
Ἰσραήλ. Κατά τήν δεύτερη εἰκόνα ὁ Μεσσίας παρι-
στάνεται σάν ἕνας πού πάσχει, ἀκόµη καί πού πε-
θαίνει ὡς ἐξιλαστήριο θύµα γιά τήν ἄφεση τῶν
ἁµαρτιῶν ὅλων τῶν ἀνθρώπων· καί κατά τήν τρίτη
εἰκόνα ὁ Μεσσίας περιγράφεται ὡς ἡ πλέον ζωντανή
παρουσία τοῦ ἰδίου τοῦ Θεοῦ µεταξύ τοῦ λαοῦ του.
Ἄς µιλήσουµε γιά τίς εἰκόνες αὐτές ἀναφερόµενοι
στήν διδασκαλία τῶν προφητῶν τῆς Παλαιᾶς Δια-
θήκης περί τοῦ Μεσσίου.
1) Ἡ εἰκόνα τοῦ Μεσσίου ὡς δαυϊτικοῦ βασιλέως
παρουσιάζεται σέ πολλά προφητικά κείµενα. Ὁ
Ἠσαΐας παριστάνει τόν Μεσσία σάν ἕνα «κλῶνο
πού θά φυτρώσει ἀπό τό στέλεχος (τοῦ δένδρου) τοῦ
Ἰεσσαί καί σάν ἕνα βλαστό πού θά πετάξει ἀπό τίς
ρίζες του» (11,1), δηλαδή σάν ἕνα βασιλέα ἀπό τήν
γραµµή τοῦ Δαυΐδ. Ἡ εἰκόνα τοῦ µεσσιακοῦ βασι-
λέως ἀναπτύσσεται ἐπίσης στά βιβλία τοῦ Ἰερεµίου
καί τοῦ Ἰεζεκιήλ. Ἄς ἀκούσουµε τίς προφητικές
τους φωνές:
56
 Ἰδού, ἔρχονται ἡµέρες, λέγει ὁ Κύριος,
στίς ὁποῖες θά ἐκπληρώσω τήν ὑπόσχεση
πού ἔδωσα... (στόν λαό µου). ᾽Εκεῖνες τίς
ἡµέρες καί ἐκεῖνον τόν καιρό θά κάνω νά
βλαστήσει γιά τόν Δαυΐδ ἕνας βλαστός δι-
καιοσύνης· καί αὐτός θά ἐξασκήσει κρίση
καί δικαιοσύνη στήν γῆ. Ἐκεῖνες τίς ἡµέ-
ρες θά σωθεῖ (ὁ λαός τοῦ Θεοῦ) καί θά κα-
τοικεῖ µέ ἀσφάλεια (Ἰερ. 33,14-16 κατά
τό Ἑβρ. Βλ. καί 23,5-6 κατά τούς Ο΄καί
Ἑβρ.).

Θά καταστήσω σ᾽ αὐτά (τά πρόβατά

µου) ἕναν ποιµένα, τόν δοῦλο µου Δαυΐδ,
καί θά τά ποιµάνει. Θά τά ποιµάνει καί θά
εἶναι ποιµένας τους. Καί ἐγώ ὁ Κύριος θά
εἶµαι Θεός τους καί ὁ δοῦλος µου Δαυΐδ
θά εἶναι ἄρχοντας µεταξύ τους. Ἐγώ, ὁ
Κύριος τό εἶπα... Ὁ δοῦλος µου Δαυΐδ θά
εἶναι βασιλεύς τους· καί ὅλοι θά ἔχουν ἕναν
ποιµένα. Θά ἀκολουθοῦν τίς ἐντολές µου
καί θά φυλάττουν προσεκτικά τά διατάγ-
µατά µου. (Ἰεζ. 34,23-24. 37,24).

57
 Οἱ προφητεῖες αὐτές ἀσφαλῶς δέν ἀναφέρονται
στόν Δαυΐδ, ὁ ὁποῖος εἶχε πρό πολλοῦ ἀποθάνει,
ἀλλά στόν Μεσσία, πού θά κατάγεται ἀπό τήν
γραµµή τοῦ βασιλέως Δαυΐδ.
Οἱ προφῆτες ἐπίσης µᾶς λέγουν ὅτι ὁ βασιλεύς
Μεσσίας θά γεννηθεῖ στήν πόλη Βηθλεέµ (Μιχ.
5,2), ἀπό ὅπου κατήγετο τό δαυϊτικό γένος καί ὅτι
µία ἡµέρα θά εἰσέλθει ταπεινά στά Ἰεροσόλυµα
ἐπάνω σ᾽ ἕναν ὄνο. Ὁ προφήτης Ζαχαρίας εἶπε:

«Χαῖρε σφόδρα, θυγατέρα Σιών,

φώναζε ἀπό χαρά, θυγατέρα τοῦ Ἰσραήλ.
Ἰδού ὁ βασιλεύς σου ἔρχεται σέ σένα,
δίκαιος καί νικητής αὐτός,
ταπεινός καί ἐπιβαίνοντας σέ ἕναν ὄνο
καί µάλιστα σέ πῶλο, σέ νεαρό ὄνο»
(Ζαχ. 9,9).
Ὁ Ἰησοῦς µᾶς λέει ἡ Καινή Διαθήκη ὅτι εἶναι
πράγµατι ὁ Χριστός, ὁ Μεσσίας πού προκατήγγει-
λαν οἱ προφῆτες, γιατί κατήγετο ἀπό τόν οἶκο τοῦ
Δαυΐδ (Ματθ. 1,1-17), γεννήθηκε στήν Βηθλεέµ
(Λουκ. 2,1-7) καί ἔκανε τήν θριαµβευτική του
εἴσοδο στά Ἱεροσόλυµα ἐπιβαίνοντας σέ ἕναν ὄνο
(Ματθ. 21,1-11).
58
 2) Ἡ εἰκόνα τοῦ Μεσσίου, ὡς ἐκείνου πού πάσχει
γιά τά ἁµαρτήµατα τοῦ λαοῦ, παριστάνεται περισ-
σότερο καθαρά καί µέ βάθος στά τέσσερα γνωστά
τεµάχια τοῦ βιβλίου τοῦ Ἠσαΐου, πού ὁµιλοῦν γιά
τόν «Δοῦλο τοῦ Γιαχβέ» (42,1-9. 49,1-6. 50,4-
9. 52,13-53,12). Στήν ἀρχή τοῦ πρώτου τεµαχίου
ὁ Θεός λέγει στήν ἀνθρωπότητα γιά τόν Μεσσία:

«Ἰδού ὁ δοῦλος µου, τόν ὁποῖο κρατῶ,

ὁ ἐκλεκτός µου,
στόν ὁποῖο εὐαρεστήθηκε ἡ ψυχή µου.
Ἔθεσα τό πνεῦµα µου σ᾽ αὐτόν.
Νόµο θά φέρει στά ἔθνη.
Δέν θά φωνάζει, δέν θά κραυγάζει,
οὔτε θά ἀκούγεται στούς δρόµους.
Κάλαµο τεθλασµένο δέν θά ἀποσυντρίψει
καί λυχνία καπνίζουσα δέν θά ἀποσβέσει.
Μέ πιστότητα θά ἐξαγγείλει τόν Νόµο.
Δέν θά κουραστεῖ οὔτε θά συντριβεῖ,
ἕως ὅτου ἐγκαταστήσει τόν Νόµο στήν γῆ.
Τήν ἀλήθεια αὐτοῦ προσµένουν οἱ νῆσοι»
(Ἠσ. 42,1-4).

Στήν περικοπή αὐτή µᾶς παριστάνεται ὁ Θεός

59
νά ἐµφανίζει στήν ἀνθρωπότητα τόν Μεσσία ἐγκα-
θιστώντας τον στό µεσσιακό του ἀξίωµα. Κατά τήν
περικοπή µας ὁ Μεσσίας εἶναι ὁ ἐκλεκτός τοῦ Θεοῦ,
ἐκεῖνος στόν ὁποῖον Αὐτός εὐαρεστεῖται (βλ. καί
Ματθ. 3,17. 17,5), γιατί ὄχι µόνον ἀνταποκρίνεται
στίς βουλές Του, ἀλλά καί εἶναι πρόθυµος καί µπο-
ρεῖ νά τίς ἐκτελέσει, γιατί εἶναι καί αὐτός Θεός, ἔχει
τό Πνεῦµα τοῦ Θεοῦ. Στήν περικοπή µας περιγρά-
φεται στήν συνέχεια τό ἔργο πού θά κάνει ὁ Μεσ-
σίας: Θά φέρει νέα θρησκεία, ἡ ὁποία δέν θά εἶναι
γιά τόν Ἰσραήλ µόνον, ἀλλά γιά ὅλο τόν κόσµο, γιά
ὅλα τά ἔθνη. Καί τέλος στήν περικοπή µας ἀναφέ-
ρεται ὁ τρόπος µέ τόν ὁποῖο θά ἐργασθεῖ ὁ Μεσσίας,
γιά νά ἐγκαταστήσει τήν νέα αὐτή θρησκεία. Θά
ἐργασθεῖ µέ πιστότητα καί ἀφοσίωση καί µέ πολλή
ἀγάπη πρός τούς ἀνθρώπους, πού εἰκονίζονται µέ
σπασµένα καλάµια καί µέ τρεµοσβύνοντα λυχνάρια.
Ὡραιότατος καί πολύ διδακτικός γιά τόν πνευµα-
τικό ἐργάτη εἶναι ὁ στίχος 42,3: «Κάλαµο συντε-
θλασµένο δέν θά ἀποσυντρίψει καί λυχνία
καπνίζουσα δέν θά ἀποσβέσει». Ἄς ἀκούσουµε τόν
µακαριστό Διδάσκαλο Βασίλειο Βέλλα ἑρµηνεύοντα
ὡραῖα τόν στίχο αὐτόν: «Ὁ Μεσσίας ἔρχεται, κατά
τόν ὡραιότατον τοῦτον στίχον, νά ἀναζητήσῃ κατά
60
πρῶτον λόγον τόν κάλαµον τόν τεθλασµένον καί τήν
καπνίζουσαν λυχνίαν, τούς ἀνθρώπους τούς ραγι-
σµένους κατά τήν συνείδησιν, τό πνεῦµα, τήν
ψυχήν· τούς ἀνθρώπους, τῶν ὁποίων τό πνεῦµα
εἶναι σχεδόν ἐσβεσµένον, τούς ἀνθρώπους, τῶν
ὁποίων τό φῶς τό ἐσωτερικόν ἀρχίζει νά τρεµο-
σβύνῃ, ἡ ἐσωτερική λυχνία νά ἀναδίδῃ τάς τελευ-
ταίας ἀναλαµπάς ἐλλείψει ἐλαίου, κινδυνεύουσα
τελείως νά σβεσθῇ. Πρός τοιούτους συντετριµµέ-
νους ψυχικῶς ἔρχεται ὁ Μεσσίας οὐχί διά νά τούς
ἀποσυντρίψῃ µέ τήν δύναµίν του, µέ ἕνα φλογερόν
κατά τῆς ἁµαρτίας κήρυγµα, οὐχί διά νά ἀποσβέσῃ
µέ ἕνα φύσηµα τοῦ στόµατός του τήν καπνίζουσαν
λυχνίαν, ἀλλά πλήρης ἀγάπης καί συµπαθείας νά
σκύψῃ ἐπάνω των, διά νά συνδέσῃ καί ἐπιδέσῃ τόν
σπασµένον κάλαµον, ὥστε νά σταθῇ ὄρθιος, νά χύσῃ
ἔλαιον εἰς τήν λυχνίαν, ὥστε αὕτη νά ἀναδώσῃ τήν
λάµψιν καί φωτίσῃ τό ἐσκοτισµένον ἐσωτερικόν τοῦ
ἀνθρώπου. Δέν ὁµοιάζει ἑποµένως ὁ Mεσσίας πρός
τόν ζηλωτήν κήρυκα, ὁ ὁποῖος µέ τά καυστικά του
κηρύγµατα ζητεῖ ἀµεθόδως νά ἐπαναφέρῃ τούς
ἁµαρτωλούς. Xρειάζεται µακρά, ἐπίπονος καί ἀθό-
ρυβος κατ᾽ ἄτοµον ἐργασία µέ θερµουργόν πνοήν,
µέ σύστηµα ἰάσεως καί ἐπιδέσεως, ὥστε ἡ ἐσωτε-
61
ρική φλόγα νά ξαναζωντανεύσῃ µέσα εἰς ἕνα κα-
τάλληλον κλῖµα. Ἐµφανῶς βλέπει τις ἐν τῷ στχ.
τούτῳ ὅτι ὁ ψυχικός θάνατος ἤ ἡ ζωή ἑνός κινδυ-
νεύοντος ἀνθρώπου ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἐργασίαν τοῦ
πνευµατικοῦ ἐργάτου. Διό καί ἡ εὐθύνη τούτου
εἶναι τεραστία. Ἔκδηλος εἶναι ἐν τῷ στχ. τούτῳ ἡ
ἀγάπη τοῦ προφήτου πρός τούς δυστυχεῖς τούτους
ἁµαρτωλούς ἀνθρώπους µεταξύ τοῦ ἰσραηλιτικοῦ
καί τοῦ ἐθνικοῦ κόσµου».8
Ὁ «Δοῦλος τοῦ Γιαχβέ», ὁ Μεσσίας, θά φέρει
τήν σωτηρία διά τοῦ Πάθους του ὄχι µόνον στούς
ἀπογόνους τοῦ Ἀβραάµ καί τοῦ Ἰακώβ, ἀλλά σέ
ὅλους τούς λαούς τῆς γῆς. Σέ ἕνα ὡραιότατο πάλι
στίχο ὁ προφήτης Ἠσαΐας παρουσιάζει τόν Θεό νά
δικαιώνει τόν κουρασµένο ἀπό τήν ἐπίπονο ἐργασία
του καί θλιµµένο κάπως γιά τά πενιχρά του ἀπο-
τελέσµατα Μεσσία (βλ. Ἠσ. 49,5) εὐρύνοντάς του
τό ἔργο, γιατί τό κάνει παγκόσµιο. Ὁ Θεός λέγει
στόν Μεσσία:

«Μικρόν 9 εἶναι τό νά εἶσαι δοῦλος µου,

8. Βλ. Β. ΒΕΛΛΑ, Ὁ Παῖς τοῦ Κυρίου, σ. 37.
9. «Οἱ Ο΄ ἀνέγνωσαν “µέγα” µεταβαλόντες οὕτω ριζικῶς τήν
ἔννοιαν τοῦ κειµένου» (Βέλλας).
62
 γιά νά ἀνορθώσεις τίς φυλές τοῦ Ἰακώβ
καί νά ἐπαναφέρεις τούς σωζοµένους τοῦ Ἰσραήλ!
Θά σέ καταστήσω φῶς τῶν ἐθνῶν,
γιά νά φτάσει ἡ σωτηρία µου
µέχρι τά πέρατα τῆς γῆς» (Ἠσ. 49,6).10
10. Καί ὁ Βέλλας σχολιάζει: «Ἡ ἀναµενοµένη ἀπάντησις τοῦ
Θεοῦ εἰς τούς λόγους τοῦ Μεσσίου δίδεται σαφής καί κατηγορη-
µατική. Ὁ Θεός ἐπιδοκιµάζει πλήρως τό ἔργον τοῦ Μεσσίου. Τί
ἄν παρά τῷ λαῷ ὁ Μεσσίας ἔσχε µηδαµινά ἀποτελέσµατα; Τοῦτο
βαρύνει οὐχί τόν Μεσσίαν ἀλλά τόν λαόν, ὅστις δέν ἐδέχθη τό ἔργον
τοῦ Μεσσίου. Ὁ Θεός κρίνει ἄν ὁ Μεσσίας ἐξετέλεσε πιστῶς τό
ἔργον του καί οὐχί κατά τά ἀποτελέσµατα παρά τῷ λαῷ. Ὁ Θεός
κρίνει κατ᾽ ἄλλον τρόπον διάφορον ἐκείνου, καθ᾽ ὅν κρίνουν συνήθως
οἱ ἄνθρωποι. Οὕτω κρίνων ὁ Θεός τόν Μεσσίαν ἐπιδοκιµάζει πλή-
ρως τό ἔργον αὐτοῦ. Ἀλλ᾽ ἡ ἐπιδοκιµασία αὕτη δέν ἐκδηλοῦται δι᾽
ἀµοιβῶν καί ἐγκωµίων, ἀλλά καθ᾽ ὅλως ἴδιον ὡραιότατον πνευ-
µατικόν τρόπον, διά τῆς εὐρύνσεως τοῦ ἔργου τοῦ Μεσσίου, διά
τῆς ἀναθέσεως εἰς αὐτόν µεγαλυτέρου ἔργου. Ἡ εὔρυνσις καί ἡ
ἀνάθεσις αὐτή εἶναι πανηγυρική ἐπιδοκιµασία τοῦ µέχρι τοῦδε συν-
τελεσθέντος ἔργου, διότι ἀναθέτει τις εἴς τινα µεγαλύτερα δυσχε-
ρέστερα ἔργα, ὅταν ἔχῃ φέρει εἰς πέρας µικρότερα καί εὐκολώτερα.
Ὡραιοτάτη εἶναι ἡ ἀντίθεσις τοῦ ἀπογοητευµένου πως καί κου-
ρασµένου Μεσσίου πρός τά διαγραφόµενα νέα µεγαλύτερα καθή-
κοντα. Ὁ Θεός ζητεῖ συνεχῆ ἐργασίαν καί ἀµείβει µέ τήν ἀνάθεσιν
δυσχερεστέρων ἔργων. Ὡραιοτέρα καί πνευµατικωτέρα σύλληψις
τῆς ἐννοίας τῆς ἀµοιβῆς καί ἐπιδοκιµασίας τοῦ πνευµατικῶς ἐργα-
ζοµένου δέν ἠδύνατο νά ὑπάρξῃ». (Θρησκευτικαί Προσωπικότητες
τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τόµ. Α΄σ. 288 ὑποσηµ. 2).
63
 Ἡ ἐξιλαστήριος θυσία τοῦ Μεσσίου, διά τῆς
ὁποίας θά ἐπιτευχθεῖ ἡ σωτηρία ὅλου τοῦ κόσµου,
περιγράφεται στήν µακρά περικοπή Ἠσ. 52,13-
53,12 (βλ. ἐπίσης καί 50,4-11). Παραθέτουµε
ὁλόκληρη τήν περικοπή αὐτή ἀριθµηµένη κατά στί-
χους, ἐπειδή καί θά τήν σχολιάσουµε γενικῶς ἀπο-
δίδοντας τό νόηµά της:

52,13«Ἰδού ὁ δοῦλος µου θά εὐδοκιµήσει,

θά ὑψωθεῖ, θά δοξασθεῖ
καί θά ἀνεβεῖ πολύ ψηλά.
14 Ὅπως πολλοί θά ἐκπλαγοῦν γι᾽ αὐτόν –

γιατί τόσο παραφθαρµένο θά εἶναι τό πρόσωπό του,

ὥστε νά διαφέρει ἀπό τό πρόσωπο τοῦ ἀνθρώπου
καί ἡ ὄψη του ἀπό τήν ὄψη τῶν υἱῶν
τοῦ ἀνθρώπου –,
15 ἔτσι καί πολλά ἔθνη θά ταραχθοῦν γι᾽ αὐτόν,

βασιλεῖς θά φράξουν τό στόµα τους,

γιατί ὅ,τι δέν ἐλέχθη γι᾽ αὐτούς εἶδαν
καί ὅ,τι δέν ἄκουσαν ἔµαθαν.
53,1 Ποιός θά ἐπίστευε στήν προφητεία µας
καί ἡ δύναµη τοῦ Θεοῦ
σέ ποιό ἄλλο γεγονός ἀπο-
καλύφθηκε (πιό ἰσχυρά);
64
2 Ἀναπτύχθηκε (ὁ Μεσσίας) σάν φυτό πρό αὐτοῦ,
σάν ρίζα ἀπό ξηρά γῆ.
Δέν εἶχε ὄψη οὔτε ὡραιότητα
– καί εἴδαµε αὐτόν –
οὔτε τέτοια µορφή, ὥστε νά τόν ἀγαπήσουµε.
3 Περιφρονηµένος, ἐγκαταλειµµένος ἀπό τούς

ἀνθρώπους,
ἄνθρωπος τῶν θλίψεων
καί οἰκεῖος πρός τούς πόνους,
ἄνθρωπος ἀπό τόν ὁποῖο κρύβει κανείς
τό πρόσωπο,
καταφρονηµένος καί µή ὑπολογιζόµενος.
4 Αὐτός, πραγµατικά, βάστασε τίς ἀσθένειές µας

καί φορτώθηκε τίς θλίψεις µας.

Ἐµεῖς δέ τόν θεωρήσαµε ὅτι κτυπήθηκε,
πληγώθηκε καί ταλαιπωρήθηκε ἀπό τόν Θεό.
5 Αὐτός ὅµως τραυµατίστηκε γιά τίς ἁµαρτίες µας,

πληγώθηκε γιά τίς ἀνοµίες µας.

Τό Πάθος του ἔγινε γιά τήν δική µας εἰρήνη·
διά τῆς πληγῆς του ἰαθήκαµε.
6 Ὅλοι ἐµεῖς πλανηθήκαµε σάν πρόβατα,

ἕκαστος στράφηκε πρός τόν δρόµο του.

Ὁ Θεός µας ἔβαλε πάνω σ᾽ αὐτόν
τίς ἁµαρτίες ὅλων µας.
65
 7 Βασανίστηκε καί ὅµως ὑπέµεινε,
οὔτε ἄνοιξε τό στόµα του·
σάν τό πρόβατο πού φέρεται στήν σφαγή
καί σάν τόν ἀµνό, πού ἄφωνος στέκεται µπροστά
σ᾽ αὐτόν πού τόν κείρει
(ἔτσι δέν ἄνοιξε τό στόµα του).
8 Ἀνηρπάγη µέ κάκωση

καί καταδικαστική ἀπόφαση·

µεταξύ τῆς γενεᾶς του ποιός τόν σκεπτόταν;
Ἀποχωρίστηκε ἀπό τήν ζωή τῶν ζώντων,
θανατώθηκε γιά τίς ἁµαρτίες τοῦ λαοῦ µου.
9 Καί τοποθέτησαν τόν τάφο του

µεταξύ τῶν ἀσεβῶν

καί τό µνῆµα του µεταξύ τῶν κακούργων,
ἄν καί δέν ἔκανε καµµιά ἁµαρτία
καί δέν βρέθηκε στό στόµα του ἀπάτη.
10 Ὁ Θεός ὅµως εὐδόκησε

ά τόν κτυπήσει µέ πληγές,

κατέστησε τήν ζωή του ἱλαστήρια θυσία.
Θά ἴδει σπέρµα, τό ὁποῖο θά ζήσει µακρές ἡµέρες·
ὅ,τι σχεδίασε ὁ Θεός,
δι᾽ αὐτοῦ (τοῦ σπέρµατος) θά ἐκπληρωθεῖ.
11 Μετά τήν ταλαιπωρία τῆς ψυχῆς του

θά ἴδει φῶς,
66
 θά χορτάσει ἀπό φῶς,
θά δικαιώσει ὁ δοῦλος µου τούς πολλούς,
γιατί θά βαστάσει τίς ἁµαρτίες τους.
12 Γι᾽ αὐτό τούς πολλούς θά δώσω σ᾽ αὐτόν µερίδα

καί ὡς λάφυρα θά λάβει τούς ἰσχυρούς,

γιατί παρέδωσε τήν ζωή του σέ θάνατο
καί συγκαταριθµήθηκε µεταξύ τῶν ἁµαρτωλῶν,
ἐνῶ αὐτός βάστασε τήν ἁµαρτία τῶν πολλῶν
καί µεσιτεύει ὑπέρ τῶν ἁµαρτωλῶν»

Ἡ περικοπή αὐτή εἶναι πολύ σπουδαία, ἡ σπου-

δαιοτέρα ἀπό τίς τέσσερις προφητεῖες τοῦ Ἠσαΐου
περί τοῦ «Δούλου τοῦ Γιαχβέ». Σ᾽ αὐτήν τήν προ-
φητεία ὁ προφήτης µᾶς παρουσιάζει τόν Μεσσία
πάλι ὡς παγκόσµια προσωπικότητα, πού ἡ διδα-
σκαλία του θά προκαλέσει τήν κατάπληξη τῶν βα-
σιλέων ὅλων τῶν ἐθνῶν, οἱ ὁποῖοι ἀπό θαυµασµό «θά
φράξουν τό στόµα τους» ἀκούγοντας γι᾽ αὐτόν
(52,14.15). Ἰδιαιτέρως ἡ περικοπή µας ἀναφέρεται
στό Πάθος τοῦ Μεσσίου (53,2 ἑξ.), τό ὁποῖο ὁ προ-
φήτης περιγράφει µέ πολλή παραστατικότητα, σάν
ὁ ἴδιος νά ἦταν αὐτόπτης. Παρουσιάζει δέ ὁ Ἠσαΐας
τό Πάθος τοῦ Μεσσίου ὡς µεγάλο καί παράδοξο
γεγονός, ὡς τό µεγαλύτερο γεγονός τῆς ἱστορίας,
67
τό ὁποῖο σάν νά φοβᾶται νά τό ἐξαγγείλει, γιατί πι-
θανόν νά φανεῖ ἀπίστευτο λόγω τοῦ ὕψους καί τοῦ
βάθους τοῦ περιεχοµένου του· γι᾽ αὐτό καί λέει ἀπό
τήν ἀρχή ὁ προφήτης: «Ποιός θά πίστευε στήν προ-
φητεία µας;» (53,1). «Ὁ προφήτης οὐδένα ψέγει,
ἀλλ᾽ ἐπιθυµεῖ νά ἐξάρῃ τό µέγεθος τῆς προφητείας»
(Βέλλας, Θρησκευτικαί Προσωπικότητες τῆς Π.
Δ., Ἐκδόσεις ΕΝΝΟΙΑ, σελ. 291). Ἀλλ᾽ ὁ
Ἠσαΐας στήν ἀνωτέρω προφητεία του δίνει καί θε-
ολογική ἑρµηνεία τῶν παθηµάτων τοῦ Μεσσίου.
Στήν Παλαιά Διαθήκη οἱ ἄνθρωποι, ὅταν ἄκουγαν
γιά παθήµατα κάποιου, νόµιζαν ὅτι αὐτός τιµω-
ρεῖται ἀπό τόν Θεό γιά τά ἁµαρτήµατά του (βλ.
53,4β). Ὁ Μεσσίας ὅµως, λέγει ὁ Ἠσαΐας, δέν πά-
σχει γιά δικά του ἁµαρτήµατα, γιατί εἶναι ἀναµάρ-
τητος (53,9β.12β), ἀλλά πάσχει γιά τά δικά µας
ἁµαρτήµατα: «Αὐτός, πραγµατικά, βάστασε τίς
ἀσθένειές µας καί φορτώθηκε τίς θλίψεις µας...
Τραυµατίστηκε γιά τίς ἁµαρτίες µας, πληγώθηκε
γιά τίς ἀνοµίες µας» (53,4.5). Ὁ θάνατος του εἶναι
θυσία ἐξιλαστήριος (53,10), γι᾽ αὐτό καί ὁ Μεσσίας
φέρει µέ ἀταραξία τό Πάθος (53,7). Μετά ὅµως
τόν θάνατό του, ὁ Μεσσίας θά ἐπανέλθει στήν ζωή
(53,11), θά ἀναστηθεῖ καί γύρω ἀπό αὐτόν θά δη-
68
µιουργηθεῖ µία κοινότητα, ἡ Ἐκκλησία, ἡ ὁποία θά
εἶναι αἰώνια καί διά τῆς ὁποίας θά ἐκπληρώνεται τό
θέληµα τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι ἡ σωτηρία τοῦ κόσµου.
Ὁ προφήτης λέγει γιά τόν Μεσσία: «Θά ἴδει
σπέρµα, τό ὁποῖο θά ζήσει µακρές ἡµέρες· ὅ,τι
ἐσχεδίασε ὁ Θεός, δι᾽ αὐτοῦ (τοῦ σπέρµατος) θά
ἐκπληρωθεῖ» (53,10β).11

11. Ἄς γράψουµε ἐδῶ σέ ὑποσηµείωση τόν σχολιασµό τοῦ

σοφοῦ καί εὐσεβοῦς παλαιοδιαθηκολόγου Βέλλα στόν σπουδαιότατο
αὐτόν στίχο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης:
«Ὁ προφήτης ὁµιλεῖ ἐνταῦθα περί σπέρµατος, περί ἀπογόνων
τοῦ Μεσσίου, οἱ ὁποῖοι δέν δύνανται νά εἶναι σωµατικοί ἀπόγονοι,
ἀλλά πνευµατικοί, ὀπαδοί αὐτοῦ ἐν πνευµατικῇ ἐννοίᾳ, διότι οὐδα-
µοῦ γίνεται λόγος περί σωµατικῶν ἀπογόνων τοῦ Μεσσίου, ἡ ὅλη
δέ προσωπικότης τούτου καί τό ἔργον εἶναι τελείως ἀποπνευµα-
τοποιηµένα. Ὁµιλεῖ ἑποµένως ἐνταῦθα ὁ προφήτης περί ὀπαδῶν
τοῦ Μεσσίου µετά τόν θάνατον αὐτοῦ, περί ἀποτελέσεως κοινό-
τητος, Ἐκκλησίας, µέ κέντρον τόν Μεσσίαν. Εἰς τόν στχ. τοῦτον
ἔχοµεν προφητείαν περί τῆς συστάσεως τῆς Ἐκκλησίας, ὡς πνευ-
µατικοῦ καθιδρύµατος, περί τόν Μεσσίαν. Τήν διάρκειαν δέ ταύτης
καθορίζει ὁ προφήτης µακράν (Πρβλ. καί Ματθ. 16,18 “καί πύλαι
Ἅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς.”). Ὡραιοτάτη εἶναι ἡ δηµιουργου-
µένη ἀντίθεσις τοῦ παρόντος στχ. πρός τά προηγούµενα. Ὁ ὑπό
τῶν συγχρόνων του περιφρονηµένος, ἐγκαταλελειµµένος καί λη-
σµονηµένος Μεσσίας βλέπει µετά θάνατον ὀπαδούς πολλούς, διά
µέσου χρόνων µακρῶν ἀκολουθοῦντας αὐτόν. Κατά µαρτυρίαν τοῦ
Προκοπίου τοῦ Γαζαίου πρός τήν ἑρµηνείαν ταύτην τῆς πνευµα-
69
 Γιά τόν πάσχοντα Μεσσία µαζί µέ τόν προφήτη
Ἠσαΐα καί ὁ προφήτης Ζαχαρίας λέγει ὅτι θά κεν-
τηθεῖ στό σῶµα του (Ζαχ. 12,10)· καί τό βιβλίο
τῶν Ψαλµῶν λέγει ὅτι θά τρυπηθοῦν τά χέρια του
καί τά πόδια του (21,17). Οἱ συγγραφεῖς τῆς
Καινῆς Διαθήκης βλέπουν αὐτά τά κείµενα τοῦ

τικῆς κληρονοµίας ἐφέροντό τινες καί ἐν τῇ ἀρχαιότητι. “Τινές δέ

τό ρητόν οὕτως ἐκθέµενοι, ἐάν θῇ περί πληµµελείας, ἡ ψυχή αὐτοῦ
ὄψεται σπέρµα µακρόβιον. Ἡµέρα, ἐπήνεγκαν, ἡ µετά πάθος, παι-
δοποιία πνευµατική τῆς εἰς αἰῶνα αἰνούσης ἀδιηγήτου γενεᾶς”
(Migne 87 II, 2529). Περαιτέρω ὁ προφήτης καθορίζει καί τόν
σκοπόν τῆς οὕτως ἱδρυθησοµένης Ἐκκλησίας. Ἐν αὐτῇ διά τῆς
χειρός τοῦ Μεσσίου θά ἐκπληροῦται τό θέληµα τοῦ Θεοῦ. Τό ἔργον
τοῦ Μεσσίου δέν τελειώνει µέ τό πάθος αὐτοῦ, ἀλλά συνεχίζεται
ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ πρός πλήρη ἐκπλήρωσιν ἐν τῷ κόσµῳ τῆς βου-
λήσεως τοῦ Θεοῦ, τῆς ἀπολυτρώσεως δῆλον ὅτι τοῦ κόσµου. Οὕτω
σαφῶς ὁ προφήτης καθώρισε τόν σκοπόν τῆς Ἐκκλησίας. Ὅπως
τά πάντα εἶναι πνευµατικά παρά τῷ προφήτῃ µας, οὕτω πνευµα-
τικός εἶναι καί ὁ σκοπός τῆς Ἐκκλησίας πρός συνέχισιν τοῦ ἀπο-
λυτρωτικοῦ ἔργου τοῦ Μεσσίου. Περαιτέρω θά ἠδύνατο νά
σηµειώσῃ τις, ὅτι ἐδῶ δύναται νά ἔχῃ τάς ρίζας της ἡ διδασκαλία,
ὅτι ἐκτός τῆς Ἐκκλησίας δέν ὑπάρχει δυνατότης σωτηρίας (extra
ecclesia nulla salus). Εἶναι ἀξιοσηµείωτον, ὅτι ὁ στχ. οὗτος δέν
ἐγένετο ἀντιληπτός ἐν τῇ ὀρθῇ αὐτοῦ ἑρµηνείᾳ ὑπό τῶν Πατέρων
τῆς Ἐκκλησίας, οἵτινες ἐκτός ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων τήν Π.Δ.
ἐγνώριζον ἀπό τοῦ κειµένου τῶν Ο΄, τό ὁποῖον τόσον ἐν τῷ προ-
κειµένῳ στχ. διαφέρει». (Ὁ Παῖς τοῦ Κυρίου, σελ. 77-78).
70
Ἠσαΐου, τοῦ Ζαχαρίου καί τόν Ψαλµ. 21 νά ἐκπλη-
ρώνονται στόν θάνατο τοῦ Χριστοῦ (βλ. Ματθ. 8,17.
Ρωµ. 4,25. Ἑβρ. 9,28. Α΄Πέτρ. 2,24).
Εἴπαµε ὅτι στίς σχετικές προφητεῖες τοῦ
Ἠσαΐου ὡς «Δοῦλο τοῦ Γιαχβέ» πρέπει νά ἐννοή-
σουµε τόν Μεσσία. Ἄν ὅµως διαβάσουµε συνολικῶς
τίς προφητεῖες αὐτές καί ἄν λάβουµε ὑπ᾽ ὄψιν ὅτι
τό κείµενο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, πού χρησιµο-
ποιεῖ ἡ Ἐκκλησία µας (µετάφραση τῶν Ο΄), ἤδη
τήν πρώτη ἀπό αὐτές τίς προφητεῖες, 42,1 ἑξ., τήν
ἀνάγει στό Ἰσραήλ, µέ τήν προσθήκη τῶν λέξεων
«Ἰακώβ» καί «Ἰσραήλ», µᾶς δηµιουργεῖται πρό-
βληµα. Γύρω ἀπό τό πρόβληµα αὐτό ἀσχολήθηκε
καί ὁ µακαριστός Καθηγητής µας Βασίλειος Βέλ-
λας, ὁ ὁποῖος, ἐλέγχοντας µέ ἰσχυρά ἐπιχειρήµατα
τό σφαλερόν τῶν ἄλλων ἑρµηνειῶν, ἀναφέρει ὅλες
τίς προφητεῖες αὐτές τοῦ Ἠσαΐου περί τοῦ «Δούλου
τοῦ Γιαχβέ» στόν Μεσσία, στόν Ἰησοῦ Χριστό τῆς
Καινῆς Διαθήκης· θεωρεῖ δέ ὁ Καθηγητής µας ὡς
ἐσφαλµένη τήν γενοµένη ἀπό τούς Ο΄προσθήκη τῶν
λέξεων «Ἰακώβ» καί «Ἰσραήλ» στήν πρώτη ἀπό
αὐτές τίς προφητεῖες, «µεταβαλόντες οὕτω – ὅπως
λέγει – τό Μεσσιακόν περιεχόµενον τοῦ ὅλου τεµα-
χίου εἰς προφητείαν ἀναφεροµένην εἰς τόν Ἰσραηλι-
71
τικόν λαόν». Προσθέτει δέ ὁ µακαριστός Διδάσκα-
λος ὅτι ὁ ἱερός εὐαγγελιστής Ματθαῖος, ὁ ὁποῖος
παραθέτει τήν πρώτη αὐτή προφητεία τοῦ Ἠσαΐου
(βλ. Ματθ. 12,18 ἑξ.), δέν ἀκολουθεῖ τήν µετά-
φραση τῶν Ο΄, γιατί παραλείπει τίς λέξεις
«Ἰακώβ» καί «Ἰσραήλ».12
Θά µπορούσαµε ὅµως γιά τίς προφητεῖες αὐτές
τοῦ Ἠσαΐου περί τοῦ «Δούλου τοῦ Γιαχβέ» νά ἐλέ-
γαµε γενικῶς τά ἑξῆς: Μερικές φορές σ᾽ αὐτές ὡς
«Δοῦλος τοῦ Γιαχβέ» παριστάνεται ὁλόκληρο τό
ἰσραηλιτικό ἔθνος, µερικές φορές τό σεσωσµένο ἀπό
τήν βαβυλώνιο αἰχµαλωσία κατάλοιπο καί µερικές
φορές ὁ Μεσσίας, ὁ ὁποῖος θά ἐκπληρώσει τελείως
τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ περί τῆς σωτηρίας τοῦ κόσµου.
Ὅπως παραδέχονται καί σύγχρονοι ἑρµηνευτές, τά
ἄσµατα τοῦ Ἠσαΐου γιά τόν «Δοῦλο τοῦ Γιαχβέ»
παριστάνουν τόν «Δοῦλο» σάν «τό ἐκλεκτό ὄργανο
τοῦ Θεοῦ διά τοῦ ὁποίου θά ἀποκαλυφθεῖ τό θέληµα
καί ὁ σκοπός Του... Ὁ Ἰσραήλ ὡς ὁλόκληρο ἔθνος
θεωρεῖται ὡς ὁ Δοῦλος. Τά παθήµατά του σκόπευαν
νά ὠφελήσουν τόν κόσµο. Ἐπίσης, τό πιστό κατά-
12. Γιά τό ὅλο θέµα βλ. τό ἐπανειληµµένως µνηµονευθέν βιβλίο
τοῦ µακαριστοῦ Καθηγητοῦ Β. ΒΕΛΛΑ, Ὁ Παῖς τοῦ Κυρίου,
σελ. 10-20.35.
72
λοιπο τοῦ Ἰσραήλ βλέπεται καί αὐτό ὡς ἕνας
Δοῦλος. Αὐτό τό πιστό κατάλοιπο εἶναι ὁ Δοῦλος,
διά τοῦ ὁποίου ἡ ἀληθινή θρησκεία θά παραµείνει
ζωντανή καί θά διασπαρεῖ σέ ὅλο τόν κόσµο. Ἀλλά
ὁ Ἰσραήλ σάν ὁ Δοῦλος καί τό πιστό κατάλοιπο
πάλι σάν ὁ Δοῦλος εἶναι βήµατα, πού ὁδηγοῦν
ἀκριβῶς στήν εἴσοδο τοῦ πάσχοντος Δούλου τοῦ
Γιαχβέ ὡς προσώπου. Ὁ Δοῦλος εἶναι κατά πρῶτον
τό ἔθνος, ἔπειτα ὁ ἀληθινός Ἰσραήλ ἤ τό πιστό κα-
τάλοιπο καί τέλος Ἐκεῖνος, πού θά πάθει γιά τήν
ἁµαρτία καί τήν δυστυχία τοῦ κόσµου».13

13. Adam W. Miller, Introduction of the Old Testament, 1976, σελ.

152-3. (Ἡ παράθεση ἀπό τό βιβλίο τοῦ George Cronk, The Mes-
sage of the Bible). Καί ὁ Gleason L. Archer στό βιβλίο του A survey
of Old Testament Introduction σελ. 335 λέει ὁµοίως γιά τό ἴδιο θέµα:
«The only satisfactory explanation for the Servant concept in Isaiah is
that it is of a three-dimemsional character. As Delitzsch put, it, the Ser-
vavnt may be symbolized by a pyramid. At the base of the pyramid is
the Hebrew nation as a whole (as in 41:å8 and 42:19). Israel is regarded
as God’s uniquely chosen people charged with the responsibility of
witnessing to the true God before the heathen nations, and serning as
custodians of His Word. At the middle level, the remnant of trye belie-
vers in Israel will constritute the redeemed people of God and serve as
witnesses to their unspiritual countrymen. At the apex of the pyramid
stands a single individual, the Lord Jesus Christ, who is set forth aw
the true Israel (for apart from Him there could not be a covenant nation
of Israel, and from Him the nation derives all its standing before God).
It is this Servant who will arise as Redeemer and Deliverer from sin
bearing in His own person the death penalty in the place of sinners».
73
 3) Ἡ παράσταση τέλος τοῦ Μεσσίου ὡς Θεοῦ,
ὡς τῆς παρουσίας τοῦ ἰδίου τοῦ Θεοῦ στόν κόσµο,
βρίσκεται σέ πολλά προφητικά βιβλία τῆς Παλαιᾶς
Διαθήκης. Ὁ προφήτης Μιχαίας λέγει γιά τόν µεσ-
σιακό βασιλέα, πού θά γεννηθεῖ στήν Βηθλεέµ, ὅτι
«αἱ ἔξοδοι αὐτοῦ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἐξ ἡµερῶν αἰῶνος»
(Μιχ. 5,2), ὅτι δηλαδή εἶναι προαιώνιος. Τό χωρίο
αὐτό οἱ ἅγιοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας µας ἀναφέ-
ρουν στόν σαρκωθέντα Υἱό τοῦ Θεοῦ, τόν Ἰησοῦ
Χριστό, ὁ ὁποῖος κατά τήν θεία φύση Του γεννή-
θηκε ἀπό τόν Θεό Πατέρα «πρό πάντων τῶν
αἰώνων», ὅπως ὁµολογοῦµε στό «Πιστεύω...» µας
(βλ. Ἰωάν. 1,1-18). Καί σέ µία περικοπή ἀπό τό
βιβλίο τοῦ Δανιήλ, ἡ ὁποία ἔχει ἐκληφθεῖ ὡς µεσ-
σιακή προφητεία καί ἀπό τούς Ἰουδαίους καί ἀπό
τούς Χριστιανούς, διαβάζουµε τήν κατωτέρω
ὅραση:

«Καί ἰδού µέ τίς νεφέλες τοῦ οὐρανοῦ

ἐρχόταν κάποιος σάν υἱός ἀνθρώπου
καί ἔφθασε µέχρι τοῦ Παλαιοῦ τῶν ἡµερῶν
καί τόν ὁδήγησαν ἐνώπιον αὐτοῦ.
Σ᾽ αὐτόν δόθηκε ἐξουσία
καί δόξα καί βασιλεία,
74
 ὥστε ὅλοι οἱ λαοί, τά ἔθνη καί οἱ γλῶσσες
αὐτόν νά ὑπηρετοῦν.
Ἡ ἐξουσία του, ἐξουσία αἰώνιος,
ἡ ὁποία δέν θά παρέλθει
καί ἡ βασιλεία του, βασιλεία αἰώνιος,
ἡ ὁποία δέν θά καταλυθεῖ»
(Δανιήλ 7,13-14).

Στήν ὅραση αὐτή βλέπουµε ὅτι αὐτός πού θά

ἔλθει στόν κόσµο ὡς Μεσσίας εἶναι Θεός µέ ἀνθρώ-
πινη µορφή, συνδεδεµένος στενῶς µέ τόν «Παλαιόν
τῶν ἡµερῶν» (τόν Θεό Πατέρα)· καί σ᾽ αὐτόν τόν
«Υἱό τοῦ Ἀνθρώπου» δίνεται αἰωνία κυριαρχία σέ
ὅλα τά πράγµατα. Οἱ πολλές ἀναφορές τῆς Καινῆς
Διαθήκης στόν Ἰησοῦ ὡς «Υἱό τοῦ Ἀνθρώπου» (βλ.
γιά παράδειγµα, Ματθ. 12,8. Λουκ. 26,64 καί Ἰω.
3,13-14) σκοπεύουν νά δείξουν ὅτι ἡ ὅραση τοῦ Δα-
νιήλ περί τοῦ θείου Μεσσίου ἐκπληρώθηκε στόν
Χριστό.
Ἡ θεότητα τοῦ Μεσσίου φαίνεται ἐπίσης καί στό
βιβλίο τοῦ Μαλαχίου, ὅπου ὁ Κύριος, ὁ «Ἄγγελος
τῆς Διαθήκης», τόν ὁποῖο προσδοκοῦν οἱ ἄνθρωποι,
δηλαδή ὁ Μεσσίας, ἔρχεται γιά νά ἐξασκήσει κρίση,
πράγµα πού εἶναι ἔργο τοῦ Θεοῦ µόνον:
75
 «Ἰδού θά ἀποστείλω τόν ἄγγελό µου,
γιά νά ἑτοιµάσει τήν ὁδό µπροστά του·
καί ἔξαφνα θά ἔρθει στόν ναό του
ὁ Κύριος τόν ὁποῖο προσδοκᾶτε
καί ὁ Ἄγγελος τῆς Διαθήκης, τόν ὁποῖον
ἐπιθυµεῖτε. Λέγει ὁ Γιαχβέ Σαβαώθ.
Ποιός µπορεῖ νά ὑποµείνει
τήν ἡµέρα τοῦ ἐρχοµοῦ του
καί ποιός νά σταθεῖ κατά τήν ἐµφάνισή του;
Γιατί θά ἔρθει σάν φωτιά χωνευτοῦ
σάν στάχτη πού χρησιµοποιεῖ αὐτός πού πλένει.
Καί θά καθίσει καί θά ρίψει στό χωνευτήριο
καί θά καθαρίσει τόν ἄργυρο»
(Μαλ. 3,1-3).
Οἱ ἐκφράσεις αὐτές πού ἀποδίδονται στόν Μεσσία
τόν παρουσιάζουν ὡς Θεό.
Ἡ δυνατώτερη ὅµως ἀναφορά στήν θεότητα τοῦ
Μεσσίου βρίσκεται στό βιβλίο τοῦ προφήτου
Ἠσαΐου. Κατά πρῶτον, στό βιβλίο τοῦ Ἠσαΐου
(κατά τό κείµενο τῶν Ο΄) διαβάζουµε ὅτι µία «παρ-
θένος θά συλλάβει καί θά γεννήσει υἱό καί θά καλέ-
σουν τό ὄνοµά του Ἐµµανουήλ» (Ἠσ. 7,14). Ὁ
εὐαγγελιστής Ματθαῖος ἐφαρµόζει αὐτόν τόν στίχο
στήν ὑπερφυσική γέννηση τοῦ Ἰησοῦ καί µᾶς ἐξηγεῖ
76
ὅτι τό ὄνοµα «Ἐµµανουήλ» σηµαίνει «ὁ Θεός εἶναι
µαζί µας»! (Βλ. Ματθ. 1,23).
Ἄς παραθέσουµε καί µία ἄλλη περικοπή ἀπό τό
βιβλίο τοῦ προφήτου Ἠσαΐου, στήν ὁποία φαίνεται
ἡ θεότητα τοῦ Μεσσίου:

«Παιδί µᾶς γεννήθηκε, υἱός µᾶς δωρήθηκε.

Πάνω στόν ὦµο του ὑπάρχει ἡ κυριαρχία του
καί ὀνοµάζεται θαυµαστός σύµβουλος,
Θεός ἰσχυρός, πατέρας αἰώνιος,
ἡγεµόνας εἰρήνης.
Μεγάλη εἶναι ἡ ἐξουσία του
καί τῆς εἰρήνης δέν ὑπάρχει τέλος.
Πάνω στόν θρόνο τοῦ Δαυΐδ
καί στό βασίλειό του (θά ἄρξει)
ἱδρύοντας καί στερεώνοντάς το µέ κρίση
καί δικαιοσύνη ἀπό τώρα καί αἰώνια»
(Ἠσ. 9,6-7).

Ἀνακεφαλαιώνοντας τά ἀνωτέρω περί τοῦ Μεσ-

σίου λέγοµε: Οἱ προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης,
ὡς «βλέποντες», βυθίζουν τά βλέµµατά τους στά
µελλοντικά χρόνια καί βλέπουν νά ἔρχεται ὁ Μεσ-
σίας, ὁ ὁποῖος θά βασιλεύσει σάν δαυϊτικός βασι-
77
λεύς, ὁ ὁποῖος µέ τά παθήµατά του θά ἐξιλεώσει τά
ἁµαρτήµατα τοῦ Ἰσραήλ καί ὅλης τῆς ἀνθρωπό-
τητος· καί ὁ ὁποῖος πάλι θά κάνει καταφανῆ τήν
δύναµη καί τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στόν κόσµο,
γιατί θά εἶναι ὁ Ἴδιος Θεός. Καί ὅπως τό πι-
στεύουµε καί τό βιώνουµε στήν Ἐκκλησία µας,
ὅλες οἱ προφητικές προσδοκίες γιά τόν Μεσσία
ἐκπληρώθηκαν στόν Ἰησοῦ Χριστό.

78