DENEY NO :1

DENEY ADI : KAPALI BİR SİSTEMDE AKIŞKAN

SÜRTÜNMESİNİN İNCELENMESİ

DENEYİN AMACI

Sıkıştırılamayan bir akışkan olan suyun silindirik düz bir boru içerisinde akarken
vanalar, dirsekler, ani daralma ve ani genişleme gibi elemanlar ile akış ölçerlerden
ve pürüzlü borudan geçerken sürtünme nedeni ile uğradığı enerji kayıplarının,
basınç farkından yararlanılarak incelenmesidir.

KURAMSAL TEMELLER

Genellikle herhangi bir akış esnasında akışkanın tabakaları farklı hızlarda hareket
ederler ve akışkanın viskozitesi, uygulanan kuvvete karşı direnç gösteren
tabakalar arasındaki yüzey gerilimlerinden dolayı ortaya çıkar.

Şekil 1. Katı sınırdaki üzerindeki sınır tabakası oluşumu

Isaac Newton'un öne sürdüğü üzere, laminar ve paralel bir akışta, tabakalar
arasındaki yüzey gerilimi (τ) bu tabakalara dik yöndeki hız gradyeni (∂u/∂y) ile
orantılıdır.

1
Buradaki μ sabiti, viskozite sabiti, viskozite veya dinamik viskozite olarak bilinir.
Su ve gazların çoğu Newton yasasına uyarlar ve Newtonyen akışkanlar olarak
adlandırılırlar. Newtonyen olmayan akışkanlarda ise, yüzey gerilimi ile hız
gradyeni arasındaki basit lineer ilişki çok daha karmaşık bir hal alır.

Akışkanlar mekaniğinde Reynolds sayısı, bir akışkanın, atalet kuvvetlerinin (vsρ)

nin viskozite kuvvetlerine (μ/L) olan oranıdır ve sonuç olarak bu değer bu iki tip
kuvvetin belli bir akış şartı altında birbirine olan göreceli önemini verir. Bundan
ötürü, Reynolds sayısı, düzgün akış ve türbülanslı akış gibi değişik akış
rejimlerini nitelemek için kullanılır.

vs - akışkanın hızı

L - karakteristik uzunluk

μ - akışkanın dinamik viskozitesi

ν - akışkanın kinematik viskozitesi: ν = μ / ρ

ρ - akışkanın yoğunluğu

Laminar akış bir akim özelliğidir. Düzgün akim olarak tanımlanır. Reynolds sayısı
ile belirlenir. Düşük Reynolds sayıları için sınır tabaka laminardir.

Türbülans akış akışkanın doğrusal olmayan bir şekilde akması olayıdır. Tersi
laminar akıştır. Yüksek Reynolds sayıları için sınır tabaka laminardir.

Reynolds sayısı bir akışkanın karakterini (laminar veya turbulansli) gösterir.

Bernoulli Denklemi

Sıkıştırılamayan bir akışkanın boru içerisindeki akışı için şu denklikler yazılabilir:

Q = ν1A1 = ν2A2 (Süreklilik)

2
 P1 α 1 u 12 P2 α 2 u 22
+ gz 1 + + ηW p = + gz 2 + + hf
ρ 2 ρ 2 (Mekanik enerji denkliği)
Burada:
Q Hacimsel akış hızı ( m3/s )
P Statik basınç ( N/m2 )
ν Ortalama hız ( m/s )
hf Toplam kayıp ( Nm/kg )
A Borunun kesit alanı ( m2 )
ρ Yoğunluk ( kg/m2 )
z Yükseklik ( m )
g Yerçekimi ivmesi ( 9,81 m/s2)
Wp Pompa işi ( Nm/kg )
η Pompa verim

Sürtünme Kayıpları
Bir boruda sürtünme kaybı ikiye ayrılır:

a) Yüzey Sürtünmeleri: Düz boru boylarında boru duvarları ile akışkan arasında
oluşan bu sürtünmelerde sınır tabaka duvardan ayrılmaz, fakat boru
başlangıcındaki mekanik enerjiler toplamı sürtünme kayıpları nedeni ile azalır.
Ortalama lineer hız ve potansiyel seviyenin değişmediği hallerde tüm sürtünme
kayıpları basınç düşüşü olarak ortaya çıkar.
Türbülansı akışın tabiatı gereği cidardaki kayma gerilmesi için basit bir ifade
bulmak mümkün değildir. Ancak deneysel sonuçlar göz önüne alınarak τ’nun
ortalama akışkan basıncı (1/2)ρ ν2 ile orantılı olduğu söylenebilir. Buradaki orantı
sabiti boyutsuz bir sayı olan sürtünme faktörü (f) olarak tanımlanır.

Bu förmül çeşitli düzenlemelerden geçirilerek

3
Darcy eşitliği bulunmuş olur. Dolayısı ile f değeri bilindiği takdirde hidrolik
gradiyent (Δh) bulunabilir. f değeri laminar akış için;
16
f =
Re
Türbülanslı akış durumunda, boru pürüzlülüğü de f’nin bulunmasında önemli bir
faktördür. Prandtl’a göre Re sayısının 104 ile 107 değerleri arasınında verilen

Denklemi pürüzsüz borularda yapılan deneylerle oldukça iyi uyuşmaktadır.

Buradaki f’ i bulmak biraz güçtür. Dolayısıyla %2’lik bir hata payıyla Blasius
denklemini kullanmak daha uygun olur.

Pürüzlü borularda ise pürüzlülük oranına bağlı olarak f’nin bulunması için en
uygun yol Moody diyagramını kullanmaktır.

Şekil 2. Moody diyagramı

4
Deneysel çalışmalar f’nin Re sayısı ile pürüzlülüğünün (ε/D) bir fonksiyonu
olduğunu göstermiştir. Türbülanslı bir akışta akışın laminar olduğu bölgede
(laninar alt tabaka) f yalnız Re’ ye, geçiş bölgesinde Re ve ε/D ‘te, tam türbülanslı
bölgede ise yalnız ε/D’ ye bağlıdır.

b) Biçim Sürtünmeleri: Ani daralma, ani genişleme, dirsek, vana, akım ölçen
aletler ve her çeşit bağlantı elemanının sebep olduğu sürtünmelerdir. Akışkanın
sınır tabakası duvardan ayrılır ve ortaya çıkan boşluklar emiş yaparak sınır
tabakanın geri çekilmesine ve girdaplar oluşumuna neden olur. Ani daralma ve
genişlemede dar boru içindeki akış hızına göre hesaplanan kinetik enerji belli bir
katsayı ile çarpılarak sürtünme kayıplarını verirler.

Akış ölçerler

Pitot tüpü

Pitot tüpü bir akışkan akımının herhangi bir noktasındaki lokal hızı ölçmek için
kullanılır. Akış hattı üzerine yerleştirilen U tüpünün bir ucu akışa karşı açık
olacak şekilde monte edilir. Tüp girişinde (nokta 2) akışkan kinetik enerjisini
kaybeder (u=0).

ρ
1 2

Δh

ρm

Sıkıştırılamayan akışkan için 1 ve 2 noktaları için z1=z2, u2=0, u1=u, hf=0 ve

pompa işinin olmadığı durumda Bernoulli denkliği düzenlenirse;

P1 u 12 P u2
+ gz 1 + = 2 + gz 2 + 2
ρ 2 ρ 2

5
 P1 u2 P2
+ =
ρ 2 ρ
2 ( P1 − P2 )
u=
ρ

Gerçek durumlar için yukarıdaki eşitlikten sapmalar olur. Bu sapma deneysel

verilere göre belirlenerek pitot tüpü eşitliği düzeltilmelidir. Bu durumda
yukarıdaki eşitliğe boyutsuz düzeltme katsayısı çarpanı (Cp) ilave edilir. Cp 0.98
ile 1.0 arasında değişir.

2 ( P1 − P2 )
u = Cp
ρ

Basınç farkı (P1-P2) manometre denkliğinden elde edilirse;

P1 − P2 = (ρ − ρm ).g.Δh
2( ρ m − ρ ). g .Δ h
u = Cp
ρ

Not: Bu eşitlik akışkanın ortalama hızını değil, yerel hızını belirlemede kullanılır.

Venturi metre

Ölçülebilir bir basınç farkı, boru kesit alanında kademeli bir daralma ve tekrar
genişleme yolu ile sağlanır. Bu sırada ani daralma ve genişleme sonucu enerji
kaybı meydana gelse de, venturi eşitliğinin türetilmesi için bu kayıp ihmal edilir.

ρ 1 2

Δh

ρm

Sıkıştırılamayan akışkan için 1 ve 2 noktaları için z1=z2, hf=0 ve pompa işinin

olmadığı durumda Bernoulli denkliği düzenlenirse;

P1 u 12 P u2
+ gz 1 + = 2 + gz 2 + 2
ρ 2 ρ 2

6
 P1 u 12 P u2
+ = 2 + 2
ρ 2 ρ 2

P1 u 12 P u2
+ = 2 + 2
ρ 2 ρ 2
2 ( P1 − P2 )
u 22 − u12 =
ρ
1 ve 2 noktaları için süreklilik denkliğinden;
π D12 π D 22
u1 = u2
4 4
2
⎛D ⎞
u 1 = u 2 ⎜⎜ 2 ⎟⎟
⎝ D1 ⎠
u1 Bernoulli denkliğinde yerine konulduğunda,
4
⎛D ⎞ 2 ( P1 − P2 )
u 22 − u 22 ⎜⎜ 2 ⎟⎟ =
D
⎝ 1⎠ ρ

⎡ ⎛ D ⎞ 4 ⎤ 2( P − P )
u 22 ⎢1 − ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ⎥ = 1 2

⎢⎣ ⎝ D1 ⎠ ⎥⎦ ρ

1 2 ( P1 − P2 )
u 22 =
⎛D ⎞
4
ρ
1 − ⎜⎜ 2 ⎟⎟
⎝ D1 ⎠

1 2 ( P1 − P2 )
u2 =
⎛D ⎞
4 ρ
1 − ⎜⎜ 2 ⎟⎟
⎝ D1 ⎠

Eğer küçük enerji kaybı için venturi eşitliği düzeltilecek olursa, boyutsuz venturi
düzeltme katsayısı (Cv) eşitliğe çarpan olarak ilave edilir.

Cv her durum için deneysel olarak saptanabilir. Cv Re>104 durumunda, D<0.2 m

borular için 0.98, daha geniş borular için ise 0.99 olarak alınabilir.

Cv 2 ( P1 − P2 )
u2 =
⎛D ⎞
4 ρ
1 − ⎜⎜ 2 ⎟⎟
⎝ D1 ⎠

Venturi metre fazla yer kaplaması ve pahalı olması gibi dezavantajlara sahiptir.
Ayrıca sabit bir geometriye sahip olduğundan, akış hızındaki önemli sayılabilecek
değişiklikler, doğru olmayan basınç farkı okumalarına neden olabilmektedir.

7
 D2
β = ise
D1
Cv 2 ( P1 − P2 )
u2 =
1− β 4 ρ

Orifis metre

Orifis metre, venturi metreye göre daha ucuz bir yatırımdır. Ancak akış hattında
kalıcı enerji kaybına neden olur.

1 2
0

Δh

Orifis eşitliği, venturi eşitliğine benzer. Burada Co boyutsuz orifis düzeltme

katsayısıdır ve herzaman deneysel olarak saptanır. Eğer orifis için Re>20 000 ve
Do/D1<0.5 ise Co 0.61 olarak sabit alınabilir.

Co 2 ( P1 − P2 )
u2 =
⎛D ⎞
4 ρ
1 − ⎜⎜ o ⎟⎟
⎝ D1 ⎠

8
DENEY DÜZENEĞİ ve YÖNTEMİ

Şekil 3. Deney Düzeneği

Şekil 3’de yer alan sistemde öncelikle tanka su doldurulur. Pompa çalıştırılır.
Sistem girişindeki ana vana açılır. Sistemde bulunana hava tamamen atılır. Daha
sonra ise su tankı 10 Litre oluncaya kadar doldurulur. Sistemdeki suyun akış hızı
ölçülür. Akış hızı ölçümü en az iki kez tekrarlanır.
Yüksek akış hızlarında ise akış hızı ölçümü 25 Litre ile yapılır.

Deney A: Düz borudaki akışkan sürtünmesi

Akış hızı belli olan sistemdeki giriş vanası ve düz borudaki vana hariç tüm
vanalar kapatılır. Yani sistemdeki tüm suyun düz borudan akması sağlanır. Düz
borudaki basınç düşüşü su veya cıva manometresi ile ölçülür.

Deney B: Boru bağlantı noktalarındaki sürtünme kaybı

Akış hızı belli olan sistemdeki giriş vanası ve sadece bağlantı noktalarının
bulunduğu borudaki vana haricindeki tüm vanalar kapatılır. Her bir bağlantı
elemanının basınç düşüşü su veya cıva manometresi ile ölçülür.

Deney C: Pürüzlü borudaki akışkan sürtünmesi

9
 Akış hızı belli olan sistemdeki giriş vanası ve pürüzlü borudaki vana hariç tüm
vanalar kapatılır. Yani sistemdeki tüm suyu pürüzlü borudan akması sağlanır. Düz
borudaki basınç düşüşü su veya cıva manometresi ile ölçülür.

Deney D: Farklı akış ölçerler ile akış hızı ölçümü

Akış hızı belli olan sistemdeki giriş vanası ve akış ölçerlerin bulunduğu vana hariç
tüm vanalar kapatılır. Akış ölçerlerdeki basınç düşüşü su veya cıva manometresi
ile ölçülür.
Daha sonra akış hızı yavaşça artırılarak ölçümler tekrarlanır. Tüm akış
rejimlerinde veri alınacak biçimde akış hızları ayarlanır.

HESAPLAMALAR

Yukarıda elde edilen deneysel verileri kullanılarak aşağıdaki hesaplamaları

yapınız.
Deney A: Düz borudaki akışkan sürtünmesi
Deneysel Deneysel
olarak olarak Hesaplana
Akış Boru Lineer Reynold
Hacim Süre ölçülen ölçülen n basınç Log Log
hızı çapı hız Sayısı λ
V(L) t(s) basınç basınç düşüşü u h
Q(m3/s) D(m) v(m/s) Re
düşüşü m düşüşü m m H2O
H2 O Hg
MOODY
λLu2/2gd
diyagramı

Tablodaki değerleri gereken ölçüm değerlerini yazarak ya da gereken

hesaplamaları yaparak doldurunuz.

Deney B: Boru bağlantı noktalarındaki sürtünme kaybı

Hacim Süre Akış hızı Boru Lineer Hızdan gelen Basınç Basınç Sürtünme Vananın
V(L) t(s) Q(m3/s) çapı hız kayıp Hv düşüşü düşüşü sabiti pozisyonu
D(m) v(m/s) m H2O m H2O m Hg K

u2/2g h/hv

10
Deney C: Pürüzlü borudaki akışkan sürtünmesi
Hacim Süre Akış hızı Boru Lineer Reynold Basınç Basınç Borunun
V(L) t(s) Q(m3/s) çapı hız Sayısı düşüşü düşüşü Sürtünme
D(m) v(m/s) Re m H2O m Hg sabiti
f

gdh/2Lu2

Deney D: Farklı akış ölçerler ile akış hızı ölçümü

Hacim Süre Akış hızı Boru çapı Lineer hız Basınç düşüşü Lineer hız
V(L) t(s) Q(m3/s) D(m) (ölçülen) m H2O (hesaplanan)
v(m/s) v(m/s)

Cd=0,98 Venturimetre için

Cd=0,62 orifismetre için
Do=14 mm Venturimetre için
Do=20 mm orifismetre için

TARTIŞMA

Deney A: Düz borudaki akışkan sürtünmesi

• u ‘ya karşı h grafiğini çiziniz ve laminar, geçiş ve türbülanslı bölgeleri
gösteriniz.
• Log u ‘ya karşı Log h grafiğini çiziniz. Türbülanslı akış bölgesindeki düz
eğrinin eğimini(h ∞ un) hesaplayınız. n değerini bulunuz.
• Geçiş bölgesinin başlangıç ve sonucundaki Reynold sayısını hesaplayınız.
Bu noktalardaki hız üst ve alt kritik hız olarak adlandırılır.
• Hesaplanan basınç düşüşlerini manometre ile ölçülen basınç düşüşleri ile
karşılaştırınız.

11
Deney B: Boru bağlantı noktalarındaki sürtünme kaybı
• Başınç düşüşleri ölçülen tüm elemanların sürtünme sabitlerini(K) bulunuz.
Bu sabitlerin aynı Reynold sayılarındaki literatür değerlerini bulunuz.
Karşılaştırınız.
• Reynold sayısına karşı sürtünme sabitlerini tablo haline getiriniz.
Sürtünme sabitleri Reynold sayısı ile değişiyor mu? Nedenlerini
açıklayınız.

Deney C: Pürüzlü borudaki akışkan sürtünmesi

• Reynold sayısına karşı hesaplanan sürtünme sabiti değerlerini grafiğe
geçiriniz.
• Elde edilen grafiği düz boru ile kıyaslayınız.

Deney D: Farklı akış ölçerler ile akış hızı ölçümü

• Orifismetre, venturimetre ve pitot tüp için teorik olarak akış hızlarını
hesaplayınız ve ölçülen akış hızları ile kıyaslayınız.
• Aynı akış hızları için orifismetre ve venturimetre ile elde edilen basınç
düşüşlerini kıyaslayınız.
• Bu iki akış ölçerin farklarını bulunuz ve hangi cihazın ölçümü daha
güvenilirdir tartışınız.
• Deney B’ nin teorisi kapsamında iki akış ölçerin K faktörlerini
hesaplayınız.
Not: Pitot tüp sadece görmek açmalı yapılmaktadır. Az basınç düşüşü
oluşturduğu için pitot tüp sadece yüksek akış hızlarında kullanılır. Düşük akış
hızlarında doğruluktan sapma gösterebilir.

SORULAR

1. Akış türleri nelerdir? Açıklayınız.

2. Newtonian bir akışkanın yatay bir boru içerisindeki akışı için momentum
akısı, hız profili ve duvara uygulanan kuvvet için ifadeler geliştiriniz.

12
 3. Sıkıştırılamayan ve sıkıştırılabilen akışkanları birer örnek vererek
tanımlayınız.
4. Sürtünme kayıpları ne demektir, kaç çeşit sürtünme kaybı vardır,
borulardaki sürtünme kayıplarının incelenmesinin nedenlerini açıklayınız.
5. Kaç çeşit vana vardır? Hangi amaçlar için tasarlanmışlardır.
6. Bernoulli denklemi hangi ifadeleri içerir ve hangi amaçlar için kullanılır?
Açıklayınız.
7. f-Re arasında nasıl bir ilişki vardır?
8. Manometre çeşitlerini araştırarak açıklayınız

KAYNAKLAR

ÇATALTAŞ,İ.,“Kimya Mühendisliğine Giriş“, 3.baskı, İnkılap Kitabevi,

İstanbul(1986).
GEANKOPLIS, C.J., Transport processes and unit operations, 3rd ed., Prentice-
Hall International, (1993).
MCCABE W.L, SMITH, J. ve HARRIOT P., Unit Operations of Chemical
Engineering, McGraw Hill International Editions, Fifth Edition, Singapore
(1993).
PEKER, S.,HELVACI, Ş.,“Akışkanlar Mekaniği:Kavramlar, Problemler,
Uygulamalar” ,Literatür Yayıncılık, İzmir (2003).
SHAMES, I.H., “Mechanics of Fluids“ 4th ed.,Mc Graw Hill, (2003).
UYSAL, B. Z.,’’Akışkanlar Mekaniği’’, Alp yayınları, Ankara(2003).

13