zaterdag 13 oktober 2018
Schrijfster Lisa Appignanesi:
WWW.TROUW.NL | 76STE JAARGANG NR 22683 | E-MAIL VIA WWW.TROUW.NL/SERVICE | POSTBUS 859 1000 AW AMSTERDAM | REDACTIE 020-562 9444 | KLANTENSERVICE 088-056 1588 | BEZORGING 088-056 1599
zij woont in londen,
haar broer in nederland
Somaliërs zoeken naar een thuis
DE VERDIEPING 2|5
rechtsbescherming De minister wil burgers met een laag
inkomen meer zelf laten betalen voor juridische hulp bij bijvoorbeeld
echtscheidingen. Dat stuit op bezwaren bij rechtshulpverleners.
Advocaten verwijten
Dekker ‘klassejustitie’
Wendelmoet boersema
redactie politiek
Minister Dekker (VVD, rechtsbe-
scherming) wil een deel van de
rechtsbijstand aan de markt overla-
ten. Niet ieder conflict moet voor de
rechter worden uitgevochten, meent
hij, vooral doelend op zaken in het
familierecht, zoals scheidingen.
Maar sociale advocaten vrezen dat la-
gerbetaalden straks zelf voor de kos-
ten van een procedure opdraaien.
Wie weinig verdient, kan terecht
bij een van de dertig Juridische Lo-
ketten. Bij complexe zaken betaalt
de overheid een advocaat, soms te-
gen een kleine eigen bijdrage. Twee
op de vijf Nederlanders maken wel
eens gebruik van die regeling.
Dekker wil mensen die willen
procederen zelf ‘meer financiële ver-
antwoordelijkheid’ laten dragen.
“Desnoods met voorschotten of
rechtsbijstandsverzekeringen”, staat
op de website van het ministerie.
Voor asiel- en strafzaken blijft wel
een advocaat gegarandeerd. Maar
voor overige zaken moet het ‘pro-
bleemoplossend vermogen van de
burger’ groter, schrijft het ministerie
in een andere notitie. Daarvoor
zoekt Dekker alternatieven op de
private markt. Zo zouden stellen die
willen scheiden, naar een mediator
kunnen stappen of de praktische za-
ken regelen op sites als uitelkaar.nl.
“Klassejustitie.” Bernard de Leest
van de Nederlandse Orde van Advo-
caten (Nova) neemt het woord zon-
der schroom in de mond. “Als minis-
ter Dekker deze plannen doorzet,
houdt hij de burger met weinig geld
weg van een advocaat. Hij heeft zich
in de luren laten leggen door verze-
keraars en andere private partijen.”
Ook de Vereniging Sociale Advo-
catuur Nederland (VSAN) is het ‘he-
lemaal zat’. “Dekker weet hier niets
van. Marktpartijen zitten niet te
wachten op onze cliënten, die zijn te
moeilijk en hebben geen geld”, aldus
voorzitter Hein Vogel. Bovendien
worden volgens hem veel zaken juist
tégen de overheid, gemeenten of
UWV, gevoerd.
Coalitiepartners van de VVD vol-
gen de plannen met argusogen. In
het regeerakkoord staat dat bij de
hervorming van de rechtsbijstand
geen rechtsgebieden worden uitge-
zonderd waarvoor rechtsbijstand
kan worden aangevraagd. Dekker
lijkt daar nu toch op te hinten voor
het civiel en bestuursrecht. Het mi-
Wij Britten hebben allemaal iets
verloren en verbloemen dat. We
idealiseren hoe het vroeger was.
letter & geest 10|13
Wie wil nog
bevriend
zijn met de
saudiërs?
De zaak-Khashoggi
VANDAAG 5
met rugby
weer aan een jaar
het werk later
Fotograaf volgt
Re-integratie brugklassers
op het sportveld
TIJD 4|11
NEDERLAND 8|9
advertentie advertentie
advertentie
nisterie zegt desgevraagd dat “alle
opties nog open liggen”.
Dekker wil zijn voorstel eind deze
maand af hebben. Nu vindt nog over-
leg met betrokken partijen plaats.
Uit protest, ook tegen het niveau van
de gesprekken, doen partijen als de
Nova en VSAN niet meer mee.
Een van de argumenten voor de
hervorming is dat de kosten voor so-
ciale advocaten ‘exploderen’, zo stel-
de Dekker in juni. Van 176 miljoen in
1996 stegen de uitgaven naar 417
miljoen euro in 2007. Maar over de
afgelopen tien jaar, blijkt uit gege-
vens van Justitie en Veiligheid, ste-
gen de kosten nauwelijks verder:
naar 433 miljoen in 2017. Het aantal
zaken groeide wel, naar ruim
450.000 per jaar. Een commissie ad-
viseerde vorig jaar er 120 miljoen eu-
ro bij te doen, omwille van een rede-
lijk inkomen voor sociale advocaten.
Dekker wil meer samenwerking
tussen advocaten en gemeenten,
wijkzorg en GGZ, voor mensen met
meerdere problemen. Daar zijn Nova € 3,55
en VSAN het mee eens. Maar dat
8(HLANRB!UUYVUW)+q-o-b-b-i
geeft volgens De Leest geen bespa-
ringen. “Haal dan de perverse prikkel
BelgiË € 4,05
uit het systeem dat vooral het proce-
deren door een advocaat wordt ver-
goed, en niet diens overige werk.”
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 2
HET WEER
Vandaag is het zonnig en bijzonder warm.
In Limburg kan het zelfs 27 graden worden.

EPHIMENCO GOEDEMORGEN

Fout opiniëren

O
p 4 oktober schreef ik een column
over rechts-extremisme in Nederland
met als titel ‘Neonazi’s’. Het stukje
ging achtereenvolgens over minister
Kaag, PVV-leider Geert Wilders, het
AIVD-rapport en tenslotte over uitspraken van
hoogleraar Europese Studies Joep Leerssen in Trouw
(3 oktober). Gisteren schreef Joep Leerssen op de
opiniepagina een antwoord op mijn column. Ik zal
niet al te lang stilstaan bij de kwalificaties die Leers-
sen over mij in zijn bijdrage gebruikte: ‘polarisering
van de publieke opinie, drogredenen, hatelijke
soundbytes, foute manier van opinie maken’. Des te
opmerkelijker omdat ik mij in mijn column onthield
van enig commentaar op zijn stelling dat het huidige
Nederlandse rechts-extremisme ‘gevaarlijk en be-
dreigend’ is. Dit mag Leerssen natuurlijk vinden.
Wel noteerde ik twee punten uit zijn interview in
Trouw die of onwaar zijn of naar mijn mening ten
onrechte worden gekoppeld aan rechts-
extremisme.
Over de opmerking van politicus Thierry
Baudet in 2017 over ‘homeopathische
verdunning’ zei Leerssen: “Als je dit
soort stellingen maar blijft herhalen,
worden ze normaal.” Hierin ging
Leerssen in de fout, schreef ik, om-
dat Baudet in maart 2017 bij het
TV-programma Pauw en Jinek er-
kende dat die uitspraak slecht ge-
kozen was en zei die niet meer te
zullen gebruiken. Voor deze knie-
val kreeg hij van het publiek in de
studio en van zijn criticaster jour-
nalist Frits Wester een daverend ap-
plaus. Naar ik weet heeft Baudet zich
aan zijn belofte gehouden. Om zijn
foutieve suggestie te maskeren dat
Baudet zijn opmerking
blijft herhalen, schrijft Leerssen nu dat ‘dingen zeg-
gen en vervolgens intrekken’ te gemakkelijk is (in
zijn denkwereld dus geen pardon). De mist wordt
nog dikker als de auteur er van alles bijhaalt: rea-
guurders, ras en IQ, Altright of Le Pen. Waarom ook
niet? Maar wat blijft is dat hij Baudet van iets be-
schuldigd heeft (herhalingen van de ‘verdunning’)
dat feitelijk onwaar is.
Het tweede punt betrof de VVD-poster uit maart
2016 ‘In Rotterdam spreken we Nederlands’, een af-
geleide van de zogenaamde Rotterdam Code uit
2006 (‘in Rotterdam is Nederlands onze gemeen-
schappelijke taal’) die zelfs toenmalige minister Ver-
donk dacht over te nemen. Leerssen vindt dat de
VVD hiermee naar extreemrechts opschuift. Giste-
ren sprak hij in zijn bijdrage over een wij/zij-scena-
rio waarin het wij-gevoel van Nederlandstaligen ‘een
gesloten front moet motiveren tegen een niet nader
Ik zal niet al te lang stilstaan bij
de kwalificaties die Leerssen over
mij in zijn bijdrage gebruikte
omschreven allochtoon spookbeeld’.
Niets en niemand geeft Leerssen het recht om zor-
gen over het Nederlands in de publieke ruimte – als
migrant die een kwart eeuw in Rotterdam woonde
ben ik een ervaringsdeskundige – als een uiting van
extreemrechtse xenofobie neer te zetten. Wel inte-
ressant dat de auteur de moeite nam om te reageren
op wat hij ‘maar een column’ noemt. Wat mij betreft
herhaal ik mijn stelling: over rechts-extremisme
moeten de burgers waakzaam blijven, maar ook het
hoofd koel houden. Hoogleraren niet uitgezonderd.
Slimme groen-blauwe daken
zien de regenbuien al hangen
Als het dak aan vervanging toe is,
kun je het net zo goed meteen
groen doen. Amsterdam gaat
tienduizend vierkante meter aan
daken op sociale huurwoningen
vergroenen. Het project kreeg
een Europese subsidie van 4,8
miljoen euro. Niet alleen worden
de daken groen, ze worden ook
nog eens blauw en slim.
De begroeiing is goed voor water-
berging (blauw) en voor biodiver-
siteit. En dan zijn er slimme sen-
soren. “Onder de groenlaag zit
een krattensysteem. Als de sen-
soren een zware bui zien aanko-
men, worden de kratten geleegd
in riool of tuin, zodat de maxima-
le capaciteit beschikbaar is om
regenwater op te vangen”, vertelt
Jan Henk Tigelaar van Rooftop
Revolution, de club die zich inzet
voor vergroening van Nederland-
se daken. Elke platte krat van een
vierkante meter kan honderd li-
ter water bevatten. Doordat dat
verdampt worden bij warm weer
de huizen en de buurt gekoeld.
Tigelaar: “We noemen het een
dak dat de bui al ziet hangen.”
De vier buurten waar de daken
worden vergroend, lopen een re-
latief groot risico op waterover-
last en schade bij zware regenval,
die vaker voor zal komen door
klimaatverandering. Rooftop Re-
volution heeft met behulp van
crowdfunding al meer dan 14.000
vierkante meter dak vergroend
en de komende drie jaar moet er
door de subsidie en bijdragen van
onder meer corporaties zo’n
10.000 vierkante meter bijko-
men. De Europese subsidie wordt
niet alleen gebruikt voor de aan-
leg van de daken, maar ook om de
slimme sensoren te verbeteren.
De Hogeschool van Amsterdam
en de Vrije Universiteit onder-
zoeken de effecten van waterber-
ging. Het zijn de eerste sociale
huurwoningen die behalve groen
ook slim worden, weet Tigelaar,
die hoopt dat het smaakt naar
meer.
Charlot Verdouw

ANTON DINGEMAN Pieter Geenen

PERSONALIA
Condé wint alternatieve literatuurprijs Film over leven operazanger Pavarotti Hamer houdt toezicht op TU Eindhoven

D e Literatuur-
prijs van de
Nieuwe Acade-
werk van Condé
als belangrijke
bijdrage aan de
D e documentaire die
regisseur Ron Howard
maakt over het leven van
artiest die met klassieke
operamuziek in de hitlijs-
ten kwam, overleed in
M ariëtte Ha-
mer, voor-
zitter van de
Hamer was lid van
de Tweede Ka-
mer voor de
mie gaat naar wereldlitera- de Italiaanse operazanger 2007 op 71-jarige leeftijd Sociaal-Econo- Partij van de
de schrijfster tuur. De 82-ja- Luciano Pavarotti komt aan de gevolgen van al- mische Raad Arbeid en was
Maryse Condé rige schrijft volgend jaar uit. Howard vleesklierkanker. Howard: (Ser), is be- in 1984 de op-
uit Guadelou- met respect en put tijdens het maken van “Het is moeilijk te geloven noemd als lid richter en eer-
pe. De jury van precisie, aldus de film uit beelden uit het dat het alweer tien jaar ge- van de raad van ste voorzitter
de prijs, die in de jury, maar ook familiearchief, interviews leden is dat Luciano ons toezicht van de van de Landelij-
het leven is geroe- met humor over de en tv-registraties van op- verliet. Maar door het ma- TU Eindhoven. Vol- ke Studenten Vak-
pen ter vervanging van verwoestingen die het tredens. Dit doet hij met ken van deze film hebben gens de universiteit zijn bond, de LSVb. In Eind-
de Nobelprijs voor de lite- kolonialisme heeft aange- instemming van de nabe- we het geluk om de magie onder meer haar politieke hoven volgt zij Annet Ber-
ratuur die dit jaar niet richt en over de chaos van staanden van de Italiaanse en menselijkheid van Pava- ervaring en onderwijsach- tram op, die vorig jaar naar
werd uitgereikt, prees het het postkolonialisme. tenor. Pavarotti, de eerste rotti te herontdekken.” tergrond van grote waarde. Binnenlandse Zaken ging.

We raken de
weg kwijt bij
percentages
ILLUSTRATIE TOMAS SCHATS
onderzoek Goed in kansrekening is de mens niet. En het
onderwijs maakt het alleen maar erger. Maar volgens filosoof
Stephan Buijsman is een beetje wiskundekennis toch handig.
De opgave wordt makkelijker als je
Willem schoonen  100.000 mensen voor ogen neemt.
redactie Wetenschap
10 daarvan zijn heroïneverslaafd, en
190 hebben wel krassen op de arm
Een rekenopgave. Van de inwoners maar gebruiken geen heroïne. Dat
van Nederland spuit 0,01 procent zijn 200 mensen met krassen op de
heroïne. Alle heroïnespuiters hebben arm. En als je er eentje tegenkomt, is
zichtbare tekens op de arm. Maar er de kans dat dat een heroïne-
zijn in Nederland ook mensen die verslaafde is 10 op de 200, ofwel 5
wel zichtbare tekens op de arm heb- procent.
ben, en géén heroïne spuiten. Die Als je de opgave zo formuleert,
maken 0,19 procent van de bevol- komt niet 4 maar 24 procent van de
king uit. Je komt een willekeurige mensen tot die goede oplossing. Dat
Nederlander tegen, met krassen op komt doordat die abstracte procen-
zijn arm. Hoe groot is de kans dat hij ten uit de eerste versie nu mensen
een heroïneverslaafde is? zijn geworden, waarbij je een voor-
Goede kans dat je zo’n opgave stelling kunt maken. Procenten om-
ooit op school hebt gemaakt. En dik- zetten naar absolute getallen helpt
ke kans dat je niet meer weet hoe het bij kansrekening.
moet. De mens heeft grote moeite Maar goed, er is nog altijd drie-
met kansrekening. De opgave hier- kwart van de mensen die de opgave
boven is getest op grote groepen niet oplost. Om uit te zoeken hoe dat
mensen, en 4 procent weet die op te komt, lieten onderzoekers van de
lossen.  universiteit van Regensburg, Duits-
Hij is ook niet zo eenvoudig, want land, groepen studenten beide ver-
je moet procenten optellen en delen. sies van deze opgave maken. Die stu-
ADVERTENTIE
De jonge Nederlandse
filosoof laat zien hoe de
wiskunde is geboren en
gegroeid in nuttige
toepassingen
denten moesten de onderzoekers
precies vertellen hoe ze te werk wa-
ren gegaan.  wil justitie niet zeggen door wie en
Zo kwamen de onderzoekers tot
de ontdekking dat ook wanneer de
opgave is gesteld in absolute getallen,
de helft van de studenten toch gaat
rekenen in procenten, en daarmee
alsnog de weg kwijtraakt. Het onder-
wijs, concluderen de onderzoekers in
vakblad Frontiers in Psychology, heeft
die procenten zo in onze hersenen
gebrand, dat veel mensen niet meer
kunnen omschakelen naar de aan-
schouwelijker en eenvoudiger voor-
stelling in gehele getallen. In het wis-
kundeonderwijs zou die eenvoudiger
voorstelling veel meer gebruikt moe-
ten worden, zeggen zij.
Een variant van deze opgave
komt ter sprake in het interview met
Stefan Buijsman vandaag in de Ver-
dieping. De jonge Nederlandse filo-
soof laat in een nieuw boek zien hoe
de wiskunde is geboren en gegroeid
in nuttige toepassingen. Van de ge-
tallen die nodig waren voor een
boekhouding, tot de zogenoemde
grafentheorie die NS gebruikt voor
zijn dienstregeling en waarmee
Google zoekt.
Het zou goed zijn, betoogt Buijs-
man, als mensen wat meer kennis
hebben van die nuttige wiskunde.
Zeker van statistiek, want veel men-
sen overschatten hun kunnen in
kansrekening.
de Verdieping 16
Doen wat ertoe doet
dankzij wiskunde
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
duitsland
Ophef over Af D-meldpunt
‘linkse’ leraren
Leerlingen in Duitsland die merken
dat hun leraren uiting geven aan
hun politieke voorkeur, moeten dat
melden. Althans daartoe riep de
rechts-populistische partij Alterna-
tive für Deutschland (AfD) hen gis-
teren op.
Dat deed de oppositiepartij op
een website in het Zuid-Duitse Ba-
den-Württemberg. Docenten die
hun politieke voorkeur laten mer-
ken zouden volgens de partij de
Duitse neutraliteitsregels voor scho-
len overtreden.
De website werd een paar uur na
lancering alweer uit de lucht ge-
haald. “Onze site is door een hacker
aangevallen”, zei Stefan Raepple die
de AfD in het regionale parlement
van Baden-Württemberg vertegen-
woordigt. Het is nog onduidelijk of
de website inderdaad is gehackt, en
wie er verantwoordelijk voor zou
zijn.
De ophef is er ondertussen be-
paald niet minder om. Minister van
justitie Katarina Barley van de linkse
haarlem
Steunbetuiging voor
burgemeester in onderduik
Inwoners van Haarlem komen mor-
genmiddag op de Grote Markt bijeen
voor een steunmanifestatie voor de
ondergedoken burgemeester Jos
Wienen. Die wordt al maanden
streng bewaakt vanwege bedreigin-
gen uit criminele hoek. Donderdag
moest hij met zijn gezin zijn bevei-
ligde woning verlaten omdat de druk
te groot zou zijn.
Wienen staat bekend als een
hardliner bij de aanpak van de zware
criminaliteit en sloot onlangs het
clubhuis van de Hells Angels. Sinds-
dien wordt hij ernstig bedreigd, al
wat de bedreiging precies inhoudt.
Bij openbare optredens wordt hij
voortdurend begeleid en als hij op
het gemeentehuis aanwezig is, staan
daar zwaarbewapende politie-een-
heden. “Laat zien dat je achter onze
burgemeester staat. Laat zien dat je
het niet pikt dat ons democratisch
bestel wordt bedreigd door crimine-
len”, luidt de protestoproep.
ADVERTENTIE
3
regeringspartij SPD noemde de op-
roep van de AfD om klachten over
docenten die zich politiek uiten te
melden, ‘een middel van dictators’,
die haar deden denken aan het voor-
malige communistische Oost-Duits-
land, ofwel aan de Stasi.
Maar George Pazderski, een van
de topfiguren binnen de Alternative
für Deutschland, verdedigde de web-
site vurig. Volgens Pazderski is zo’n
maatregel absoluut noodzakelijk
omdat leerlingen in talloze scholen
zouden worden blootgesteld aan een
‘eenzijdige links-groene visie op de
wereld’.
Onderwijsministers van verschil-
lende Duitse deelstaten willen gaan
onderzoeken of de AfD hiermee de
wet overtreedt.
Sowieso wordt in Duitsland door
de veiligheidsdienst bekeken of de
in 2013 opgerichte Alternative für
Deutschland gecontroleerd zou
moeten worden op activiteteiten die
tegen de wet ingaan. Voor het einde
van het jaar moet dat duidelijk zijn.
Ook premier Rutte stak gisteren
Wienen een riem onder het hart.
“Het is totaal onacceptabel dat de
burgemeester van Haarlem na be-
dreigingen heeft moeten onderdui-
ken. Het is extreem onwenselijk dat
hij nu onder dit soort omstandighe-
den moet leven”, zei hij. Volgens
hem is Wienen iemand “die voor ons
allemaal in het strijdperk treedt om
dit land te verbeteren”.
Eerder noemde minister Kajsa
Ollongren van binnenlandse zaken
het ‘ontzettend vervelend’ dat de
burgemeester is ondergedoken. “Er
wordt natuurlijk heel goed voor hem
gezorgd, maar dit wens je niemand
toe”, aldus Ollongren. Ze benadruk-
te dat de samenleving hier nooit aan
mag wennen en ertegen moet optre-
den. “Maar we hebben gelukkig goe-
de en stevige burgemeesters in Ne-
derland die gewoon hun werk blij-
ven doen, ook onder moeilijke om-
standigheden. Dat geldt zeker ook
voor Wienen.’’ TROUW
vandaag
Verdachten van het blokkeren van de snelweg na de zitting bij de rechtbank in Leeuwarden. FOTO LAURENS AAIJ, HH
Justitie vraagt forse straffen
voor blokkeren Piet-protesten
INTOCHT SINTERKLAAS
Het stoppen van bussen
met demonstranten op
weg naar Dokkum was
bedreigend, zegt het OM.
Van onze redactie binnenland
Justitie heeft gisteren bij het formu-
leren van de strafeis tegen de de-
monstranten die vorig jaar hebben
meegedaan aan de blokkade van de
A7, hard uitgehaald tegen de veertig-
jarige Jenny D. Zij had op Facebook
tot de actie opgeroepen en moet
daarvoor een taakstraf van 240 uur
krijgen met een voorwaardelijke cel-
straf van drie maanden, vindt de offi-
cier van justitie.
Het Openbaar Ministerie neemt
het de vrouw kwalijk dat ze anderen
heeft aangezet tot strafbare feiten,
mensen die nog nooit met justitie in
aanraking waren geweest. Ook het
interview dat ze tijdens de intocht
gaf voor het lege vak waar de anti-
Zwarte Piet-demonstranten nooit
waren aangekomen, wordt haar
kwalijk genomen. Justitie sprak van
minachting. “Ze vierde daar haar tri-
omf”, zei de officier van justitie.
De vrouw had in de week voor de
intocht het Facebookevenement
‘Project P’ aangemaakt. Daar riep zij
in een filmpje op tot het ophouden
van de anti-Zwarte Piet-demon-
stranten die naar de nationale in-
tocht in Dokkum zouden komen. Ze
haalde de facebookpagina weliswaar
een paar dagen voor de intocht offli-
ne – in opdracht van de politie –
maar zou volgens justitie daarna via
chats en WhatsApp zijn doorgegaan
met het ‘opjutten van mensen’.
“Verdachte neemt geen enkele
verantwoordelijkheid voor haar aan-
deel in de blokkade”, aldus de officier
van justitie gisteren. “Ze wijst naar
andere verdachten, maar in de media
komt ze juist naar voren als het
boegbeeld. Haar intellectuele bijdra-
ge is van zeer groot gewicht. Zij
heeft anderen voor haar karretje ge-
spannen.”
Tegen de 34 blokkeerders zijn uit-
eenlopende cel- en taakstraffen ge-
ëist. Ze hielden destijds drie bussen
met demonstranten tegen: eerst op
de A6 en later op de A7. Daarbij ge-
bruikten ze volgens justitie dwang
en bedreigden en intimideerden de
inzittenden.
Tegen een verdachte die dwang
had gebruikt tijdens de blokkade is
een half jaar cel geëist, waarvan drie
maanden voorwaardelijk. Voor de
meeste verdachten werd een taak-
straf van 120 uur gevraagd. Een en-
keling die een grotere rol zou hebben
gespeeld hoorde 150 uur taakstraf ei-
sen. Wie een kleinere rol speelde,
hoorde 80 uur eisen.
Advocaat Tjalling van der Goot,
die vrijwel alle verdachten in de zaak
vertegenwoordigt, vindt dat de blok-
keerders een goede reden hadden
om zich zorgen te maken over de de-
monstratie van de anti-Zwarte Piet-
demonstranten en daarom niet ver-
volgd hadden moeten worden.
“Er is een duidelijk signaal afge-
geven. Het is een daad, maar wat mij
betreft géén misdaad. Mijn cliënten
hadden een hoger doel: de veilig-
heid.”
De rechtbank doet over vier we-
ken uitspraak.
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
16-jarige moet
zelf beslissen
over vaccinatie
AUTONOMIE Pubers mogen best botsen met
hun ouders over medische zaken als
inentingen. Uiteindelijk gaan ze er zelf over.
Marco Visser
REDACTIE GEZONDHEID EN ZORG
Jeugdartsen roepen jongeren op zelf
na te denken over vaccinatie en de
beslissing niet over te laten aan de
ouders. Het gaat de artsen om jonge-
ren boven de 16 jaar die niet of
slechts gedeeltelijk zijn gevacci-
neerd tegen HPV, het seksueel over-
draagbare virus dat kanker aan onder
meer baarmoederhals en vagina,
maar ook aan penis en anus kan ver-
oorzaken. AJN Jeugdartsen Neder-
land denkt onder meer aan een ge-
richte brief aan 16-jarige meisjes en
krijgt steun voor haar idee van de
Nederlandse Vereniging voor Kin-
dergeneeskunde (NVK) en het
RIVM.
De brief
“Een concrete brief hebben we nog
niet klaarliggen”, zegt jeugdarts
Lucy Smit die verbonden is aan AJN
Jeugdartsen. “Als de brief er is, mag
dat geen splijtzwam worden tussen
ouders en kinderen. We zullen de 16-
jarigen er op wijzen dat zij zelf mo-
gen beslissen over vaccinatie en vra-
gen of ze nog iets willen weten over
de vaccinaties.“
Jeugdartsen kunnen de brief ge-
richt sturen aan iedereen die is opge-
roepen voor het rijksvaccinatiepro-
gramma, maar niet is komen opda-
gen. Dat gaat om ongeveer de helft
van de 16-jarigen. De jeugdartsen
moeten nog wel nagaan of zo’n ge-
richte brief niet in strijd is met de
privacyregels.
“Er zijn ook andere manieren om
de groep te bereiken”, zegt Smit.
“Via een landelijke campagne bij-
voorbeeld. Of via jeugdartsen die op
school spreken met leerlingen over
de vaccinatie. Via sociale media kun-
nen we ook groepen benaderen.”
Het gesprek
Het kan best ongezellig worden aan
de eettafel als de puber zegt dat ze
een prik wil en de ouders zien dat
niet zitten. “Dat is onderdeel van de
puberteit dat het soms botst”, zegt
Martine de Vries, kinderarts en me-
disch-ethicus aan het Leids Universi-
teit Medisch Centrum.
Zij vindt het plan van de jeugdart-
sen uitstekend. “Zo komt de discus-
sie op gang tussen kinderen en ou-
ders over medische beslissingen. Ik
vind het zelfs een ouderlijke plicht
om jongeren ook op dat vlak richting
de volwassenheid te helpen.”
Het gesprek over vaccinatie gaat
verder dan de prik tegen HPV. “Kin-
deren doen ook mee aan medisch
onderzoek waarbij zij lichaamsmate-
riaal afstaan dat wordt bewaard in
een biobank. Als zij 16 zijn, moeten
ze aangeven of het materiaal be-
waard mag blijven. Daarnaast heb-
4
ben ziekenhuizen digitale patiën-
tenportalen waar je kunt inloggen.
Bij kindergeneeskunde kunnen de
ouders het dossier in. Worden kinde-
ren 12, dan vragen we ook toestem-
ming aan het kind. En vanaf 16 jaar
kan alleen de jongere er nog in.”
Bij een verschil van mening kun-
nen jeugdartsen als mediator optre-
den. Maar een mediator is toch onbe-
vooroordeeld? Artsen ook, zegt Smit
stellig. “Het gaat ons nooit om over-
tuigen. Doe je dat, dan gaan bij de
ouders en kinderen de hakken in het
zand.”
De jeugdartsen gebruiken een
methode, bekend als ‘motiverende
gespreksvoering’. “Je vraagt waar de
zorgen liggen, waarom zij besluiten
niet te vaccineren. We willen dat ou-
ders en kinderen goed geïnformeerd
de juiste beslissing maken. Wat die
juiste beslissing is, ja, daar hebben
wij natuurlijk wel een idee over.”
Het recht van de 16-jarige
Zodra een 16-jarige zijn wettelijk
recht pakt om zelf een medische be-
slissing te nemen, begint de discus-
sie of een puber daar wel aan toe is,
zegt De Vries. Ze mogen bijvoor-
beeld zelf om euthanasie vragen.
Spraakmakend was de zaak van de
12-jarige David die vorig jaar geen
chemo wilde, tegen de zin van de va-
der die naar de rechter stapte. David
won de zaak. “Tussen 12 en 16 jaar
moeten kinderen samen met de ou-
ders beslissen, waarbij een weigering
van een jongere absoluut is.”, zegt
De Vries.
“Vanaf 16 beslist de jongere hele-
maal zelf. Opmerkelijk genoeg
wordt die wettelijk vastgestelde
grens vaak in twijfel getrokken als
de jongere een besluit neemt waar
arts of ouder het niet mee eens is. Je
geeft jongeren bepaalde rechten,
maar als het belangrijk wordt, trek-
ken we de rechten in twijfel.”
Het is onderdeel
van de puberteit dat
ouders en pubers
soms botsen over
de vraag of een
vaccinatie gewenst is
Martine de Vries
Kinderarts/medisch ethicus

Het Saudische consulaat in Istanbul. Audio-opnames zouden bewijzen dat journalist Jamal Khashoggi binnen werd vermoord. FOTO’S GETTY/EPA
Trump laat Saudiërs nog niet vallen
KHASHOGGI-ZAAK ANALYSE Minister Hoekstra weet nog niet of hij eind deze maand naar een
congres in Saudi-Arabië gaat, anderen hebben zich al teruggetrokken. Trump houdt zich koest.
Iris Ludeker
REDACTIE BUITENLAND
Als Saudi-Arabië inderdaad niets te
maken heeft met de verdwijning van
dissident en journalist Jamal Khas-
hoggi, dan kunnen de autoriteiten in
Riyadh maar beter snel met bewijs
over de brug komen. Zolang dat niet
het geval is neemt het vertrouwen in
het land zienderogen af, zeker nu er
meer en meer details over de zaak
worden gelekt.
Khashoggi, afkomstig uit de Saudi-
sche elite maar criticus van kroon-
prins Mohammed bin Salman, ver-
dween vorige week dinsdag nadat hij
het Saudische consulaat in Istanbul
binnen was gegaan om wat formulie-
ren op te halen. Zijn verloofde bleef
buiten vergeefs op hem wachten.
Turkse onderzoekers meldden al
snel (anoniem en zonder bewijzen)
dat Khashoggi in het consulaat was
vermoord. Gisteren kwamen daar be-
richten bij over audio-opnames waar-
op de marteling en dood van de 59-ja-
rige Saudiër te horen is. Saudi-Arabië
ontkent, en stuurde donderdag een
team naar Turkije om de zaak samen
met de Turken te onderzoeken.
Maar dat wil de internationale goe-
gemeente inmiddels niet meer over-
tuigen. Eind deze maand organiseert
Riyadh een congres, ‘Davos in de
woestijn’ genoemd, waar de fine fleur
van de internationale politiek en het
mondiale bedrijfsleven samenkomt.
Gisteren trok een reeks internationa-
le mediapartners (CNN, de Financial
Times, Bloomberg) zich terug, en zei de
baas van Uber niet te gaan. Ook Euro-
pese politici staan onder druk om weg
te blijven. De Nederlandse minister
van financiën Hoekstra twijfelt.
Wie vooralsnog wél gaat is de Ame-
rikaanse minister van financiën Mnu-
chin, in lijn met de opstelling van het
Witte Huis. President Trump heeft tot
dusver terughoudend gereageerd op
de verdwijning van Khashoggi. Des-
gevraagd zei hij dat het er ‘niet goed
uit ziet’. Maar hij is niet van plan om
wapenleveranties aan Saudi-Arabië
voorlopig even stil te leggen of sanc-
ties tegen het land te overwegen.
Trump voegde toe dat Khashoggi geen
Amerikaans staatsburger is (de Sau-
diër leefde het afgelopen jaar in de VS
in zelfverkozen ballingschap).
Voor Trump is de kwestie ongeluk-
kig, omdat hij Saudi-Arabië sinds zijn
aantreden als president tot beste
vriend in het Midden-Oosten heeft
gebombardeerd. Hij ging erheen op
zijn eerste reis, en sloot er wapendeals
ter waarde van 110 miljard dollar.
Voor Trump is de
kwestie ongelukkig,
want Saudi-Arabië is
zijn goede vriend
Trumps schoonzoon Jared Kushner
bouwde het afgelopen jaar bovendien
een persoonlijke band op met kroon-
prins Mohammed bin Salman. Die
speelt een cruciale rol in Trumps
ideeën over het Midden-Oosten. Dat
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
‘MBS’ keihard omgaat met dissiden-
ten, en een bloedige oorlog voert in
buurland Jemen, heeft Trump daar-
van niet weerhouden. De zaak-
Khashoggi vooralsnog ook niet.
Dat kan veranderen als bij Ameri-
kaanse Congresleden de scepsis over
de betrouwbaarheid en capaciteiten
van de kroonprins gaan overheersen.
Nu al vinden ook sommige Republi-
keinse parlementariërs het lastig dat
Amerikaans wapentuig wordt ge-
bruikt om Jemen te bombarderen. In
augustus kwamen tientallen kinde-
ren om bij een mislukte aanval.
Verschillende Congresleden, ook
aan Republikeinse zijde, hebben ex-
pliciet gezegd dat als Saudi-Arabië in-
derdaad een brute liquidatie op
vreemde bodem heeft uitgevoerd,
consequenties moeten volgen in de
vorm van minder wapenleveranties of
zelfs sancties. “Als dit is gebeurd, laat
het minachting voor ons zien”, aldus
senator Lindsey Graham, die Trumps
omarming van Saudi-Arabië tot nu toe
steunde.
Amerikaanse wapenproducenten
zijn er niet gerust op. Volgens persbu-
reau Reuters hebben zij bij Ameri-
kaanse regeringsfunctionarissen zorg
uitgesproken dat het Congres hun lu-
cratieve business met Saudi-Arabië zal
dwarsbomen.
5
MEERDERE PRINSEN
‘VERDWENEN’
Als Saudi-Arabië inderdaad
verantwoordelijk is voor de
verdwijning van Jamal Khas-
hoggi, dan is het niet voor het
eerst dat de autoriteiten in
Riyadh een dissident ‘kwijtma-
ken’. De afgelopen jaren zijn
meerdere in ballingschap le-
vende prinsen verdwenen die
zich kritisch toonden jegens
het Saudische koningshuis, ook
al gebeurde dat – anders dan
nu – niet buiten Saudi-Arabië.
Zo zette de in Parijs wonende
prins Turki bin Bandar sinds
2012 kritische video’s online.
Toen hij in 2015 op bezoek in
Marokko was, vroeg Riyadh
volgens lokale media om zijn
uitlevering en werd hij naar
Saudi-Arabië gebracht.
Prins Saud bin Saif trof in 2016
eenzelfde lot. Die zou, aldus
een dissidente collega-prins te-
gen de BBC, onder valse voor-
wendselen een vliegtuig in zijn
gelokt, dat daarop niet naar
Milaan maar naar Riyadh vloog.
Van beide prinsen is nooit
meer iets vernomen.
vandaag TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 6

ROYAL WEDDING

De Britse prins Andrew komt bij St.

George’s Chapel aan om zijn dochter
prinses Eugenie ‘weg te geven’ aan
Jack Brooksbank. Op dezelfde trap-
pen bezegelde het bruidspaar het
huwelijk later met een kus om vervol-
gens in een koets te stappen voor
een rit door Windsor.
In mei trouwden prins Harry en Meg-
han Markle op dezelfde plek.
De bruid, de jongste dochter van
prins Andrew en Sarah Ferguson en
de negende in lijn van de troonopvol-
ging had samen met haar bruidegom
honderden gasten uitgenodigd. On-
der hen ook veel bekende Britten als
zanger Robbie Williams en acteur
Stephen Fry. Ook ruim duizend ‘ge-
wone’ Britten mochten de plechtig-
heid binnen de kasteelmuren volgen,
weliswaar via beeldschermen. Kritiek
was er ook te horen. De familie be-
taalde het grote feest uit eigen zak
maar de rekening van 2 miljoen pond
voor de beveiliging werd bij de poli-
tie neergelegd. FOTO AFP

Banenplan leidde tot creatieve

constructies bij overheid
ARBEIDSBEPERKING De opdracht voor de overheid om 25.000 banen te scheppen voor mensen met een
beperking viel haar zwaar. Het nieuwe doel is nu 125.000 banen voor álle werkgevers. Is dat makkelijker?

Ingrid Weel
REDACTIE ECONOMIE
Er is deze week een einde gemaakt
aan het onderscheid tussen overheid
en bedrijfsleven bij de afspraak om
125.000 banen te creëren voor ar-
beidsbeperkten. Tot grote tevreden-
heid van de overheidswerkgevers. Zij
hadden na een paar jaar op eigen
kracht nog geen 600 werkplekken
gerealiseerd. Veel te weinig.
De overheid vond bij nader inzien
creëren voor arbeidsbeperkten. Om
dat voor te zijn, haalden ambtenaren
allerlei capriolen uit om meer wer-
kende mensen met een handicap
mee te laten tellen voor het quotum
van de overheid.
Zo werken er circa veertig
schoonmakers met een beperking op
het provinciehuis van Noord-Bra-
bant. De provincie huurde hen van
het leerwerkbedrijf ‘De Schoon-
De schoonmakers
te passen, staat in een onderzoek
van adviesbureau Significant in op-
dracht van het ministerie van bin-
nenlandse zaken.
Vijf scenario’s werden uitgeplo-
zen. Na twee jaar research is er voor
gekozen om de provincie lid te laten
worden van de Schoonmaakcoöpera-
tie. Daardoor heeft ze invloed op de
strategie en het beleid. Maar de be-
langrijkste reden is dat de provincie
nu kan zeggen dat ze veertig werk-
plekken heeft gecreëerd voor ar-
beidsbeperkten.
overheidsinstellingen nu nog iets
gaan doen. En ze deden al zo weinig.
Zelfs als schoonmaakbanen en ca-
tering mee zouden tellen, zou de
overheid niet in de buurt komen van
haar doelen, aldus VNO-NCW. Het
voelt voor hen dat het banenplan nu
helemaal is afgewenteld op het be-
drijfsleven, dat met 40.000 extra ba-
nen al goed op koers lag.
Daar wil Van Ark niets van weten.
ADVERTENTIE
“De overheid blijft aan de lat staan
voor haar aandeel. Zij moet dus nog
enorm aan de bak”, zegt de staatsse-
cretaris. Maar hoe ze daar druk op
wil houden, is onduidelijk. De aan-
gekondigde boeteregeling is inge-
trokken. Er wordt nagedacht over
beloningen voor werkgevers die heel
veel banen realiseren. Van Ark hoopt
dat een bonus meer stimuleert dan
de dreiging van een boete.

de regels ook niet helemaal eerlijk.
Zo telden alle schoonmakers met
een handicap of aandoening die mi-
nisteries, gemeentehuizen en in-
spectiekantoren laten blinken niet
mee voor de banenafspraak. Althans
niet voor de overheid. Deze schoon-
makers tellen mee voor het bedrijfs-
leven waar ze in dienst zijn.
Hetzelfde verhaal geldt in de ca-
tering. Er zijn heel wat mensen met
een beperking die broodjes smeren
voor kantines in overheidsgebouwen
of die koffie rondbrengen, maar
doordat het vaak ingehuurde krach-
ten waren, telden deze werkplekken
mee voor het bedrijfsleven. De
25.000 banen die de overheid moest
realiseren in 2025 leken een onhaal-
baar doel.
Vanaf 2019 zouden er boetes wor-
den uitgedeeld aan gemeentehui-
zen, schoolbesturen, inspectiedien-
sten, waterschappen en andere over-
heidsorganisaties die geen banen
werken in een gebouw
van de overheid, maar
niet bij de overheid
Staatssecretaris Van Ark
denkt dat een bonus
beter helpt dan een boete
maakcoöperatie. Maar die circa veer-
tig werknemers mogen dan wel in
een overheidsgebouw werken, ze
tellen niet mee voor het overheids-
quotum.
Er werd daarom besloten de con-
structie met het leerwerkbedrijf aan
Een ander voorbeeld dat Signifant
noemt is bij Defensie. Dat laat mili-
taire kleding sorteren door werkne-
mers van een sociaal werkbedrijf.
Deze 35 banen tellen niet mee voor
het quotum van de overheid. Defen-
sie onderzoekt daarom mogelijke
huur- of koopconstructies van het
gebouw waar het werk gebeurt, om
ervoor te zorgen dat deze banen toch
kunnen meetellen.
Defensie en de provincie geven
aan dat er veel energie is gestoken in
de wijzigingen terwijl dat niet leidt
tot extra banen voor mensen met
een beperking. Dat kan toch niet de
bedoeling zijn, zei het Verbond Sec-
torwerkgevers Overheid (VSO). Zij
riepen de staatssecretaris van sociale
zaken, Tamara van Ark, op hier iets
aan toe doen.
Deze week liet Van Ark weten het
verschil tussen overheid en bedrijfs-
leven op te heffen. Werkgeversorga-
nisatie VNO-NCW verwacht niet dat
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 7
‘Tori’ en ‘Trobi’
Brian Elstak
Uitgeverij DasMag

JEUGDLITERATUUR Ook in het nieuwe avonturenboek van Brian Elstak hangen

zwarte kinderen de held uit. In de Nederlandse literatuur blijven ze zeldzaam.

Een leesboek vol kleurrijke kinderen

Sybilla Claus
REDACTIE BINNENLAND ‘Een zwart
persoon hoeft
De kleurige kinderboeken van Brian
Elstak barsten van de verrassingen: niet per se iets
een draak die door een boze menigte
wordt aangevallen, een kameleon als
over zijn
boef in een strak mensenpak. En dan cultuur te
is er nog de vader van de hoofd-
rolspelers: een schildpad die drie melden’
mensenkinderen opvoedt of het
niks is.
Die vader geeft levenslessen mee
en zelfvertrouwen, zoals schrijver
Brian Elstak in het dagelijkse leven
ook doet. Want de kinderen Zi, Cel
en Bones heten in werkelijkheid Zia,
Cassèl en Jones.
“En hen lees ik ’s avonds voor”,
vertelt Elstak. Toen de voorleesboe-
ken op waren, zocht Elstak wat
nieuws. “Ik zag heel weinig voor kin-
deren met kleur. Toen dacht ik: dan
geef ik ze zelf wel de hoofdrol.” Hij
maakte in 2014 al een animatiefilm
‘Lowrey’ voor hen waarin bekende
rappers als Akwasi, Adje, Sticks en
Sef stemmen inspraken. “Van ande-
re ouders kreeg ik veel toffe feed-
back. Toen snapte ik dat het groter
was dan alleen mijn gezin.” Er moest
een boek komen.
Uitgeverij DasMag geloofde in
het project, en heeft al bijna 5000
exemplaren van ‘Tori’ (‘Verhalen’ in
het Surinaams) verkocht. En er is dit
jaar een Zilveren Penseel, de kinder-
boekenprijs, mee binnengehaald.
Dat vroeg natuurlijk om een opvol-
ger: ‘Trobi’ (‘Problemen’), die net uit
is. Als het aan Elstak ligt, maakt hij
ook een derde deel.
In prentenboeken verschijnen de
afgelopen jaren wel meer donkere
kinderen, maar in de leeftijd daarbo-
ven is het best wel zoeken naar
zwarte hoofdpersonen, zegt kinder-
boekenrecensent Bas Maliepaard.
Hoe kan dat in gemengd Nederland?
“Het gros van de kinderboekenau-
teurs is wit en schrijft vermoedelijk
vanuit de eigen belevingswereld. Al Pagina’s uit Elstaks boek ‘Trobi’. Op de grote illustratie boven
zijn er natuurlijk wel schrijvers die komt Zi op haar zwarte panter met vleugels Cel en Bones redden
daar uit breken, zoals Lydia Rood. van de kaaiman, leguaan en kameleon (die hiernaast zijn afge-
Maar gelukkig zie ik dat uitgevers beeld). Hierboven Zi, Cel en Bones met hun schildpadvader.
zich steeds bewuster zijn van de be-
hoefte aan diversiteit in kinderboe-
ken”, aldus Maliepaard. Comics (Spider Man en X-Men) uit ADVERTENTIE

zijn jeugd. “Het is meer getekende

Hiphopcultuur
Op de marketingslogan van de uitge-
ver – ‘Eindelijk een boek voor alle
kinderen’ – werd door sommige wit-
te collega’s van Elstak wat zuur gere-
ageerd. Alsof zij niet voor iedereen
schreven. Onnodig negatief, vindt
Elstak. ‘Voor iedereen’ maakt kinde-
ren met kleur blij, en je laat witte le-
zers weten dat het ook voor hen is,
legt hij uit.
‘Sjakie’ van de chocoladefabriek
was eigenlijk zwart, maar dat vond
de uitgever in 1965 te gewaagd. El-
stak: “Zo moeilijk is het niet om di-
verser te schrijven en te tekenen.
Pippi kan dezelfde avonturen mee-
maken, en dan een Aziatisch meisje
zijn. Een zwart persoon hoeft niet
per se iets over zijn cultuur te mel-
den.”
Soms verft Elstak acryl op hout,
soms gebruikt hij aquarel en pen op
papier. Zijn inspiratie ligt duidelijk
bij de hiphopcultuur en de Marvel
roman dan Nijntje.” Zijn de illustra-
ties soms niet wat donker? “Ik neem
kinderen heel serieus. Ze kunnen
wel wat hebben hoor.”
Cross-over
Net als de illustraties is ook de tekst
een cross-over, maar dan van talen.
Engelse woordjes, Surinaamse.
Esther Duysker zit daarachter. Zij
kreeg een pak tekst van Elstak om
daar een logisch verhaal van te ma-
ken. “De gemixte jongerencultuur
hoor je tot in het gymnasium. Ik hou
van het speelse ervan, zoals a.s.a.p.
of O.G.: Original Gangster.”
Vorige week kwamen honderd
mensen af op een voorleesmiddag
uit ‘Trobi’ in de grote bibliotheek in
Amsterdam, waar nu ook een exposi-
tie van Elstak is te zien.
Duysker: “Soms is het moeilijk
verbinding te vinden met zwart en
wit. Maar in de bieb was het er echt.
Je kunt zelf die verbinding maken.”

IAMSTERDAM
Friesland en Madurodam
willen de reuzeletters uit
Amsterdam best hebben
De beslissing moet formeel nog
worden genomen, maar áls de
Amsterdamse gemeenteraad ak-
koord gaat met de verwijdering
van de reuzeletters ‘Iamster-
dam’ uit het centrum, dan
wordt er gevochten over wie ze
dan mag hebben. Zowel Fries-
land als Madurodam willen de
toeristentrekkers graag heb-
ben.
Volgens de Friezin Lysanne
Kuindersma die druk bezig is
om toeristen vanuit Amsterdam
te verleiden naar Friesland te
gaan, is de slogan met twaalf ex-
tra blauwe letters prima te her-
gebruiken. Iamsterdam Lake-
District wordt het dan. “Op die
manier helpen we Amsterdam
met het spreiden van toeristen,
ontvangt het Friese merenge-
Met twaalf extra
blauwe letters is de
slogan prima te
hergebruiken.
‘Iamsterdam Lake-
District’ wordt het
dan.
ADVERTENTIE
bied juist meer bezoekers en
krijgen de letters een nuttig
tweede leven.” Die kunnen wat
haar betreft milieuvriendelijk
per zeilboot over het IJsselmeer
naar Hindeloopen worden geva-
ren. Hindeloopen is volgens
haar ook één van de al bestaan-
de tours vanuit Amsterdam. In-
middels heeft Kuindersma Am-
sterdam laten weten dat ze het
zaakje graag overneemt.
Maar ze is niet de enige. Ook
Madurodam zegt een voor alle
partijen aantrekkelijke oplos-
sing te bieden: “De letters ho-
ren op kruipafstand van het
Rijksmuseum thuis. Door ze op
het George Maduroplein in Den
Haag te plaatsen kunnen we dat
zo houden.” Volgens een woord-
voerder kunnen 7 van de 10 let-
ters hergebruikt worden. “We
hoeven slechts 3 individuele
letters toe te voegen: de ‘d’, de
‘u’ en de ‘o’. Daardoor ontstaat
Iamadurodam. In de werkplaat-
sen van Madurodam zijn de
nieuwe letters alvast op maat
gefiguurzaagd.”
Ook de Haagse publiekstrekker
heeft in een brief aan de Am-
sterdamse raad het verzoek tot
overname van de letters ken-
baar gemaakt en hoopt ze ‘voor
een symbolisch, bij onze kleine
portemonnee passend, bedrag’
over te nemen. Maar eerst eens
het besluit dat ze echt weg
moeten. Daarover is het laatste
woord nog niet gezegd. TROUW
RE-INTEGRATIE De Harde Leerschool leidt werklozen met
problemen naar werk. Het geheim: rugby en baangarantie.
Een schop onder je
kont, en aan ’t werk
Eline van Suchtelen
BREUKELEN
Michel (37) springt op de nek van
de tegenstander. Dat is verboden bij
rugby, maar hij kent de spelregels
nog niet goed. “Ik hoorde dat je bij
rugby een beetje streetwise moest
zijn. Dat ben ik wel”, lacht hij hard.
Wat heet. Drugsgebruik, dealen,
kinderen bij verschillende vrou-
wen, Michel heeft het allemaal ge-
zien. “Ik heb veel fouten gemaakt
in mijn leven. Er loopt nog steeds
een zaak, dus ik ben er nog niet
vanaf. Maar het gaat nu de goede
kant op.”
Sinds vier weken is hij deelne-
mer aan De Harde Leerschool, een
project waarbij jongeren – en een
enkele dertiger of veertiger – met
een karrenvracht aan problemen
via rugbytrainingen naar werk wor-
den geholpen.
In acht weken ondergaan ze een
metamorfose. Via rugby leren ze
wat respect, doorzettingsvermogen
en samenwerken is.
De jongens zijn op deze woens-
dag naar Breukelen gekomen voor
een wedstrijd tegen de studenten
van de Business Universiteit Nyen-
rode. Aan de ene kant van het veld:
het team met gouden tanden, oor-
bellen en tatoeages. Aan de over-
kant een meer homogene ploeg.
Blank, rijk, haren in de lak.
“Hier speelt de onderkant van de
samenleving tegen de bovenkant”,
zegt Ed Oskam, een van de teamlei-
ders bij het project. Door na afloop
een biertje te drinken met de stu-
denten, ontstaat er volgens Oskam
wederzijds respect tussen twee
groepen die elkaar anders nooit te-
gen komen. “Onze jongens leren zo
dat ze ook respect krijgen van men-
sen uit een andere laag van de sa-
menleving. Als ze straks aan het
werk gaan, krijgen ze ook met ver-
schillende types mensen te ma-
ken.”
Opdrukken
Aan het begin van de wedstrijd
drukken beide teams zich op om
warm te worden. “Eén”, schreeuwt
rugbycoach Dirk Danen, die de jon-
gens begeleidt. De ploeg moet het
herhalen, maar het geluid is niet
overtuigend genoeg. “Samen, Ser-
gio. Samen”, buldert Danen. “Acht,
negen, tien”, klinkt het in koor.
Eén deelnemer heeft moeite
met opdrukken vanwege zijn ge-
wicht. “Ik was niet altijd zo zwaar”,
vertelt de 27-jarige Hagenaar, die
liever niet met zijn naam in de
krant wil. “Toen ik nog op Sint-
Maarten woonde, was ik altijd bui-
ten aan het sporten. Honkbal, soft-
bal, tafeltennis. Ik deed van alles. Ik
was nooit thuis, mijn moeder had
altijd moeite om me naar binnen te
krijgen voor het eten.”
TROUW ZaTERDaG 13 OKTOBER 2018
Hier: gouden tanden,
oorbellen, tatoeages.
Aan de overkant: blank,
rijk, haren in de lak.
Het sporten stopte toen hij op 18-
jarige leeftijd door zijn familie naar
Nederland werd gestuurd voor een
betere toekomst. Hij begon hier
met een opleiding elektrotechniek.
Zonder het sociale vangnet van fa-
milie om zich heen, raakte hij de
weg kwijt. “Ik kreeg schulden. Ik
kon mijn huur niet betalen. Ik wist
niet dat mijn zorgverzekering elke
maand van mijn rekening werd af-
geschreven. Dat is in Sint-Maarten
anders geregeld. Ik kon geen werk
vinden omdat ik hier geen connec-
ties had.”
Beuken kan hij zeker, blijkt op
het veld. De studenten die naar de
wedstrijd kijken, moedigen hem
met veel gejoel aan. Ze vinden het
mooi om te zien hoe hun vrienden
door hem weg worden geduwd.
VEEL SUCCES, MAAR
SOMMIGE JONGENS
HAKEN TOCH AF
‘Zin in een schop onder je
kont?’ Met die tekst, gedrukt
op een flyer, proberen de ini-
tiatiefnemers van De Harde
Leerschool jongeren via rugby
naar werk te krijgen. Het pro-
ject is mede bedacht door
rugbycoach Yves Kummer en
loopt sinds 2015. Er zijn edi-
ties geweest in Groningen,
Rotterdam en Breda. Het
team dat nu bezig is, komt uit
Den Haag. Volgens de
begeleiders van het project is
het percentage jongeren dat
uiteindelijk aan het werk gaat
via De Harde Leerschool
groter dan bij dat van andere
vergelijkbare projecten.
Specifieke cijfers daarover
houdt het CBS echter niet
bij. Sommige jongens haken
uiteindelijk weer af, of halen
de eindstreep toch niet. Ge-
middeld haalt 75 procent van
de deelnemers de eindstreep.
Ongeveer de helft is daarna
voor langere tijd aan het werk
(een half jaar of langer).
8
Het contrast tussen de in maatpak
gestoken toeschouwers en de deel-
nemers van het re-integratieproject
is groot. De studenten nippen aan
een glas wijn of bier met tequila-
smaak. Zij komen in sportwagens
naar school en hebben ouders waar-
van sommigen in de Quote 500
staan. De jongens van coach Danen
hebben in extreme gevallen niet
eens genoeg te eten. “Een paar jaar
geleden hadden we een jongen die
’s ochtends al blij was dat hij een bo-
terham bij ons kreeg. Als er wat
over was van de lunch, kreeg hij dat
mee. Dat soort verhalen raken je.
Die vergeet je niet snel.” Nu gaat
het goed met hem. Hij heeft werk,
een huis en een vriendin.
Als de jongens binnenkomen bij
het project hebben ze vaak weinig
zelfvertrouwen. Ze zijn alle instan-
ties al eens langs geweest, ze zijn
hulpverleners zat en zien het pro-
ject als een laatste mogelijkheid om
erbovenop te komen.
Baangarantie
De teamleiders halen de jongeren
uit probleemwijken, waar ze flyers
uitdelen met de tekst ‘Zin in een
schop onder je kont?’
“Als we ze voor het eerst zien,
hangt hun koppie vaak naar bene-
den en de schouders naar voren. Ze
zijn al veel te vaak gewezen op wat
ze allemaal fout doen. Zo gaan ze
vanzelf geloven dat ze niks kun-
nen”, zegt Danen.
Er worden veel schouderklopjes
uitgedeeld, op het veld en daarbui-
ten. Na acht weken hebben ze, als
alles goed gaat, een fitter lijf en hel-
der voor ogen wat voor werk ze wil-
len doen. Als dat zo ver is, staan
werkgevers klaar om ze aan te ne-
men. Want dat is de afspraak.
Die baangarantie is voor Marco,
met 45 jaar de oudste deelnemer,
een belangrijke reden om mee te
doen. De afgelopen jaren draaide al-
les in zijn leven om ‘ik en de drugs’,
zoals hij het omschrijft. Hij raakte
werkloos, zijn huwelijk liep op de
klippen, hij was verslaafd en verloor
tijdelijk het contact met zijn kinde-
ren. “Ik was heel egocentrisch. Ik
vond mezelf ook erg zielig. Ik heb
veel mensen belazerd. Geld gejat,
dat soort dingen.”
De werkgevers die zich verbin-
den aan De Harde Leerschool we-
ten dat ze iemand aannemen met
een rugzakje. Als de deelnemers
klaar zijn om te beginnen, komen
er instructies mee. Danen: “We ge-
ven de werkgevers, bij wijze van
spreken, een gebruiksaanwijzing
mee. Sommige jongens hebben het
nodig dat iemand ze ’s ochtends op-
haalt en ’s middags weer thuis
brengt.”
De volledige namen van alle deelne-
mers zijn bij de redactie bekend.
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 9
Als ze straks aan het werk gaan, Samen, Sergio. Samen!
krijgen ze ook met verschillende Acht, negen, tien!
types mensen te maken

Ed Oskam, teamleider Dirk Danen, rugbycoach

Westrijdbeelden van de Harde Leerschool tegen Business Universiteit Nyenrode. FOTO’S MAARTEN HARTMAN
nederland
GEVANGENIS ZAANSTAD
Bajesfeestje eindigt
in de isoleercel
Vijf gedetineerden die te zien
zijn op beelden van een feestje
met drugs in de gevangenis in
Zaanstad, zitten inmiddels in
de isoleercel. De afdelingen
waar de beelden zijn gescho-
ten, zijn donderdag binnenste-
buiten gekeerd. Daarbij zijn
mobiele telefoons met camera
gevonden en drugs. De Zaanse
affaire is voor minister Sander
Dekker (rechtsbescherming)
reden te meer om te regelen
dat gunsten voor gedetineer-
den voortaan meer afhangen
van hun gedrag achter de tra-
lies. Dat gedrag moet veel
meer gaan meetellen bij privi-
leges als verlof en de vraag of
een gevangene eerder vrij-
komt, aldus Dekker. aNP
MIGRANTEN
Politie Rotterdam:
meer inklimmers
Er is een forse stijging in het
aantal migranten dat verstopt
in een vrachtwagen via de Rot-
terdamse haven naar Engeland
wil, maar wordt betrapt. Vorig
jaar werden in de periode tot
en met september in totaal
681 zogeheten ‘inklimmers’
opgepakt. Dit jaar waren dat er
in hetzelfde tijdsbestek 911. In
een brief aan de gemeenteraad
schrijft de Rotterdamse loco-
burgemeester Bert Wijbenga
dat het vooral om Albanezen
gaat. De vondst van achttien
immigranten eerder dit jaar in
een zeecontainer in Rotter-
dam was aanleiding voor Leef-
baar Rotterdam cijfers op te
vragen. Transport en Logistiek
Nederland (TLN) waarschuwde
al voor dit fenomeen. aNP
EXAMENDEBACLE
Slob niet blij met
terugkeer Postma
Na het examendebacle op het
VMBO Maastricht is minister
Arie Slob (0nderwijs) ont-
stemd over de herbenoeming
van bestuursvoorzitter André
Postema bij de betrokken
scholenkoepel. Het besluit was
aan de raad van toezicht, maar
Slob zou het hebben ontraden
als hem advies was gevraagd,
zo laat hij de Tweede Kamer
weten. Die Kamer is verbijs-
terd over de contractverlen-
ging met twee jaar. Slob kan
het besluit van de raad van toe-
zicht terugdraaien, maar hij
wil het onderzoek naar de mis-
standen afwachten. De school
schond de regels rond het eind-
examen, honderden kandida-
ten moest dit overdoen. aNP
ADVERTENTIE
TROUW zatErdaG 13 oKtoBEr 2018 11
Amerikaanse schoolgoeroe
bezoekt Nijmeegs college
ONDERWIJS Hoe motiveer je leerlingen die liever kletsen dan leren, een grote mond
hebben en overal rommel achterlaten? Het Kandinsky College boekt succes met PBS,
een Amerikaanse aanpak die gestoeld is op positiviteit.
Amber Dujardin
REDACTIE ONDERWIJS & OPVOEDING
Pubers zijn geen makkelijk publiek,
weet Maria Urselmann. Ze zijn bru-
taal en lijken overal liever te zijn dan
in de schoolbanken. Na een lange
loopbaan als docent Nederlands en
Duits was ze zó autoritair geworden
dat leerlingen bang voor haar waren,
vernam ze via ouders. Haar keurig
opgemaakte gezicht verstrakt even.
“Ik gaf veel les aan moeilijke groe-
pen en had gezag door autoriteit. Nu
ben ik een aardiger mens geworden.”
De omslag kwam toen haar
school, het Kandinsky College in Nij-
megen, een nieuwe aanpak introdu-
ceerde: PBS. De afkorting staat voor
‘positive behavior support’, dat uit-
gaat van positieve verwachtingen in
plaats van het benadrukken wat niet
mag. “Het lijkt super voor de hand
liggend”, zegt rector Joris Bovy,
“maar probeer het maar eens. Ook
bij mijn eigen kinderen merk ik nu
hoe snel ik zeg wat ze níet moeten
doen, in plaats van mijn verwachtin- George Sugai met leerlingen van het Kandinsky College. foto HErmaN ENGBErS
gen duidelijk uit te spreken.”
Het Kandinsky College, een opge-
ruimde school met oranje gangen en Door leerlingen zelf verantwoorde-
knalgroene banken, werkt nu zo’n WAT IS PBS? lijk te maken, voelen ze zich serieus ‘Ook bij mijn kinderen
acht jaar met het gedachtegoed van genomen, zegt Sugai. Er ontstaat
PBS-grondlegger George Sugai. Op PBS staat voor Positive Beha- rust in de klas. De heldere verwach- merk ik nu hoe
uitnodiging van de school was de vior Support, een aanpak die tingen voorkomen discussie, zodat
Amerikaanse professor speciaal on- George Sugai in de jaren ne- leraren minder tijd kwijt zijn aan snel ik zeg wat ze
derwijs deze week op bezoek om
met leerlingen, docenten en ouders
gentig ontwikkelde, aanvanke-
lijk voor kinderen met gedrags-
‘agentje spelen’ en beter les kunnen
geven. Ondertussen benadrukken ze
níet moeten doen’
te praten. “Jullie moeten weten dat problemen. Het doel is syste- vooral wat er goed gaat in plaats van
PBS geen big deal is”, zegt hij tijdens matisch probleemgedrag en op alle slakken zout te leggen.  Naast haar grinnikt Reinder (14) –
een lezing voor derdeklassers. “Het pestgedrag in scholen aan te Verschillende onderzoeken heb- donkerblond, beugel – instemmend.
draait om respect. Het is belangrijk pakken en te voorkomen. PBS ben aangetoond dat PBS leidt tot be- Hij lijkt niet erg onder de indruk van
om waarden te hebben. Niet alleen is geen kant-en-klare methode, tere schoolresultaten, een daling van de lezing, die vooral over Sugai’s ‘ge-
nu, maar ook als je straks gaat stude- maar een model dat rust op vijf het aantal kinderen dat de les uit weldige’ thuisland Amerika ging.
ren, je eerste baan krijgt, of een rela- pijlers: wordt gestuurd en minder pesterij- Maar hij is wel te spreken over de
tie.” 1. Gezamenlijk werken aan le- en. In de VS werken inmiddels zo’n sfeer op school. “Ook docenten
ren en gedrag 26.000 scholen met PBS, zegt Sugai. staan open voor kritiek”, zegt hij.
Kernwaarden 2. Preventie staat centraal: het In Nederland een paar honderd, “We hebben een lerares geschiede-
Het belangrijkste zijn de kernwaar- zo veel mogelijk voorkomen maar dat aantal groeit snel. Het nis die heel rommelig schrijft. Je
den van een school, zegt Sugai. Die van gedrags- en leerproblemen Kandinsky College krijgt geregeld kunt het bijna niet lezen. Dat heb-
stellen docenten samen met leerlin- 3. Een positieve insteek: het telefoontjes van geïnteresseerde ben we tegen haar gezegd, en nu typt
gen en ouders op. Het Kandinsky versterken en belonen van scholen. ze vaker. Ze spreekt ook niet zo goed
koos voor veiligheid, verantwoorde- goed gedrag en het formuleren Engels (hij volgt tweetalig onder-
lijkheid en respect. Vanuit die waar- van heldere verwachtingen Vooral over hem wijs, red.), dus soms helpen we haar
den worden vervolgens positieve 4. Een systematische aanpak De derdeklassers die de lezing van met woorden.”
verwachtingen geformuleerd – op- van problemen op basis van Sugai bijwonen zijn inderdaad opval- Sugai is soms nog steeds verbaasd
nieuw in overleg met alle partijen – data lend rustig. Of vinden ze zijn praatje dat zijn ‘vanzelfsprekende’ aanpak
en duidelijk gecommuniceerd via 5. Nauwe samenwerking met saai? “Ik had er meer van verwacht”, internationaal zo aanslaat. Het is
posters en door de docenten. Dus ouders en zorgpartijen, zoals zegt Lina (14), een klein meisje een geen big deal, herhaalt hij met een
niet: je mag niet eten in de klas. jeugdzorg of een kinderpsy- rode capuchontrui. “Het ging meer bescheiden glimlach. Eén ding is wel
Maar: eten doen we in de aula of bui- choloog over hem dan over ons.” Ze lacht. belangrijk. “De volwassenen zijn het
ten. “Dat is minder PBS.” probleem. Niet de kinderen.”
ADVERTENTIE
nederland
Rumoer om locatie ambassade Israël
DEN HAAG De komst van de
Israëlische ambassade naar
Plein 1813 lijkt door te gaan.
Bewoners overwegen naar
de rechter te stappen.
ßMeindert van der Kaaij
REDACTIE BINNENLAND
De Haagse wethouder Boudewijn Re-
vis is verdrietig over de verhuizing van
de Israëlische ambassade naar een
monumentale villa aan Plein 1813.
Vanwege de veiligheid staat een ingrij-
pende verbouwing op stapel, die in
strijd is met de monumentenwet,
stellen externe juristen. Toch gaat die
door. Het Verdrag van Wenen ver-
plicht landen om de veiligheid van de
gaststaat te waarborgen.
De Haagse gemeenteraad nam
donderdag een motie aan waarin het
stadsbestuur is gevraagd een ‘uiterste
poging’ te doen om te voorkomen dat
het rijksmonument wordt veranderd
in een vesting. Wethouder Revis zeg-
de toe langs te gaan bij de Israëlische
ambassadeur, die nu is gehuisvest aan
het Buitenhof. Hij temperde wel bij
voorbaat de verwachtingen bij de raad
van dat gesprek.
De kwestie had een ongelukkige
start doordat het gemeentebestuur in
ADVERTENTIE
De monumentale villa op het Plein 1813 in Den Haag, waar de Israëlische ambassade zich wil vestigen. FOTO PHIL NIJHUIS
2016 pas wist van de verkoop van de
villa, nadat die al was beklonken tus-
sen Israël en het Rijksvastgoedbedrijf.
De stad staat door de internationale
regelgeving in deze zaak machteloos.
De komst van de ambassade zal
zichtbare gevolgen hebben. Zo komt
er aan drie kanten van de historische
villa een muur van waarschijnlijk drie
meter hoog en blijft alleen de voor-
kant zichtbaar. Ook worden er veertig
bomen gekapt en komen er aan de
straatkant palen en een permanente
politie-observatiepost.
De raadsleden hikken ook aan te-
gen de verbouwing die nodig is om het
woonhuis uit 1860 te beschermen te-
gen mogelijke terreuraanslagen. Zo
vervangt een betonnen constructie
voor een groot deel de originele vloe-
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
ren en spouwmuren. Daarbij gaan
oorspronkelijke bouwmaterialen ver-
loren. Aan de achterkant van de villa
komt een kelder voor extra kantoor-
ruimte. Volgens Revis heeft de ambas-
sade na gesprekken de bouwplannen
aangepast. Zo blijven het originele
trappenhuis en de lichtkoepel met
glas-in-lood intact en verandert er
niets aan de gevel.
13
Bezorgde omwonenden meldden zich
onmiddellijk bij politieke partijen zo-
dra de verhuisplannen bekend wer-
den. Behalve de fysieke aantasting
van hun omgeving zijn zij bang voor
aanslagen en demonstraties die uit de
hand lopen. “De woning van de am-
bassadeur wordt tot en met bepant-
serd, maar wat betekent dat voor onze
huizen als terroristen erin slagen de
ambassade met explosieven te bela-
gen”, vraagt Joeri Oudshoorn, woord-
voerder van omwonenden, zich af.
De gemeente heeft volgens hem
jarenlang hemel en aarde bewogen
om de Amerikaanse ambassade uit
het centrum te verhuizen vanwege
veiligheidsproblemen. “Dan is het on-
begrijpelijk dat zij vervolgens in het
centrum de ambassade toestaat van
een land dat misschien nog wel ernsti-
ger bedreigd wordt.” Dat het Verdrag
van Wenen Den Haag verplicht om
mee te werken aan ‘iets ridicuuls’
noemt hij onzin. “We stappen des-
noods naar de rechter om dat aan te
tonen.”
Revis gaf donderdag toe dat Plein
1813 allesbehalve een ideale plek is
voor de ambassade van Israël, maar
zegt zich neer te leggen bij internatio-
nale regelgeving. Hij beloofde de raad
dat hij de schade zoveel mogelijk gaat
beperken, maar zei geen strijd te wil-
len voeren die niet te winnen is.
De ambassade van Israël reageerde
niet op een verzoek om een reactie.
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 14

BOYCOT ISRAËL

Turkije laat Amerikaanse Klagende fans krijgen gelijk

predikant Brunson vrij
Van onze redactie buitenland
“Ik ben een onschuldig man. Ik hou
van Jezus, ik hou van Turkije”, zei de
Amerikaanse predikant Andrew
Brunson vlak voordat de Turkse rech-
ter gisteren zijn vonnis uitsprak. Die
veroordeelde Brunson weliswaar tot
ruim drie jaar celstraf maar voegde
daar aan toe dat hij direct wordt vrij-
gelaten. Brunson heeft namelijk al
twee jaar gevangen gezeten. In juli
werd zijn voorarrest omgezet in huis-
arrest om gezondheidsredenen. De
rechter hief ook het reisverbod voor
de Amerikaanse predikant op.
Het Turkse Openbaar Ministerie
(OM) beschuldigde Brunson van ban-
den met Fethullah Gülen, de geeste-
lijke die volgens de Turkse regering
het brein is achter de couppoging van
2016. De 50 jarige Brunson heeft al-
tijd benadrukt dat hij onschuldig is.
De predikant woont al twintig jaar
met zijn vrouw en drie kinderen in
Turkije, waar hij in de westelijke stad
Izmir werkt voor een kleine kerkelij-
ke gemeente.
Zijn gevangenschap leidde tot
hoogoplopende diplomatieke span-
ningen tussen de NAVO-bondgeno-
ten Turkije en de Verenigde Staten.
In Washington is verheugd gerea-
geerd op de vrijlating van Brunson.
De Amerikaanse president Trump
twitterde dat de geestelijke ‘snel’
thuis zal zijn. Brunsons advocaat zei
na afloop van de rechtszaak dat de
predikant Turkije waarschijnlijk zal
verlaten.
Trumps bewering dat Amerikaan-
se druk had bijgedragen aan de vrijla-
ting van Brunson, viel in Turkije niet
in goede aarde. Een woordvoerder
van de Turkse president Erdogan,
Fahrettin Altun, beklemtoonde dat
Turkse rechtbanken onpartijdig zijn
en onafhankelijk van de regering ope-
reren. “We willen hem er aan helpen
herinneren dat Turkije een democra-
tisch land is en een rechtsstaat”, aldus
Altun.
Eerder deze week suggereerden
bronnen rond de Amerikaanse rege-
ring dat Washington en Ankara af-
spraken hadden gemaakt die tot zijn
vrijlating zouden leiden. Tijdens de
behandeling van de rechtszaak zei-
den diverse getuigen die belastende
verklaringen hadden afgelegd over
Brunson dat er onjuistheden stonden
in de aan hen toegeschreven weerga-
ven daarvan.
Een boete van ruim 10.000 eu-
ro moeten twee activisten uit
Nieuw-Zeeland betalen omdat
ze zangeres Lorde hadden op-
geroepen om een optreden in
Tel Aviv af te blazen. Dat heeft
een Israëlische rechtbank vrij-
dag bepaald. De zaak was aan-
gespannen door drie fans van
de Nieuw-Zeelandse zangeres
die een kaartje voor het con-
cert hadden gekocht.
De twee activisten van Pales-
tijnse afkomst hadden eind
vorig jaar in een open brief aan
Lorde gevraagd om haar con-
cert te annuleren. De Palestij-
nen hadden een zware tijd, be-
toogden ze, onder andere om-
dat de Amerikaanse president
Trump had besloten de Ameri-
kaanse ambassade van Tel Aviv
naar Jeruzalem te verplaatsen.
Lorde maakte korte tijd na de
publicatie van de openbare
brief bekend niet op te zullen
treden in Israël.
De advocaat die de activisten
voor de rechter had gesleept,
deed een beroep op een om-
streden wet uit 2011. Die
maakt het mogelijk mensen
aan te klagen die oproepen tot
een boycot van de staat Israël.
De drie gedupeerde jongeren
hadden weliswaar hun geld
voor het concertkaartje al te-
ruggekregen, maar zouden
volgens de advocaat ook zijn
beschadigd in hun ‘artistieke
welzijn’. Het vonnis is volgens
hun advocaat een duidelijk
signaal dat oproepen tot een
boycot van Israël bestraft kan
worden. Of de twee vrouwen
het bedrag ook echt moeten
betalen is nog onduidelijk.
Toen zij hun brief schreven be-
vonden zij zich niet in Israël
maar in Nieuw-Zeeland. TROUW

ADVERTENTIE

Polen ligt dwars bij

Brussels hamerstuk
MENSENRECHTEN
Warschau wekt opnieuw
wrevel binnen de EU,
nu met een veto over
homorechten.
Christoph Schmidt
BRUSSEL
Het is een jaarlijks hamerstuk voor
de Europese justitieministers: de
stand van zaken wat betreft de men-
senrechten in de EU. In die tekst
staat wat goed gaat en wat beter kan.
Die wordt altijd unaniem aangeno-
men.  formele ‘voorzitterschapsconclusies’
Maar dit jaar dacht de Poolse mi-
nister daar anders over. Zbigniew
Ziobro blokkeerde de tekst tijdens
de ministerraad donderdag vanwege
een passage over discriminatie van
en geweld tegen homo-, bi- en inter-
seksuelen en transgenders (LHBTI,
onder de Nederlandse afkorting).
Dat veto, uitgerekend op de inter-
nationale Coming Out Day (‘uit-de-
kast-dag’), veroorzaakte wrevel bij
alle andere landen. “Je mag niet tor-
nen aan gelijke rechten voor
LHBTI”, aldus minister Grapperhaus
(CDA). “Nederland staat pal voor
fundamentele rechten en dat moet
de EU ook doen.”
De Poolse minister wilde alleen
instemmen met de LHBTI-tekst als
er in een andere paragraaf, over dis-
criminatie van religieuze groepen,
expliciet melding zou worden ge-
maakt van toenemende discrimina-
tie in de EU van christenen en joden.
Alle andere landen vonden dat onno-
dig omdat de term ‘religieuze groe-
pen’ toch al aan alle gezindten in ge-
lijke mate recht zou doen.
Met de eis geeft Warschau lucht
aan de weerstand tegen de komst
van moslimmigranten naar de EU,
een stokpaardje van de uiterst con-
servatieve en katholieke regerings-
partij PiS. Die heeft ook weinig op
met van de heteroseksuele norm af-
wijkende seksuele oriëntaties.
“We hebben voorgesteld om de
noodzaak om christenen en joden te
beschermen tegen religieuze discri-
minatie op gelijke voet te stellen
met de bescherming van de rechten
van mensen met een andere seksu-
ele oriëntatie, migrantenkinderen of
vrouwen”, aldus de uitleg van het
Poolse ministerie van justitie. “Ons
voorstel werd niet aanvaard door de
andere delegaties, dus heeft Polen
besloten tegen de EU-conclusies te
stemmen.”
Geconfronteerd met deze blok-
kade bedachten de andere ministers
een list om het Poolse isolement te
benadrukken. Er kwamen geen ge-
bruikelijke formele raads- maar in-
(van Oostenrijk) met de beoogde
LHBTI-tekst. Die werden door alle
ministers onderschreven behalve de
Met de eis geeft Polen
lucht aan de weerstand
tegen de komst van
moslimmigranten naar
de Europese Unie
Poolse. Dat zelfs een land als Honga-
rije, dat wat betreft weerstand tegen
(moslim)migranten en homo-
huwelijk toch op één lijn zit met Po-
len, meedeed aan het in de hoek zet-
ten van Warschau mag opvallend he-
ten.
De Poolse regering is al het zwar-
te schaap binnen de EU sinds er een
zogeheten artikel 7-procedure loopt.
Volgens de Europese Commissie
brengt de regering de onafhankelijk-
heid van de rechtspraak in gevaar.
Ook weigert Polen (nu wel samen
met onder meer Hongarije) mee te
werken aan EU-besluiten om asiel-
zoekers over alle landen te verdelen.
 TROUW zaterdag 13 oktober 2018 15

HONGAARSE PREMIER

Juncker: Orbán
hoort niet in EVP
Jean-Claude Juncker vindt dat
de Hongaarse premier Viktor
‘Je kunt ruim vijf miljoen
Orbán niet meer thuishoort in
de Europese Volkspartij (EVP),
de christendemocratische frac-
tie in het Europees Parlement.
vluchtelingen niet weg wensen’
De voorzitter van de Europese
Commissie zegt tegen de
Franse krant Le Monde dat hij
HULP Pierre Krähenbühl,
dat Orbán vorige maand heeft commissaris-generaal bij
gezegd. Orbán, die zijn land de VN, blijft Palestijnse
wil omvormen tot een ‘illibe-
rale democratie’ ligt al gerui- vluchtelingen steunen,
me tijd onder vuur. “Meneer geld uit de VS of niet.
Orbán heeft geen plaats meer
in de EVP”, zegt de voormalige
premier van Luxemburg, zelf-
christendemocraat. anP/dPa Gijs Moes
REDACTIE BUITENLAND

BULGARIJE De Amerikaanse president Donald

Verdachte bekent
aanval op Marinova
De man die wordt verdacht
van de moord op de Bulgaarse
journaliste Viktoria Marinova,
heeft tegenover de Duitse poli-
tie toegegeven dat hij haar
heeft aangevallen. Maar de
Bulgaar ontkent dat hij haar
heeft verkracht, omgebracht
en beroofd. Hij verklaarde dat
hij sterk onder invloed van
drank en drugs Marinova afge-
lopen weekend in haar gezicht
heeft geslagen en vervolgens
in de bosjes heeft gesmeten.
Volgens het OM in Nedersak-
sen, waar de verdachte naartoe
vluchtte, zijn er geen aanwij-
zingen voor politieke motie-
ven achter de moord. anP, dPa
KINDSOLDATEN
Nigeriaanse militie
laat kinderen vrij
Trump deelde dit jaar twee maal een
forse klap uit aan UNRWA, de VN-or-
ganisatie die zorg draagt voor Pales-
tijnse vluchtelingen. In januari zette
hij de bijdrage voor 2018 stop, in de
zomer liet hij weten dat UNRWA ook
komende jaren niet meer op Ameri-
kaans geld hoeft te rekenen. De VS
waren vele jaren lang goed voor bijna
een derde van het budget.
Kwam de aankondiging dat presi-
dent Trump niet meer wil bijdra-
gen voor u onverwacht?
“Ja, dat was een onaangename ver-
rassing. In december vorig jaar was
ik nog in Washington en daar kreeg
ik veel steun voor onze aanpak. We
hebben goede gesprekken gevoerd
en een nieuwe overeenkomst geslo-
ten. De omslag kwam met de reis
van president Trump door het Mid-
den-Oosten, waarbij hij ook naar Je-
ruzalem ging (in mei vorig jaar, red.)
Die reis heeft voor zoveel politieke
spanning gezorgd, dat de president
alle steun aan de Palestijnen heeft
gestaakt. Ook de humanitaire hulp,
en dat is zeer teleurstellend.”

Een Nigeriaanse burgermilitie UNRWA zat ineens met een tekort

heeft 833 kinderen vrijgela-
ten. Dat meldt VN-kinderrech-
tenorganisatie Unicef. Een jaar
geleden zegde de CJTF-burger-
militie in het noordoosten van
Nigeria toe geen kinderen
meer tot haar gelederen toe te
laten. De militie is een relatief
losjes georganiseerde groep die
in 2013 werd opgericht en ter-
roristische organisatie Boko
Haram bestrijdt. Volgens Uni-
cef is er ondanks de recente
vrijlating nog veel werk aan de
winkel: “Veel kinderen zijn
nog in dienst van andere gewa-
pende groepen.” anP, reuters
KERKELIJK MISBRUIK
Paus aanvaardt
ontslag bisschop
Paus Franciscus heeft gisteren
het ontslag van de aartsbis-
schop van Washington aan-
vaard. Kardinaal Donald Wuerl
zou misbruikzaken hebben
stilgezwegen en toegedekt. Hij
was de steun van veel gelovi-
gen al kwijt.
Wuerl, die aan het hoofd staat
van een van de 34 aartsbis-
dommen in de VS, is zelf niet
beschuldigd van misbruik.
Maar zijn naam komt veelvul-
dig voor in het geruchtmaken-
de rapport dat justitie in de
Amerikaanse staat Pennsyl-
vania in augustus publiceerde.
trouW
van 464 miljoen dollar voor dit jaar.
Ondertussen is er al 380 miljoen ex-
tra toegezegd door andere landen,
waarvan ruim de helft door de Golf-
staten. Ook de Europese Unie heeft
extra financiering toegezegd. Voor
de komende jaren moet Krähenbühl
nog op zoek naar geld.
Uw organisatie is nu al bijna
zeventig jaar actief. Hoe lang kan
dat doorgaan, hoe lang blijven
mensen vluchteling?
“Ik heb de UNRWA niet zelf bedacht.
De Palestijnen zijn vluchtelingen
volgens de criteria van de VN. Dan
gaat het om de mensen die weg
moesten tussen 1946 en 1948 én
hun nakomelingen. Ze hebben, net
als iedereen die lijdt onder interna-
tionale conflicten, recht op onder-
steuning.
Je hoort vaak dat Palestijnen de
enigen zijn die de titel vluchteling
erven. Maar dat is feitelijk onjuist, in
langdurige conflicten tellen kinde-
ren en kleinkinderen altijd als vluch-
telingen volgens de VN. Dat is ge-
beurd met de mensen die moesten
vluchten uit Afghanistan, Somalië,
Congo en Colombia.
Een ding is wel uniek: andere
vluchtelingen kunnen in principe te-
ruggaan naar een onafhankelijke
staat waar ze vandaan komen. Na-
tuurlijk zijn ze niet altijd welkom of
is het niet veilig, maar het zou kun-
nen. De Palestijnen hebben hele-
maal geen staat om naar terug te
gaan.
Totdat het conflict tussen Israë-
Pierre krähenbühl: ‘We moeten ervoor zorgen dat ze de menselijkheid in de ander weer gaan zien’. foto afP
liërs en Palestijnen is opgelost, bie-
den wij steun, vooral in onderwijs en
gezondheidszorg. Onze taak is niet
politiek. Dat is soms lastig, want
weinig conflicten zijn zo gepoliti-
seerd als dat tussen Israël en de Pa-
lestijnen. Iedereen heeft er een me-
ning over en die is vaak emotioneel
geladen.”
De UNRWA blijft actief totdat er
een oplossing is voor de Palestij-
nen. Is daar enig perspectief op?
“In het conflict met Israël is er op dit
moment geen uitzicht op een oplos-
sing, er is een totaal gebrek aan per-
spectief. Wij hebben iedere dag te
maken met 5,2 miljoen mensen die
hier niet om gevraagd hebben. Van
de 275.000 scholieren en studenten
in Gaza is 90 procent nog nooit bui-
ten dat kleine gebied geweest. Dat is
heel zorgwekkend, zeker als je be-
denkt dat de jeugdwerkloosheid er
65 procent is, een wereldrecord. Dat
is psychisch heel zwaar.”
Hoe houdt u dit werk zelf vol?
“Ik krijg veel energie van bezoeken
aan onze scholen. We verzorgen het
onderwijs voor 500.000 jongens en
meisjes in Gaza, de Westelijke Jor-
daanoever, Libanon, Jordanië en Sy-
ZEVENTIG JAAR
HULPVERLENING
de zwitser Pierre krähenbühl is
sinds 2014 Commissaris-gene-
raal van de united nations re-
lief and Works agency for Pa-
lestine refugees in the near
east (unrWa). die organisatie
is opgericht door de algemene
Vergadering van de Vn in 1949,
nadat meer dan 700.000 Pa-
lestijnen uit hun woonplaatsen
vluchtten voor de nieuwe staat
Israël.  haar instellingen in die periode over-
de verwachting was destijds
dat het conflict binnen enkele
jaren opgelost zou worden en
de Palestijnen naar huis kon-
den. In de tussentijd moest
unrWa zorgen voor onder
meer onderwijs en gezond-
heidszorg in vluchtelingen-
kampen op de Westelijke Jor-
daanoever, in de gazastrook en
in de buurlanden Jordanië, Li-
banon en syrië. nu, bijna ze-
ventig jaar later, is unrWa nog
altijd actief in deze gebieden.   moeten ervoor zorgen dat ze de
rië.  De beste leerling van Syrië was
dit jaar een Palestijns meisje dat op
een van onze scholen zit. Daar heb
ik bewondering voor, en ik kan niet
tegen die scholieren zeggen: Sorry,
ik heb in het buitenland geen aan-
dacht voor jullie kunnen krijgen.”
Wat kan de internationale
gemeenschap doen?
“Je kunt 5,2 miljoen vluchtelingen
niet weg wensen. In de Oslo-akkoor-
den van 1993 is afgesproken dat er
een overgangsperiode van vijf tot
tien jaar zou komen. De UNRWA zou
dragen aan de Palestijnse Autoriteit
en daarmee zou de ruggengraat van
een Palestijnse staat gevormd wor-
den. Dat is de correcte visie.
Nee, op dit moment zijn niet veel
mensen optimistisch. Ik kom veel
scepsis tegen. Maar aan de andere
kant: een paar jaar van tevoren had-
den niet veel mensen het Goedevrij-
dagakkoord voor Noord-Ierland
voorzien, of de vrede in Colombia.
Het kan wél, als we een weg vinden.
Nu zien we een totale verwijdering
tussen Palestijnen en Israëliërs. We
menselijkheid in de ander weer gaan
zien.”
buitenland
PIK BOTHA 1932-2018
Van verdediger naar
criticaster van het
apartheidsregime
Botha was lang minister
van buitenlandse zaken.
Hij moest het Zuid-
Afrikaanse apartheids-
regime goedpraten.
Niels Posthumus
JOHANNESBURG
Roelof ‘Pik’ Botha was een man
met twee gezichten. Die beschrij-
ving dook gisteren overal op na het
overlijden van de Zuid-Afrikaanse
ex-minister van buitenlandse za-
ken. En wie over de doden liever
niets dan goeds zegt, maakte er-
van: een goede man binnen een
foute regering.
Botha overleed gisteren op 86-
jarige leeftijd in zijn woonplaats
Pretoria. Hij was het gezicht van
het apartheidsregime in het bui-
tenland en moest dat racistische
Hij zag eerder dan zijn
collega’s dat het systeem
van witte suprematie
onhoudbaar was
politieke systeem internationaal
verdedigen tegen een groeiend aan-
tal boycots en andere sancties. Hij
deed dat met verve. Zo goed zelfs
dat menigeen achteraf meent dat
hij de duur van het apartheidsregi-
me eind jaren tachtig behoorlijk
wist te rekken. Dat wil zeggen: tot
de internationale én binnenlandse
druk in 1990 te groot werd, Nelson
Mandela na 27 jaar werd vrijgelaten
en er in 1994 verkiezingen kwa-
men waarbij voor het eerst ook
zwarte Zuid-Afrikanen mochten
stemmen.
Toch was Pik Botha binnenska-
mers juist één van de meest kriti-
sche politici. Hij zag eerder dan de
meeste van zijn collega’s dat het
systeem van witte suprematie on-
Roelof ‘Pik’ Botha luistert naar de Waarheidscommissie, 1997. FOTO AFP
houdbaar werd. Maar hij diende in
de jaren tachtig onder de keiharde,
conservatieve president P. W. Bo-
tha (geen familie), die van geen
wijken wilde weten. Al had Pik Bo-
tha als minister van buitenlandse
zaken zelf wel degelijk ook een du-
bieuze rol, bijvoorbeeld bij de bur-
geroorlogen die het apartheidsregi-
me aanwakkerde in buurlanden
Mozambique en Angola.
Maar toch, terwijl Pik Botha
aandrong op een oplossing voor
Zuid-Afrika, dat steeds meer op
weg leek naar een burgeroorlog,
schroefde president P.W. Botha het
politiegeweld in de townships juist
verder op. De twee Botha’s kwa-
men steeds vaker met elkaar in
conflict.
In 1985 schreef Pik een toe-
spraak waarin de vrijlating van
Mandela werd aangekondigd. Die
keurde P. W. Botha woedend af. En
een jaar later floot de president zijn
minister publiekelijk terug nadat
Pik had gezegd dat er in Zuid-Afrika
ooit wellicht een zwarte president
kon komen. Pik werd gedwongen
te verklaren dat dit niet het stand-
punt van de regering was.
Pik Botha, die zijn bijnaam
kreeg doordat hij, gekleed in pak,
met zijn houding en motoriek iets
weg had van een pikkewyn (een
pinguïn), speelde tussen 1990 en
1994 een belangrijke rol bij de on-
derhandelingen met Mandela’s be-
vrijdingsbeweging ANC over de af-
schaffing van de apartheid. Nadat
hij met zijn grote diplomatieke ta-
lent eerst de duur van het apart-
heidsregime had weten te rekken,
zette hij die gave nu juist in om
snel en vreedzaam over te gaan
naar algemene democratie.
Voor die inzet beloonde de kers-
verse president Mandela hem tus-
sen 1994 en 1996 met een laatste
ministerschap, op het iets minder
belangrijke departement van Mine-
ralen en Energie, in de nieuwe non-
raciale regering. Botha prees Man-
dela regelmatig. In 2000 sloot hij
zich zelfs aan bij het ANC. Zijn na-
bestaanden lieten gisteren weten
dat vooral de herinnering aan die
twee ministersjaren onder Mande-
la hen met trots vervult.
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 16
Burgemeester én lid van
VERKIEZINGEN In België is het geen probleem om als burgemeester
ook een zetel in het parlement te hebben. Veel van de landelijke politici
doen er mee aan de gemeenteraadsverkiezingen van zondag.
Marijke de Vries
MAASMECHELEN
Vier keer in de week stapt Raf Ter-
wingen om vijf uur ’s ochtends in de
auto naar Brussel. Naast burgemees-
ter van Maasmechelen in Belgisch
Limburg, is hij volksvertegenwoordi-
ger in het federaal parlement voor de
christendemocratische CD&V. “Als
ik voor half zes vertrek, ben ik voor
de files daar”, vertelt hij op het ge-
meentehuis. “Rond half vier rijd ik
dan weer uit Brussel, zodat ik voor
de spits terug ben.”
Dan, tegen half 6, begint zijn
werkdag als burgemeester, vaak tot
een uur of elf ’s avonds. “Niet om te
pochen, maar ik heb weinig slaap no-
dig”, zegt Terwingen (46). Tijdens de
laatste dagen voor de gemeente-
raadsverkiezingen van zondag zijn
die uren niet alleen gevuld met ver-
gaderen, maar ook met campagne-
voeren in zijn 38.000 inwoners tel-
lende gemeente. In de avondzon
trekt hij met twee andere kandida-
ten langs de deuren in Leut, een van
de kerkdorpen van Maasmechelen.
Ze geven hun folders af. “Bedankt
om aan ons te denken zondag.”
Anders dan in Nederland worden
niet alleen raadsleden maar ook bur-
gemeesters verkozen in België. Ter-
wingen, sinds 2013 burgemeester,
heeft goede hoop op een tweede ter-
mijn. En waar het combineren van
een burgemeesterschap met een
functie als Tweede Kamerlid in Ne-
derland hoogst ongebruikelijk is en
als ongewenst wordt bestempeld, is
het in België eerder regel dan uitzon-
dering. Driekwart van de nationale ‘GEBOREN EN GETOGEN’
parlementsleden is in de lokale poli- VERSUS ‘INWIJKELING’
tiek actief. Van de 124 Vlaamse par-
lementsleden zijn zelfs 118 verkies- Landelijke zichtbaarheid is
baar in hun gemeente, becijferde de goed voor een lokaal politicus,
Vlaamse krant De Standaard. maar een landelijke politicus
die lokaal verkozen wil worden
Meerwaarde zonder dat hij wortels heeft in
Terwingen: “Zo’n dubbelfunctie de gemeente in kwestie, loopt
heeft een enorme meerwaarde voor de kans in Vlaanderen te wor-
je gemeente. Ik heb als burgemees- den weggehoond als ‘inwijke-
ter een voet tussen de deur bij minis- ling’. Zo is CD&V-vicepremier
ters van mijn partij, ik zit elke maan- Kris Peeters het mikpunt van
dag bij hen aan tafel.” Zo kreeg de ge- spot sinds hij in 2016 besloot
meente de afgelopen periode came- om van Puurs naar Antwerpen
ra’s die nummerborden registreren (hemelsbreed twintig kilome-
in de strijd tegen (drugs)criminali- ter) te verhuizen om een gooi
teit in de grensgemeente.  te doen naar het burgemees-
Terwijl de drie van de ene villa terschap van de Scheldestad.
naar het andere vrijstaande huis met Peeters tegenstrever, de huidi-
fruitbomen trekken, geeft kandi- ge burgemeester Bart De
daat-raadslid Geert Boutsen, num- Wever, noemt hem consequent
mer 18 op de lijst en dorpsbewoner, ‘de man uit Puurs’ en ‘de trans-
zijn collega’s een update van de be- migrant’, tot hilariteit van veel
woners: naam, beroep, familieban- Vlamingen.
den, politieke kleur.
“Ah, u moet ik hebben”, zegt Ri-
chard Vansteenkiste tegen Terwin-
gen, terwijl hij naast zijn vrouw Cin-
dy in de deuropening komt staan.
“Er wordt hier in de straat veel te
hard gereden, dat zorgt voor gevaar- Lijsttrekker en burgemeester Raf Terwingen o
lijke situaties met kinderen die op
straat fietsen.” Terwingen maakt
meteen een notitie in zijn smart- vruchten plukt, meent Ingrid Gut-
phone: hij gaat het bespreken en be- schoven, nummer 2 op de lijst. Na
looft Vansteenkiste per mail op de twee weken huis aan huis aanbellen
hoogte te houden. is de gerechtsdeurwaarder bijna door
Het is de combinatie van lokaal haar 10.000 persoonlijke folders
en landelijk waarvan de gemeente heen. “Mensen moeten je lokaal

n het parlement
op campagne in Maasmechelen. FOTO’S MERLIN DALEMAN
kennen, maar je moet in de landelij-
ke politiek ook zichtbaar zijn als ge-
meente, dan kun je meer bereiken.”
“Een pluspunt”, vindt ook be-
woonster Ellen Houben, al had ze
Terwingen niet onmiddellijk her-
kend toen hij op de stoep stond, be-
kent ze. “Maar ik weet dat hij burge-
meester is, in het parlement zit en
advocaat is. Die landelijke connec-
ties zijn gunstig, denk ik.”
Traditionele partijen zijn lokaal
OOK BEWINDSLIEDEN IN
DE RACE VOOR
BURGEMEESTERSCHAP
Niet alleen parlementariërs zijn
verkiesbaar tijdens de gemeen-
teraadsverkiezingen. Ook heel
wat ministers en staatssecre-
tarissen strijden om de lokale
burgemeesterssjerp. Vaak met
succes. Zo wil de populaire
staatssecretaris van asiel Theo
Francken herkozen worden als
burgemeester in zijn thuisge-
meente Lubbeek, ook al laat hij
zich vervolgens vervangen om-
dat hij het burgemeesterschap
niet mag combineren met een
plek in de regering. Kiezers
hebben er geen problemen
mee. Beter nog dan een burge-
meester in het parlement is
een burgemeester in de rege-
ring. Reynaert: “Het is zeker
aangetoond dat een minister-
schap niet slecht is voor een
gemeente. Je ziet dat lokale
dossiers dan extra worden op-
gevolgd.”
nog altijd goed verankerd in België,
zegt hoogleraar lokale politiek Her-
wig Reynaert. Het verklaart de be-
perkte opkomst van lokale partijen,
die in Nederland een enorme vlucht
hebben genomen.
“In Vlaanderen is het anti-esta-
blishment-sentiment kleiner”, zegt
hij. “Belgische burgers hebben over
het algemeen vertrouwen in het lo-
kale bestuur. Politici bezoeken in
het weekend het ene eetfestijn na
het andere. Parlementsleden scoren
lokaal beter dan hun tegenstrevers
omdat ze zichtbaar zijn. Een bekend
gezicht trekt stemmen.”
Al is er de laatste jaren wat discus-
sie over de dubbelfuncties van bur-
gemeesters van grote gemeenten,
‘Je moet gezond-gek zijn
om het te combineren,
maar Maasmechelen
plukt de vruchten’
zegt Reynaert. Hoe reëel is het im-
mers om twee fulltime banen te
combineren? “Maar de verantwoor-
delijkheid ligt ook bij kiezers: zij blij-
ven stemmen op bekende mensen.”
Burgemeester Terwingen wordt
door zijn tegenstanders wel eens ge-
brek aan zichtbaarheid verweten.
Zelf bestrijdt hij dat.
“Ik zet mij minstens fulltime in
als burgemeester. Ook in de Kamer
doe ik mijn werk en dien ik wets-
voorstellen in; ik zit daar niet als
bloempot. Ja, je moet gezond-gek
zijn om het te combineren, maar
Maasmechelen plukt er de vruchten
van.”
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
STANDPLAATS MEXICO Jan-Albert Hootsen
Snel drinken, is het
devies in dit café
A
ls je een gezellige mid-
dag in Los Duelistas
wil doorbrengen,
moet je er vroeg bij
zijn. Het vrolijke café
in het oude centrum van Mexico-
Stad vol spectaculaire fresco’s
gaat dagelijks om tien uur ’s och-
tends open, maar als de voorraad
drank van de dag eenmaal op is,
gaat de tent dicht.
Los Duelistas is dan ook geen
doorsnee café. Het is een pulque-
ría; een lokaal waar exclusief pul-
que wordt geserveerd, gefermen-
teerd sap van de agaveplant, het-
zelfde goedje waar in Mexico te-
quila en mezcal van worden ge-
distilleerd. In tegenstelling tot die
veel populairdere broertjes is pul-
que, dat zo’n vijf procent alcohol
bevat, echter maar zeer beperkt
houdbaar. Een voorraad pulque
moet nog dezelfde dag worden
geconsumeerd. Wat overblijft, be-
derft.
Snel drinken dus, maar dat is voor
klanten in pulquerías als Los Due-
listas geen enkel probleem, want
pulque smaakt fris en een beetje
zurig. Het snel drinken van tequi-
la en mezcal raad ik iedereen die
de volgende ochtend een belang-
rijke vergadering heeft ten zeer-
ste af, maar pulque lijkt ervoor
gemaakt. Dat verklaart ook waar-
om de klanten van Los Duelistas
in het algemeen behoorlijk jong
zijn; op een doordeweekse dag
komt de gemiddelde leeftijd er
niet boven de vijfentwintig jaar
uit.
Pulque is misschien wel het
meest traditionele Mexicaanse al-
coholische drankje. Het werd
reeds honderden jaren voor de
komst van de Spaanse veroveraar
door de oorspronkelijke bewo-
ners van Mexico gedronken. De
Azteken, die het goedje ritueel
consumeerden, zagen het letter-
lijk als een godendrank. Voor hen
representeerde het zoete ‘agua-
miel’ (‘honingwater’), waar pul-
que uit gefermenteerd wordt, het
bloed van Mayahuel, de godin van
de maguey, de agaveplant waar
het sap uit wordt getapt.
Pulque moet dezelfde dag worden
gedronken. Wat overblijft, bederft.
17
De Spanjaarden trokken hun
neus op voor pulque. Ze be-
schouwden het als de drank van
de voor hen minderwaardige indi-
aanse bevolking, die het vanwege
het hoge proteïne- en vitamine-
gehalte gebruikte in het dieet
voor jonge kinderen. Ook in de
eeuwen na de onafhankelijkheid
had pulque de reputatie van een
drankje voor de armen. De Mexi-
caanse elite kreeg je vorige eeuw
met geen stok in een tent als Los
Duelistas naar binnen.
Tijden veranderen, en in de zucht
naar nieuwe trends hebben jonge
Mexicanen pulque herontdekt als
een hip alternatief voor andere al-
coholische drankjes. Dat heeft
niet alleen te maken met het feit
dat je eindeloos kunt variëren
met ‘curados’, pulque die wordt
aangelengd met vruchtensap,
waardoor de wat zurige basis-
smaak zoeter wordt en bijna ie-
dereen er wel iets naar haar of
zijn smaak in vindt.
Meer nog dan dat zorgt het nau-
welijks houdbare karakter van
het drankje voor een unieke café-
cultuur. Jonge ‘pulqueros’, zoals
de drinkers ook wel worden ge-
noemd, weten dat ze niet te laat
een pulquería als Los Duelistas
binnen moeten lopen, want je
weet nooit wanneer de voorraad
van de dag, die door de eigenaar
vroeg in de ochtend bij een pul-
que-producerende agaveboer net
buiten de stad wordt gehaald, op
is.
In een pulquería is het daarom al-
tijd met zoveel mogelijk vrienden
snel drinken, in een zo luidruch-
tig en uitgelaten mogelijke ambi-
ance.
Het is ook een cultuur die moei-
lijk kan worden geëxporteerd.
Letterlijk, want pulque is zo
slecht houdbaar, dat het als gas-
tronomische trend nog niet of
nauwelijks de grens over is gesto-
ken, in tegenstelling tot guaca-
mole of mezcal. Zo lang de Ameri-
kanen nog niet op grote schaal
agave gaan verbouwen, zal pulque
vooral een liefhebberij in Mexico-
Stad blijven.

 
AEX Dow Jones
-0,31% +0,70%
516,29 25.228,81
517,89 25.052,83
Textielarbeiders bezig met T-shirts in een fabriek in Dhaka, de hoofdstad van Bangladesh. FOTO GETTY
TEXTIEL Vijf jaar na de ramp met Rana Plaza wil Bangladesh – tot ontsteltenis van
ngo’s – af van buitenlandse hulp bij het veiliger maken van de kledingindustrie.
Bangladesh: Geen inmenging
meer in onze kledingfabrieken
Hans Nauta
REDACTIE ECONOMIE
De organisatie die textielfabrieken
inspecteert voor 192 internationale
kledingmerken en vakbonden, is
niet langer welkom in Bangladesh.
Het land wil de regie terug. Op last
van het hooggerechtshof moet
dit Bangladesh Akkoord zijn werk-
zaamheden binnenkort staken. Van-
uit het buitenland wordt druk uitge-
oefend op Bangladesh om dit besluit
terug te draaien. De veiligheid van
duizenden werknemers zou erdoor
in gevaar komen.
Vakbonden en Europese kleding-
merken sloten het Bangladesh Ak-
koord na het instorten van de fa-
briek Rana Plaza in 2013, waarbij
ruim duizend werknemers omkwa-
men. De deelnemende modebedrij-
ven gaven toe dat er iets moest ge-
beuren. Ze beloofden voortaan al-
leen kleding te laten produceren in
fabrieken die meewerken aan de in-
specties. Dat vergroot de kans aan-
zienlijk dat naaisters hun werk doen
onder veilige omstandigheden.
Inspecteurs hebben uit naam van
het akkoord 1600 fabrieken bezocht
en de afgelopen jaren zijn vooral
 
NASDAQ Bovespa
+2,20% ---------
I
7.117,01 ---------
6.964,03 82.921,08
eenvoudige gebreken verholpen.
Maar veel ingrijpende en gevaarlijke
situaties moeten nog worden aange-
pakt, zegt Joris Oldenziel, adjunct-
directeur van het Bangladesh Ak-
koord. “In 800 fabrieken ontbreekt
nog altijd een goed brandalarm of
brandbeveiliging, zoals rookmelders,
sprinkler- of blusinstallaties.”
Officieel liep het Bangladesh Ak-
koord in het voorjaar af. Omdat alle
partijen vaststelden dat de overheid
van Bangladesh nog onvoldoende ca-
paciteit heeft om het werk over te
nemen, werd de looptijd verlengd.
De overheid van Bangladesh wil ech-
ter af van de buitenlandse bemoei-
enis met de belangrijkste exportin-
dustrie van het land. Op advies van
de politiek kwam het hooggerechts-
hof met het bevel dat het Bangla-
desh Akkoord op 30 november de
deuren moet sluiten.
“Als er niets verandert, moeten
we dan 250 medewerkers ontslaan”,
zegt Oldenziel, die vanuit Amster-
dam werkt. “We zullen ons beraden.
De juridisch bindende overeen-
komst tussen bedrijven en vakbon-
den blijft  geldig, maar het Bangla-
desh Akkoord kan zelf geen inspec-
ties meer uitvoeren.”
Het Akkoord heeft deelnemende
 
Nikkei Hang Seng
+0,46% +2,12%
22.694,66 25.801,49
22.590,86 25.266,37
kledingmerken gevraagd om via hun
toeleveranciers druk uit te oefenen
op de regering van Bangladesh. Deze
bedrijven hebben de afgelopen vijf
jaar samen 55 miljoen dollar aan
contributie ingelegd: jaarlijks een
half miljoen dollar voor grote mode-
bedrijven en 1000 dollar voor kleine.
Oldenziel vreest dat het straks weg-
gegooid geld blijkt te zijn.
Minister Tofail Ahmed van handel
denkt dat Bangladesh zich prima kan
redden zonder Bangladesh Akkoord.
“Sinds het onverwachte Rana Plaza-
incident zijn er geen ongelukken
meer gebeurd”, zei hij eerder tegen
de Dhaka Tribune. Volgens Ahmed
zijn de fabrieken nu veilig, arbeids-
vriendelijk en van wereldklasse.
De branche-organisatie van de
textielindustrie in Bangladesh laat
weten het volste vertrouwen te heb-
ben in de pas opgerichte nationale
inspectiedienst. ‘Made in Bangla-
‘Onze fabrieken zijn nu
veilig, arbeidsvriendelijk
en van wereldklasse’
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
 
Rente 10 jaar EUR/USD
-2,05% -0,24%
0,6220 US $ 1,1564
0,6350 US $ 1,1592
desh with pride’ is het motto van de-
ze Bangladesh Garment Manufactu-
rers & Exporters Association. Maar
volgens ngo’s zoals Schone Kleren
Campagne en Fair Wear Foundation
krijgen naaisters nog altijd te weinig
loon om van te leven.
Is het niet juist goed dat Bangla-
desh verantwoordelijkheid neemt
voor de veiligheid van zijn textielin-
dustrie? “Ze zijn er nog niet klaar
voor”, zegt Oldenziel. “De ingeni-
eurs zijn onervaren en het zijn er te
weinig.” Van de zomer werd dat be-
vestigd door toezichthouder op de
voortgang van de Bangladesh Ak-
koord, met daarin vertegenwoordi-
gers van de Amerikaanse overheid en
de Europese Unie. Ze riepen Bangla-
desh op om te blijven samenwerken
met de inspecteurs van het akkoord.
Schone Kleren Campagne wil dat
bedrijven die deelnemen aan het ak-
koord hun invloed aanwenden.
Woordvoerder Go de Roij van Zuij-
dewijn: “Zij moeten hun orders op-
schorten totdat er garanties zijn dat
de kledingfabrieken effectief gecon-
troleerd blijven worden op brand- en
bouwveiligheid.” Tot de onderteke-
naars behoren Nederlandse merken
als CoolCat, G-Star, Hema, Sting,
WE, Wibra en Zeeman.
19
bron: vwdgroup
internet: vwd.eu

Goud Brent olie
-0,42% +0,35%
US $ 1.218,93 US $ 80,64
US $ 1.224,11 US $ 80,36
VERKEER
Verkoop elektrische
scooters in de lift
De populariteit van elektri-
sche scooters is dit jaar flink
toegenomen. Dat blijkt uit cij-
fers van Rai Vereniging, Bovag
en RDC. Over de eerste negen
maanden van het jaar zijn in
totaal 4192 elektrische scoo-
ters geregistreerd. Dat is bijna
2,5 keer zoveel als in dezelfde
periode vorig jaar, toen 1645
elektrische scooters de winkel
verlieten. Van alle nieuw ver-
kochte scooters was in de ver-
slagperiode 9,2 procent elek-
trisch. In 2017 lag het aandeel
elektrisch tot en met septem-
ber nog op 2,9 procent van het
totaal. ANP
EINDHOVEN
Piloten beginnen
zaak tegen Ryanair
Zeventien piloten hebben een
kort geding aangespannen te-
gen Ryanair vanwege de beslis-
sing om de basis van de lucht-
vaartmaatschappij op Eindho-
ven Airport volgende maand te
sluiten. Ze willen dat de rech-
ter hun overplaatsing naar het
buitenland verbiedt, aldus hun
advocaat. Het kort geding
dient volgende week bij de
rechtbank in Den Bosch. Rya-
nair maakte onlangs bekend
dat de vier vliegtuigen die op
Eindhoven Airport zijn gestati-
oneerd, worden weggehaald.
ANP
OVERSLAG
Haven Antwerpen
ligt op recordkoers
De haven van Antwerpen blijft
het goed doen. Er werden in de
eerste negen maanden van dit
jaar meer goederen overgesla-
gen dan in dezelfde periode vo-
rig jaar. In 2017 bereikte de
Belgische haven een record.
Vorig jaar werden 10,4 miljoen
teu, een standaardmaat voor
containers, overgeslagen. Na
negen maanden dit jaar staat
de teller al op 8,3 miljoen teu,
6,8 procent meer dan eind sep-
tember vorig jaar. De groei van
vervoer van en naar andere Eu-
ropese landen was het sterkst,
met 12,4 procent. ANP
ADVERTENTIE
economie
Vrouwen lokken vrouwen de techniek in
sleutelen Vrouwen in
technische beroepen zijn
hard nodig. Een congres
met louter vrouwelijke
sprekers moet helpen.
ilona de lange
redactie economie 
Celeste de Jong houdt niet van ‘fe-
ministisch gedoe’. Toch sprak de 26-
jarige onderhoudsmanager afgelo-
pen week op het jaarlijkse congres
van World Class Maintenance met
als thema ‘Factor vrouw’. Waarom
De Jong toch akkoord ging? Ze hoeft
het niet te hebben over vrouwen-
quota of glazen plafonds, maar kan
gewoon spreken over het technische
onderzoek waar ze mee bezig is. 
ADVERTENTIE
Op het congres stonden de hele dag
alleen vrouwen op het podium.
Henk Akkermans, directeur van het
congres, wil daarmee laten zien dat
het normaal is: vrouwen in de tech-
niek. Ondanks haar ongemak met
‘feministisch gedoe’, kan De Jong
het niet laten om op te merken dat
zij zelf leiding geeft aan zeven man-
nen. “Ik voel me net Sneeuwwitje
en de zeven dwergen”, begint ze
haar lezing.  Tijdens een discussie komt aan bod
De Jong: “Ik vind het motto van
Disney ook zo mooi: je kunt meer
dan je denkt, als je hard je best doet.”
De zaal, die voornamelijk gevuld is
met mannen, reageert hier enigszins
lauw op. Maar als De Jong even later
het resultaat van haar onderzoek
presenteert – een ingewikkelde wis-
kundige formule – is de zaal duide-
lijk onder de indruk.
Hoewel meer vrouwen dan ooit
een technische studie volgen,
stroomt maar 17 procent daarvan
door naar een technische functie.
Dat blijkt uit cijfers van het Centraal
Bureau van Statistiek. Geen moge-
lijkheid tot parttime werken en de
mannencultuur in de sector worden
als redenen gegeven voor het afha-
ken.
Op het congres duiken allemaal
andere redenen op waarom vrouwen
hun weg niet vinden in de techniek.
dat pubermeisjes niet goed weten
hoe creatief techniek is. “Ontwer-
pen hoort niet alleen bij mode, maar
Ik vind het motto van
Disney zo mooi: je kunt
meer dan je denkt, als je
hard je best doet
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
ook bij producten”, zegt iemand uit
de zaal.
Hoe trek je de aandacht van jonge
vrouwen? Daar blijkt geen vaste for-
mule voor te bestaan. Zo vond inge-
nieur Tineke Bakker, managing di-
rector bij Boeing, het stom om als
kersverse student in een roze shirtje
Delft te doorkruisen, terwijl Maud
van der Weegen, student elektro-
techniek, het ‘juist leuk’ vond om
nagellak te maken op een speciale
meidendag.
“We weten dat het belangrijk is
om vrouwelijke techneuten langs
scholen te sturen”, zegt Bakker.
Maar ze vindt dat te eenzijdig. “Ik
hou van een mix van rolmodellen,
met alleen vrouwen accentueer je
dat het bijzonder is dat vrouwen in
de techniek werken, terwijl je wilt
uitstralen dat iedereen het kan.”  Door de vrouwelijke line-up hadden
Wat zeker een rol speelt zijn de
ouders. Zo is de vader van Bakker
Webshops zitten
de speelgoedwinkel
danig dwars
neergang De speelgoed-
winkel heeft het zwaar,
doordat meer speelgoed
online wordt verkocht. En
omdat er concurrentie is.
elisa Hermanides
redactie economie
Van de economische groei lijken
speelgoedwinkels vooralsnog weinig
te profiteren. De branche, online be-
drijven uitgezonderd, zag de omzet in
de eerste zeven maanden van het jaar
dalen met bijna 14 procent. Dat blijkt
uit een rapport van ABN Amro.
De verkoopvolumes dalen al sinds
2008. En sinds 2005 sloot bijna 30
procent van de winkels de deuren. Zo-
wel zelfstandige speelgoedwinkels als
filialen van grote ketens verdwenen
uit het straatbeeld. Sonny Duijn, eco-
noom bij ABN Amro, is geschrokken
van de neergang in de speelgoed-
branche. “In de detailhandel is het een
van de sectoren die het het slechtst
doet. In de afgelopen zeven maanden
daalden de verkoopvolumes met 20
procent ten opzichte van dezelfde pe-
riode vorig jaar.”
De neergang in de speelgoedwin-
kelbranche van afgelopen decennium
komt voor een deel door de economi-
sche crisis, maar nu de economie flo-
reert, hebben speelgoedwinkels het
nog altijd moeilijk. Dit heeft te maken
met de pijlsnelle opkomst van online
winkelen. “De online groei is verras-
send groot”, zegt Duijn. “Bijna de
helft van de uitgaven aan speelgoed
wordt gedaan op internet. Dat was in
2014 nog bijna een kwart. Ik had echt
niet kunnen voorspellen dat het zo
snel zou gaan.” De uitgaven op inter-
net blijven groeien. In de eerste helft
van dit jaar besteedden klanten 152
miljoen euro aan speelgoed, wat bijna
18 procent meer is dan in dezelfde pe-
riode vorig jaar.
20
loodgieter, waardoor zij al op jonge
leeftijd met de sector in aanraking
kwam. Ook Van der Weegens ouders
werken in de techniek. Van jongs af
aan werden ze gestimuleerd om wat
technisch te doen.
Jan Mens, directeur van een con-
sultancybureau in onderhouds-
management, vertelt in de pauze dat
hij lange tijd een ‘mooie 50/50 ver-
deling’ had op kantoor, totdat een
paar vrouwen vertrokken. “Ze wil-
den toch in een andere omgeving
werken.”
Een ding is zeker: vrouwen trek-
ken vrouwen aan. Er moeten dus
nog een paar schapen meer over de
dam om de bètawereld aantrekkelij-
ker te maken. Organisator Akker-
mans: “Dat merkten we al tijdens
het organiseren van dit congres.
we ook meer vrouwelijke aanmel-
dingen.”
Speelgoedwinkels ondervinden daar-
naast ook nog concurrentie van dro-
gisterijen en supermarkten. Zo heb-
ben drogisterij Kruidvat en budgetke-
ten Action schappen vol goedkoop
speelgoed in de winkel.
Voor de branche breekt binnen-
kort de belangrijkste tijd van het jaar
aan. De periode rond Sinterklaas en
Kerst levert steevast een piek in de
verkopen op. Zo lag in 2016 de totale
verkoop in november en december
hoger dan in de eerste zes maanden
van 2018. De eindspurt is voor veel
speelgoedwinkels essentieel om het
hoofd boven water te kunnen hou-
den. 
ABN Amro ziet wel wat mogelijk-
heden voor speelgoedwinkels om het
tij te keren. Ze zouden samen een
webshop voor speelgoed kunnen op-
richten, zoals Topshoe dat eerder deed
ABN Amro ziet wel
kansen voor verkoop
aan opa’s en oma’s
voor schoenen. De bank ziet ook kan-
sen voor de verkoop van speelgoed
aan opa’s en oma’s. 65-plussers kopen
nu relatief weinig speelgoed en beste-
den er minder geld aan dan mensen
van andere leeftijden. Bij deze doel-
groep moet nog wat te winnen zijn
met cadeaus voor kleinkinderen.
Een andere tip aan de speelgoed-
verkoper is om in de winkel zo veel
mogelijk interactie te organiseren. Als
voorbeeld noemt Sonny Duijn de win-
kel van Hamleys in Praag. “Dat is een
pretparkachtige winkel met een nep-
raket, een glijbaan en een draaimo-
len.” Duijn beseft dat niet iedere
speelgoedverkoper ruimte heeft voor
dit soort zaken, maar het kan ook in
het klein, bijvoorbeeld door speelgoed
uit te stallen om mee te spelen of met
het organiseren van activiteiten.
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 21

37% van de registraties voldeed niet aan de voorschriften

Twijfels over gebruik chemicaliën

VOLKSGEZONDHEID Bij een derde van de chemicaliën die in grote hoeveelheden wordt verkocht,
deugt de informatieverstrekking over de risico’s niet, blijkt uit twee uitvoerige Duitse studies.

Koos Schwartz
REDACTIE ECONOMIE

Van veel chemische stoffen zijn de ri-

sico’s voor mens en milieu niet duide-
lijk. Bedrijven die in Europa chemi-
sche stoffen willen maken of verko-
pen zijn verplicht informatie over die
risico’s te verstrekken. Aan die infor-
matie schort nogal wat.
Dit blijkt uit een studie van twee
Duitse organisaties die van 2014 tot
2018 ruim 3800 registraties van che-
mische stoffen onderzochten. Van de
registraties van chemicaliën die in
grote hoeveelheden worden verkocht
(minimaal 1000 ton) voldeed bijna
een derde aan de voorschriften. Bijna
een derde niet. Over de rest (37 pro-
cent) konden de onderzoekers geen
duidelijk oordeel geven.
Bedrijven die chemische stoffen in
Europa willen maken of verkopen,
moeten die stoffen registreren bij het
Europees Agentschap voor Chemi-
sche Stoffen (Echa) in Helsinki, een
organisatie waar 500 mensen werken.
Het Echa beoordeelt die registraties,
autoriseert ze en kan chemicaliën ver-
bieden of beperkingen opleggen aan
het gebruik. Chemische stoffen zitten
vrijwel overal in: van voedingsmidde- Een meisje op de markt in Delft bekijkt scoubidou-touwtjes. Het populaire speelgoed bleek giftige weekmakers te bevatten. FOTO ANP
len tot meubels, kinderspeelgoed, ver-
pakkingen en medicijnen.
De producenten en verkopers bare chemicaliën (100 tot 1000 ton) chemicaliën voorschrijft. Dat is niet gen. Dit jaar concludeerde de Europe- het onderzoek ‘grotendeels onge-
moeten informatie geven over de sa- is ’s wereld grootste database voor verboden, zolang zij helder kunnen se Commissie dat veel registratiedos- rechtvaardigd’, omdat de Echa veel
menstelling, eigenschappen en wer- chemicaliën opgebouwd. Eind 2017 maken waarom ze dat doen. Maar die siers niet aan de voorschriften vol- testen die chemieconcerns uitvoeren
king van de stoffen. Ze moeten duide- beschikte het Echa over 90.000 regis- verantwoording voldoet volgens de doen. Ook werden dossiers onvol- niet kent of erkent. Daardoor worden
lijk maken of de stoffen schadelijk traties over 21.000 verschillende stof- onderzoekers lang niet altijd. Toch doende bijgewerkt. Het Echa erkende veel dossiers sowieso als onvoldoende
(kunnen) zijn voor mens en milieu, fen. worden de stoffen waarvan de regis- dat en beloofde beterschap. Naar ei- beoordeeld, stelt de VCI. 
waar die gevaren zitten en hoe er met Het motto van de organisatie is ‘no tratie niet aan de eisen voldoet, ge- gen opgave heeft Echa in tien jaar bij Cefic-directeur Erwin Annys wijst
de chemicaliën moet worden omge- data, no market’: geen gegevens dan woon verkocht.  1800 dossiers onderzocht of de opga- daar ook op. “Chemieconcerns doen
sprongen tijdens de productie, het ge- geen verkoop. Maar met de kwaliteit Het Umweltbundesamt betitelde ve voldeden aan de eisen. In 70 pro- onder meer tests zodat ze geen dier-
bruik en de afvalfase. Ze moeten ook van die data is volgens het Bundesin- de uitkomsten van het onderzoek als cent van de gevallen was dat niet zo. proeven hoeven te doen. Als het Echa
aangeven of hun producten het ze- stitut für Risikobewerkung en het Um- ‘zeer verontrustend.’ De Europese Mi- Cefic, de belangenbehartiger van die tests afwijst of niet kent, krijgt
nuwgestel en de vruchtbaarheid kun- weltbundesamt (onderdeel van het mi- lieuorganisatie EEB vindt dat veel de Europese chemische industrie, er- een dossier van de onderzoekers au-
nen beïnvloeden, of ze afbreekbaar nisterie voor milieu en natuurbe- chemiebedrijven de wet overtreden kent dat er het nodige schort aan de tomatisch het stempel ‘eisen niet na-
zijn of zich ophopen in het milieu. scherming) nogal wat mis: ze zijn en stelt dat Echa geen stoffen moet dossiers die het Echa binnenkrijgt. gekomen.’ Annys ontkent dat de Echa
Door die informatieplicht, die vaak onvolledig of fragmentarisch.  toelaten waarvan de veiligheid niet “Dat kan beter, daar werken we aan”, een tandeloze tijger is. “Het lijkt of de
sinds 2010 geldt voor veel verkochte In zo’n 70 procent van de gevallen vaststaat. zegt een woordvoerder. Volgens de organisatie weinig controles uitvoert.
stoffen (minimaal 1000 ton per jaar) zien of wijken producenten af van de De bevindingen van de onderzoe- VCI, de belangenbehartiger van de Maar er gebeurt op dat gebied nu veel
en sinds 2013 voor iets minder gang- standaardtesten die het Echa voor die kers stroken met eerdere waarnemin- Duitse chemie, zijn de conclusies van meer dan vroeger.”   

CNV-voorzitter Limmen vertrekt

AFSCHEID Maurice
Limmen, door vriend en
vijand geprezen als een
bevlogen man gaat nu de
hogescholen aanvoeren.
Joost van Velzen
REDACTIE ECONOMIE
Voorzitter Maurice Limmen neemt
afscheid van het Christelijk Nationaal
Vakverbond (CNV). De vakbondsman
wordt voorzitter bij de Vereniging Ho-
gescholen. Dat liet de vakcentrale vrij-
dag weten. Limmen: “Na 18 mooie ja-
ren neem ik afscheid. Ik kijk met trots
en plezier terug op al die jaren dat ik
mij heb mogen inzetten om de positie
van werknemers in Nederland te ver-
beteren in belangrijke dossiers als de
arbeidsmarkt, flexibilisering, pensioe-
nen en sociale zekerheid.”
Limmen was vanaf januari 2014
voorzitter van het CNV. Net iets lan-
ger dan dat Hans de Boer voorzitter is
van ondernemingsorganisatie VNO-
NCW, de grote tegenstrever van de
bonden. De Boer laat weten altijd
goed samengewerkt te hebben met
Limmen: “Maurice is een vakbonds-
man in hart en nieren. Maar wij zien
ook uit naar een samenwerking met
hem in zijn nieuwe functie.”
Limmen begon zijn vakbondscar-
rière in 2000 bij CNV Dienstenbond.
Hier was hij tot 2010 als hoofdonder-
handelaar betrokken verschillende
cao’s. Na tien jaar werd hij vicevoor-
zitter van het CNV. Van 2002 tot 2010
was hij ook actief als lid van de ge-
meenteraad van Amsterdam, vanaf
2005 als fractievoorzitter van het
CDA. In 2009 leidde hij de enquête-
commissie naar de aanleg van de
‘Dat ik het boegbeeld
mag zijn van de sector
hogescholen is iets om
trots op te zijn’
Noord-Zuidlijn in Amsterdam.
Voormalig GroenLinks-wethouder
Maarten van Poelgeest herinnert zich
die periode nog goed: “Hij heeft daar
gedegen en precies onderzoek naar
gedaan”, zegt Van Poelgeest nu. “Lim-
men is een slimme man, die dingen
scherp kan benoemen.”  tor is iets om trots op te zijn.”
Met Limmen als fractievoorzitter
had de kleine Amsterdamse fractie
van het CDA een eigen geluid, zegt
Van Poelgeest. “Hij trok regelmatig
principiële argumenten uit de
kast. Als CDA-raadslid was hij in cul-
tureel opzicht conservatief, maar in
sociaal opzicht vrij links. Wat dat be-
treft is het een echte vakbondsman.”  10 november, als we met het CNV in
Over zijn nieuwe benoeming zegt
Limmen: “Ik zie er enorm naar uit in
mijn nieuwe rol een bijdrage te kun-
nen leveren aan het opleiden van de
leraren, verpleegkundigen, IT-ers en
andere professionals van morgen.
Daarnaast wil ik graag mijn bijdrage
leveren aan de verdere ontwikkeling
van het hoger beroepsonderwijs.
Geen sector is zo belangrijk voor de
innovatie van belangrijke economi-
sche en sociale sectoren in ons land als
die van de hogescholen. Dat ik het
boegbeeld mag gaan zijn van die sec-
Collega-vakbond FNV feliciteert
zowel Limmen met zijn nieuwe baan
als de Vereniging Hogescholen met
hun nieuwe voorzitter. De bond laat
weten uit te kijken naar het samen-
werken met de opvolger van Limmen:
“Onze gezamenlijke acties gaan in-
tussen gewoon door, bijvoorbeeld op
Amsterdam op de Dam demonstreren
voor een socialer Nederland”, aldus
een woordvoerder van FNV.
Limmens opvolging is nog niet ge-
regeld. De huidige vicevoorzitter
neemt zijn taken waar.  Maurice
Limmen vertrekt per 1 december.
 Bezorgers gezocht voor de
ochtend- en middagkranten
UW VACATURE
OOK OP • Diverse wijken beschikbaar
DEZE PAGINA? • Prima verdienste per 4 weken
• ‘s Ochtends 1 tot 1,5 uur bezorgen
• Gratis de krant lezen
• Minimumleeftijd 15 jaar

VOOR MEER INFORMATIE BEL 020-2042200 Interesse of aanmelden?

OF KIJK OP WWW.PERSGROEPEMPLOYMENTSOLUTIONS.NL

krantenbezorgen.nl

Terwijl de zon ondergaat, lopen deelnemers naar de finish tijdens de editie van 2017. FOTO GETTY
Ironman wordt veertig jaar
TRIATLON Voor veel triatleten is ‘Kona’, de Ironman op Hawaï die morgen veertig jaar bestaat,
een belangrijke mijlpaal. Maar sommige atleten mijden het commerciële circus liever.
Eline van Suchtelen
REDACTIE SPORT
Toen ze kruipend, volledig uitge-
droogd, als een ellendig hoopje mens
over de finish kroop, wist men
ineens wat triatlon was. Heroïscher
kon haast niet, hoe Julie Moss in
1982 over de eindstreep kwam op de
Ironman in Hawaï. Met haar ge-
zwalk in de laatste meters, waar ze
haar ruime voorsprong weggaf en als
tweede eindigde, werd een nieuwe
sport groot. Haar lijdensweg ging de
wereld over.
In die jaren stond de triatlon nog
in de kinderschoenen. Nu is ‘Kona’
een begrip. De bekendste Ironman
ter wereld, die geldt als het wereld-
kampioenschap op de lange afstand,
groeide uit tot een groot media-
circus. Vandaag staat de veertigste
editie op het programma.
Maar voor het eerst in lange tijd
staan er vandaag geen Nederlandse
professionals aan de start. Sommige
wereldtoppers mijden het evene-
ment. Ze vinden het een te groot cir-
cus, of hebben een haat-liefdever-
houding met de wedstrijd vanwege
de zware omstandigheden. Want
Kona is mensonterend, weet Mar-
tijn Keijsers, die in 2015 in Hawaï
aan de start stond bij de amateurs.
“Ik zeg altijd: het is de allergaaf-
ste verschrikkelijke shitwedstrijd
die je je kunt bedenken. Het zijn
lange rechte wegen en het waait kei-
hard. Op de één of andere manier
heb je die wind de hele dag tegen.
Als je bij het keerpunt bent op de
fiets, is de wind gedraaid en heb je
hem weer tegen. De lucht verkoelt
niet, het is echt knetterheet.”
Dan heb je dus al een uur ge-
zwommen in warm water, zit je vijf
of zes uur – of langer – op de fiets en
komt er nog een marathon achter-
aan. “De wegen zijn geestdodend
met lange en rechte stukken. Mid-
den op de dag sporten in de tropen is
sowieso gekkenwerk. Iedereen komt
er om wereldkampioen te worden.
Uiteindelijk sterven ze allemaal. En
niet eens als zwanen, het ziet er ge-
woon niet meer uit.”
Kortom: Kona is het walhalla van
de triatleet, die voldoening haalt uit
het opzoeken van fysieke en menta-
le grenzen. Maar niet iedereen wil er
dus heen. Yvonne van Vlerken had er
dit jaar geen zin in. De beste Neder-
landse triatlete op de lange afstand
deed in 2016 voor het laatst mee. Ze
werd in 2008 een keer tweede, maar
moest de strijd in de laatste jaren
ook vaak uitgeput vroegtijdig sta-
ken. Ze vindt de wedstrijd overge-
waardeerd.
Dat circus, op z’n Amerikaans
aangekleed met veel vlaggen, rode
lopers en tranentrekkende verhalen
van mensen met een bijzonder ver-
haal, heeft het merk Ironman groot
gemaakt.
‘Het is de allergaafste
verschrikkelijke
shitwedstrijd die je
je kunt bedenken’
Want ‘Ironman’ staat niet, zoals veel
mensen denken, voor de afstand van
3,8 kilometer zwemmen, 180 kilo-
meter fietsen en 42,195 (een mara-
thon) lopen. Het is de naam van een
organisatie.
En dat is iets wat Adrie Berk,
technisch directeur bij de Neder-
landse triatlonbond, op ieder verjaar-
dagsfeestje moet uitleggen. Toen hij
zelf nog triatleet was, haalde hij
twee keer de eindstreep van de lang-
ste triatlonafstand. Dat waren races
die niet door Ironman werden geor-
ganiseerd maar door Challenge, een
ander merk dat soortgelijke wed-
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
strijden organiseert. Alleen dan iets
minder prijzig.
“Ik zeg dan altijd: ik heb de Iron-
man-afstand gedaan. Dan begrijpen
mensen het. Maar ik kan toch niet
zeggen dat ik een Ironman heb ge-
daan. En dat is wel wat je als triatleet
wil. Iedereen wil met zo’n tas met
het logo lopen, en met zo’n shirt
waar ‘finisher’ op staat.”
Wie zich een echte Ironman wil
noemen, moet daar wel een prijs
voor betalen. Atleten die zich kwali-
ficeren voor Kona op Hawaï, moeten
950 dollar aan inschrijfkosten beta-
len. En het wordt er niet echt goed-
koper op sinds de Chinees Wang Ji-
anlin, één van de rijkste mensen van
Azië, het merk in 2015 kocht voor
bijna een miljard dollar.
Ironman verkoopt. En als een
stad niet genoeg geld opbrengt, ver-
huist de wedstrijd wel naar een an-
dere stad die meer deelnemers kan
garanderen. De enige race over de
lange afstand met de naam Ironman
in Nederland, die in Maastricht,
bracht dit jaar te weinig geld om de
plek op de kalender weer te garande-
ren. Er zijn nog twee andere triat-
lons over de lange afstand in Neder-
land. Maar ja, de mensen die daar
aan mee doen mogen zich geen ech-
te Ironman noemen.
23
VOETBAL
Van Basten legt
functie bij Fifa neer
Marco van Basten legt zijn
functie bij ’s wereld overkoe-
pelende voetbalorganisatie Fi-
fa neer. De voormalig inter-
national en oud-bondscoach
van Oranje was twee jaar
hoofd technische ontwikke-
ling bij de organisatie. Hij be-
moeide zich onder meer na-
drukkelijk met de invoering
van video-arbitrage op de in-
ternationale velden en met
nieuwe speltechnische ont-
wikkelingen. Van Basten stapt
eind oktober op. De oud-spits
heeft aangegeven meer tijd in
Nederland met zijn familie te
willen doorbrengen. Van Bas-
ten gaat later nog wel met de
Fifa praten over een eventuele
nieuwe rol. ANP
VOETBAL
19 verdachten in
fraude-zaak België
Het federaal parket in België
heeft in het omvangrijke voet-
balschandaal in eigen land
inmiddels negentien personen
aangeklaagd. Negen verdach-
ten zijn aangehouden door de
onderzoeksrechter en zitten
vast. Tien mensen zijn in staat
van beschuldiging gesteld en
daarna vrijgelaten, onder wie
vijf op voorwaarden. Het
federaal parket maakte de offi-
ciële cijfers bekend na een lan-
ge nacht in het gerechts-
gebouw van Tongeren, waar
het een komen en gaan was
van verdachten en advocaten.
In totaal zijn 29 personen door
de federale politie verhoord.
ANP
MATCHFIXING
Uitslag PSG tegen
Rode Ster verdacht
Justitie in Frankrijk doet on-
derzoek naar mogelijke match-
fixing bij de wedstrijd van vori-
ge week tussen Paris Saint-
Germain en Rode Ster Belgra-
do in de Champions League.
De Europese voetbalbond Uefa
werd volgens L’Equipe enkele
dagen voor de wedstrijd getipt
dat een bestuurslid van Rode
Ster enkele miljoenen euro’s
wilde inzetten op een neder-
laag van zijn club met vijf doel-
punten verschil. De Uefa
bracht daarom de Franse justi-
tie op de hoogte, schrijft de
Franse sportkrant. Paris Saint-
Germain won de groepswed-
strijd met 6-1. De Braziliaan
Neymar scoorde drie keer. ANP
VOETBALUITSLAGEN
Eerste divisie
Jong AZ-Jong FC Utrecht 2-2
Den Bosch-Dordrecht 1-0
Helmond Sp.-Telstar 1-2
NEC-Eindhoven 0-1
Volendam-Almere City 2-2
RKC-TOP Oss 0-0
Programma
Zondag: Go Ahead Eagles-Roda JC,
Sparta-Cambuur, FC Twente-MVV
Maandag: Jong PSV-Jong Ajax
sport TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 24

NATIONS LEAGUE
NEDERLAND-DUITSLAND
Oranje is weer op de goede weg, zeggen bondscoach Koeman
en de spelers graag in koor. De herinneringen gaan terug naar
vijftien jaar geleden, naar wat Koeman toen met Ajax deed.

Koeman leert Oranje alle kansen

Henk Hoijtink
REDACTIE SPORT
Na de nieuwe wereldkampioen, Frank-
rijk, treft Oranje vanavond in de Johan
Cruijff Arena de vorige wereldkampi-
oen, Duitsland. Bij de loting voor de
Nations League, eind januari dit jaar,
had Nederland nog geen bondscoach.
Toen de grootmachten aan het verval-
len Oranje waren gekoppeld, kon de
eerste gedachte zijn: vind er nu nog
maar één, wie brandt daar zijn vingers
aan?
Enkele weken later werd Ronald
Koeman in Zeist gepresenteerd. Hij
grijnsde zijn karakteristieke grijns, en
is dat sindsdien blijven doen. “Het is al-
lemaal niet zo slecht, en zij zijn niet zo
goed”, zei hij deze week.
Het is de prestatietrainer Koeman
ten voeten uit. Dat woord heeft in Ne-
derland, met zijn meer dan eens irreële
hang naar (alleen maar) mooi voetbal,
een negatieve lading – of het heeft dat
lang gehad. Koeman trok zich er al
nooit iets van aan, en nu mag hij de
aangewezen man worden genoemd
voor de klus: Oranje weer laten aan-
klampen.
Geduld en heel veel compassie kan
hij niet hebben. Na vijf oefenwedstrij-
den met wisselende resultaten leed
Oranje vorige maand een draaglijke 2-
1 nederlaag bij Frankrijk. In de tweede
helft had Oranje optisch redelijk gelij-
ke tred kunnen houden met de wereld-
kampioen, die niet voluit ging – dat na-
tuurlijk wel. Koeman sprak al streng
over verdedigende missers, maar hij
stelde ook dat Oranje weer wat kleur
op de wangen had gekregen.
Maar dat kan hem nu al nauwelijks
genoeg meer zijn, stiekem denkend
natuurlijk ook aan de verwarring in
Duitsland na het mislukte WK. “Je
speelt om resultaat te halen”, zei
Koeman ten overvloede. “Het gaat wel
om de Nations League, om resultaat,
niet om alleen kleur op de wangen te
krijgen, om mee te doen. Het moet
Het is allemaal
niet zo slecht,
en zij zijn
niet zo goed
Bondscoach Ronald Koeman
worden omgezet in resultaat.”
Wie weet, is daar kans op tegen
Duitsland – méér op voorhand in elk
geval dan tegen de Fransen. De sluwe
Koeman is van het slag dat predikt dat
je ook de kleinste kans moet trachten
uit te buiten. Dat moet voorlopig de
strategie zijn bij Oranje, de denkwijze.
Een structurele plek terug in de top,
dat is voor de niet bovenmatig getalen-
teerde ploeg te veel gevraagd. Maar
Koeman daagt Oranje graag uit om te
prikken, om lastig te zijn voor de te-
genstander, om zo langzamerhand
weer iets beter te kunnen worden.
Er dient zich enig talent aan, dat
kan een meevaller zijn. Ajacieden en
PSV’ers, ze worden bovendien be-
proefd op het voor hen én de bonds-
coach best denkbare podium, de
Champions League. Ooit had Koeman
bij Ajax tal van ruwe talenten onder
zijn hoede. Hij schopte het ermee, in
het seizoen 2002-2003, tot de kwart-
finale van de Champions League. Dat
prille Ajax speelde gelijk bij Arsenal en
Valencia, won bij Olympique Lyon, tac-
tisch geprepareerd én uitgedaagd door
Koeman.
Het 1-1 gelijkspel van Ajax bij Bay-
ern München, anderhalve week gele-
den, was voor hem een mooi recent
voorbeeld. Het deed in veel opzichten
denken aan hetzelfde resultaat, ruim
vijftien jaar geleden, bij Arsenal, én aan
Koemans houding toen. De sfeer was
dat Ajax er niet eens heen hoefde te
gaan: onbegonnen werk. Koeman haal-
de de schouders op, wees er bedaard op
dat het de geprezen Arsenal-aanvallers
in de Premier League ook wel makke-
lijk werd gemaakt – en zie: Nigel de
Jong, 18 jaar, scoorde brutaalweg op
(toen nog) Highbury.
Nu heeft Koeman Ajax-verdediger
De Ligt (19) onder zijn hoede, zijn
clubgenoot Frenkie de Jong (21) en de
PSV’ers Bergwijn (21), Rosario (21) en
Dumfries (22). Hij tracht een nieuwe
pikorde te laten ontstaan, met verde-
diger Van Dijk als aanvoerder.
Ze zeggen graag in koor, coach en
aanvoerder en alles wat eromheen
loopt, dat ze weer op de goede weg zijn.
Gisteren zeiden Koeman en Van Dijk
het in verscheidene variaties. De sfeer
is weer goed voor de wedstrijd, zoals
tot dusverre steeds onder Koeman, in
een natuurlijk ook nog betrekkelijk
zorgeloos stadium. Maar de tegenstan-
der is er hoe dan ook niet zomaar één,
één die uit is op eerherstel ook nog.
Koeman, onbewogen: “Het blijft voet-
bal, elf tegen elf. Ik denk dat dat besef
beetje bij beetje terugkeert in Neder-
land.” Ronald Koeman geeft instructies aan Frenkie de Jong. FOTO OLAF KRAAK, ANP

ADVERTENTIE

Löw wil terug naar de

Duitsland moet een
minder riskante tactiek
hanteren, concludeerde
bondscoach Löw na het
rampzalig verlopen WK.
Jan-Cees Butter
Het was een persconferentie van bij-
na twee uur. Joachim Löw, bonds-
coach van het Duitse elftal, nam
eind augustus alle tijd om vragen te
beantwoorden voor het Nations
League-duel met Frankrijk.
Daar was alle reden toe. Die
Mannschaft beleefde een desastreus
WK in Rusland. Voor het eerst in de
geschiedenis werd Duitsland, de we-
reldkampioen van 2014, uitgescha-
keld in de groepsfase van een eind-
toernooi. Een grondige evaluatie
volgde. Prominente vraag voor de
Duitse pers: was Löw, sinds 2006
bondscoach van Die Mannschaft,
nog wel de juiste man voor het na-
tionale elftal? Ja, stelde de Duitse
voetbalbond, al moest er wel iets
veranderen.
Löw, die tot afgelopen zomer op
alle eindtoernooien minimaal de
halve finales had gehaald met Duits-
land, spaarde zichzelf niet in de eva-
luatie. Hij was ervan overtuigd dat
zijn ploeg vanuit balbezit kon domi-
neren in Rusland. “Dat was mijn
grootste fout”, zei Löw tegenover de
Duitse pers. “Het grensde aan arro-
gantie. Ik wilde het op de spits drij-

uit te buiten
basis met Die Mannschaft
ven en ons spel nog verder perfectio-
neren, terwijl ik mijn ploeg juist
moest voorbereiden met een veilige-
re, stabielere speelwijze.”
In het ontwikkelen van die nieuwe
speelwijze ligt nu de uitdaging voor
Löw. “We moeten nieuwe mogelijk-
heden vinden om flexibeler, veelzijdi-
ger en stabieler te zijn”, stelde hij.
“We mogen in sommige wedstrijden
niet meer zoveel risico nemen.”
Het eerste duel in de nieuwe fase,
een doelpuntloos gelijkspel in de Na-
tions League tegen regerend wereld-
kampioen Frankrijk, eind augustus,
stemde Löw tevreden. De meer be-
houden tactiek werkte. “Elke speler
zocht zijn grenzen op en liet zich niet
aftroeven in de duels”, observeerde
Löw. “De wil van de ploeg om voor
een resultaat te vechten was absoluut
aanwezig.”
De fysieke en mentale staat van
zijn elftal was één van de discussie-
punten na het WK in Rusland. Te oud
en ongemotiveerd, schreef de Duitse
pers over Die Mannschaft na de
vroegtijdige uitschakeling. De honger
ontbrak. De verwachting was dat
Löw, behalve een aanpassing van zijn
speelwijze, ook zijn selectie zou ver-
versen, maar dat gebeurde niet. Voor
de duels met Nederland (vanavond)
en Frankrijk (dinsdag) deed hij een be-
roep op vertrouwde namen als Mats
Hummels en Thomas Müller.
Mesut Özil behoort niet meer tot
de Duitse selectie. De Arsenal-mid-
denvelder heeft afgelopen zomer be-
dankt voor de nationale ploeg, omdat
hij zich gediscrimineerd en niet geres-
pecteerd voelt door de Duitse voetbal-
bond. Özil kreeg veel kritiek te verdu-
ren tijdens en na het WK. Zo nam de
Duitse pers het Özil, een speler met
Turkse roots, kwalijk dat hij een
maand voor het WK een ontmoeting
had met de Turkse president Erdogan.
Waar het Duitse elftal precies staat
in het beoogde hervormingsproces?
Voor Löw is het nog gissen. “Ik denk
dat Nederland, wat technisch gezien
een goede ploeg is, op dit moment on-
geveer hetzelfde niveau heeft als wij”,
zei hij gistermiddag op de persconfe-
rentie in de Johan Cruijff Arena. “Ik
hoop vooral dat wij een betere balans
zullen vinden tussen het aanvallen en
verdedigen. Dat hebben we laatste ja-
ren namelijk veronachtzaamd.”
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
HENK HOIJTINK
Geld voor de VAR kon
beter worden besteed
E
en paar jaar geleden
viel het me voor het
eerst op. Ik zag mijn
zoon, B-junior toen, na
de wedstrijd naar de
scheidsrechter lopen en hem een
hand geven.
Doe je dat altijd, vroeg ik hem.
Ja, zei hij. Dat ik de vraag stelde,
vond hij maar raar.
Het is de ‘week van de scheids-
rechter’, vandaag en morgen nog.
In alle sporten vragen de bonden
om waardering voor de scheids-
rechters. Zoals het in deze tijden
hoort, is er een hashtag aan ver-
bonden: #scheidsbedankt.
In de week van de scheidsrech-
ter ging het vooral over de video-
scheidsrechter, de VAR – wanneer
gaat het er níet meer over? FC
Utrecht en NAC hadden tegen el-
kaar lopen strompelen, de dag er-
na ADO Den Haag en FC Gronin-
gen, de dag daarna Emmen en
Fortuna Sittard. Twee clubs had-
den zich door PSV en Ajax laten
oprollen, Feyenoord zwoegde
voort, en hoeveel onbeholpen-
heid zal er wel niet te zien zijn ge-
weest op de amateurvoetbalvel-
den, waar volgens opgave van de
KNVB elke week zo’n 35.000
scheidsrechters in de weer zijn?
Maar fouten van de scheids-
rechter pikken we niet. Welke ca-
priolen voetballers ook allemaal
mogen uithalen, scheidsrechters
moeten er maar wijs uit worden –
dat is ze geraden. Voetbal moet
eerlijk zijn, niet dan? Het leven is
het nooit geweest en kan het niet
zijn, maar van sport, een spelle-
tje, eisen we het.
Er staan zoveel belangen op
het spel. Echt? Hou toch op: PSV
en Ajax zijn sinds mensenheuge-
nis de beste, de rest wint eens,
verliest eens, promoveert eens,
degradeert eens – en in de hoog-
ste top zijn de clubs zo rijk dat
een nederlaag, een keer een toer-
nooi niet winnen, op de langere
termijn niets meer kan uitmaken.
Was het echt zo moeilijk te be-
denken dat de VAR de eerlijkheid,
of wat een mens dan moge den-
ken wat eerlijk is, niet kan bren-
gen? De meeste beelden in een
contactsport zijn niet eenduidig,
niet voor één onwrikbare uitleg
vatbaar, niet één actie is honderd
procent gelijk aan een andere.
Ook de gespreksleider van wie
je mag aannemen dat hij dat in-
ziet, opent het onderwerp nog
Scheidsrechters aller velden,
bedankt. Een gepast cadeau:
dat het irreële gezever stopt.
25
met iets van die reserve en laat
zijn tafel er dan toch weer oever-
loos, onvermijdelijk oeverloos,
over palaveren. De VAR, illusie
van de maakbaarheid der dingen –
smakelijk zal ik er steeds weer om
lachen, als het tv-gebaar wordt
gemaakt om in alle ernst te ontra-
felen hoe de benen en armen in
het geploeter van modale voet-
ballers in elkaar verstrengeld zijn.
Ja, de VAR haalt er fouten uit,
natuurlijk. Maar ik schatte vooraf
in, en denk nog steeds, dat het
per saldo niets uitmaakt, in (ge-
voeld) voor- en nadeel voor clubs
over een seizoen – zoals het voor-
heen zonder VAR ook was. Lof
voor VVV-trainer Maurice Steijn,
die dat besef voorlopig zonder
zeuren als een kerel uitdraagt.
Ik zou zeggen dat er wel iets
prangenders was om ook het geld
voor de VAR, negen miljoen euro
in vijf jaar, aan te besteden: de
wederopbouw van het Nederland-
se voetbal. Maar het is natuurlijk
makkelijker elkaar wijs te maken
dat met PSV en Ajax in de Cham-
pions League het leed is geleden,
en ver van de kern in onvermin-
derd een competitie van niks
scheidsrechters te kielhalen.
Ik zie mijn zoon, eerstejaars
senior nu, de scheidsrechter be-
danken. Ook de grensrechters
geeft hij een hand.
De KNVB riep op iets aparts
voor de scheidsrechters te doen.
Ze kregen gebak aangeboden, een
club nodigde ze uit voor een voet-
balshow, een andere voor een
wedstrijd van Jong Oranje.
Hierbij: scheidsrechters aller
velden, bedankt. Voor die in het
profvoetbal zou maar één cadeau
gepast zijn: dat het gezever, irre-
ëel, zinloos en kortzichtig, stopt.

Opinie is een vrijplaats voor discussie.
Alle stukken zijn op persoonlijke titel. Artikelen tellen maximaal 550 woorden, Lezersreacties maximaal 150.
De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen te weigeren, te redigeren of in te korten. Bijdragen
worden ook via internet, databank of anderszins verspreid. Eventuele auteursrechten blijven berusten bij
de schrijver. Inzendingen graag voorzien van naam, adres en telefoonnummer, ook de e-mails.
COMMENTAAR
Klimaatdoel eist
forse inspanning
M
et de verkiezing van Louise Vet deze
week tot winnaar van de Trouw Duurza-
me 100, heeft de onafhankelijke jury ge-
kozen voor een wetenschapper die zich
bij uitstek inzet voor het Deltaplan Bio-
diversiteit in Nederland. Een herstelplan voor soorten-
rijkdom, bodem en landschap, dat broodnodig is omdat
de grond in Nederland, door het intensieve gebruik,
steeds armer dreigt te worden dan nu al het geval is.
Of dit Deltaplan in het grotere geheel van de strijd te-
gen de opwarming van de aarde een duit in het zakje zal
doen, is zeer de vraag, hoezeer haar ideeën alle lof ver-
dienen. Deze week maakte het Nederlands Bureau voor
Toerisme & Congressen (NBTC) bekend dat het toeris-
me in Nederland tot 2030 met vijftig procent zal toene-
men tot 32 miljoen bezoekers per jaar (nu 21 miljoen).
Zeer zorgwekkend, omdat het toerisme in de hoofdstad
nu al een kritische grens heeft bereikt, zegt NBTC-direc-
teur Jos Vranken. Bewoners ervaren in toenemende ma-
te overlast van toeristen van wie velen ook met zeer mi-
lieuvervuilende vliegtuigen arriveren.
De hallucinerende groei van de luchtvaart tot 2100 zal
er voor zorgen dat de doelen van het Klimaatakkoord
van Parijs uit 2015 niet gehaald zullen worden, becijfer-
De luchtvaart is ten onrechte
buiten het Klimaatakkoord
van Parijs gehouden
de lector Paul Peeters in zijn promotieonderzoek vorig
jaar. De luchtvaart is ten onrechte buiten dit akkoord
gehouden. Eind 2100 vliegt de wereldbevolking negen
keer meer dan nu het geval is, tot 2035 zijn 41.000
vliegtuigen in bestelling.
Drastische maatregelen om de opwarming van de aarde
tot twee graden te beperken zullen nodig zijn. Dit kan
nog steeds, zei deze week het IPCC, het klimaatbureau
van de VN. Zelfs een beperking tot 1,5 graad is mogelijk.
Dat betekent wel een zeer grote krachtsinspanning op
alle terreinen waarop het klimaatakkoord van toepas-
sing is. En buiten dit akkoord ook op ons vlieggedrag.
We zullen in ieder geval drastisch minder moeten vlie-
gen en de prijzen op tickets en brandstof flink verhogen.
Overheden moeten de groei van luchthavens aan ban-
den leggen en alternatieve vervoerswijzen stimuleren.
Het betekent voor Nederland ook dat het kabinet alles
op alles moet zetten om in 2020 de CO2-uitstoot met 25
procent te hebben teruggebracht, zoals de rechter in ho-
ger beroep dinsdag oordeelde in de Urgenda-zaak. Een
bijkans onmogelijke opgave, maar dat is dan ook eigen
schuld door een te grote afwachtende houding in de af-
gelopen jaren.
Nederland moet haast maken om de CO2-uitstoot flink
te beperken en de groei van het vliegverkeer aan banden
te leggen. En dit geldt ook voor de rest van de wereld.
Makkelijk is het niet, absoluut noodzakelijk voor ons
nageslacht is het wel.
De mening van de krant, verwoord door leden van de
hoofdredactie en senior redacteuren.
DE VRAAG van Monic Slingerland
Is #MeToo nog nodig of schiet het door?
D
at een jaar na #MeToo er
nog altijd nieuwe berichten
opduiken over ongewenst
getast, geknijp, gegraai of
gesjor aan knoopjes en rit-
sen, wekt bij sommigen verbazing. Ook
lees ik over #MeToo-moeheid. En dat
verbaast mij dan weer.
Want hoezo dachten we dat we dit
probleempje wel even in een jaar tijd
konden aanpakken en oplossen? En
hoezo één jaar MeToo? Tien jaar geleden
al stond de Amerikaanse sociaal werk-
ster Tarana Burke in haar T-shirt met de-
ze tekst erop te demonstreren tegen
aanranding en ander seksueel grens-
overschrijdend gedrag. Ze had daartoe
besloten nadat een dertienjarig meisje
haar vertelde dat ze was aangerand. Ta-
rana Burke bevroor toen ze dat hoorde,
herpakte zich en begon MeToo.
Vorig jaar hoorde ze dat de term
MeToo de sociale media veroverde als
hashtag, gemunt door actrice Alyssa Mi-
lano, na vele onthullingen over de mis-
dragingen van filmproducent Harvey
Weinstein. De twee vrouwen vonden el-
kaar al snel in gezamenlijke gedreven-
heid. Sindsdien is er een stroom berich-
ten van vooral vrouwen die zich be-
laagd, bezoedeld, misbruikt hebben ge-
voeld door meestal machtiger mannen.
Ze durfden dit eerder niet te melden, of
ze hadden dit eerder wel gemeld, maar
werden niet serieus genomen, dan wel
uitgelachen, weggehoond, ontslagen. Of
ze werden zo depressief of angstig, dat
ze niet meer goed konden functioneren.
Dat uitlachen en weghonen gebeurt
nog steeds. En ook is er nog altijd de re-
TOM
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
actie dat er fors wordt getwijfeld aan het
waarheidsgehalte van dat verslag van
aanranding. Trouw stelde een jaar gele-
den de juridische barrières aan de orde
waar mensen die over misbruik vertel-
len tegenaan lopen, door een artikel op
de voorpagina, van Jelle Brandt Corstius
(‘Ik ook. Maar ik kan het niet vertel-
len’). De auteur wilde laten zien dat ver-
halen over aanranding of verkrachting
vaak niet worden geloofd, of worden
weggewuifd.
De reacties op zijn verhaal bevestig-
den dat beeld helaas. Is het wel echt
gebeurd? Heeft Brett Kavanaugh echt
als 17-jarige de toen 15-jarige Christine
Ford op bed aangerand terwijl zijn
Valse beschuldigingen
zijn natuurlijk makkelijk
te maken bij zoiets intiems
26
Redactie Opinie Trouw
Postbus 859, 1000 AW, Amsterdam
t 020-5629444, opinie@trouw.nl
vriend lachend toekeek? Of heeft zij dat
verzonnen? Hebben dirigenten Daniele
Gatti en Pieter Jan Leusink echt vrou-
welijke musici seksueel belaagd, of zeg-
gen die musici dat maar om, ja, waarom
eigenlijk?
Valse beschuldigingen zijn natuurlijk
makkelijk te maken als het gaat om
zoiets intiems. Alleen komen die valse
beschuldigingen in de praktijk niet zo-
veel voor. Daar is de rooms-katholieke
kerk in Nederland van uitgegaan in de
kwestie van het misbruik van kinderen
door geestelijken. Ook als er geen juri-
disch sluitend bewijs was, heeft de com-
missie die de zaak afhandelde geconclu-
deerd dat de aangedragen misdragingen
wel hadden plaatsgevonden.
Hoe ver is te ver? En is het wel recht-
vaardig dat iemand als Gatti meteen
weg moest zonder dat er onderzoek had
plaatsgevonden? Gebruiken kwaadwil-
lende vrouwen #MeToo om mannen
aan wie ze een hekel hebben van hun
positie te stoten? Misschien vindt u
wel dat het allemaal te ver gaat en dat
#MeToo doorschiet naar een angstvallig
afstandelijke omgang met elkaar. En dat
het maar eens afgelopen moet zijn. Of
wellicht kent u mensen die pas na lange
tijd naar buiten durfden komen met
hun verhaal, dankzij #MeToo.
Hoe kijkt u aan tegen #MeToo: is het
nog altijd nodig, of schiet het door?
Stuur uw reactie van circa 150 woorden
uiterlijk dinsdag 12 uur naar
lezers@trouw.nl, voorzien van naam en
adres. Een keuze uit de antwoorden
verschijnt woensdag.

Grijp oververhitting aan om
werking huizenmarkt te verbeteren
LESSEN VAN DE CRISIS Tien jaar geleden viel de
Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers. Daarmee begon
de financiële crisis, die wereldwijd banken, verzekeraars,
bedrijven, werknemers, huizenbezitters en woning-
zoekenden, regeringen en parlementen meesleepte.
Hebben we er iets van geleerd? Vandaag deel 5: Barbara
Baarsma en Nic Vrieselaar over de woningmarkt.
ILLUSTRATIE SJOERD VAN LEEUWEN
N
u tien jaar geleden mani-
festeerde de financiële cri-
sis van 2008 zich in Ne-
derland al vlot in de echte
economie. Onder meer via
de pensioenen: een belangrijk deel van
dat vermogen ging op de beurs in rook
op. Premies stegen, indexeren bleef uit
en zelfs werd er gekort op de uitkerin-
gen. Nederlanders hielden prompt de
hand op de knip. Ook op de woning-
markt zat de schrik er goed in: de verko-
pen stortten in en ruim een derde van
de woningbezitters zag de waarde van
zijn huis zelfs tot onder die van de hy-
potheek zakken. Als reactie daarop zijn
zij extra gaan aflossen, maar gaven daar-
door flink minder geld uit. Het duurde
nog tot eind 2017 voordat huishoudens
net zoveel uitgaven als vóór de crisis.
Die malaise heeft Nederland wakker
geschud: een woningmarkt met minder
pieken en dalen is niet enkel belangrijk
voor kopers en huurders, maar ook voor
de macro-economische stabiliteit. We
sparen verplicht veel voor pensioenen,
maar lenen daardoor ook veel geld voor
het kopen van een huis. Opgeteld heb-
ben we daardoor gigantische vermo-
gens, maar ook torenhoge schulden.
2 Zoals hoge bomen meer wind vangen,
maakt die situatie ons gevoelig voor
economische tegenwind. Op de koop-
Barbara Baarsma woningmarkt zijn al goede stappen ge-
directeur kennis- zet, bijvoorbeeld door het afbouwen
ontwikkeling Rabobank,
hoogleraar toegepaste
van de hypotheekrenteaftrek. Maar we
zijn er nog niet: de huizenprijzen zijn
economie UvA inmiddels de piek van 2008 voorbij-
Nic Vrieselaar geschoten en de hypotheekschuld stijgt
woningmarkteconoom weer. Daarom een aantal beleidsopties
RaboResearch voor een betere woningmarkt.
Zo zit de huizenmarkt voor veel men-
sen op slot: jongeren komen de sociale
huursector niet meer in, huurders in
dat segment stromen op hun beurt niet
door vanwege een gebrek aan vrije
huur- en koopwoningen die bij hun
budget passen. Op zich zijn er voldoen-
de sociale huurwoningen voor de doel-
groep. De oplossing ligt voor de hand:
fors meer bouwen, vooral in het betaal-
bare vrije huur- en koopsegment. Maar
de nieuwbouw stagneert, en de rijks-
overheid vervult nog slechts een bijrol
als het om woningbouw gaat. Tegelij-
kertijd legt zij woningcorporaties een
verhuurdersheffing op, terwijl dat in-
middels minder nodig is om ze naar hun
kerntaak te sturen. Het is alle hens aan
dek om het huizentekort in te lopen:
dat betekent naast ruim baan voor
private ontwikkelaars ook meer ruimte
voor corporaties.
Gemeenten en private investeerders
zouden daarnaast moeten worden ver-
leid om meer bouwgrond beschikbaar
te stellen. Nu gebeurt dat mondjesmaat
omdat het tegelijkertijd aanbieden van
veel bouwlocaties de grondprijs drukt.
Gemeenten en private
investeerders zouden
moeten worden verleid
om meer bouwgrond
beschikbaar te stellen
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
Zolang bouwgrond voor gemeenten een
belangrijke inkomstenbron is, zou het
Rijk gemeenten daarvoor kunnen com-
penseren via subsidies. Private inves-
teerders kunnen worden geprikkeld om
te ontwikkelen door de onroerendzaak-
belasting op inactieve grondposities te
verhogen.
Compenseren verhuiskosten
Meer bouwen is een kwestie van de lan-
ge adem, op korte termijn kunnen we
bijvoorbeeld al de doorstroom uit de so-
ciale huursector op gang krijgen. Een
ingrijpende manier zijn inkomensaf-
hankelijke huren in de sociale huursec-
tor voor huurders die structureel boven
de inkomensnorm verdienen, of vaker
met tijdelijke contracten werken. Een
positievere aanpak is het compenseren
van verhuiskosten voor iemand die naar
een woning gaat die beter past bij ge-
zinsgrootte of inkomen. Daarvoor moet
ook de huurtoeslag persoonsgebonden
worden in plaats van woninggebonden,
zodat iemand niet direct zijn huurtoe-
slag kwijtraakt als hij van een sociale
naar een vrije huurwoning verhuist.
Een andere manier om de door-
stroom te stimuleren, is een beter sa-
menspel tussen mobiliteits- en woning-
marktbeleid. Nu zijn lagere (midden)-
inkomens sterk geconcentreerd in ste-
den, terwijl een spreiding over steden
en het buitengebied beter past bij een
goed werkende woning- en arbeids-
markt. Door openbaar vervoer goedko-
per en beter te maken, wordt wonen
buiten de stad aantrekkelijker. Denk
aan het deels vervangen van de huur-
toeslag door een mobiliteitstoeslag.
27
Door openbaar vervoer
goedkoper en beter te
maken, wordt wonen
buiten de stad
aantrekkelijker
Tot slot verdient de benauwde positie
van starters op de koopwoningmarkt
bijzondere aandacht. Het ongelijke
speelveld tussen starters en doorstro-
mers zorgt ervoor dat het kopen van
een huis voor veel jongeren steeds
moeilijker wordt. Zeker omdat zij bin-
nen de grotere steden ook forse concur-
rentie hebben van beleggers.
In plaats van het versoepelen van
leennormen voor starters, wat alleen
maar leidt tot nog hogere prijsstijgin-
gen, is het verstandiger de rol van op-
portunistische beleggers te verkleinen.
Door een hogere overdrachtsbelasting
worden zij afgeschrikt, blijkt uit inter-
nationale ervaring. Een uitzondering
kan gelden voor beleggers die huizen
kopen en deze als betaalbare huurwo-
ningen aanbieden.
Net als de onderkoeling tijdens de
crisis biedt ook deze oververhitting
momentum om de werking van de
huizenmarkt te verbeteren. Het is nu
tijd om die kans aan te grijpen, want
anders zal de huizenmarkt bij de vol-
gende crisis opnieuw de neergang
verergeren.
opinie TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 28

BVO’S Een oproep voor een bevolkingsonderzoek

zorgt voor veel onrust. Zijn er geen alternatieven,
vraagt Marian van ’t Klooster zich af.

Zoveel stress
door onderzoek
gezondheid
2 kenhuis, huisarts, verzuim op mijn
Marian van ’t Klooster werk. Of er wordt geen bloed gevonden,
lezer te Egmond aan Zee met beide mogelijkheden. Voorlopig
geen verdere kosten.

O
nlangs ontving ik een
brief met vooraankondi-
ging bevolkingsonder-
zoek (bvo) darmkanker.
Het roept allerlei onrust
in me op. Ervan uitgaande dat ik niet zo
uniek ben als ik zou willen, vraag ik me
af wat het met andere mensen doet dat
ze regelmatig worden geconfronteerd
met de vraag over een medisch onder-
zoek naar één of andere vorm van kan-
ker. Ik weet het: ik hoef niet mee te
doen. Maar alleen al dat ik die vraag
krijg voorgeschoteld maakt me onrus-
tig. En nu moet ik beslissen. Als ik mee-
doe levert dat spanning op, als ik niet
meedoe ook. Want hoe schuldig ben ik
dan als ik toch darmkanker zou heb-
ben/krijgen? Kan, durf, wil ik afwijken
van de norm: wel meedoen? Op welke
gronden moet ik beslissen?
Ik weet dat er bij dit onderzoek glo-
baal vier uitkomsten zijn: er wordt
bloed gevonden met twee mogelijkhe-
den, wel kanker of geen kanker, en in
beide gevallen veel kosten voor mij in
investering in tijd, emoties, regelen én
zorgkosten voor de maatschappij, zie-
Ieder bvo heeft zijn eigen verhaal als
bovenstaande. Steeds de onrust van de
mogelijkheid voor onderzoek, het tijd
vrijmaken voor het onderzoek, het
wachten op de uitslag en afhankelijk
daarvan vervolgstappen die tijd, ener-
gie, pijn, risico, ongemak met zich mee-
brengen. Allemaal momenten waarop
we geconfronteerd worden met stress.
Dat is wat er vaststaat. De rest gaat over
kansen.
Erfenis
Nu wordt er gepleit voor een nieuw be-
volkingsonderzoek, namelijk longkan-
ker voor (ex-)rokers. Het inademen van
vervuilde lucht telt hier niet mee. Me-
thode van screening: een CT-scan.
Daarvan weten we dat die vervuilend
is, dat productiecapaciteit niet oneindig
is en dat er risico’s zijn voor de omge-
ving en voor iedereen die ergens in het
proces meewerkt, van het verkrijgen
van grondstoffen tot en met het afvoe-
ren van het afval. Wat we met het afval
moeten, komt voorlopig niet verder
dan ‘verstoppen op een plek waar we er
nu geen last van hebben’. Een erfenis
voor latere generaties die het op enig
moment weer tegenkomen. Het onder-
Als ik meedoe zoek heeft risico’s. Niet iedereen over-
levert dat leeft (letterlijk) de contrastvloeistof, en
de straling, hoe minimaal ook, heeft
spanning op, risico’s.
Op mijn lijstje voor vrouwelijke
als ik niet (ex-)rokers staat nu:
meedoe ook • Eens per vijf jaar: oproep voor bvo
baarmoederhalskanker: stress-
moment van brief, moment van
afspraak maken huisarts, moment
uitstrijkje, moment uitslag.
• Eens per twee jaar: oproep borst-
kanker: oproep, plannen of afspraak
verzetten, moment van onderzoek,
moment van uitslag.
• Eens per twee jaar: oproep darmkan-
ker: vooraankondingsbrief, enveloppe
met handleiding en materiaal, opvan-
gen ontlasting, versturen ontlasting,
uitslag.
• Komt dan bij, eens per jaar: oproep
longkanker: ontvangen oproep,
planning (of vrijmaken, of verzetten
afspraak of ...) onderzoek, uitslag
onderzoek.
Dat zijn 22 bvo’s per tien jaar voor
vrouwelijke (ex-)rokers, ruim twee per
jaar. Met alle voorafs en achterafs ook
zonder vervolgonderzoek al een groot
deel van het jaar bezig met wat preven-
tie wordt genoemd. Wie zorgt voor de
stresspreventie? Voor niet (ex-)rokers
zijn het er ‘maar’ twaalf.
Wat zijn de risico’s voor de volksge-
zondheid van alle milieukosten van de-
ze onderzoeken? Van brief tot CT-scan

BRIEF VAN DE HOOFDREDACTIE Cees van der Laan

Een taai gevecht, waaraan wij graag meedoen

N
a het prachtige festival in
Pakhuis de Zwijger, waar
woensdag voor de tiende
keer de nummer 1 van de
Trouw Duurzame 100 be-
kend werd gemaakt, viel de dag daar-
op ook de bijlage op de deurmat. Met
op de cover de winnaar van dit jaar,
ecologe Louise Vet. Een terechte win-
naar volgens velen, althans tot nu toe
heb ik weinig kritiek gelezen op de
keuze van de onafhankelijke jury.
Het festival zelf was een combina-
tie van debatten, pitches van bedrij-
ven, tips van experts om duurzamer te
leven, films, muziek en eten. Met te-
gen de 800 bezoekers was het er bom-
vol en feestelijk. Bij alle betrokkenen
die al jaren actief zijn om de wereld
duurzamer te krijgen, heerst trots dat
het streven naar een schonere wereld
definitief doorgebroken lijkt en dat de
Duurzame 100 daaraan een bijdrage
heeft geleverd.
Persoonlijk vond ik het bijzonder
dat ik het Groentje, de Trouw aan-
moedigingsprijs voor jong duurzaam
talent, mocht uitreiken aan de Groene
Moslims, een stichting opgericht door
jonge gelovige vrouwen die de duurza-
me boodschap binnen moslim-ge-
meenschappen willen verspreiden. Bij
de prijsuitreiking was het in mijn be-
leving opvallend hoeveel enthousias-
me deze winnaars uit de zaal kregen.
Zoals een kerkdienst niet zonder
preek kan of dit land van dominees
kennelijk niet zonder opgeheven vin-
ger, kwam de koude douche achterin
onze bijlage over de Duurzame 100.
Onder de kop ‘Groene parade maakt
blind voor de realiteit’ maakt adviseur
duurzaamheid Jan Paul van Soest ge-
hakt van de Duurzame 100. “Een no-
tering in de tophonderd is een mo-
ment van roem voor degenen die erin
staan, daarna herneemt het onduur-
zame leven zijn gebruikelijke loop’’,
schrijft Van Soest die zelf zeven keer
in de lijst stond.
“Het is waar: de Duurzame 100 biedt
een prachtige parade van inspirerende
mensen en hun projecten, uiteenlo-
pend van vegetarische slagers, ener-
giecoöperaties en voedselbossen via
elektrische taxi’s tot stroomopwek-
kende jurken. Het is een duurzame
drukte van jewelste. Maar feit is: die
activiteiten tellen niet op. Ze vermin-
deren de voetafdruk van de Neder-
landse economie amper. De milieu-
winst wordt telkens opgevreten door
de voortdurende groei van het volume
aan goederen en diensten. (…) Het ri-
sico is dat een fel zoeklicht op – inspi-
rerende, waardevolle – individuele ini-
tiatieven blind kan maken voor de on-
duurzame koers waarop de economie
als geheel vaart’’, aldus Van Soest.
Ware woorden, die niemand op de
lijst zal bestrijden. Als het gaat om de
CO2-uitstoot drastisch te verminde-
ren, om de afspraken van het Klimaat-
akkoord van Parijs uit 2015 na te
komen, zijn ingrijpende maatregelen
nodig. Zonder forse beprijzing en re-
gulering van schade aan natuur en mi-
lieu gaan we het niet redden, meent
Van Soest. Ook dat zal niemand be-
strijden.
Vanuit journalistiek oogpunt hoort
zo’n waarschuwende vinger bij een
bijlage over de toppers in de wereld
van duurzaamheid. Het bederft het
feestje niet, maar houdt ons bij de les.
Aan de andere kant hebben men-
sen voorbeelden nodig en rolmodel-
len. Mensen die laten zien dat het an-
ders kan. Mensen die erin slagen de
overheid te dwingen zelfgemaakte af-
spraken na te leven, zoals deze week
opnieuw bleek in de uitspraak in het
hoger beroep van Urgenda tegen de
staat. In 2020 moet de uitstoot van
broeikasgassen met 25 procent zijn
verminderd.
Het streven naar een schonere we-
reld voor ons nageslacht is een taai ge-
vecht, waarbij alle handjes helpen. En
wij zullen erover blijven schrijven.
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 29

JAMES KENNEDY

Participatie van migranten moet niet

alleen gericht zijn op de korte termijn

W
at voor kansen krijgen
migranten in hun nieu-
we thuisland? De Na-
tionale Ombudsman
heeft net het rapport
Valse Start gepresenteerd, waaruit
blijkt dat de inburgering vaak hapert.
Omdat het huidige stelsel faalt, kunnen
ze geen goede start maken. De laagge-
letterdheid en het gebrek aan betaalba-
re onderwijsmogelijkheden voor vluch-
telingen vergroten ook andere proble-
men, omdat zij minder zelfredzaam
zijn in deze complexe samenleving. De
betekenis van onderwijs voor de parti-
cipatie van migranten doet me denken
aan mijn eigen familiegeschiedenis.
Ik ben een migrant in dit land en ook
kind van een migrant. Mijn moeder is
een Rotterdamse die na de oorlog eerst
naar Canada migreerde. Na allerlei
baantjes met wisselend succes keerde
ze terug naar Nederland. Op de terug-
weg ontmoette ze een Amerikaan, mijn
vader, met wie ze zou trouwen en zich
voorgoed zou vestigen aan de andere
kant van de oceaan.
Hoe is het mijn moeder vergaan in
Amerika? Het eerste begin is altijd
markt. Want in Nederland is overal een
diploma voor nodig. De kwaliteit van
instellingen wordt afgemeten aan het
aantal gediplomeerde medewerkers, de
kwaliteit van het onderwijs aan het
aantal bevoegde leerkrachten. Zonder
diploma word je vaak veroordeeld tot
zwaar en repetitief werk met weinig
ontwikkelmogelijkheden, meestal te-
gen minimumloon zodat werknemers
er – vergeleken met de bijstand – finan-
cieel niet op vooruitgaan. Geen wonder
dat sommige vluchtelingen dan de bij-
stand verkiezen en hun zwakheid en
zorgbehoefte groter maken dan nodig
is, terwijl ze er soms zwart naast klus-
sen. Het zou beter zijn deze vluchtelin-
gen een traject op maat aan te bieden,
waar een opleiding ook tot de mogelijk-
heden behoort.
Deze week kregen we bericht van
een intelligente vluchteling uit Eindho-
ven, die graag verder wil studeren, maar
nu door de sociale dienst verplicht
Deze vluchteling wordt wordt om 32 uur per week vrijwilligers-
werk te doen, waardoor hij zijn taalon-
klaargestoomd voor derwijs moet afbreken. Zijn begeleider
vindt dat zijn Nederlands goed genoeg
vrijwilligerswerk, maar is en hij nu klaar is voor werk. Zijn plei-

met zijn nucleaire risico’s (net als bij
borstkankeronderzoek) en verzend-
enveloppes en potjes en... ?
Ik ben gelukkig geen (ex-)roker. En
ik vermoed dat ik in relatief schone
lucht woon. Ik heb ook meer dan ge-
noeg aan de andere vragen.
Zou er met hetzelfde geld ook een
stimuleringsbrief ‘gezond leven’ naar
iedereen gestuurd kunnen worden?
Hoe is dan de verhouding kosten-
baten? In ieder geval levert een ver-
betering van leefstijl vrijwel meteen
een verhoogd welzijn op en positieve
invloed op veel meer aspecten van de
gezondheid. Of zou een verbetering van
de leefomgeving gerealiseerd kunnen
worden? Ben ik nou gek? Of worden we
het samen?
Een pakket dat wordt
moeilijk, maar uiteindelijk nam haar
carrière een vlucht omdat zij in de VS
gebruikt voor het be- de kans kreeg universitair onderwijs te
volkingsonderzoek volgen. Dat was in het Nederland van
naar darmkanker. de jaren vijftig voor haar niet mogelijk
FOTO LEX VAN LIESHOUT, geweest. Begin jaren zestig kon ze cur-
ANP sussen volgen bij de staatsuniversiteit
in New Jersey en later zou ze een bache-
lor en master halen, waarna zij zelf uni-
versitair docent werd. De overheid
stond dit toe en drukte de studiekosten.
Het maakt dus verschil of migranten
kansen krijgen op te klimmen via on-
derwijs. Een onderzoek naar de ontwik-
keling van vluchtelingen in de VS laat
zien dat zij beter geschoold zijn dan de
gemiddelde bevolking, relatief goed
verdienen en actiever deelnemen aan
de arbeidsmarkt. Het is dus kortzichtig
van de Amerikaanse regering om het
gediplomeerde arbeid is
buiten bereik gekomen
aantal toegestane vluchtelingen te ver-
lagen naar slechts 30.000, een getal dat
niet eens bereikt zal worden door de
onvriendelijke procedures. Asielzoe-
kers hebben een positieve invloed ge-
had op de economie en doen volop mee
in de Amerikaanse samenleving.
Maar ook in Nederland wordt gedaan
aan kapitaalvernietiging. Het is terecht
dat de Nederlandse overheid vluchtelin-
gen sneller aan het werk wil helpen om
hen uit het onproductieve uitkerings-
circuit te houden. Maar de manier waar-
op dat nu gebeurt leidt niet altijd tot
duurzame uitstroom naar de arbeids-
dooi om door te mogen gaan om een
hoger taalniveau te bereiken, zodat hij
voldoet aan de taaleisen van een ver-
volgopleiding, is gericht aan dovemans-
oren. Zo wordt hij klaargestoomd voor
vrijwilligerswerk en later wellicht een
baan op minimuminkomen, maar is ge-
diplomeerde arbeid voor hem buiten
bereik gekomen.
Uiteraard is het belangrijk dat mi-
granten, ook statushouders, van meet
af aan zoveel mogelijk in hun eigen in-
komen voorzien. Maar participatie
moet niet alleen op de korte termijn
zijn gericht. Wat je nu doet is een op-
maat voor de rest van je leven. En dan
dienen kansen voor verdere ontwikke-
ling uiterst serieus te worden genomen,
in het belang van de statushouder, maar
ook van de hele samenleving.

LEZERSREACTIES

Herrie is (oogst)feest
Mijn vrouw en ik hebben een week-
je een polderhuisje gehuurd in
Zeeuws-Vlaanderen bij Graauw.
Daar lees ik in de digitale Trouw het
artikel ‘Hard geluid is nog geen her-
rie’ (11 oktober). Ik lees: ‘Stel dat Ne-
derland zich aan de normen wil hou-
den, wordt Nederland daardoor dan
een groot Zeeuws-Vlaanderen?’
Haha! Het is oogsttijd en van ’s mor-
gens vroeg tot ’s avonds laat razen
hier trekkers met enorme wagens
erachter om het huis voor de aardap-
peloogst. En dan de wind door de ro-
buuste populierenopstanden op de
dijken, dat is qua geluid ook niet
niks. Maar voor het goede begrip...
die ‘herrie’ is een (oogst)feest!
Gertie Papenburg Buitenpost
Ontdooi relatie met de zorg
Multinationals en Rutte poetsen
‘verkilde relatie’ op in Catshuis, kopt
Trouw (12 oktober). Jammer dat ik
als ex-verpleegkundige niet ook op
het Catshuis ben uitgenodigd. Die
topmannen (geen vrouwen helaas),
staan ver boven de werkvloer, waar
het allemaal om draait. Ik had Rutte
allerlei tips kunnen geven hoe de re-
latie met ‘de zorg’ (bezuinigingen op
bezuinigingen op bezuinigingen)
ontdooid had kunnen worden. Maar
ik ben dan ook geen topman.
Berri Sciarone Giethoorn
Hef UWV op
Uitkeringsorganisatie UWV komt
onder verscherpt toezicht (Trouw,
12 oktober.) Bepaald niet voor het
eerst. Misschien een tip voor minis-
ter Koolmees: hef dat UWV op en
geef iedereen een basisuitkering.
Dat kan waarschijnlijk met gesloten
beurzen en we zijn dan van veel on-
recht en ellende af.
P. van Willenswaard Nederweert
Anders reageren
Trauma-expert Bessel van der Kolk
spreekt over het verschil tussen vol-
wassene en kind bij een traumati-
sche ervaring: “Dat jij nu een grote
vent bent die kan slaan of de politie
kan bellen.” Maar dat ligt niet zo
simpel. Vaak hebben volwassen
mensen wel een idee hoe ze zullen
reageren in een extreem bedreigen-
de situatie. Uit onderzoek blijkt dat
het overgrote deel anders reageert
wanneer de situatie zich werkelijk
voordoet, en door paniek en stress
vaak niet meer goed kan denken en
voor zichzelf kan opkomen. Dat kan
ook een groot gevoel van schuld op-
wekken, want waarom ben je niet
voor jezelf opgekomen? Soms kun je
dat gewoonweg niet.
Hanneke Hooft Nijmegen
Is duurzaamheid lastig?
Bij de foto’s van duurzaam laureaat
Louise Vet (Trouw, 10 oktober) viel
me op dat ze met de handen in het
haar zit, zowel ter linker- als ter
rechterzijde.
Jeroen de Haan-Rissmann Nijmegen
Niet over de schutting
“Het is krankzinnig dat kinderen op
de basisschool wel leren rekenen,
maar niet leren gezond te leven”, al-
dus Hanno Pijl over leefstijlgenees-
kunde (Trouw, 11 oktober). Wat
moest er vorige week ook alweer?
O ja, lessen over orgaandonatie.
Twee voorbeelden uit twee weken
nieuwsberichten. Al een aantal jaren
erger ik mij groen en geel aan het
over de schutting kieperen van
maatschappelijke problemen. De
enige reden om dit voor te stellen
mag zijn, dat uit grondig onderzoek
is gebleken dat dít de plek is waar
zo’n probleem opgelost kan worden.
Dan krijgt het onderwijs rust en
kunnen we de kinderen weer ge-
woon de basiskennis en -vaardig-
heden bijbrengen.
Elles Tenten Goor
Oorlogsverleden Boijmans
In het artikel ‘Museum Boijmans
graaft in zijn oorlogsverleden’ (Ver-
dieping, 10 oktober) komt het ge-
schil tussen de erven Koenigs en
Museum Boijmans ter sprake. De fa-
milie Koenigs heeft de rechter ver-
zocht om vast te stellen dat een aan-
tal tekeningen en boeken, anders
dan Boijmans beweert, in 1940 niet
aan het museum zijn geschonken,
maar eigendom zijn gebleven van de
erven Koenigs. Daarover gaat de
procedure waarnaar directeur Sjarel
Ex in het artikel verwijst.
Het museum heeft altijd nagelaten
om zorgvuldig vast te stellen wat de
omvang van de schenking van Van
Beuningen in 1940 was. Daardoor
bleef onduidelijk welk deel van de
Koenigs-collectie precies in eigen-
dom van het museum is overgegaan.
Gilles Boerlage, namens de Erven
Koenigs
Aanpakken, die drugslabs
Schokkend dat er zoveel ongelukken
met drugsafval zijn. Nog schokken-
der vind ik dat er nog steeds zo wei-
nig illegale drugslabs worden opge-
spoord. De chemicaliën die nodig
zijn voor de productie van drugs
worden ergens ingekocht. Dat moet
te traceren zijn. Ze geven geur af,
met een beetje slimme toepassing
van drones met een snuffelinstru-
ment moet het mogelijk zijn om de
labs op te sporen.
Jaap de Bruijne Deventer
Wat moet ik doen?
Nooit in mijn leven heb ik griep ge-
had. Dus laat ik me ook nooit inen-
ten tegen de griep. Nu las ik voor het
eerst dat je wél de griep over kunt
brengen. Ben ik nu egoïstisch als ik
me niet laat inenten? Een gevaar?
Willy Luiks Velp
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 30
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 31

- Familieberichten -
Met familieberichtenonline.nl kunt u op een eenvoudige, snelle
en zekere manier uw blijde of droevige bericht samenstellen en
FAMILIEBERICHTENPAGINA, plaatsen in uw dag en of weekblad naar keuze.
DE MOGELIJKHEDEN
ZIJN DIVERS.
 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018

SOMALIËRS VERDIEPING

CHINEES WEG

KIEZEN
UIT DE STAD
Het traditionele
restaurant is aan
het verdwijnen

In Engeland blijven of P6
WETENSCHAP
terug naar Nederland? JAN EN DAAN
ZOEKEN
VROUWEN
Waarom is de
Nobelprijs een
mannenzaak?
P17

CULTUUR

NOAH
STEWART
Zwarte tenor
in een witte
operawereld
P18
FOTO ED THOMPSON

NOMADENBESTAAN Somaliërs trokken begin deze eeuw op grote schaal
vanuit Nederland naar Engeland. Mede vanwege de brexit komen zij weer
naar Nederland. Samater Geddi verhuisde begin deze eeuw ook naar
Londen, en kwam al snel gedesillusioneerd terug.
tekst Niels Markus foto’s Arie Kievit, Ed Thompson
Zijn hele leven op
zoek naar een thuis
M
et twee tassen staat Sa-
mater Geddi in de ver-
trekhal van vliegveld
Zestienhoven in Rotter-
dam. Over anderhalf uur
vertrekt zijn vlucht naar Londen. Een
plan heeft hij niet, hij weet vooral wat
hij níet wil: in Nederland blijven.
Het is 2004. Samater is boos, en ver-
moeid. Geert Wilders heeft zich net af-
gesplitst van de VVD, Ayaan Hirsi Ali
laat zich steeds harder uit over de islam.
Sommige collega’s en vrienden van
voetbal nemen die taal over. Ze zeggen
dat ze zeker op Wilders zullen stem-
men. Met steeds minder gêne hebben
ze het over ‘kut-moslims’. Vaak in één
zin gevolgd door: “Jij niet hoor, Sam-
mie. Jij bent een goeie.” Inmiddels
heeft Samater het zo vaak gehoord dat
hij is gaan twijfelen: menen ze het stie-
kem tóch?
Het begon op 11 september 2001,
met de aanslagen op de Twin Towers en
het Pentagon. Moslimterrorisme. Na-
tuurlijk wist Samater wel dat hij islami-
tisch is, maar het was nooit onderwerp
van gesprek, laat staan een probleem.
Tot 9/11. Wat hij daar nou van vond,
wilden mensen weten, van die aanslag-
plegers. En of hij het met Bin Laden
eens is. Toen zijn moeder op klaarlichte
dag in het winkelcentrum van Berg-
schenhoek werd uitgescholden vanwe-
ge haar hoofddoek, knapte er iets in
hem. ‘Fok it’, dacht Samater. Ze woon-
den al zó lang in Bergschenhoek, hij
werkte zich rot in snackbar Bon Chef,
en nóg was het niet hun thuis.
Op het moment dat die twee vliegtui-
gen het World Trade Center invlogen,
eindigden wat hij zijn ‘zorgeloze jaren’
is gaan noemen.
Vroegste vluchtelingen
De familie Geddi was in 1992 de eerste
Afrikaanse familie in Bergschenhoek,
een dorp op tien minuten fietsen ten
noorden van Rotterdam. Ze behoorden
tot de vroegste Somalische vluchtelin-
gen in Nederland. Zijn vader, politiek
voorvechter van een onafhankelijk So-
maliland, was al in 1982 gevlucht, na-
dat de doodstraf tegen hem was geëist.
Toen de troepen van president Siad
Barre in 1988 het opstandige noorden
binnenvielen, besloot Samaters moe-
der haar man te volgen, met Samater,
twee zussen en zijn broer.
Er volgde een lange vlucht, waarbij
de familie en hun medevluchtelingen
eerst op Schiphol werden geweigerd en
via Italië naar Ethiopië werden terug-
gestuurd. Toen in Nederland protest
losbarstte nadat er Somaliërs naar oor-
logsgebied waren uitgezet, kregen zij
toch asiel.
De vluchtelingenstroom zwol begin
jaren negentig aan. In piekjaar 1993
vluchtten meer dan 5500 Somaliërs
naar Nederland. Rond 2009 volgde een
tweede piek, toen Somaliërs vluchtten
voor de oorlog die guerrillastrijders in
het zuiden voerden tegen het rege-
ringsleger en Ethiopische troepen.
Na drie decennia migratie wonen er
40.000 mensen van Somalische af-
komst in Nederland. Na Marokkanen
zijn ze de grootste Afrikaanse migran-
tengroep.
Samater was negen toen hij in Ne-
derland zijn vader voor het eerst be-
wust zag. Hij zal zijn eerste Nederland-
se maaltijd nooit vergeten. Een bruine
boterham, door zijn vader besmeerd
met pindakaas en jam. Daarnaast een
glas appelsap. Zó veel zoetigheid.
Bergschenhoek voelde als ‘de hemel
op aarde’. Vanaf de rijtjeswoning waar
de familie woonde, sprong je één sloot-
je over om in de eindeloze groene wei-
landen te komen. Samater had nooit
kunnen vermoeden dat er meer be-
stond dan de gebarsten aarde rond de
stad Hargeisa.
De nieuwkomers vielen op in het
dorp. Daar zat Samater dan, zijn eerste
dag in de basisschool, tussen allemaal
witte klasgenootjes. Hem was inge-
prent: als de bel gaat, moet je naar huis.
Toen de bel voor de kleine pauze ging
en de klas het schoolplein op liep, liep
Samater het schoolhek uit. Zijn klasge-
noten zagen het, begonnen te roepen:
“Waar ga je heen? Kom terug!”
Samater begreep er geen woord van,
dacht alleen: Ze gaan me pakken. Hij
begon harder te lopen om aan de witte
kinderen te ontkomen. Daarop renden
zijn klasgenootjes achter hem aan,
waarna Samater zich nóg harder uit de
voeten maakte.
Die vroege jaren negentig was er
ook vaak een onderhuidse spanning. Er
ging bijna geen maand voorbij zonder
dat er ‘White power’ of ‘Kut-buitenlan-
ders’ op de muur was gekalkt. Eén
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 2
Samater groeide
op in
Bergschenhoek,
ging daar
voetballen en
werd Sammie
nacht schrok Samater wakker van her-
rie en flikkerend licht tegen de slaapka-
mermuur. Toen hij naar buiten keek zag
hij vlammen uit de schuur slaan. Ie-
mand had er een molotovcocktail in ge-
gooid.
Die incidenten gingen grotendeels
langs de jongen heen. Samater maakte
gauw vrienden, ging voetballen bij
BVCB, de club van het dorp. Zijn zorge-
loze jaren braken aan. Hij vergat zijn
voorgeschiedenis. Samater werd Sam-
mie.
Naar Londen
Dat was vóór 9/11. En vóór Pim For-
tuyn, die de problemen rond integratie
hard aan de orde stelde. Nu is het 2004
en Samater is het klimaat in Nederland
spuugzat. Bovendien is de sfeer thuis
bedrukt. Niet lang daarvoor is zijn zus
Asha overleden, na een slopende ziekte.
En zijn moeder is teleurgesteld in hem.
Jarenlang kon Samater zijn rapporten
onjuist vertalen en zo verdoezelen dat
De familie Geddi het niet goed ging op school. Zij dacht
dat hij nog naar het vwo ging, in werke-
was de eerste lijkheid was hij via de havo afgezakt
naar de mavo. Ziedend was ze toen ze er
Afrikaanse achter kwam, ze draagt het hem nog al-
familie in het tijd na. Ook daarom pakt Samater
straks het vliegtuig naar Londen.
dorp net boven Zijn zussen Hoda en Ayaan zijn hem
drie jaar eerder voorgegaan. De twee-
Rotterdam ling was net achttien, toen ze niet wer-
den toegelaten op het mbo. Wat moes-
ten ze, vakken vullen in de supermarkt
in Bergschenhoek? No way. De twee
trokken sowieso meer naar Rotterdam,

met hun klasgenoten uit Kaapverdië,
De Somaliërs die Suriname en de Antillen. Hun kleine
broertje was veel meer in het dorp op-
vanaf de jaren genomen. Of, zoals Hoda lachend zegt:
“Samater is veel witter dan wij.”
negentig naar De Somaliërs die vanaf de jaren ne-
Nederland gentig naar Nederland kwamen, kon-
den vaak maar moeilijk aarden. Er zijn
kwamen, boekenkasten aan rapporten versche-
nen over Somaliërs als de slechtst inte-
konden maar grerende migrantengroep. Meer dan de
moeilijk aarden helft van de Somalische Nederlanders
leeft van een uitkering, meer dan twee
derde heeft niet meer dan basisonder-
wijs gedaan, de meerderheid heeft
moeite met de taal.
Ondernemers
Ze willen vaak wel. Somaliërs staan be-
kend als ondernemingsgezind. Maar ze
vinden de Nederlandse regeltjes vaak
ingewikkeld. Probeer hier maar eens
een Somalische winkel te vinden. In
Nederland zijn ze op twee handen te
tellen. Het contrast met Londen is
enorm. Rond de fonkelende nieuw-
bouw van White Hart Lane, het door
bouwsteigers omgeven stadion van Tot-
tenham Hotspur, ontkom je niet aan
Somalische zaken. In de afgeleefde
bruine arbeidershuisjes vind je Somali-
sche geldwisselaars en slagers, naast on-
dernemingen van Ghanezen, Jamaica-
nen en Polen.
Begin deze eeuw verspreidde de
boodschap dat het leven in Londen be-
ter is zich als een lopend vuurtje door
de Somalische gemeenschap. Zeker
6000, vaak tot Nederlander genaturali-
seerde Somaliërs staken de Noordzee
over. In 2001, toen Hoda en Ayaan ver-
trokken, migreerden volgens het Cen-
traal Bureau voor de Statistiek 1131 So-
maliërs naar Engeland. Samater was een
van de 1421 Nederlandse Somaliërs die
in 2004 verhuisden. Niet alleen de Brit-
se hoofdstad had een grote aantrek-
kingskracht op de migranten, in Bir-
mingham zitten ongeveer 2500 Neder-
landse Somaliërs, en in sommige buur-
ten in Leicester hoor je op elke straat-
hoek Nederlands.
Net 25 was Hoda toen ze aankwam
in Londen. Ze weet nog wat haar eerste
gedachte was: het leek wel Afrika. In
het deel van Hammersmith waar haar
oom woonde, zag ze alleen maar zwarte
mensen. Zij en Ayaan zouden slechts
tijdelijk gaan, om te werken en stude-
ren. Zeventien jaar later vertelt ze in
haar kleine woning in Tottenham over
haar migratiegeschiedenis. Ze heeft En-
geland nooit verlaten.
Vóór vertrek maakte de tweeling
zich weinig zorgen. De bevolking van
de voormalige Brits-Italiaanse kolonie
bestaat uit nomadenvolken. Een onge-
schreven regel luidt: een stam op door-
tocht geef je onderdak en voedsel. Dat
werkt tot op de dag van vandaag door:
Somaliërs hebben in Europa altijd wel
verre familie waar ze terecht kunnen.
Hoda vond na een tijdje een eigen
huurwoning in Hammersmith en ging
aan de slag in de Wembley Arena, te-
genover het beroemde stadion. Ze
maakte snel vrienden, met Nigerianen,
Jamaicanen en Somaliërs, vaak óók van
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
Links: Samater Geddi. Onder: zus
Hoda, die in Londen woont.
Nederlandse afkomst. Nederlandse So-
maliërs pik je er zo uit, zegt Hoda. Ze
zijn vaak opener en ze hebben een gro-
te mond. “Ze worden cheeseheads (kaas-
koppen, red.) genoemd. Of allochtoon”,
zegt Hoda, met een harde Hollandse g.
Noordoost-Londen, waar Hoda nu
woont, is een stuk onveiliger en vuiler
dan Hammersmith, vertelt ze in haar
keukentje. Haar twee kleuters spelen in
de woonkamer waar niet veel meer
staat dan een grote leren bank en een
televisie.
Het liefst verhuist ze naar een veili-
ger buurt. Maar ze wil niet weg uit de
Britse hoofdstad. Ze voelt er de vrijheid
die ze in Nederland miste. In de metro-
pool let niemand op je.
Aan het werk
Samater trekt in 2004 in bij Hoda. Ook
hem vallen direct de verschillen met
Nederland op. Hij kreeg in Bergschen-
hoek meer en meer het gevoel dat men-
sen op straat hem aanstaarden, dat hij
anders was. In Londen kijkt niemand
op of om. Zelfs de buren groeten niet.
De eerste maanden zoekt hij vrien-
den en kennissen op. Hij chillt, dwaalt
door de stad. Maar zijn geld raakt op en
hij moet aan het werk. Hij ontmoet een
vrouw uit Spijkenisse, die hem aan een
baan in de horeca helpt.
Met zijn ervaring als leidinggevende
in een snackbar moet horecawerk geen
probleem zijn, denkt hij. Maar het werk
in de catacomben van het Arsenal-stadi-
on blijkt van een andere orde. Zijn col-
lega’s zijn vooral oorlogsvluchtelingen,
3
deels illegaal in Engeland. Tussen hen
voelt Samater zich een verwend joch,
een kakkertje. Op een dag staat hij af te
wassen met een West-Afrikaan die de
kantjes er vanaf loopt. Samater zegt er
wat van. En nog eens. Als Samater hem
er voor de derde keer op aanspreekt,
valt de man tegen hem uit. “Ik ben een
vrij man! Dit is een vrij land!” Zijn ogen
spugen vuur. Samater kijkt de woeden-
de man verbouwereerd aan, geschrok-
ken van de uitbarsting. Daarna trekt hij
zijn mond niet meer open.
In Londen is Samater niet verlost
van racisme. In Nederland gebeurde dis-
criminatie slinks en stilletjes. Je moest
het doorhebben. In de Britse metropool
is het rauw en hard.
Op een avond na zijn werk zit Sama-
ter moe in de bus, met alleen zwarte
medereizigers. Tot een blanke man op
leeftijd instapt. Hij is dronken. Als hij
ziet dat de rest van de inzittenden
zwart is, begint hij erop los te schelden.
Samater kijkt om zich heen. De an-
dere passagiers kijken naar hun schoe-
nen, ze laten de beledigingen over zich
heen komen. In Rotterdam, denkt hij,
hadden mensen dit echt niet gepikt.
Daar was er iets van gezegd, was die
vent de bus uitgeschopt.
Samater voelt zich nóg meer buiten-
staander. Hij hoorde niet bij de Neder-
landers en hij hoort niet bij de autoch-
tone Britten. Tijdens die busrit reali-
seert hij zich dat hij ook niet bij de mi-
granten in Londen hoort.
vervolg op pagina 4

Onder: Samater Geddi in het restaurant onder het Arsenal-stadion in Londen waar hij
enige tijd werkte.
Uiterst rechts: Samater Geddi met zijn moeder en zijn zussen Ayaan (links) en Hoda. De
foto is genomen in 1991 in de Ethiopische hoofdstad Addis Abeba, tijdens hun vlucht
naar Nederland.
vervolg van pagina 3
Hoe tolerant is Engeland nog? Die vraag
stellen zich steeds meer migranten in
het land. De vaak harde en ongenuan-
ceerde campagne voor het brexitrefe-
rendum legde een anti-immigratiesen-
timent bloot. Ook onder Somaliërs rijst
twijfel: is Engeland nog wel het multi-
culturele land waar migranten welkom
zijn om hun leven op te bouwen?
De eerste maanden na het referen-
dum besloten veel Nederlandse Soma-
liërs terug te keren naar Nederland. Pre-
cieze cijfers zijn er niet, maar bij Soma-
lische verenigingen en sleutelfiguren in
Nederland zijn veel terugkeerders be-
kend. Die vreesden dat hun tijdelijke
verblijfsvergunning zou worden stopge-
zet als de brexit rond is.
Inmiddels heeft de Britse overheid
laten weten dat de ongeveer 3 miljoen
EU-burgers mogen blijven als zij kun-
nen aantonen dat zij langer dan vijf jaar
in het Verenigd Koninkrijk verblijven.
Wie er korter is, kan een tijdelijke ver-
blijfsvergunning krijgen.
Toch blijft de twijfel. Dat komt voor-
al door het chaotische verloop van de
onderhandelingen, zegt Faiza Ali van de
Anti-Tribalism Movement een stichting
die zich inzet voor de Somalische ge-
meenschap in Londen.
“Over uitzetting maken mensen
zich geen zorgen meer, maar wel: hou-
den we dezelfde rechten? Moeten we
gaan betalen voor de collectieve ziekte-
kostenverzekering, of voor het onder-
wijs?” Dat zou het toch al dure leven in
de Britse hoofdstad voor veel migran-
ten onbetaalbaar maken.
Als je in Engeland werk zoekt, hoef
je maar even op Google te kijken en een
telefoontje te plegen, zegt schilder Mo-
hammed Omar Ali. Het is de reden dat
de achterneef van Samater en Hoda in
de jaren negentig Rotterdam verruilde
voor Londen. Inmiddels wil hij weer te-
rug. Het leven in Engeland is onzeker-
der geworden, en hij heeft gezien hoe
Rotterdam is opgeknapt sinds hij ver-
trok. Hij ging de afgelopen jaren al twee
keer terug, in de hoop zich er te kunnen
vestigen. Beide keren zong hij het een
paar maanden uit. Probeer in Nederland
maar eens een woning of werk te vin-
den, verzucht hij. “Ik moest me in-
schrijven bij een uitzendbureau, en
daar een sollicitatiegesprek doen. Ik
kreeg uiteindelijk werk voor een paar
weken: twee, drie dagen in de week.
Niet genoeg.”
In zijn overweging om uit Londen te
vertrekken speelt nog iets anders mee:
de veiligheid daar. De Britse hoofdstad
zucht onder een criminaliteitsgolf. Vrij-
wel dagelijks verschijnen artikelen over
knife culture: steekcultuur onder de
jeugd.
De Somalische gemeenschap heeft
een aanzienlijk aandeel in die steekpar-
tijen, onder de daders èn de slachtof-
fers. Vorig jaar werden in Londen tach-
tig mensen doodgestoken. Acht van
hen waren van Somalische afkomst. Dit
jaar ligt het aantal fatale steekinciden-
ten al hoger, in de zomer was er bijna
dagelijks een steekpartij. Het noodlot
ging niet aan de familie Geddi voorbij.
Een van de laatste keren dat Samater en
Hoda elkaar zagen, was eind vorig jaar,
tijdens de begrafenis van hun achter-
neef Mohammed Hersi.
Politiefoto
Met wijd opengesperde, bijna verbaas-
de, ogen kijkt de moordenaar van Hersi
je vanaf de politiefoto aan. Het grijze
T-shirt dat wijd om zijn nek valt, geeft
de 17-jarige Ahmed H. een nog jeugdiger
aanblik. Ook schuilt iets onderkoelds in
zijn blik.
Het was een simpele ruzie om een
biljarttafel. In een poolcafé vlakbij Fins-
bury Park stond Mohammed Hersi op
een vrijdagavond eind november te bil-
jarten. H. vond dat het zijn beurt was
om te spelen. De twee kregen ruzie,
waarna de 17-jarige weer vertrok. Hersi
maakte zijn potje af.
Toen Hersi even later zijn jas aan had
gedaan en de deur uitstapte om naar
huis te gaan, stond H. hem op te wach-
ten. Met een stoel sloeg de jongen de
vader van twee kinderen op zijn hoofd.
Voor hij wegrende, trapte hij Hersi nog
een paar keer in het gezicht. Hersi,
veertig jaar, overleed de volgende dag
aan zijn verwondingen, weer een dag la-
ter werd H. gearresteerd. Afgelopen zo-
mer werd hij veroordeeld tot negen jaar
cel.
Triest genoeg kunnen de meeste So-
maliërs meepraten over criminaliteit
onder de jeugd. Awale Elmi is jongeren-
werker in de wijk Herringay. Veel jonge-
ren hebben moeite mee te komen, zegt
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 4
Hoda Geddi wil
niet weg uit
Londen.
Ze voelt er de
vrijheid die ze
in Nederland
miste.
hij. Hij ziet hoe een samenspel van ar-
moede, werkloosheid, straatcultuur,
een gebrek aan rolmodellen én het ge-
voel er niet bij te horen leidt tot ‘hope-
loosheid’. De cocaïne die momenteel
het Verenigd Koninkrijk overspoelt, en
de status en het geld dat daarmee wordt
verdiend geven vaak het laatste zetje.
Ook familieleden van Samater
zwichtten voor de lokroep van de crimi-
naliteit. Een van zijn neven zit in de cel
in Birmingham, voor verschillende de-
licten. Net toen hij zijn leven gebeterd
had, pakten de autoriteiten hem op.
Leicester
Terug naar 2004. In de zomer van dat
jaar heeft Samater deze neef aan de lijn.
Samater vertelt dat hij is vastgelopen in
Londen, hij is het zware werk zat.
“Kom hierheen”, zegt zijn neef, die met
zijn broers in Leicester woont. “Het le-
ven hier is veel relaxter.”
Relaxter zou Samater het leven in
Leicester achteraf niet noemen. Span-
De eerste nender wel.
In de maanden dat hij in Leicester is,
maanden na sleept de vriendengroep van zijn neef
hem van club naar bar naar huisfeest.
het brexit- Of ze feesten gewoon naast de auto op
referendum een parkeerplaats. Er zijn drank en
vrouwen, drugs zijn er ook. Drugs ge-
keerden veel bruikt Samater niet, behalve qat, het
kruid waar veel Somaliërs op kauwen
Somaliërs terug voor de oppeppende werking. De jon-
naar Nederland gens leven vooral ’s nachts. Als Samater
in bed belandt, slaapt hij tot een uur of
een in de middag. Dan begint het fees-
ten opnieuw.

Aan geld is nooit gebrek. De ene avond
Samater, weer in is er 1000 pond, de volgende 3000.
Hoeveel er ook is, het hele bedrag gaat
Nederland: ‘Ik diezelfde avond nog op.
Na een paar weken komt Samater er
hoop vooral dat achter waar dat geld vandaan komt. Op
mijn kinderen een avond nemen de jongens hem mee
voor een ritje. De auto wordt gepar-
zich hier thuis keerd op de hoek bij een belwinkel en
twee van hen stappen uit. Als ze even
gaan voelen’ later komen aangerend met de buit en
instappen, rijdt de auto met piepende
banden weg. Na die nachtelijke rit gaat
Samater niet meer mee als de jongens
op pad gaan. Hij denkt omdat zijn neef
hem wil beschermen.
Hoe avontuurlijk zijn nieuwe leven
in Leicester ook is, het gaat Samater op
den duur vervelen. Voor een jongen die
gewend is dagelijks met een broodje
kaas te ontbijten, is het leven in de
nacht niet weggelegd. Elke ochtend
brak wakker worden geeft hem een rot-
gevoel.
Bovendien worden mensen om hem
heen opgepakt. Samater besluit terug te
gaan naar Londen. Hij blijft er nog een
paar maanden, tot zijn oude werkgever
belt. Bon Chef is inmiddels verbouwd
van snackbar naar eetcafé, en ze kun-
nen Samater goed gebruiken als mana-
ger. Hij hoeft er niet lang over na te
denken, begin 2005 keert hij terug naar
Bergschenhoek.
De grote vertrekgolf van Somaliërs
begin deze eeuw volgde op een periode
waarin de overheid in Nederland het in-
tegratiebeleid aanscherpte, zegt Dick
de Ruijter. Hij is bestuurder bij Sahan,
een stichting die zich inzet voor Soma-
liërs in Nederland. “Omdat een moeilij-
ke groep vertrok, redeneerde de over-
heid dat het beleid succesvol was.” Maar
de Nederlandse overheid moet ook het
boetekleed aantrekken, vindt hij: het is
haar in dertig jaar niet gelukt de Soma-
liërs te laten integreren. Ze heeft zelfs
nooit goed zicht gekregen op de groep.
De verhuizing naar Engeland is door
Somaliërs achteraf gerationaliseerd,
zegt De Ruijter. Ze zeggen dat ze het
beter hebben, omdat ze makkelijker
werk kunnen vinden in de informele
sector. “Maar Engeland is ook veel har-
der en cynischer dan Nederland. De
tweedeling is veel groter.” Er ligt werk
in het zwarte circuit, maar daaruit ont-
snappen is heel moeilijk.
De nomadencultuur zorgt voor on-
derlinge solidariteit, maar de veelvuldi-
ge migratie remt ook de integratie van
de groep. De Ruijter: “Het heeft tot ge-
volg dat Somaliërs, als ze maar even te-
genstand ervaren, weer vertrekken.”
Epiloog
Het is september 2014. Samaters vlieg-
tuig staat op het punt van landen. Hij
kijkt uit het raampje. Onder hem ziet
hij de grijsgele woestijngrond, de ge-
kleurde daken, auto’s die als mieren
over de wegen krioelen. Straks zal hij
voet zetten in Hargeisa, de stad waar hij
geboren is.
Kort voor de wielen de landingsbaan
raken, komt alles terug. Samater herin-
nert zich weer hoe het land eruit zag.
De straten, de kleuren, hij ruikt de geu-
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
ren. Oók die andere beelden komen te-
rug. De bombardementen, de levenloze
lichamen op straat. Verdoofd stapt hij
de vliegtuigtrap af, de Afrikaanse hitte
in. Als in een waas loopt hij de aan-
komsthal in. Daar verwelkomt een sol-
daat hem met de islamitische groet ‘Sa-
laam Aleikum’. Met precies het accent
waarin hij zijn ouders zo vaak heeft ho-
ren spreken. Samater breekt. Onbedaar-
lijk begint hij te huilen.
Samater heeft er in de tussenliggen-
de jaren een opleiding cultureel maat-
schappelijke vorming opzitten, maar
het was blijven knagen. Dezelfde vra-
gen als na zijn periode in Londen, spo-
ken door zijn hoofd. Wie ben ik? Waar
kom ik vandaan? Hij besluit af te reizen
naar Somaliland, dat inmiddels is afge-
scheiden van Somalië. Zijn vader is er
nu gouverneur.
Het werk voor een jongerenorgani-
satie geeft Samater voldoening. Hij ziet
direct resultaat in de steden en kam-
pen. Maar hij merkt ook hoe gekleurd
zijn blik op Afrika was, het continent
dat hij alleen kende van het Journaal.
Hij verwachtte in een derde wereldland
aan te komen. Wat blijkt: Somaliland is
een vreedzaam land, het functioneert.
Samater voelt vrijheid. Hij weet nog
hoe hij zich in Nederland op weg naar
het vliegveld had zitten ergeren aan die
in een kaarsrechte lijn opgestelde lan-
taarnpalen: tussen elke paal precies
even veel afstand. In Nederland krijg je
suiker in een exact afgemeten hoeveel-
heid in een zakje. Als je in Somaliland
suiker in je koffie wilt, krijg je de pot
5
aangereikt. Je spreekt er niet om 5 over
12 af. Je zegt: ‘Ik zie je in de middag.’
Die vrijheid gaat Samater na een
aantal maanden ook weer tegenstaan.
In Somaliland houdt de snelweg ge-
woon op. Ineens staat er een huis, van
iemand die de grond ooit van verre
voorouders heeft geërfd. Of de witte
middenstreep buigt zomaar af, de berm
in. Samater zou ook wel eens níet uren
willen wachten als hij met iemand een
afspraak maakt.
Terug in Nederland
Na twee jaar gaat hij terug naar Neder-
land. Veertien jaar na zijn vertrek naar
Londen en twee jaar na terugkomst uit
Somaliland weet Samater dat hij in Ne-
derland het meest op zijn plek is. Wel
merkt hij in zijn werk voor de Somali-
sche gemeenschap dat Nederland har-
der is geworden voor nieuwkomers.
Zijn familie kwam in een rijtjeswo-
ning terecht en kreeg persoonlijke be-
geleiding van een vrijwilliger. Voor
mensen die nu aankomen is dat niet
weggelegd. Ja, hij heeft nu meer vrede
met wie hij is, maar de vraag of hij zich
echt thuisvoelt in Nederland, vindt Sa-
mater moeilijk te beantwoorden. “Ik
heb nu twee kinderen. Ik hoop vooral
dat zij zich hier thuis gaan voelen.”
Voor dit verhaal sprak Trouw driemaal
met Samater Geddi, en tweemaal met
zijn zus Hoda in Londen. Ook is
gesproken met onderzoekers en met
sleutelfiguren in de Somalische gemeen-
schap in Nederland en in Londen.

HORECA Het aantal Chinese restaurants is in zeven jaar tijd
met bijna 400 afgenomen. De klassieke afhaalchinees verdwijnt,
in de steden bloeien nieuwe formules op.
tekst Joost van Velzen foto’s Mark van Wonderen
Hoelang is er nog
een Chinees?
P
eking, Azië, Hong
Kong, De Lange
Muur; het zijn namen
die niet meer automa-
tisch in ieder winkel-
centrum opduiken.
Nederland telt vol-
gens Datlinq, dat ho-
recadata verzamelt en
deelt, nu nog 1377
Chinese restaurants. In 2012 waren dat
er nog 1769.
“De traditionele afhaalchinees op de
hoek verdwijnt”, zegt Anthony van der
Klis van de Vereniging Chinese-Aziati-
sche Horeca Ondernemers, met ruim
1250 aangesloten restaurants de groot-
ste brancheorganisatie voor Chinese
horecaondernemers in Nederland. “De
ondernemers die lang geleden zijn
neergestreken in de provincie, zijn in-
middels op leeftijd en kinderen zijn
niet automatisch meer hun opvolgers.”
Volgens China-kenner Alice de Jong
zijn er meerdere redenen waarom
zoons of dochters niet automatisch ver-
der gaan met het restaurant van hun
ouders: “Het bekende Chinees-Indische
restaurant levert niet veel op, de brede-
re Aziatische keuken is lucratiever,
daardoor richt een nieuwe generatie
zich liever daarop.”
Als ze al in de horeca verdergaan.
“Want een andere reden is dat het run-
nen van een restaurant zwaar is.” De
veranderde maatschappij biedt inmid-
dels meer mogelijkheden dan het over-
nemen van de plaatselijke Lange Muur.
De Jong: “De kinderen zijn 100 procent
in Nederland opgegroeid met een Ne-
derlandse opleiding, ze willen niet per
se wat hun ouders hebben gedaan, ze-
ker niet als de zaak in een klein dorp is
gevestigd. Als ze die overnemen blijven
de ouders zich er misschien enorm mee
bemoeien.”
Andere wereldkeukens
Vooral in de steden houden Chinezen
ermee op, of ze gaan over op meer spe-
cialistische gerechten of modernere
Aziatische formules, zoals wokken. An-
deren kozen de laatste jaren opvallend
vaak voor een loopbaan als snackbar-
houder. Bovendien rukken andere we-
reldkeukens op. Zo groeit het aantal
Spaanse, Japanse, Thaise en Italiaanse
restaurants wel.
“Als het in dit tempo doorgaat blijft
nog maar de helft van de oorspronkelij-
ke Chinese restaurants over en dat is
eeuwig zonde”, zegt journalist en radio-
maker Mark van Wonderen. Van hem
verscheen in mei van dit jaar het
boek ‘CHIN.IND.SPEC.REST. Een ver-
dwijnend Nederlands fenomeen’. Voor
het boek fotografeerde Van Wonderen
zo goed als alle Chinees-Indische res-
taurants van het land.
Tijdens het afwerken van de lijst met
te bezoeken restaurants merkte hij al
dat niet iedere Chinees nog bestond:
“In een jaar tijd waren er wel vijftig ver-
dwenen. Stond ik weer voor een dichte
‘In Vlagtwedde
zie ik de Chinees
niet snel verdwijnen’
deur. Bij restaurants die wel open wa-
ren zat bijna nooit iemand.”
Van Wonderen trof op de meeste loca-
ties die hij fotografeerde, verloederde
panden aan: “Verweerde ramen, dode
planten naast de deur, vervaagde belet-
tering. Ik denk dat veel restauranthou-
ders er altijd vanuit zijn gegaan dat de
mensen toch wel zouden blijven ko-
men.”
Dat deden ze ook, maar dan toch
vooral diep in de provincie, waar het le-
ven van zowel de Chinezen als hun
klanten nu eenmaal minder aan veran-
dering onderhevig is dan in de stad. Op
het platteland staat de Chinees naast de
kerk, het dorpshuis en de school, bijna
als een wetmatigheid. “Dus in Vlagt-
wedde zie ik de Chinees niet snel ver-
dwijnen.”
Van Wonderen was zich voor het
TROUW ZATErDAg 13 OKTObEr 2018 6
‘HET IS TE VEEL
VOOR TE WEINIG’
“Het is niet voor niets dat het
woord ‘Frietchinees’ een aantal
jaar geleden in Vlaanderen het
Woord van het Jaar was”, zegt
Alice de Jong, tot voor kort ver-
bonden als sinologe aan de Uni-
versiteit Leiden. “Ook daar zie je
dat de nieuwe generatie Chine-
zen niet meer vanzelfsprekend
doorgaat met de traditionele af-
haalchinees van haar ouders.”
De Jong beheert in haar vrije tijd
de website Tokowijzer.nl. Daarop
beschrijft ze allerlei Chinese, Ja-
panse, Koreaanse, Thaise en Indo-
nesische ingrediënten en vertelt
ze in welke toko’s in Nederland ze
te koop zijn.
Die bredere Aziatische culinaire
blik tekent wellicht de veranderde
eetcultuur: “Chinezen worden niet
alleen snackbarhouder, maar ma-
ken er ook vaak een breder Azia-
tisch restaurant van, storten zich
op all you can eat-formules, gaan
iets hips doen met ramen of nood-
les of beginnen een sushi-restau-
rant.” Een sushi-restaurant?
“Jazeker, daar staan meestal geen
Japanners, maar Chinezen in de
keuken.” De Jong deed onder
meer onderzoek naar de Euro-
pees-Aziatische eetcultuur en
zwierf rond in China om daar ge-
rechten te ontdekken die ze terug
in Nederland probeerde na te ko-
eerst bewust van de vergankelijkheid ken. “Wist je trouwens dat de Chi-
van zijn favoriete restaurants toen de nezen die naar Europa kwamen
Chinees uit zijn jeugd, De Oude Prins in om daar in de horeca te belanden
het Noord-Hollandse Bergen, niet meer allemaal uit dezelfde streek van
de Chinees was zoals die volgens hem China komen?”
hoort te zijn. Namelijk: met een aquari-
um, rood behang, versleten vloerbedek- De Jong kan zich niet voorstellen
king, sierlijk gevouwen servetjes op ie- dat de Chinees volledig uit de Hol-
der bord, een systeemplafond met mes- landse polder verdwijnt, al weet
sing randen, een onveranderlijke menu- ze dat zo’n restaurant geen vetpot
kaart met een nummertje voor ieder is: “Ze zijn te goedkoop. De por-
gerecht en natuurlijk de rustgevende ties zijn ook te groot, daar wordt
muzak, meestal verzorgd door een Chi- te weinig winst op gemaakt. Daar
nese dame met een indrukwekkend worstelen ze al heel lang mee.”
hoog stembereik.
Van Wonderen: “Het zijn plaatsen
waar iedere Nederlander van boven de
35 jaar mee is opgegroeid, waar je voor
een schappelijke prijs kunt eten met
een goeie zondagse kater, vlak voor
‘Studio Sport’.”
Van Wonderen werd overstelpt met
media-aandacht voor zijn boek en ver-
kocht tot nu toe zo’n drieduizend
exemplaren. “De traditionele afhaalchi-
nees heeft een hoge aaibaarheidsfactor
en is helemaal ingekapseld in onze cul-
tuur.”
Openluchtmuseum
Zodanig zelfs dat het Nederlands Open-
luchtmuseum in Arnhem een Chinees
restaurant uit de jaren zestig een-op-
een heeft nagebouwd. Bezoekers kun-
nen er niet eten, maar wel kennisma-
ken met een fenomeen dat door het
museum wordt beschouwd als culinair
Nederlands erfgoed.
“Chinees Restaurant Azië is in 2010
ingericht rondom het thema migratie.
Om te laten zien dat Nederland divers is
en niet alleen uit boerderijen bestaat”,
legt Carianne van Dorst van het muse-
um uit.
Juist nu de trend is dat Chinese res-
taurants bij bosjes uit Nederland ver-
dwijnen, is het belang van deze nage-
bouwde variant toegenomen, vindt Van
Dorst: “Ons restaurant gaat niet weg,
dit is een blijvertje.”
‘CHIN.IND.SPEC.rEST. Een verdwijnend
Nederlands fenomeen’, Mark van
Wonderen, Uitgeverij Zoetzuur, 25 euro

HANS GOSLINGA
CHINESE
RESTAURANTHOUDER
Zhan Juan (24)
Bedrijfsleider Chinees-Indisch
restaurant King Sing in Alkmaar
“King Sing staat sinds 1 mei 2000
onder leiding van mijn vader, Linh
Juan. Ikzelf werk inmiddels al elf
jaar mee in het restaurant en ben
sinds 2014 bedrijfsleider. Op dit
moment zie ik geen toekomst
meer in de Chinese keuken in de-
ze vorm. Ik ben dan ook niet van
plan om het restaurant over te ne-
men. Dit komt door de stijgende
werkdruk, dalende omzetten en
toenemende concurrentie.
De traditionele Chinees, zoals die
vroeger helemaal vol zat op zon-
dag, is helaas niet meer. De volle
zaal op zondag is veranderd in
een lange rij bij de afhaalbalie. Een
‘snelle hap’, die moet concurreren
met pizza’s en broodjes döner. Wij
hebben de zaak ‘in leven’ gehou-
den doordat wij in 2014 ook zijn
gaan bezorgen. Met de groeiende
markt van thuismaaltijden, was
het niet meer dan logisch om hier
op in te haken. Sinds we dat
doen merken wij dat de afhaal een
minder belangrijk deel wordt van
de omzet.
Toch zal er altijd een groep blijven
die het prettiger vindt om de Babi
Pangang zelf te komen halen, in
plaats van hem thuis te laten afle-
veren. Met het bezorgen werd on-
ze afzetmarkt wel aanzienlijk ver-
groot, hierdoor konden wij klanten
bedienen uit regio’s die niet die
afstand wilde afleggen voor een
loempia en een portie Foe Young
Hai. Wij merkten ook heel snel, dat
mensen die de Chinees bij hen om
de hoek minder lekker vonden,
heel blij waren dat er weer een
Chinees bij hun in de buurt kwam
bezorgen.”
TROUW zaTErDag 13 OKTObEr 2018
D66, spil bij smeden van
onorthodoxe coalities
A
lexander Pechtold noemde
D66 vorige week bij zijn
afscheid een ‘stabiele mid-
denpartij’. Hij mag daar-
over tevreden zijn, het is
natuurlijk wel een overwinning van
het bestel. Zijn partij werd een halve
eeuw geleden opgericht om dat bestel
tot ontploffing brengen. Dat is niet
gelukt.
Het bestel is taaier gebleken dan de
oprichters van D66 veronderstelden.
De directe democratie, die zij in dich-
terlijke zin als explosief kozen, is be-
perkt gebleven tot iets meer ruimte
voor kiezers een kandidaat-Kamerlid
met voorkeurstemmen te kiezen. Dat
is echt alles. Minister Ollongren, af-
komstig uit D66, voerde onlangs het
raadgevend referendum af en stak
bovendien de loftrompet over het
functioneren van de onafhankelijke
en onpartijdige burgemeester – ‘echt
een zegen voor dit land’.
Er is wel iets veranderd. Het bestel
met zijn beproefde pacificatiepolitiek
uit de tijd van de verzuiling werkt nog
steeds, zij het in een gefragmenteerd
krachtenveld steeds moeizamer. Je
kunt zeggen dat het nog net lukt, en
beter dan in tweepartijenstelsels, de
spanningen als gevolg van de branden-
de kwesties beheersbaar te houden.
Maar de toestand blijft precair.
Hier grijp ik even terug op de his-
toricus Huizinga, die meende dat de
staat beter af is als de politieke strijd
zich zuiverder voltrekt tussen de drie
meest fundamentele sentimenten:
behoud, hervorming en radicale om-
verwerping. Hij schreef dat midden
jaren dertig, toen de parlementaire
democratie, net als nu, onder grote
druk stond en in Duitsland al was
bezweken.
Huizinga vond het voor de hand
liggend dat, als het nodig was, de
behoudende en hervormingsgezinde
krachten zouden samengaan tegen
radicalen die hier en nu verandering
eisen. Zij hebben immers gemeen dat
zij hun doelen geleidelijk willen be-
reiken. Beide staan ook een zeker
evenwicht voor tussen orde en vrij-
heid. Omverwerping daarentegen zou
voor de staat catastrofaal zijn.
Zonder twijfel heeft Huizinga aan
Duitsland gedacht, toen hij schreef
dat een staat die in de regering een
plaats inruimt voor radicalen ‘handelt
als een levend wezen dat de kiemen
van zijn verderf vrijwillig in zijn weef-
sel opneemt’. In het Amerika van on-
ze dagen, kun je vaststellen, is het de
gezonde democratische krachten niet
gelukt te pacteren om een kandidaat
af te stoppen, die naar het stelsel een
lange neus trekt. Voornaamste oor-
zaak: de bestaande heftige polarisatie
tussen Democraten en Republikei-
nen, die het politieke klimaat vergif-
tigde.
In ons land is het, na de politieke
vergissing van CDA en VVD in 2010
met de stelselvijandige PVV samen te
werken, wel gelukt de conservatieve
en progressieve krachten in tijdelijke
coalities te verenigen. Partijen die
7
elkaar als aartsvijand zagen, VVD en
PvdA, bleken tot vruchtbare samen-
werking in staat, geholpen door partij-
en die in de vorige eeuw vanuit het
midden nog voor ademocratisch (SGP,
voorlopers ChristenUnie) of extreem-
links (GroenLinks) werden gehouden.
D66 heeft in deze onorthodoxe
krachtenbundeling een voorname rol
gespeeld, die al begon met het initia-
tief tot het Lenteakkoord in 2012, na
de breuk in Rutte I. Meer dan dat de
Democraten ‘de grootste progressieve
partij’ vormen, was het dan ook van
betekenis dat D66 fungeerde als typi-
sche middenpartij, op zoek naar de re-
delijkheid en het compromis. Daarin
schuilt volgens Pechtold ‘de schoon-
heid van onze democratie’. Wie zei dat
ook alweer eerder bij zijn vertrek? Ja,
Samsom (PvdA) eind 2016.
Dat is wel heel andere taal dan deze
partijen lieten horen in de jaren zes-
tig, toen zij het midden, de zetel van
het compromis, verdacht maakten en
wilden breken. De een met de inzet
van directe democratie, de ander met
een meerderheidsstrategie die beoog-
de een breuk tussen conservatief en
progressief te forceren.
Toch weer even Huizinga, die
samenwerking met stelselvijandige
partijen irrationeel noemde. Hij voeg-
de daaraan toe: ‘Even irrationeel is
Blijft D66 stabiel als
kiezers meer oog krijgen
voor de nadelen van
monistische akkoorden?
het meerderheidsbeginsel, dat het
beste inzicht toekent aan de grootste
menigte’. Leven we dan nu, door de
nood gedwongen, in de beste van alle
democratische werelden, waarbij elke
constructieve partij in het spel wordt
betrokken en de destructieve krach-
ten op afstand worden gehouden?
Dat is niet helemaal zo. Het zitten-
de kabinet rust op een hermetisch
gesloten regeerakkoord, waarvan de
irrationele trekken in de kwestie van
de dividendtaks al meer dan duidelijk
zijn geworden. De samenwerking
houdt het ongezonde radicalisme op
afstand, maar vertoont door het mo-
nistische karakter veel van ‘de euve-
len en onbetamelijkheden’ waartegen
Van Mierlo in 1966 vanuit ‘een gevoel
van hachelijkheid’ te hoop liep. Hoe
stabiel blijft D66 als de kiezers daar-
voor meer oog hebben dan voor de
schoonheid?

ZWART EN KANSARM In de documentaire ‘American Jail’ onderzoekt regisseur
Roger Ross Williams hoe het Amerikaanse gevangenissysteem een groot deel van de
bevolking permanent in een precair bestaan drukt. En hij weet: als het allemaal net even
anders was gelopen, was hij zelf ook de klos geweest.
interview Seije Slager
Eenmaal erin, nooit meer eruit
A
ls filmmaker Roger Ross
Williams vertelt dat hij
voor zijn nieuwe docu-
mentaire ‘een lange weg
terug naar huis’ moest af-
leggen, dan geloof je hem
meteen. Het contrast
tussen zijn leven en zijn
afkomst is groot. Hij zit
op een terrasje in de na-
jaarszon, aan de Amsterdamse Prinsengracht.
Sinds een paar jaar woont hij hier om de hoek,
de liefde voerde hem naar Nederland. Eerder
die week was hij nog in New York, voor een
prijsuitreiking. Voor zijn documentaire ‘Music
by Prudence’ won hij in 2010 een Oscar.
Maar thuis, dat is eigenlijk Easton, een mis-
troostig stadje in de Amerikaanse staat Penn-
sylvania. De directe aanleiding om er weer op
bezoek te gaan was de zelfmoord van zijn
jeugdvriend Tommy, die na een half leven als
draaideurgevangene uiteindelijk doordraaide.
Maar niet alleen Tommy, eigenlijk iedereen
met wie Williams opgroeide, zit in de gevange-
nis, heeft er gezeten of werkt er, zo ontdekte
hij. Het vormde de aanleiding voor zijn nieuwe
documentaire ‘American Jail’, waarin hij on-
derzoekt hoe het Amerikaanse gevangenissys-
teem kon uitgroeien tot een van de grootste
industrieën ter wereld, en wie daar allemaal
baat bij hebben.
Want nergens ter wereld zitten zoveel men-
sen achter de tralies als in de Verenigde Staten,
zowel absoluut als relatief. In 1980 waren er
nog ongeveer een half miljoen gevangenen, in-
middels is dat aantal geëxplodeerd tot twee
miljoen, bijna 1 procent van de volwassen be-
volking. En dat is geen dwarsdoorsnede: vooral
zwarte mannen lopen in de VS risico om te
worden opgesloten. Volgens een iets verouder-
de, maar nog altijd veel geciteerde statistiek
belandt een op de drie gedurende zijn leven in
de gevangenis.
Als Wiliams weer in Easton rondloopt, reali-
seert hij zich: ik had een van hen kunnen zijn.
Hij maakte zich, net als al zijn vrienden, im-
mers ook schuldig aan kleine criminaliteit. Dat
hij daaraan ontsnapte, kwam ironisch gezien
door zijn homoseksualiteit.
Als jonge zwarte homo voelde hij zich dub-
bel onveilig. “Het begon voor mij met het le-
zen van James Baldwin. Zijn roman ‘Giovan-
ni’s Room’, die gaat over hoe hij in Parijs woont
met zijn geliefde. Dat verhaal heeft me geïn-
spireerd om te dromen van een bestaan buiten
de grenzen van Easton.”
Hij vertrok uiteindelijk, zoals zoveel jonge
homo’s in de jaren tachtig, naar New York, en
keerde nooit meer terug.
Toch, als je deze succesvolle filmmaker
eloquent hoort betogen dat hij best als draai-
deurgevangene had kunnen eindigen, dan ge-
loof je hem niet meteen. Is dat geen gedweep
met de zelfkant, in dienst van de plot van zijn
documentaire?
Of is het mijn Nederlandse vooroordeel, dat ik
denk: dat was zo’n gecultiveerde, intelligente
man als u toch niet gebeurd?
“Ik denk het wel. Want ik ben opgegroeid in
dezelfde omstandigheden als veel mensen die
je in mijn film voorbij ziet komen. Het was een
arm huishouden, mijn moeder stond er alleen
voor, mijn vader was er niet, er was altijd veel
geweld in de buurt, veel wapens. Mijn moeder
droeg ook een vuurwapen. En ik herinner me
nog dat ze een keer in een messengevecht be-
landde toen ik klein was. Dat vond ik toen niet
raar.
“Ze werkte als schoonmaakster op de lokale
universiteit, ze maakte de sociëteit van de stu-
dentenvereniging schoon. De stereo die ik daar
heb gestolen heb ik nog steeds. Een paar jaar
geleden kreeg ik daar een eredoctoraat. Toen
kon ik zeggen: ‘Mijn moeder heeft jullie wc’s
schoongemaakt’.
“Ik ging als klein kind soms met haar mee,
en zag hoe de rijke witte kinderen bij die stu-
dentenvereniging zich uitgebreid konden mis-
dragen. Allemaal kleine Brett Kavanaughs (de
onlangs benoemde Amerikaanse opperrechter
die zich in zijn studententijd schuldig zou heb-
ben gemaakt aan seksueel wangedrag , red.).
Alleen hoefden zij zich geen zorgen te maken
om de politie, want die was elders aan het pa-
trouilleren. In onze wijk. Wij werden aan de
lopende band aangehouden, en als je dan maar
een grammetje wiet bij je had, dan zat je bin-
nen. Want het systeem is zo ontworpen, dat
als je er eenmaal in zit, je er niet meer uit-
komt.”
Kunt u dat uitleggen?
“Als je in Amerika naar de gevangenis gaat,
moet je ook allemaal torenhoge kosten beta-
len, gerechtskosten, gevangeniskosten. Als je
weer vrij bent, ga je je proeftijd in, ook dat kost
weer een bedrag per maand. Terwijl dit men-
sen zijn die toch al arm zijn. Bovendien moet
je telefonisch bereikbaar zijn. Als je een maand
je telefoonrekening niet kunt betalen, kun je
daarvoor weer terug naar de gevangenis wor-
den gestuurd. En dat gebeurt.
“In de documentaire laat ik een man zien,
die twee jaar geleden is opgepakt voor rijden
onder invloed. Daar heeft hij vijf maanden
voor gezeten. Vervolgens miste hij één beta-
ling voor al de bijkomende kosten, en kwamen
er zeven agenten zijn huisdeur intrappen om
hem weer mee te nemen naar de gevangenis.
Zeven agenten! Zie je ze al in een witte suburb
voor de deur staan?
“Dit is een goede vent, die een baby heeft,
en voor een ander kind zorgt dat geen ouders
meer heeft. Hij heeft één fout gemaakt en
blijft daar nu voor betalen. Dat was ook het
verhaal van Tommy. En het had mijn verhaal
kunnen zijn.”
Dat het justitiële systeem bevooroordeeld is
tegen zwarten lijkt duidelijk, maar u noemt
het zelfs een vorm van slavernij. Is dat niet
wat overdreven?
“Het was wel degelijk een manier om gebruik
te kunnen maken van gratis arbeid, na de af-
schaffing van de slavernij. Zo staat het in het
dertiende amendement, de slavernij wordt af-
geschaft, ‘behalve als straf voor misdaad’.
“Nog steeds moeten gevangenen gedwon-
gen werken voor 15 cent per uur. In sommige
gevallen zelfs gratis. Er zijn in het zuiden zelfs
nog plantagegevangenissen, waar gevangenen
katoen moeten plukken. Echt waar, zoek maar
op, Angola Prison. Alsof je in een film bent.
Met witte opzichters die op een paard langs
komen rijden.”
Dat is een bizar exces. Maar los daarvan, de
criminaliteit in de VS is toch ook gewoon ge-
daald sinds 1980?
“Dat soort statistieken zeggen me nooit zo
veel. Als je eerst het gebruik van drugs heftig
criminaliseert, dan stijgen de criminaliteitscij-
fers wel, en als je vervolgens iedereen opsluit,
dalen ze weer. Voor de regering-Nixon was het
zwaar criminaliseren van drugs begin jaren ze-
ventig ook een manier om zwarten en hippies
koest te houden, dat hebben zijn medewerkers
inmiddels toegegeven.
“De criminaliteit in de witte suburbs zit in
ieder geval nooit in die statistieken. De politie
komt daar niet, dus de Brett Kavanaughs kun-
nen rustig hun gang gaan.
“Bovendien is het niet nodig, je kunt ook la-
ge criminaliteit én lage misdaad hebben. Waar-
om zeggen onze belastingbetalers niet: het is
zonde om 200 dollar per gevangene per dag te
besteden aan een verblijf in de cel, en hun ge-
zin van een inkomen te beroven, als we ze met
een fractie daarvan juist zouden kunnen hel-
pen om op het goede pad te blijven? Zoals jul-
lie hier in Nederland doen.”
Ja, dat is ook zo wat. U filmde ook een Neder-
landse gevangenis.
“Ik snap dat het in de praktijk misschien wat
minder mooi werkt dan het op mij overkomt.
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 8
En ik hoor dat jullie ook eerder richting het
Amerikaanse systeem bewegen.
“Maar wat ik geweldig vind, is dat in Neder-
land iedere gevangene als een individueel per-
soon wordt beschouwd, waarbij het doel is om
die persoon te reïntegreren. Daar wordt een
programma op maat voor gemaakt. Het doel is
om diegene úit de gevangenis houden. Of het
nu gaat om winkeldiefstal of moord. 
“In mijn documentaire volg ik een jongen,
Julian. Die is in de problemen gekomen door
een stom incident. Als je die omringt met wat
aandacht, dan kun je zo iemand op het goede
pad krijgen, dat weet ik zeker. Maar alles lijkt
erop gericht om hem juist in de gevangenis te
krijgen.”
In de Verenigde Staten brak deze zomer een ge-
vangenenstaking uit
“Ja, omdat mensen er onder vreselijke omstan-
digheden gevangen zitten. De manier waarop
je wordt behandeld, daar verlies je iedere men-
selijke waardigheid van. Zelfs het gevoel dat je
een individu bent.
“En het is wel bekend hoor, er zijn genoeg
statistieken en rapporten over hoe de gevange-
nissen in Amerika ervoor zorgen dat mensen
juist in de criminaliteit blijven hangen. Maar
als je zelf buiten de gevangenis zit, dan is het
ook makkelijk om daar niet aan te denken.
Daarom heb ik deze film ook gemaakt. Om een
persoonlijk verhaal toe te voegen aan al die on-
persoonlijke documenten.”
In de VS zijn toch ook stemmen van beide poli-
tieke partijen om het gevangenissysteem te
hervormen?
“Gedurende de Obama-jaren kwam er een
voorzichtig einde aan de stijging van het aan-
tal gevangenen, inderdaad, met steun van bei-
de partijen. Maar nu is Jeff Sessions minister
van justitie, en die wil vooral zo veel mogelijk
mensen opsluiten. Daaraan gaat voorlopig
niets veranderen.
“Als er iets zal veranderen, dan lokaal. Ik
hoop dat mensen straks gaan stemmen, dat er
rechters en procureurs worden verkozen die
niet alleen maar ‘hard tegen misdaad’ willen
zijn, maar iets willen hervormen.”
Ziet u zichzelf nog terugkeren naar de VS?
“Misschien op een dag, als het er wat minder
verdeeld en eng is. Ik voel me opgejaagd, iede-
re dag dat ik in de VS doorbreng. Als ik er auto
rijd, moet ik aan de lopende band stoppen van
de politie. En ik zie ook die mobiele-telefoon-
beelden over hoe de politie zwarte mensen
aanhoudt en neerschiet, en dan denk ik: het
kan zomaar uit de hand lopen.”
 TROUW zAtErDAg 13 OktObEr 2018 9

ROGER ROSS WILLIAMS

roger ross Williams (Easton, 1970) werd
vooral bekend als de eerste zwarte regisseur
die een Oscar won, voor zijn documentaire
‘Music by Prudence’ uit 2009, over de gehan-
dicapte muzikante Prudence Mabhena uit
zimbabwe.
Hij werd daarna nog genomineerd voor een
Oscar voor zijn documentaire ‘Life, Anima-
ted’, uit 2016, waarin hij een autistische jon-
gen portretteert die dankzij Disney-films leert
te communiceren met de buitenwereld.
In Nederland kennen we hem bovendien van
de documentaire ‘Blackface’ die hij in 2015
voor CNN maakte, waarin hij betoogt dat
zwarte Piet een racistische karikatuur is.

beelden uit de documentaire

‘American Jail’. rechtsboven
regisseur roger ross Williams.

‘AMERICAN JAIL’ OP TV

Volgende week vrijdag (19 okto-

ber) zendt de EO ‘American Jail’
uit op NPO2, om 22.55 uur. Het is
de laatste documentaire die de
omroep vertoont in een thema-
reeks over slavernij, in en buiten
Nederland. Morgen (zondag 14 ok-
tober) begint het programma met
een pleidooi van Michael Curry, de
bisschop die op het huwelijk van
prins Harry en Meghan Markle een
inspirerende preek hield. De vijf
dagen daarna worden steeds een
Nederlandse en een buitenlandse
documentaire vertoond over mo-
derne slavernij. 

Historisch overzicht aantal gedetineerden in de Verenigde Staten Etniciteit gedetineerden VS Zelfde misdaad, andere strafmaat
1920-2014 (langgestraften) Zwarte mannen worden in de VS voor eenzelfde
misdaad gemiddeld tot langere straffen
2,5 miljoen veroordeeld dan witte mannen met een vergelijk-
584.800 bare achtergrond.
zwart
langgestraft +19,5 +19,1
2,0 kortgestraft, in voorarrest
in jeugddetentie +15,2
wit
1,5 490.000 486.900 +11,2%
©TROUW L&F | BRON: USSC, BJS, OJJDP, KCDC

1,0 439.800
+5,5

0,5 latino

341.200 339.300
0 1998 2003 2005 2007 2011
1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2009 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 ’15 ’16 2003 2004 2007 2011 2016

STIJN FENS
Knolraap en lof,
schorseneren en prei
I
k was in Rome en hoorde ie-
mand zeggen: “Daar loopt
Drs. P.” Ik meende dat de van
origine Zwitserse tekstschrij-
ver en zanger al een paar jaar
dood was, maar ik draaide me toch
maar even om. Inderdaad: keurig
pak, grijs haar, grote bril: sprekend
Drs. P. Nu weet ik wel dat dood in
alle gevallen dood betekent, maar
in Rome is veel mogelijk.
Na mijn ontmoeting met Drs. P.
ging ik met een groep aardige land-
genoten de stad in, terwijl in mijn
hoofd zijn liedje ‘Knolraap en lof,
schorseneren en prei’ voortkabbel-
de.
Rampen bedreigen het menselijk
leven, knolraap en lof, schorseneren
en prei
Ik vertelde ze een verhaal over
een fontein en toen kreeg ik buik-
pijn en koorts. Een half uur later
lag ik in bed. Ziek.
Een bed en een
boekenplank voor een
onvolmaakte heilige
Waar zijn geloof, hoop en liefde geble-
ven, knolraap en lof, schorseneren en
prei
Ik dacht aan de groep landgeno-
ten die ik gidste en die nu zonder
mij door Rome liep en luisterde
naar de geluiden van de stad. Een
ziekenwagen, een stadsbus, een
ruzie op straat. Ik voelde aan mijn
voorhoofd. Dat was warm. Vanaf
toen werd het wat wazig in mijn
hoofd en viel ik af en toe in slaap.
Ik dacht aan Duitse hotels waarin
ik in het verleden logeerde en dat
ik eigenlijk wel een Volkswagen
Golf wilde kopen. Een zwarte.
Kort na deze oprisping had ik
een helder moment en dacht ik aan
de bisschoppensynode over jonge-
ren die zich hemelsbreed zo’n
tweehonderd meter van mijn ziek-
bed afspeelde.
Duistere driften en afgoderij, knol-
raap en lof, schorseneren en prei
Honderden bisschoppen praten,
samen met waarnemers en leken
(wat een vreselijk woord is dat
toch) onder wie ook jongeren, zo’n
drie weken lang over de vraag hoe
de kerk aantrekkelijker kan wor-
den voor het meer jeugdige deel
van de wereld. Dit alles gebeurt
achter gesloten deuren, maar op
dagelijkse persconferenties wordt
verslag gedaan van de beraadslagin-
gen.
Tot nu toe gaat het tijdens die
synode vooral veel over het ‘insti-
tuut’ kerk met haar celibaat, haar
vrouwen die moeten worden ge-
hoord en natuurlijk het misbruik.
Liegen, bedriegen, oneerbaar be-
tasten, knolraap en lof, schorseneren
en prei
Ik vroeg me af wat ‘de jongeren’
met institutionele discussies op-
schieten. Daarna zakte ik weer weg
in een koortsslaap en zag de wereld
om mij heen met schreeuwende
presidenten, plastic soep en een
nieuwe leider van D66 die als een
oude politicus vragen ontwijkt.
prei
Overal zien wij ze, groeien de hor-
den, knolraap en lof, schorseneren en
Eenmaal weer wakker, had ik
een helder moment: jongeren had-
den volgens mij voorbeelden nodig
en troost.
Ik dacht aan mijn bezoek met
diezelfde aardige landgenoten aan
de kerk van San Gregorio Magno,
in de schaduw van het Colosseum.
Hier woonde ooit paus Gregorius
de Grote. De kerk is van lang daar-
na. Al eerder was mij opgevallen
dat er vlakbij een standbeeld van de
heilige Moeder Teresa stond. Zus-
ters van de door haar gestichte con-
gregatie bleken een klooster naast
de kerk te hebben. Die congregatie
helpt over de hele wereld armen en
daklozen. De zusters zitten ook in
Amsterdam en Rotterdam.
We mochten even de kamer
gaan zien waarin Moeder Teresa al-
tijd sliep. Maar niet allemaal tege-
lijk, in groepjes van vijf.
Er is best wat te zeggen over de-
ze heilige. Ze was misschien niet
altijd even aardig, de medische
voorzieningen in haar huizen zou-
den te wensen hebben overgelaten
en verder zou ze lijden te veel heb-
ben verheerlijkt.
Ik liep dus met enige scepsis
naar haar slaapkamertje. Een zus-
ter vertelde me dat er maar liefst
zes jonge meisjes op proef waren.
Stagiaires in het bieden van troost.
Ik zag ze lopen in hun witte kloos-
terkleed. Kenden zij die slechte
verhalen over Moeder Teresa ook?
Alle reserves vielen vervolgens weg
bij het zien van het kamertje. Een
eenvoudig bed en een boeken-
plankje. Veel meer dan dat was het
niet.
Wie zal ons redden, wie maakt
ons weer vrij, knolraap en lof, schor-
seneren en prei
Een bed en een boekenplank
voor een onvolmaakte heilige. Dat
beeld bood mij in mijn slaapkamer
genoeg troost om me meteen een
stuk beter te voelen.
CANON Morgen
worden paus Paulus
VI en aartsbisschop
Oscar Romero heilig
verklaard. De
gelovigen zijn hen
niet vergeten, maar
kerkpolitiek speelt
ook een rol.
tekst Stijn Fens
Heiligen
met gevoel
voor het volk
T
oen Oscar Romero op
21 juni 1978 de pause-
lijke bibliotheek bin-
nenliep, begroette
Paulus VI hem harte-
lijk. Het gesprek was
geanimeerd. Paulus VI
verzekerde de aartsbis-
schop van San Salvador
dat hij begreep hoe
moeilijk zijn taak was en dat de mensen
hem weleens verkeerd zouden kunnen
begrijpen.
Romero nam het voor het volk op te-
gen het leger en kwam daardoor vol-
gens zijn tegenstanders in politiek vaar-
water terecht. Lees: links, politiek vaar-
water. “U moet een hoop geduld en
kracht in u hebben”, zei Paulus VI tegen
Romero en hij zei hem dat hij voor de
aartsbisschop en zijn bisdom zou bid-
den. Als hij hem ergens mee kon hel-
pen, moest Romero het maar zeggen.
Het zou de laatste ontmoeting zijn
tussen de twee kandidaat-heiligen. Pau-
lus VI overleed anderhalve maand later
en Romero werd in maart 1980 ver-
moord toen hij in een ziekenhuiskapel
de mis opdroeg. Morgen zal paus Fran-
ciscus beiden (samen met vier anderen)
heilig verklaren, tijdens een mis op het
Sint-Pietersplein.
Geen communistenvriend
Van zowel Romero als Paulus VI stond
het lange tijd allerminst vast dat zijn
naam ooit in goud zou worden bijge-
schreven in de canon van heiligen. Voor
veel Salvadoranen was Romero bij le-
ven al een heilige, maar nogal wat
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 10
Latijns-Amerikaanse prelaten vreesden
dat een canonisatie van Romero als
steun kon worden uitgelegd aan het
Cecilia Maribel
door hen zo gehate marxisme. Ook in Flores zou op
het Vaticaan heerste scepsis, aanvanke-
wonderbaarlijke
lijk ook bij paus Johannes Paulus II,
geen communistenvriend. wijze zijn
In het zaligverklaringsproces van
Romero (een voorwaarde voor heilig- genezen nadat
verklaring) kwam pas beweging onder
paus Benedictus XVI. Op weg naar Bra- ze tot Romero
zilië zei hij in 2007 tegen journalisten had gebeden
dat hij ‘er niet aan twijfelt dat zijn per-
soon (Romero red.) het verdient om te
worden zalig verklaard’. Deze woorden
werden later door het Vaticaan uit het
officiële verslag van die persconferentie
geschrapt. In 2012, niet lang voordat hij
zou aftreden, zorgde de Duitse paus er
persoonlijk voor dat de ‘zaak Romero’
in gang werd gezet.
Definitief zetje
Net als bij andere zaken bouwde paus
Franciscus voort op het werk van zijn
voorganger. In 2007 had Jorge Mario
Bergoglio, lang voordat hij het in de
kerk voor het zeggen kreeg, al eens ge-
zegd dat voor hem Romero “een marte-
laar en een heilige” was. “Als ik paus
was, had ik hem allang heiligverklaard.”
Toen hij eenmaal paus was, gaf hij het
definitieve zetje. Uiteindelijk werd Os-
car Romero op 23 mei 2015 in de Salva-
doraanse hoofdstad San Salvador zalig
verklaard. Daarbij waren zo’n 250.000
mensen aanwezig.
Op 6 maart van dit jaar maakte het
Vaticaan bekend dat het benodigde
wonder voor de heiligverklaring van de
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 11

HOE WORD JE HEILIG?

Heiligen zijn mensen die tijdens hun leven op een bijzondere manier openston-
den voor God. Ze zijn een voorbeeld voor alle gelovigen. Voor heiligverklarin-
gen is een kerkelijke procedure vastgesteld. Je kunt pas na je overlijden worden
heilig verklaard.
Om te kunnen worden heilig verklaard, dien je wel eerst te zijn zalig verklaard.
Hiervoor is een wonder vereist, dat kan worden toegeschreven aan de voor-
spraak van de kandidaat-zalige. Medisch onverklaarbare genezingen kunnen
door de kerk als wonder worden beschouwd. Bij martelaren, die voor hun geloof
zijn gestorven, is dat wonder niet nodig. Zaligen kunnen vervolgens de titel ‘hei-
lig’ krijgen. Hiervoor is opnieuw een wonder nodig. De rooms-katholieke kerk
telt duizenden heiligen.

Alleen maar het

verbod op de pil,
dat is niet terecht
PAUL VAN GEEST
is hoogleraar kerkgeschiedenis aan
Tilburg University
“Op mijn katholieke lagere school
zaten begin jaren zeventig van de
vorige eeuw vier jongens die Paul
heetten. Paulus dus eigenlijk. Niet
zo gek, in 1963 was Paulus VI aan
het bewind gekomen en hij maak-
te indruk op de katholieken. Dat
kwam vooral door zijn serieuze,
bijna ascetische uitstraling en al
snel werden er katholieke zonen
naar hem vernoemd. Ook mijn va-
der had een band met hem. Mis-
schien heet ik daarom wel Paul.
Paus Paulus VI en aartsbisschop Romero troffen elkaar in juni 1978 in het Vaticaan. Kardinaal Simonis, die door Paulus
VI persoonlijk werd gekozen om
bisschop van Rotterdam te wor-
den en hem goed heeft gekend,
vertelde mij ooit dat hij tijdens
een audiëntie aan Paulus VI vroeg
hoe het met de kerk ging. “Het
gaat goed met de kerk, want de
kerk lijdt veel”, was zijn ant-
woord. Paulus VI leed, net als veel
andere heiligen, zelf ook aan de
kerk. Hij droeg het pausschap als
een kruis.
Iedereen identificeert hem met de
encycliek ‘Humanae Vitae’ en het
verbod op de pil. Dat is niet te-
recht. Hij is ook de man die de Ro-
meinse curie internationaliseerde
en hervormde, en auteur van een
andere encycliek, ‘Populorum Pro-
gressio’, waarin hij de bestaande
economische structuren verant-
woordelijk stelde voor het feit dat
de rijken steeds rijker en de armen
steeds armer worden. Dat was een
bijna profetisch geluid in die tijd.
Hij leek altijd een paus op afstand,
maar op zijn graf in de crypte on-
der de Sint-Pieter liggen altijd ver-
se bloemen en zie je vaak mensen
bidden. Ook ik heb dat als 19-jarige
jongen ooit eens gedaan. Het ge-
bed werd trouwens niet ver-
hoord.”

bisschop was goedgekeurd. De Salvado- wilde houden. Naarmate de jaren voor-

Paulus VI stelde raanse Cecilia Maribel Flores zou op
wonderbaarlijke wijze van een levens-
progressieve bedreigende ziekte genezen nadat ze
tot Romero had gebeden.
katholieken
Populaire paus
teleur door zijn Ook Paulus VI (echte naam: Giovanni
encycliek Battista Montini) leek lange tijd niet te
‘Humanae Vitae’ kunnen rekenen op een zalig- laat staan
een heiligverklaring. Hij was paus van
uit 1968 1963 tot 1978 en volgde de immens po-
pulaire Johannes XXIII op, die het
Tweede Vaticaans Concilie bij elkaar
riep om de kerk bij de tijd te brengen.
Paulus VI zorgde dat dit concilie tot een
goed einde werd gebracht en dat her-
vormingen werden doorgevoerd.
Tegelijkertijd moest hij de kerk door
een turbulente tijd loodsen. De maat-
schappij en de kerk waren eind jaren
zestig, begin jaren zeventig, volop in
beweging. Het katholiek geloof verloor
in grote delen van de westerse wereld
haar vanzelfsprekendheid en veel pries-
ters verlieten het ambt toen het ver-
plichte celibaat opnieuw bevestigd
werd.
Progressieve katholieken stelde Pau-
lus VI teleur door zijn encycliek ‘Huma-
nae Vitae’ uit 1968, waarin het gebruik
van de anticonceptiepil werd afgewe-
zen. In Nederland zorgde hij voor op-
schudding door de benoeming van bis-
schoppen als Simonis en Gijsen, die de
rebelse Nederlandse kerkprovincie
weer in het gareel moesten krijgen.
Behoudende katholieken vonden hem
lange tijd te veel een aarzelaar, die ten
koste van helderheid de kerk bij elkaar
bij gingen, groeide echter de waarde-
ring voor Paulus VI.
Uiteindelijk word je heilig omdat de
gelovigen je niet vergeten, je graf be-
zoeken en bidden om jouw voorspraak.
Maar heiligverklaringen maken ook bij-
na altijd deel uit van kerkpolitiek. Zo
hecht de huidige paus veel waarde aan
martelaren. “Een kerk zonder martela-
ren, is een kerk zonder Jezus”, zei hij
ooit. En Romero is zo’n martelaar die
het verdient te worden heiligverklaard.
Misschien lijken Franciscus en Romero
ook wel op elkaar. Beiden niet zo links
als het grote publiek denkt, maar met
een feilloos gevoel wat er bij het volk
leeft.
Voorbehoedmiddelen
Dat paus Paulus VI juist op dit moment,
vijftig jaar na Humanae Vitae wordt
heilig verklaard, lijkt ook geen toeval.
Franciscus heeft nooit afstand geno-
men van die encycliek en beschuldigt
westerse hulporganisaties die voorbe-
hoedmiddelen introduceren in ontwik-
kelingslanden, niet voor niets van ‘ide-
ologische kolonisatie’. Dat zijn canoni-
satie tijdens een bisschoppensynode ge-
beurt, kan worden gezien als steuntje
in de rug voor dit door Paulus VI inge-
stelde overlegorgaan.
Na Johannes XXIII en Johannes Pau-
lus II, is Paulus VI de derde van zijn re-
cente voorgangers die Franciscus heilig
verklaart. “Mijn voorganger Benedictus
XVI en ik staan nog op de wachtlijst”,
grapte de huidige paus niet lang gele-
den.
Als hij zondag weer
zou preken, zou dat
geen vroom verhaal zijn
MARIO COOLEN
is theoloog en werkte acht jaar in
Latijns-Amerika
“Bisschop Romero had iets in zich
dat wel moest leiden tot zijn hei-
ligverklaring: je zo duidelijk en zo
liefdevol mogelijk openstellen
voor het lot van arme mensen. Dat
heeft hij in El Salvador lang ge-
daan. Je bent heilig wanneer je er
niet over nadenkt wat er dan met
je gebeurt, maar het met knikken-
de knieën oprecht doet.
Ik werkte in die tijd in Guatemala,
een buurland van El Salvador. We
luisterden naar zijn preken. Daar-
in zei hij vooral: Je moet van mij
geen politiek weekoverzicht ver-
wachten of een aanval op de rege-
ring. Wat ik wil doen is tegen u
zeggen: ‘Luister naar het evangelie
en legt dat naast je eigen leven’.
Dat was toentertijd een leven van
armoede en onderdrukking.
De moord op hem was een schok.
We hebben lang gedacht: van de
kerk blijven ze wel af. Ik vraag me
af of met de heiligverklaring van
Romero niet ‘de tanden eruit wor-
den getrokken’. Zo van: ‘Nu is hij
heilig en is alles goed’.
Als Romero zondag weer zou pre-
ken in El Salvador zou dat geen
vroom, heilig verhaal zijn, maar
wel een aanklacht tegen de pijn
van het Salvadoraanse volk op dit
moment, nu bijvoorbeeld een deel
van de landhervorming wordt te-
ruggedraaid.
Soms leer je van mensen maar een
paar dingen. Wat ik van Romero
heb onthouden is zijn uitspraak
dat ‘de glorie van God is dat arme
mensen leven hebben’. Dat is in
een paar woorden een theologie
die alles zegt.”

JELLE’S WEEKDIER leeuw
Raadsel weilandwelpje
is goed op te lossen
D
e vraag die iedereen deze week bezig-
hield was deze: welke mafkees zet er
nou een jong leeuwtje in een kooi te
vondeling in een weiland nabij West-
broek, benoorden Utrecht? Eigenlijk
zijn dat meerdere en deels irrelevante vragen,
want het maakt natuurlijk niet uit of de betreffen-
de dwaas dat benoorden of bezuiden Utrecht deed,
in een kooi of in een mand, in een weiland of in het
bos, maar de vraag waarom is wel relevant. En
daarna borrelen andere vragen op, waarmee de po-
litie zich bezighoudt en die, in ieder geval op mo-
ment van schrijven, pas gedeeltelijk zijn beant-
woord. Waar komt dit diertje vandaan? Waar is het
geboren? Het bleek waarschijnlijk een Franse cir-
cuswelp en de eigenaar moest ervan af. De West-
broeker weeswelp zit voorlopig in een roofdieren-
opvang en zal op termijn naar Afrika worden over-
gebracht. In de echte wilde natuur uitzetten zal
onmogelijk zijn; de welp is niet door de moeder op-
gevoed in het overleven in de wildernis.
We kennen allemaal wel de anekdotische hond
die aan het begin van de zomervakantie aan een
boom wordt vastgebonden, waarna de aldus ont-
laste familie zonder de zorg voor het overtollige
huisdier aan een welverdiende autorit naar het
zonnige zuiden begint. Het is gewetenloos en af-
keurenswaardig, maar het houden van een hond
als huisdier is niet verboden. Dat geldt voor meer
diersoorten.
De overheid heeft een zogenoemde posi-
tieflijst van dieren opgesteld die als huis-
dier mogen worden gehouden: hond, kat,
cavia, konijn en gerbil staan daarop, maar
ook onbegrijpelijke soorten als de ooste-
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
AARDGASVRIJ Bram Bos maakte zijn
monumentale ‘Polderhuis’ aardgasvrij.
Daar slaagde hij relatief goedkoop in, met een
warmtepomp en isolatie. Vooral bijzonder: de
duurzame verwarming zit verstopt in de
lemen muren. En dan heeft hij ook nog eens
een waterloze wc.
tekst Frank Straver
Gasloos
wonen in
FOTO DAPHNE PELS
een huisje
uit 1865
P
lijke grijze reuzenkangoeroe en de Siberische as op je hoofd”, roept
steenbok. Dan is er ook een lijst van soorten die Bram Bos. Even eerder
slechts met inachtneming van specifieke voor- knalde de verslaggever,
schriften mogen worden gehouden, waaronder de turend op notitieblok,
Grévyzebra en het Vietnamees wrattenzwijn. Daar lopend tegen de lage
moet je toch niet aan denken, een zebra of een deurpost tussen halle-
wrattenzwijn in de achtertuin van een vinex-wo- tje en woonkamer. Het
ning. Gelukkig is het houden van leeuwen als huis- ‘Polderhuis’ van Bos, in
dier helemaal niet toegestaan en dat lijkt me te- de Amsterdamse Pijp,
recht. Desondanks schijnen er types rond te lopen is klein van stuk. Een
die dat bij wijze van masculien statussymbool toch tiny house, zou het wellicht heten als
willen. Die hebben aan een zandstenen leeuwen- het nu gebouwd werd. Maar die term
beeld op het bordes niet genoeg, die willen een bestond niet toen deze arbeiderswo-
echte, met manen, die brult tegen het bezoek. ning in 1865 werd gebouwd. Ooit woon-
Tegenwoordig is de herkomst van een dier vaak den er dertien mensen in, vond Bos in
goed te achterhalen, ook van dit welpje. Met be- de archieven. Later werd het een gara-
hulp van isotopen van atomen in haren of tanden gebedrijf, met een werkplaatsje. ‘Rij-
is in principe na te gaan waar ongeveer ter wereld tuig- en Wagenmakerij’ staat nog op de
hij (of zij, het geslacht van het beestje is nog niet muur. Het is een gemeentemonument.
vastgesteld) is opgegroeid. Dit kan dankzij het feit Het huisje was een krot, toen Bos
dat de samenstelling van het drink- en oppervlak- (50) er als huurder introk. Dat was in
tewater overal een klein beetje verschilt, afhanke- zijn studententijd. Een lang verhaal
lijk van de minerale samenstelling van de bodem. kort: hij zou er niet meer weggaan, hij
Daarnaast moet met onderzoek aan DNA ook nog kon het zeer energieonzuinige ‘oude
het een en ander te achterhalen zijn, zeker als de krot’ uiteindelijk kopen. Vanaf 2002 to-
welp direct of indirect afstamt van een dierentuin- verde hij het om tot een duurzaam
leeuw. Maar goed, stel dat we dat allemaal weten stulpje, met energielabel A+. Energie-
en kunnen reconstrueren hoe het diertje in dat kosten heeft hij nauwelijks meer.
weiland verzeild raakte, dan moet alsnog de ge- “Loop maar even mee”, zegt Bos. Hij
stoorde worden opgespoord die de kooi daar opent de deur in het achterste halletje.
heeft neergezet. Behalve de roofdierenop- Hij stapt naar buiten, op een klein afge-
vang kan vervolgens ook een psychiater schermd terras. Hier staat het belang-
geen kwaad in dit verhaal. En daarna de rijkste apparaat waarmee het huis duur-
rechter. zaam draait. Een luchtwarmtepomp.
Jelle Reumer Die draait op groene stroom en haalt
warmte uit de buitenlucht. Zelfs als het
koud is kan de warmtepomp wat graad-
jes uit de lucht wegsnoepen, om het
huis te verwarmen. “Deze oudere pomp
maakt wat lawaai, dat klopt. Maar het
valt reuze mee.”
Nóg liever had Bos trouwens een
grondwarmtepomp gehad, die energie
12
uit de bodem zuigt. Maar dat was moei-
lijk, veel te duur bovendien. “Want
denk niet dat ik steenrijk was, toen ik
begon met verduurzamen”, zegt Bos.
Zonder subsidie
“Ik dacht vooral: kan ik het wel beta-
len?” Dat bewoners piekeren over op te
hoesten kosten voor duurzame huizen,
daar kan hij zich alles bij voorstellen.
“Best logisch.” Hij wil graag laten zien
hoe hij het zelf deed. Door voor 15.000
euro dikke ramen en isolatie te plaat-
sen, vooral in het dak, kwam hij al een
heel eind. Isolatie maakte zijn energie-
vraag laag. Nog eens grofweg 15.000
euro was Bos kwijt aan het duurzame
verwarmingssysteem binnen, waarvan
4200 euro voor de luchtwarmtepomp.
Zonder subsidie, want de overheid sti-
muleerde gasloos wonen niet zoals nu.
In het halletje zit, naast de ketel die
de warmte verdeelt, een vlek. Het zijn
de contouren van een oude cv-gasketel.
Die verklaarde Bos in juli 2017 overbo-
dig, en hij deed hem weg. Sindsdien
woont hij ‘aardgasvrij’. Toegegeven,
toen het de laatste winter 5 graden
vroor, kreeg hij zelfs het kleine huis on-
voldoende warm. Bij de bank heeft hij
nog wel een kacheltje staan dat op
duurzame houtkorrels stookt. “Voor
noodgevallen”, lacht hij. Maar ook ge-
woon voor de gezelligheid.
Zeer bijzonder is de manier waarop
Bos de rest van het Polderhuis warm
houdt. De luchtwarmtepomp verdeelt
het warme water in huis niet door
radiatoren, maar door buisjes in de wan-
den. Tegen alle buitenmuren, gemaakt
van ademend leem met riet, zit een
netwerk van waterleidingen pal onder
het oppervlak. Zo geeft de muur warm-

Ontlasting komt terecht in mestsilo’s in het stadstuintje van Bos. Daar composteert het, jarenlang. FOTO’S PATRICK POST
Bram Bos haalt de emmer met inhoud uit zijn waterloze wc.
te af, naar binnen toe. “Dat water hoeft
ook niet loeiheet te zijn, zoals een cv-
ketelsysteem dat draait op 70 graden.
“Een graad of 25 is genoeg”, zegt Bos.
De techniek voor de wandverwarming,
waar Bos het meest in moest investe-
ren, komt van de Duitse architect Mar-
tin Breidenbach, die er een hele woon-
wijk mee uitrustte. Verder kom je het
vrijwel niet tegen.
Het systeem met warmtewanden
kan voor huizen uitkomst bieden, zegt
Bos. Van de 7,2 miljoen huizen die het
kabinet aardgasloos wil zien worden
zijn er een kleine 6 miljoen bij de bouw
niet of nauwelijks geïsoleerd. En dat
Bos voor 31.000 euro klaar was (hij
geeft inzicht in alle kosten) lijkt ook
een verademing. Want experts rekenen
meestal met 35.000 euro aan kosten in
het meest gunstige geval, oplopend tot
zeker 60.000 of 80.000 euro bij oude
huizen.  jaar in de Duurzame 100 (op plek 82).
Wel is het zo dat zijn Polderhuis rela-
tief goed met beperkte muurwarmte af
kan, vanwege de kleine ruimtes. Verder
is het wel ingrijpend, om alle muren te
voorzien van leem met waterleidingen.
Bovendien hebben veel monumenten
grote, hoge ruimtes. Die straal je niet
warm vanuit de muren. Daar is veel
meer duurzame techniek voor nodig.
“En in sommige monumenten, met
wandschilderingen bijvoorbeeld, heb-
ben muren een beschermde status”,
weet Bos. Maar toch, zegt Bos, er zijn
veel meer huizen te vinden waar de
techniek uiterst geschikt is. Zowel
nieuw als oud.
Bos weet alles van kilowatturen, iso-
latienormen en piekvermogens. Omdat
hij aan de Wageningen Universiteit aan
duurzame landbouwsystemen werkt,
weet hij veel van energiesystemen. Er-
varingen wisselt Bos uit op internetfo-
ra, zoals Tweakers. Iedereen die geen
trek heeft in technische details maar
wel benieuwd is, kan zich melden voor
een rondleiding, zegt Bos. Hij laat graag
zien hoe duurzaam wonen ‘zonder
kunstgrepen’ er bij hem uitziet. De na-
delen vertelt hij er ook eerlijk bij. In
een huis met muurverwarming is een
gat boren natuurlijk ‘uit den boze’. Op
het leem kun je ook niet zomaar iedere
verf smeren. Maar leem biedt wel sfeer
en comfort. En met rail boven aan de
muur hang je gewoon een schilderij op
hoor, zegt Bos.
Afsluitboete
Op de tussenverdieping trekt hij een
luikje in de muur open. “Kijk, hier zie je
hoe de waterbuisjes door de wanden lo-
pen.” Zijn enthousiasme bracht hem dit
Wat daarbij meehielp, is dat Bos met
succes protest aantekende tegen de 605
euro ‘afsluitboete’ van Liander, toen hij
zijn gasketel wegdeed. De energienet-
beheerders moeten nu samen beden-
ken welk bedrag écht nodig en redelijk
is, als een monteur de gaskraan bij ie-
mand komt dichtdraaien.
Hij mag dan duurzaam wonen, zon-
nepanelen heeft de Amsterdammer op-
vallend genoeg niet. Die mag hij niet
plaatsen, vanwege de monumentale
status van het Polderhuis. Maar hij
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 13
koopt wel gegarandeerd groene stroom
Dat Bram Bos in voor zijn warmtepomp. Zo is het be-
hoorlijk duurzaam, zegt hij. “En heel
voor 31.000 eerlijk”, zegt Bos, “ik zou zonnepane-
len op dit huisje ook niet fraai vinden.”
euro klaar was, Andere woningen, kantoren en gebou-
lijkt ook een wen met hoge, platte daken vindt hij
wel geschikt. “Leg je dak vol zonnepa-
verademing nelen”, adviseert Bos aan anderen in
een informatiefolder, waarin hij bena-
drukt dat isoleren de allerbelangrijkste
eerste stap is.
Als Bos de deur van zijn wc opent is
het ontbreken van zonnepanelen op
zijn eigen dak direct vergeten. Want
hier heeft hij een duurzame uitvinding
staan waarmee hij vrijwel iedere mi-
lieugoeroe naar de kroon steekt. “Een
waterloze wc.” Hij ziet er anders uit dan
een gewone wc, wat groter en breder.
Bos zegt het alsof het de normaalste
zaak van de wereld is. “Een vriend van
me heeft een composttoilet zonder af-
voer. Dat is helemaal een troon.” In het
huis van Bos gaat urine gewoon het ri-
ool in, maar ontlasting niet. Dat wordt
Voor een lading apart gehouden en komt terecht in
mestsilo’s in het stadstuintje van Bos.
gecomposteerde Daar composteert het, jarenlang. 
De eerste lading van 60 kilo gecom-
poep kreeg Bos posteerde poep (“Ruik maar, het is net
van een bioboer tuinaarde”) uit 2015 en 2016 gaf Bos af-
gelopen maand als meststof aan een
een stuk kaas bio-boer. Hij kreeg daar een stuk kaas
voor terug. Dat was een ludieke stunt.
Maar er zit toch ook wel een serieuze
gedachte achter:. “Als Nederland echt
naar kringlooplandbouw wil, moet je
gaan nadenken over al je afvalstromen.
Ook, en misschien wel juist, in en rond
drukke steden.”
Meer informatie: www.polderhuis.org

NIEUWE NATUURKUNDE De speurtocht van
fysici naar nieuwe deeltjes lijkt vast te lopen.
Het speelveld is te groot voor de mens,
zegt de Nijmeegse fysicus Sascha Caron.
De computer moet het overnemen.
interview Joep Engels
Slimme
computer
schiet fysici
te hulp
H
et is alsof ik een kist met
speelgoed cadeau heb
gekregen”, zegt Sascha
Caron. “Het is allemaal
nieuw voor mij. Ik wist
niet wat ik ermee kon
en elke dag leer ik iets
nieuws. Dit is het speel-
goed van de toekomst.
Hoe mooi is dat?”
Het speelgoed van de natuurkundige van de
Nijmeegse Radboud Universiteit is een zelfle-
rende computer. Zelflerende software, om pre-
ciezer te zijn, die de wereld de afgelopen jaren
al regelmatig versteld heeft doen staan. Het is
de techniek waarmee Google onlangs een
computer bouwde die de wereldkampioen Go
verpletterde. Het zijn de systemen die in
ziekenhuizen hebben geleerd röntgenfoto’s te
beoordelen en die inmiddels menselijke radio-
logen overtreffen. Met dat soort computers wil
Caron nieuwe natuurkunde ontdekken.
De traditionele speurtocht in de fysica lijkt
vast te lopen. Het is al meer dan zes jaar gele-
den dat het higgsdeeltje werd ontdekt, het
elementaire deeltje dat het Standaard Model
compleet maakte. Fysici weten dat die theorie
geen complete beschrijving van de werkelijk-
heid geeft. Er zijn verschijnselen in de natuur
die niet met het Standaard Model kunnen
worden verklaard.
Zo proberen fysici al decennia de aard van
donkere materie te doorgronden. Ze zien aan
de beweging van sterrenstelsels dat er meer
zwaartekracht aan het werk is dan ze met
zichtbare materie – sterren en planeten – kun-
nen verklaren. Het Standaard Model kent al-
leen zichtbare deeltjes; er moeten dus buiten
dat model deeltjes bestaan die de donkere
materie vormgeven.
Zo’n deeltje is nooit ontdekt. Niet in de
versnellers, zoals de LHC bij Genève, noch met
detectoren in de ruimte.
Die zoektocht is ook een stuk lastiger dan in
het geval van het higgsdeeltje, zegt Caron.
“Toen wisten we waar we naar op zoek waren.
We kenden alle eigenschappen van het deeltje,
omdat het Standaard Model die voorschreef.
We wisten op welke botsingsprocessen we
moesten letten, op welke vervalreacties. We
wisten alles, behalve zijn massa. Alsof we op
zoek waren naar een witte ijsbeer die ergens
tussen de honderd en duizend kilo zou moeten
wegen. Daar hebben we in Genève twee jaar
over gedaan. Nu speuren we naar dieren, maar
hebben we geen idee hoe ze eruit zien.”
Nou ja, ideeën zijn er genoeg. Laat dat maar
aan de theoretisch natuurkundigen over. Er
zijn tal van hypothesen opgesteld om het Stan-
daard Model uit te breiden of bestaande theo-
rieën, zoals de algemene relativiteitstheorie,
aan te passen. De supersymmetrie is er één
van. Het Standaard Model deelt elementaire
deeltjes in twee groepen in, de bosonen en
fermionen. De theorie van de supersymmetrie
gaat ervanuit dat elk deeltje zijn zusterdeeltje
in de andere groep heeft. De theorie zou een
boel van de problemen kunnen verklaren. Zo
zou het lichtste supersymmetrische deeltje
een goede kandidaat zijn voor de donkere ma-
terie, maar zulke deeltjes zijn nog nooit ge-
zien.
Het speelveld is dan ook heel groot gewor-
den, zegt Caron. “Er is niet slechts één super-
symmetrische theorie, er zijn heel veel varian-
ten. En er zijn ook andere uitbreidingen van
het Standaard Model. Dat geeft heel veel vrij-
heidsgraden. De vraag is dan: hoe zoek je? Wat
is een goede strategie?”
Het is tijd voor een intermezzo. Hoe zoekt
een fysicus normaal gesproken? Een deeltjes-
versneller is voor de natuurkundige wat een
microscoop is voor de bioloog. Beide apparaten
bieden zicht op processen die zich aan het blo-
te oog onttrekken. In de versneller van Genève
botsen deeltjes – protonen, ofwel waterstof-
‘Schotel de computer
een set data voor,
formuleer wat het
doel is en laat hem
zelf zijn algoritme
schrijven’
kernen – met zeer hoge snelheden op elkaar.
In zo’n botsing zit extreem veel energie, waar-
door er tijdelijk nieuwe, extreem zware deel-
tjes kunnen ontstaan. De hoop is dat het be-
staan van die deeltjes, of de manier waarop ze
uiteenvallen, niet binnen het Standaard Model
past. Dan biedt zo’n deeltje zicht op nieuwe
natuurkunde, waarmee genoemde problemen
kunnen worden verklaard.
Maar ja, wanneer is zo’n meting echt af-
wijkend? Wanneer duidt het piekje in de gra-
fieken die de versneller produceert, op een
opmerkelijk fenomeen, wanneer is het een
toevalligheid? Caron: “De zoektocht naar het
higgsdeeltje was uiteindelijk een tel-experi-
ment. Stel, je ziet in al die data van de versnel-
ler honderden botsingen van een bepaald type.
En je vraagt je af: stel dat het higgsdeeltje niet
bestaat, hoeveel van die botsingen verwacht
ik dan? Als dat er dan maar een stuk of vijf
zouden zijn, heb je iets te pakken.”
Dan is de vervolgvraag: hoe zoek je naar
zo’n afwijkend piekje? Zelfs als de fysicus een
theorie heeft en daarmee op zoek gaat naar
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 14
een deeltje dat die theorie voorspelt, heeft hij
nog veel onzekerheden, veel zogenoemde vrij-
heidsgraden. Hoe zwaar denkt hij dat het deel-
tje ongeveer zal zijn, wat is de wisselwerking
met andere deeltjes?
Een supersymmetrische theorie heeft zo’n
twintig vrijheidsgraden. Twintig knoppen aan
de zoekmachine, waar de fysicus eerst aan
moet draaien, voordat het echte zoekwerk
kan beginnen. En dat werk houdt in: vind een
afwijkend piekje in die gigantische bak met
ontelbaar veel botsingsdata, die de LHC in
Genève heeft voortgebracht.
Caron: “Dat piekje hebben we nog niet
gevonden, maar we hebben die bak niet sys-
tematisch afgewerkt. Het is eigenlijk niet eens
duidelijk welke fractie we hebben gedaan. Een
paar procent misschien. En het artikel dat in
2020 verschijnt en waarin weer een andere
theorie wordt geponeerd, hebben we natuur-
lijk nog helemaal niet getoetst.”
Daarom draait Caron de zaak om. Hij stelt
voor niet alleen theorieën te toetsen, maar die
hele databak willekeurig door te spitten op
afwijkingen van het Standaard Model. En dat
willekeurig zoeken doet hij niet zelf, maar laat
hij over aan computers. Niet aan gewone com-
puters, maar aan zelflerende systemen. “Als je
zelf een programma schrijft voor een zoek-
tocht, moet je keuzes maken. Veel collega’s
hebben dan toch de neiging in de buurt van
hun fysische intuïtie te blijven. Nee, zeg ik,
laat de computer het zelf uitzoeken. Schotel
hem een set data voor, formuleer wat het doel
is, en laat hem zelf zijn algoritme schrijven.
Die zijn vaak beter dan onze wetenschappe-
lijke programma’s.”
Die aanpak heeft op andere terreinen zijn
waarde getoond. Een paar jaar geleden toonde
AlphaGo, de zelflerende Go-computer van
Google, zich superieur aan zijn menselijke
tegenstanders. AlphaGo was slechts verteld
wat de regels en het doel van het spel waren.
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 15

Het computercentrum van de deeltjesversneller in Genève. Het centrum verwerkt een petabyte
(een miljoen gigabyte) aan data per dag, het equivalent van ruim 200.000 dvd’s. FOTO GETTY

Wat was het resultaat van die zoektocht?

Hebben jullie inmiddels een afwijking ge-
‘Het programma vonden?
“Nee, maar ho eens even, dat was een grote
zal het deeltje doorbraak in de natuurkunde geweest. Zo een
niet zelf die maar eens in de dertig, veertig jaar voor-
komt. Ik hoop dat we met deze aanpak de
ontdekken. zoektocht versnellen, zodat ik die doorbraak
nog mag meemaken. Niettemin, we hebben
Het denkt niet nu wel een deel van de zoekruimte uitgeslo-
ten.”
out of the box, het wordt
En als de computer wel iets vindt, wat dan?
niet slimmer dan zijn “Dan heb je een afwijking. Dan kun je eerst
onderzoeken of dat piekje in een andere data- Een botsingsexperiment in de deeltjesversneller LHC. Hier ging het om de zoektocht naar
makers.’ set gehandhaafd blijft. En als dat zo is, moet microscopisch kleine zwarte gaten. FOTO THOMAS MCCAULY
je een supersymmetrie of een andere theorie
verzinnen, waarin die afwijking past.”

En had zichzelf daarna de winnende strate-
gieën en kneepjes geleerd door vele duizenden
oefenpotjes tegen zichzelf te spelen.
Op de dag van het gesprek is Caron op het
Netherlands eScience Center in Amsterdam,
waar data- en softwarespecialisten onderdak
hebben gevonden. Hij is hier voor een work-
shop om met de experts te bespreken welke
datatechnieken het meest geschikt zijn voor
zijn doel. Zelflerende systemen hebben in de
afgelopen tien jaar een geweldige vlucht geno-
men, vertelt hij, waardoor ze op tal van weten-
schapsterreinen toepasbaar zijn. “Overal waar
men met veel data werkt. Sterrenkunde, bio-
logie, klimaatwetenschap. Dit centrum cre-
ëert een platform voor deze wetenschappers
om hun systemen te bouwen.”
Intussen heeft hij zelf een gemeenschap
gecreëerd rond zijn eigen specialiteit, de don-
kere materie. 170 collega’s hebben zich aange-
sloten en leveren data voor zijn zoekmachines.
En onlangs beschreef hij de eerste resultaten
van een geautomatiseerde zoektocht in het
data-archief van de Geneefse versneller.
Stel dat het lukt? Krijgt de computer dan
de Nobelprijs voor natuurkunde voor de
ontdekking van een donker materiedeeltje?
“Dat lijkt me niet. Het programma zal het
deeltje niet zelf ontdekken. Als het neutralino,
het lichtste supersymmetrische deeltje, niet
in zijn trainingsprogramma zit, zal de compu-
ter dat er ook niet uitvissen. Het enige wat
we doen, is de zoektocht versnellen door hem
optimaal te automatiseren. Het programma
denkt niet out of the box, het wordt niet
slimmer dan zijn makers.”
Niettemin, het blijft een vreemd idee dat een
systeem dat niets van natuurkunde begrijpt,
het vakgebied vooruit gaat helpen.
“De kracht zit hem in de samenwerking. Aan
dit programma werken mensen mee die veel
van data weten. Anderen hebben verstand van
donkere materie, en weer anderen van zelfle-
rende systemen. De computer bundelt die
kennis en creëert een soort virtuele persoon
die inderdaad slimmer is dan de afzonderlijke
deelnemers. En sneller zoekt.”
GATEN IN HET STANDAARD MODEL
Het Standaard Model is de theorie die be-
schrijft hoe de bouwstenen van de materie,
zoals quarks en elektronen, zich verhouden
tot de deeltjes die de krachten onderhou-
den, zoals het foton dat zorg draagt voor de
elektromagnetische kracht. De theorie is
buitengewoon succesvol, ze voorspelt inter-
acties tot op vele cijfers achter komma.
Maar er zijn ook onbeantwoorde vragen. De
zwaartekracht past niet goed in het Model,
het is onduidelijk waarom deze kracht zo-
veel kleiner is dan de kernkrachten. En
waarom hebben al die deeltjes zulke ver-
schillende massa’s?
Ook op kosmische schaal zijn er openstaan-
de vragen. De materie die het Standaard
Model beschrijft, maakt slechts 5 procent
van alle massa in het heelal uit. De rest is
onzichtbaar, maar oefent wel krachten uit.
Donkere materie houdt bijvoorbeeld ster-
renstelsels bijeen; als alleen de zichtbare
sterren aan elkaar zouden trekken, werden
de buitengebieden van de ronddraaiende
stelsels weggeslingerd. Nog mysterieuzer is
de donkere energie die het heelal versneld
laat uitdijen. De aard van deze energie is
volkomen duister maar zij is wel 70 procent
van alle energie in het universum.
Een idee dat veel oplost, heet supersymme-
trie. Volgens deze theorie hebben alle mate-
rie- en krachtdeeltjes – in jargon: fermionen
en bosonen – een tegenhanger in de andere
groep. Zo zou er bijvoorbeeld naast het fo-
ton, dat de elektromagnetische kracht ver-
zorgt, een fotino moeten zijn. Supersymme-
trie maakt het Standaard Model een stuk ro-
buuster. Bovendien zou zo’n supersymme-
trisch deeltje tegelijk een donker-materie-
deeltje kunnen zijn. Probleem is alleen dat
zulke deeltjes nog nooit zijn waargenomen.

BOEK Wiskunde vind je overal: bij de Belastingdienst,
bij de dokter en in de trein. De jonge filosoof
Stefan Buijsman legt die nuttige wiskunde met plezier uit.
‘Iedereen kan het leren. En het is niet eng!’
interview Willem Schoonen
Doen wat
ertoe doet
dankzij
wiskunde
N
og geen drie jaar
oud wist hij zijn
ouders, zo vertel-
den ze later, heel
duidelijk te ma-
ken dat hij ieder
weekend naar
een museum wil-
de, en ieder week-
end een ánder
museum. En de halve bibliotheek heb-
ben ze hem voorgelezen. Hij had het
zelf kunnen doen, maar hij weigerde,
want lezen leerde je op school. Hij
vloog door die school en ging op zijn
vijftiende studeren. Sterrenkunde, om-
dat hij wilde weten hoe het heelal is
ontstaan, maar hij stapte over naar filo-
sofie. Nu weet hij nog altijd niet hoe het
heelal is ontstaan, maar hij heeft in de
filosofie wetenschap naar zijn hart ge-
vonden. Hij was op z’n achttiende klaar
met de studie, ging naar Stockholm om
te promoveren en deed dat niet in vier
jaar, wat normaal is, maar in twee.
Twintig jaar oud, was hij de jongste doc-
tor in Zweden ooit.
23 is Stefan Buijsman nu, en hij
schreef een boek over de betekenis van
wiskunde in het dagelijks leven: ‘Plus-
sen en minnen’. Filosofie van de wis-
kunde is Buijsmans vak, dus hij stelt om
te beginnen de vraag of de wiskunde,
die abstracte wereld van getallen en for-
mules, nuttig kán zijn. Hij laat vervol-
gens zien waar dat gebeurt, op een ma-
nier die zelfs verstokte alfa’s zal boeien.
Stefan Buijsman: ‘De logica, de regels
voor het opbouwen van argumenten, is
een soort wiskunde. En die vind ik
prachtig.’
FOTO’S PHIL NIJHUIS
De vraag waarmee de filosoof vertrekt
‘De behoefte aan is zo gek niet, want de mens heeft het
heel lang uitgehouden zónder wiskun-
wiskunde kwam de. Toen de mens nog in kleine groepen
leefde met verwanten, had hij geen
pas toen mensen wiskunde nodig. Die mens kende ook
in steden gingen geen getallen. Hij deed aan ruilhandel,
en kende waarde toe aan allerhande
wonen en goederen, maar had daarvoor geen getal
nodig.
overheden in het Buijsman: “De behoefte kwam pas
leven werden toen de samenleving groeide, mensen
in steden gingen wonen en overheden
geroepen’ in het leven werden geroepen. Dan ont-
staat altijd iets van wiskunde, in alle ge-
vallen en in heel verschillende cultu-
ren. Getallen waren nodig om belasting
te kunnen heffen en opbrengsten te
verdelen. Het gebruik van wiskunde
werd geboren uit administratief nut.
“Wiskunde maakt dingen prakti-
scher. Je hoeft geen stenen of klei-
tabletten te stapelen om hoeveelheden
aan te geven, je kunt getallen opschrij-
ven. En wiskunde stelt je in staat om al-
leen te letten op dingen die ertoe
doen.”
Neem de dienstregeling van NS, zegt
Buijsman. Om die te maken zou je het
hele netwerk kunnen nabouwen in mo-
delspoor en daarop duizenden treinen
kunnen laten rijden. Maar dat is nogal
een project, en in dat model zullen din-
gen misgaan en treinen op elkaar lopen.
Gebeurt in het echt ook wel, maar je
kunt het niet hebben als je een dienst-
regeling wilt maken.
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
Daarvoor is het beter een wiskundige
versie te maken van het netwerk, met
stations die knooppunten zijn en het
spoor de lijnen daartussen. Herfststor-
men, blaadjes op de rails en ander onge-
rief kent die wiskunde niet; het gaat er
alleen om dat de treinen het spoornet
efficiënt benutten, op tijd op de plaats
van bestemming komen en niet op el-
kaar botsen.
Grafentheorie heet de wiskunde die
hiervoor wordt gebruikt, de wiskunde
die vertelt hoe netwerken functione-
ren, niet alleen het spoor maar bijvoor-
beeld ook de zoekmachine van Google.
Buijsman volgt in zijn boek de ont-
wikkelingsgeschiedenis van de bescha-
ving en de wiskunde die daarbij van pas
kwam, te beginnen bij algebra en meet-
kunde, en dan naar differentiaal- en in-
tegraalrekening, statistiek, en tot slot
die grafentheorie bij NS en Google.
Van die wiskundetakken is statistiek
misschien wel de lastigste. Mensen,
ook grote wiskundigen, kunnen met
kansrekening verschrikkelijk de mist
ingaan. Dat komt onder meer doordat je
bij kans doorgaans een gevoel hebt. En
dat gevoel kan je bedriegen, zegt Buijs-
man. Stelt, je bent door een dokter ge-
test op kanker en de uitslag is positief;
de test zegt dat je kanker hebt. En die
test is heel betrouwbaar zegt de dokter:
90 procent zeker!
Voordat je de conclusie trekt dat je
doodvonnis is getekend, moet je even
uitrekenen hoe groot de kans is dat de
16
uitslag van jouw test positief is en jij
toch geen kanker hebt. Daarvoor moet
je weten hoe vaak kanker voorkomt.
Stel dat 20 op de 1000 mensen kanker
hebben. Als je iedereen aan die test on-
derwerpt zou die er 18 mensen uithalen
(90 procent van 20).
Maar zo’n test geeft soms ook een
positieve uitslag bij mensen die geen
kanker hebben. De kans daarop moet je
ook kennen. Stel, die kans is 8 procent.
Dat betekent dat 8 procent van de 980
mensen die geen kanker hebben, toch
een positieve uitslag krijgen. Dat zijn
78 mensen. In totaal krijgen dus 96
mensen een positieve uitslag, terwijl
maar 18 van hen werkelijk kanker heb-
ben. De kans dat een positieve testuit-
slag kanker aantoont is dus geen 90
procent, zoals de dokter suggereerde,
maar nog geen 19 procent.
Buijsman: “Het zou goed zijn als
mensen dit soort nuttige takken van
wiskunde wat beter leren kennen. Niet
iedereen hoeft thuis te raken in verza-
melingenleer. Maar zonder rekenkunde
en meetkunde kan de mens niet, en
daarna zijn in de loop van de geschiede-
nis die andere takken, zoals de statis-
tiek, gevolgd. Veel mensen hebben een
aversie tegen wiskunde, vooral omdat
ze op school trucjes moesten leren zon-
der te weten waarvoor. Dat is jammer.
Maar gelukkig kan iedereen wiskunde
leren. En het is niet eng!”
Bij al dat nut zou je de schoonheid
bijna vergeten. Wiskunde kan ook mooi

BABYWISKUNDE
Het heeft lang geduurd voor de
mens getallen ging gebruiken,
maar het verschil tussen 1 en 2
kent de mens vanaf zijn geboorte.
Baby’s zien dat verschil al.
Ze kunnen zelfs optellen en af-
trekken: als ze twee poppen zien
en je haalt er een weg, verwach-
ten ze dat er nog een over is. Haal
je er ogenschíjnlijk een weg en
blijven er twee over dan heeft de
baby in de gaten dat er iets niet
klopt. Dit vermogen heeft wel een
grens: het verschil tussen een en
drie ziet een baby ook nog, maar
het verschil tussen een en vier niet
meer.
Stefan Buijsman: “Baby’s rekenen
niet echt, maar ze houden dingen
in de gaten. En vier dingen tegelijk
volgen is teveel gevraagd; dan ge-
ven de jonge hersenen het op. In
de eerste 22 maanden zien kinde-
ren daarom geen verschil tussen
een en vier.” Veel dieren hebben
hetzelfde probleem, wat volgens
Buijsman heeft geleid tot een be-
kende jagerstruc: vier mannen
klimmen zichtbaar naar de jagers-
hut, en eentje gaat daarna weer
weg. Denken die eenden dat de
hut leeg is en de kust veilig.
zijn. Buijsman: “Absoluut. Dat ziet de
leek niet altijd, maar wiskundigen wel,
en die zijn het er ook allemaal over eens
wat mooi ís. Iedere wiskundige zal zeg-
gen dat Newton voor zijn bewegings-
wetten de mooiste wiskunde heeft ge-
kozen die hij kon pakken. Waarom?
Omdat die wiskunde heel eenvoudig is.
Dat de aantrekkingskracht tussen twee
lichamen alleen afhankelijk is van hun
beider massa en onderlinge afstand, is
van een betoverende eenvoud.”
En welke wiskunde vindt Buijsman
de allermooiste?
“Ik ben een filosoof, geen wiskundi-
ge. Maar de logica, de regels voor het
opbouwen van argumenten, is een
soort wiskunde. En die vind ik prachtig.
En er zijn gekke stukken wiskunde, die
gewoon grappig zijn. Mijn favoriet kun
je zelf tevoorschijn toveren op de re-
kenmachine van je mobiel. Als je daar
drie toetsen indrukt die naast elkaar lig-
gen – horizontaal, verticaal of diago-
naal, maakt niet uit – en weer terug
(neem bijvoorbeeld 1-2-3-3-2-1) dan
krijg je in alle gevallen een getal dat
deelbaar is door 37. Hoe dat kan? Het
heeft te maken met de manier waarop
die getallen worden opgebouwd. Je
kunt er een formule voor schrijven.
Maar die heeft verder geen enkel nut.
Gewoon leuk.”
Stefan Buijsman, ‘Plussen en minnen.
Wiskunde en de wereld om ons heen’,
De Bezige Bij, 20 euro.
TROUW ZatErDag 13 OktOBEr 2018
DAAN VRAAGT JAN
Welke vrouwen verdienen
een Nobelprijs?
Dag Jan,
V
orige week werden de No-
belprijzen uitgereikt en
eindelijk zaten bij de prijs-
winnaars weer eens vrou-
wen. Dat werd tijd. Sinds
ze worden uitgereikt, zijn er van de
in totaal 892 winnaars slechts 49
vrouw: nog geen 6 procent. Bij de na-
tuurkunde is de situatie het allerbe-
roerdst: slechts drie vrouwen won-
nen de Nobelprijs, nog niet eens an-
derhalf procent van alle uitgereikte
natuurkundeprijzen sinds 1901.
Aan die onwaarschijnlijke en
ronduit achterlijke getallen zie je al
dat er iets grondig mis is met
hoe het Nobelprijscomité
naar de rol van vrou-
wen in de wetenschap
kijkt. Want ja, de
verhouding man-
vrouw in de weten-
schap is scheef. En
ja, dat moet beter,
maar die verhou-
ding is bij lange na
niet zo scheef als
het percentage vrou-
welijke Nobelprijs-
winnaars. Er moeten
simpelweg meer Nobel-
prijzen naar vrouwen. Punt.
Ik heb een idee voor het Nobel-
prijscomité. In elke categorie geven
we net zolang prijzen aan vrouwen
Ha Daan,
I
nteressant voorstel! Vooral om-
dat het zo pijnlijk duidelijk
maakt hoe belachelijk achterge-
steld vrouwen zijn. Overigens:
vroeger waren er nauwelijks
vrouwelijke wetenschappers. Laten
NOG EEN BOEK we dus hopen dat er nog een kleine
MET WISKUNDE natuurlijke correctie plaatsvindt in
de cijfers omdat Nobelprijzen vaak
Zuiver toeval, maar pas tientallen jaren na het belangrij-
bijna tegelijk met het ke onderzoek worden toegekend.
boek van Buijsman Er zijn vrouwen genoeg die in
verschijnt ‘Het best aanmerking komen en kwamen.
verkochte boek ooit Neem nu Vera Rubin, die in 1951 niet
(met deze titel)’ van naar Princeton mocht omdat die uni-
Sanne Blauw, journalist versiteit geen vrouwen toeliet in de
bij platform De Corres- astronomiemaster. Drie jaar later
pondent. Ook een promoveerde ze op de clustering van
boek over wiskunde in sterrenstelsels. Haar resultaten wer-
het dagelijks leven, den verworpen, maar vijftien jaar la-
over de vloed aan cij- ter geaccepteerd. Ze werd 88 – oud
fers in de media en genoeg toch om haar eens te eren,
hoe die ons op het maar stierf twee jaar geleden op
verkeerde been Eerste Kerstdag zonder Nobelprijs.
zetten.  Of neem Chien-Shiung Wu, de
‘Marie Curie van China’. (Marie Cu-
Blauw behandelt het rie won trouwens een Nobelprijs in
verschil tussen een de scheikunde én de natuurkunde,
correlatie en een oor- iets wat niet één man haar na kan
zakelijk verband, de zeggen.) In 1956 bedacht Wu het ex-
mist van gemiddelden, periment waarmee kon worden aan-
de valkuilen van steek- getoond dat pariteit (een zekere
proeven, en nog veel spiegelsymmetrie in een deeltje)
meer. En ze geeft tips niet behouden blijft bij bepaald ra-
hoe cijfers naar waar- dioactief verval. Er waren twee theo-
de te schatten. retici, Yang en Lee, die hadden be-
dacht dat dit misschien zo was, maar
Sanne Blauw, ‘Het
best verkochte boek
ooit (met deze titel)’.
uitg. De Correspon- Daan van Eijk en Jan Beuving
dent, 18 euro. vormden samen het (wetenschaps)cabaretduo Jan & Daan.
Jan is wiskundige en theatermaker. Daan is natuurkundige aan de University
of Wisconsin in Madison, VS. Om de week stellen zij elkaar hier een vraag.
17
totdat de verhouding man-vrouw
van de winnaars ten minste gelijk is
aan de verhouding man-vrouw in
het vakgebied zelf.
Laten we de fysica als voorbeeld
nemen. Het is lastig een wereldwijde
schatting te geven van de verhou-
ding vrouw-man in de natuurkunde,
maar die lijkt zo rond de 1:4 te lig-
gen. Zoals gezegd: dat is op zichzelf
al schandalig en moet gewoon beter.
Maar als we nu aannemen dat de
Nobelprijs voor de natuurkunde de
komende jaren gemiddeld naar twee
vrouwen gaat, dan delen we 25 jaar
lang alleen maar prijzen aan vrou-
wen uit. Als de prijs gemiddeld met
drie vrouwen per jaar wordt gedeeld,
gaat het natuurlijk sneller: 16 jaar.
Ander voorbeeld: scheikunde.
Omdat de vrouw-manverhouding
daar nog schever is, zou het nog veel
langer duren voordat het percentage
Nobellaureaten gelijk is aan de ver-
houding op de werkvloer: vijftig jaar
lang twee vrouwen per jaar als win-
naar is een aardige schatting.
Voor nu wil ik je vragen of je een
vrouwelijke wetenschapper wilt
eren. Er zijn zóveel kandidaten
geweest in het verleden en vooral
ook nu aan het werk. Kun jij er een
kiezen en uitleggen waarom zij de
Nobelprijs had moeten krijgen of
moet krijgen?
ze konden het niet aantonen. Wu
wel. Na dat experiment kregen Yang
en Lee (drie keer raden: allebei man-
nen) de Nobelprijs. Wu niet.
Maar mag ik een volslagen oncon-
ventionele kandidaat aandragen? De
Engelse Mandy Haberman. Zij vond
de zogenoemde Haberman feeder
uit, een fles met een speen en een
ventiel ertussen. Door dat ventiel
kun je in de speen knijpen en de
melk in de mond van een baby spui-
ten. Door datzelfde ventiel vult de
speen zich na het knijpen weer met
melk uit de fles. Een doodsimpel
idee, dat gebruikmaakt van technie-
ken die allang bestonden, maar kom
er maar eens op! Dankzij die inge-
ving kunnen wereldwijd tienduizen-
den baby’s die moeite hebben met
zuigen aan een borst of een normale
fles – bijvoorbeeld kinderen met een
schisis die geen vacuüm kunnen
maken – gewoon thuis door
hun eigen ouders worden
gevoed. Nobelprijs voor
de geneeskunde wat
mij betreft.
En als het daar-
voor te simpel is,
denk dan even aan al
het gehuil dat niet
klinkt omdat die kin-
deren bij hun eigen
ouders zijn. De vre-
desprijs zou ook niet
misstaan.
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 18

KLASSIEK & ZO Peter van der Lint

Requiem
aeternam

E
igenlijk had ik het hier
willen hebben over de
overleden diva Montserrat
Caballé. Ik had de Cata-
laanse sopraan natuurlijk
al uitgebreid herdacht op de site en
in de krant, maar je kunt het niet
genoeg over Caballé hebben. Ik had
zullen schrijven over haar erfenis,
over hoe ik als jongen van 14 ge-
fascineerd luisterde naar die hoge
bes, die ze als Liù in Puccini’s
‘Turandot’ produceerde – een noot
die etherisch zacht en gewichtloos
door mijn kamertje zweefde, als een
veertje in de lucht. Zoiets had ik
nog nooit gehoord.
Ik had zullen schrijven hoe ik
steeds meer van haar ontdekte en
nationaliteiten die tegen elkaar ge-
streden hadden. Helaas kreeg Galina
BOY FROM HARLEM Hij ziet eruit als een
Visjnevskaja geen visum van de basketballer, maar Noah Stewart is
Sovjet-autoriteiten, waardoor ze
op de wereldpremière in 1962 in operazanger. Bij de Nederlandse Reisopera
Coventry verstek moest laten gaan.
Twee jaar later was ze er wel, toen debuteert hij in Puccini’s ‘Tosca’. ‘Het gevoel
het Concertgebouworkest en Ber-
nard Haitink op het Holland Festival dat ik mij als zwarte tenor dubbel moet
de première van het werk op het
continent verzorgden. Een histori-
bewijzen, is er altijd.’
sche uitvoering met Britten zelf als
tweede dirigent. Zou daar nou geen interview Peter van der Lint
live-opname van bestaan?
Je kunt eigenlijk niet níet schrij-
ven over een uitvoering van dit aan-
grijpende werk – het voelt bijna als
een verplichting om dat wél te doen.
Gianandrea Noseda, ingevallen voor

hoe ik later met mijn boezemvriend
in onze studiejaren nachtenlang
luisterde naar haar Elisabetta, haar
Aida, haar Norma, haar Leonora,
haar Salome. Of hoe we stil werden
van die andere hoge bes, die in
Verdi’s Requiem. Verdi schrijft in
zijn partituur dat die noot ppp ,
pianississimo dus, gezongen moet
worden. Caballé plukt die bes moei-
teloos uit de lucht en koestert het
ragfijne draadje geluid liefdevol en
lang, gedragen door haar onnavolg-
bare ademsteun.
Dat had ik hier dus allemaal uit
de doeken willen doen toen donder-
dag een ander requiem bruut door
die plannen heen fietste. Het Con-
Zwarte tenor
Mariss Jansons, dirigeerde er donder-
dag een prachtuitvoering van. Met
een Russin (Elena Stikhina), een
Brit (Mark Padmore) en een Duitser
(Michael Volle) als fantastische so-
listen, het Groot Omroepkoor en
het Nationaal Kinderkoor. Het blijft
elke keer verbazingwekkend, zo niet
huiveringwekkend, hoe Britten de
Latijnse teksten van de dodenmis
verbindt aan de oorlogspoëzie van
in een witte
operawereld
soldaat Wilfred Owen. En over zacht
zingen gesproken: hoe het Groot
Omroepkoor dat hier voor elkaar
kreeg, was een staaltje perfecte
koorzang. Hun ‘Amen’ zoemde net
zo zacht als Caballés ‘Requiem’.
Probeer morgenmiddag naar het

certgebouworkest heeft deze week
het ‘War Requiem’ van Benjamin
Britten op de lessenaars gezet. Elke
herfst, het uitgerekende jaargetijde
voor bezinning en verval, voert het
orkest traditioneel een Requiem uit
en deze keer was het de beurt aan
dat van de pacifistische Britten. Die
componeerde voor de heropening
van de gebombardeerde kathedraal
van Coventry een uiterst origineel
werk, een dodenmis waarin de oor-
log zelf ten grave wordt gedragen.
Als teken van verzoening na de
Tweede Wereldoorlog had Britten de
solopartijen geschreven voor een
Russin, een Brit en een Duitser, de
Concertgebouw te gaan, of zet de
radio aan voor de live-uitzending.
Zoek op internet naar een YouTube-
filmpje van het a cappella Requiem-
fragment in Verdi’s dodenmis met
die onwaarschijnlijke wonder-bes
van Montserrat Caballé. Of doe het
allebei en laat u troosten.
Caballé plukt die bes
moeiteloos uit de lucht
en koestert het ragfijne
draadje geluid liefdevol
De ruïne
van de
kathedraal
van
Coventry.
A
ls Noah Stewart
breedlachend aan
komt lopen, heb
je haast automa-
tisch de associatie
met een ge-
spierde, zwarte
basketballer. Wat
je meteen aan die
associatie doet
twijfelen is het elektronische keyboard
dat hij onder zijn arm vandaan haalt en
op tafel legt. “Ik moet na dit interview
nog wat studeren”, legt hij uit. Dat deze
‘boy from Harlem’ – zoals hij zich later
tijdens het gesprek zelf typeert – een
internationale operazanger is, daar zou
je niet zo snel opkomen. En toch is dat
zo. Een zwarte tenor uit Harlem, in En-
schede neergestreken om bij de Neder-
landse Reisopera de rol van de Ro-
meinse schilder Mario Cavaradossi te
zingen in Puccini’s kaskraker ‘Tosca’.
Een zwarte tenor in de nog steeds
overwegend witte operawereld, met
witte operaverhalen, die op muziek ge-
zet zijn door witte componisten. Is het
vergeleken met, zeg, een halve eeuw
geleden iets gemakkelijker om in deze
tijd een zwarte operazanger te zijn?
Stewart is heel stellig in zijn antwoord:
“Het is nauwelijks veranderd. Of eigen-
lijk helemaal niet.” Na enig peinzend
nadenken voegt hij eraan toe: “Nee, ab-
‘Leontyne Price soluut niet. Ikzelf sta er eigenlijk nooit
bij stil dat ik zwart ben, maar die huids-
adviseerde me kleur is er uiteraard altijd, je kunt het
niet verbergen. En er zijn helaas nog
om naar The een heleboel opera-intendanten en pro-
Juilliard School grammeurs van concertzalen voor wie
dat uitmaakt, die niet kleurenblind
te gaan en ze zijn. Mensen voor wie het ideaal voor
Schuberts ‘Winterreise’ nog altijd Fritz
voegde daaraan Wunderlich is, de inderdaad fenome-
toe: Give ’m hell’ nale Duitse tenor. Maar wit. Begrijp me
niet verkeerd, ik dweep ook met de
Schubert van Wunderlich, maar het ge-
voel dat ik mij als zwarte tenor dubbel
moet bewijzen om bij Wunderlich en
zijn cultuur ook maar in de buurt te ko-
men, dat is er gewoon altijd. Daar kun
je bijna niet tegenop zingen. Het zorgt
ervoor dat je voor je gevoel eigenlijk
geen identiteit hebt. Ja, ik heb een
identiteit als het intendanten zo uit-
komt. Zo is mij al wel acht verschil-
lende keren de titelrol in Verdi’s
‘Otello’ aangeboden, omdat de moor uit
Shakespeare’s ‘Othello’, waarop de
opera gebaseerd is, natuurlijk zwart is.
Heel voorzichtig ben ik die rol nu aan
het instuderen.”
Leontyne Price
Stewart kent het verhaal van de legen-
darische, zwarte sopraan Leontyne

Noah Stewart als Mario Cavaradossi in ‘Tosca’ van Giacomo Puccini bij de Nederlandse Reisopera. FOTO MARCO BORGGREVE
Price, die voor haar debuut aan de New
Yorkse Metropolitan Opera steevast de
‘zwarte’ rol van Aida kreeg aangeboden.
Ze weigerde dat keer op keer, omdat
het té voor de hand lag. Ze wilde debu-
teren in een ‘witte’ rol. Het operahuis
ging uiteindelijk overstag.
“Ja, Leontyne Price, inmiddels 91 jaar,
en een van mijn absolute heldinnen. Ik
zag op jonge leeftijd de beroemde video-
opname van het Verdi Requiem met Her-
bert von Karajan. Leontyne zong daarin
de sopraanpartij. Alles wat ik zag en
hoorde op die opname was die ene
zwarte vrouw in een witte omgeving, ge-
dirigeerd door die witte man met dat
witte haar. Ik heb er ontelbare malen
naar gekeken, en alles wat ik wilde, was
haar mannelijke equivalent worden. Ik
heb haar later in New York ontmoet,
eind jaren negentig toen de grote, rode
cd-box ‘The Essential Leontyne Price’
uitkwam en zij handtekeningen kwam
zetten. Ik was net twintig, stond als
derde in de rij, waarin verder alleen maar
oudere mensen stonden. Ze was heel aar-
dig en ik vertelde haar dat ik zanger
wilde worden. Zij adviseerde me om naar
The Juilliard School te gaan en ze voegde
daaraan toe: ‘Give ’m hell!’ Ik ben als een
bezetene gaan studeren, heb auditie ge-
daan en kreeg een volledige beurs voor
The Juilliard School.”
Het jongetje Noah, stil, dik, met een bril,
had al een interesse voor klassieke mu-
ziek ontwikkeld. “Ik was tien jaar, zoon
van een alleenstaande, werkende moe-
der. Er moest iets gevonden worden om
mij bezig te houden na schooltijd. Je kon
op mijn gemengde school in Manhattan
gaan basketballen, schaken of leren de-
batteren. Ik koos voor het schoolkoor,
omdat ik in hun repetitielokaal foto’s had
gezien van de verschillende plekken waar
ze gezongen hadden. Op mijn twaalfde
zong ik mijn eerste solo, ‘Moon River’, in
het Waldorf Astoria Hotel. Later hoorde
ik dat Katherine Hepburn in het publiek
zat. Ik herinner me niets meer van het
applaus, maar dat zingen, turend in die
donkere ruimte met een spot op mij ge-
richt, daar kreeg ik een kick van.
‘Macarena Song’
“Toen ik auditie deed op La Guardia High
School hoorde ik dat anderen dingen zon-
gen als ‘Amazing Grace’ of de ‘Macarena
Song’. Ik had Bachs versie van ‘Bist du bei
mir’ voorbereid. Ja, ik was een buiten-
beentje. Toen ik mijn eerste opera, ‘Or-
feo’, zag viel ik in slaap. Ik kreeg vrijkaart-
jes voor ‘Les contes d’Hoffmann’ en vond
het dodelijk saai. Maar toch was er iets dat
me raakte. Opera ging over het leven, het
was groots, met heftige emoties en over-
donderende muziek. Als dat allemaal op
een goede manier bij elkaar komt dan kan
het een verbazingwekkende ervaring zijn.
“Ik was in het begin zó onwetend.
Mijn stemtype was eerst bariton, en
toen mijn leraar zei dat ik zou uit-
groeien tot tenor vroeg ik hem: ‘Wat is
dat, een tenor?’ In bibliotheken zocht
ik vervolgens alles op, luisterde naar
heel veel tenoren, van Jussi Björling tot
Franco Corelli. Beniamino Gigli werd
mijn absolute favoriet. Het duurde even
voor mijn stem zich ontwikkelde en ik
was nog steeds die onzekere man met
bril en overgewicht. Ik besloot naar de
sportschool te gaan en werd heel fana-
tiek. Ik verloor dertig kilo én al mijn
hoge noten. In de sportschool leerde ik
om door te zetten, en dat hielp mijn
zang ook. Ik heb grote twijfels gehad,
maar de liefde voor het zingen bleef
altijd. Zwart zijn in dit vak is dan mis-
schien wel zwaar, maar ik vind ook dat
je zwarte stemmen er meteen uithaalt.
Ze hebben een grotere spanwijdte, zijn
warmer en ronder met een heel bijzon-
der kleurenpalet. Zo beschouwd heeft
zwart-zijn dus ook voordelen.”
Noah Stewart zingt vanavond Cavara-
dossi in Puccini’s ‘Tosca’ bij de Neder-
landse Reisopera in Enschede. Daarna
tournee door het land t/m 13 november.
www.reisopera.nl
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 19
Succesvolle zwarte
operazangers
Shania Twain
Van links naar rechts: is terug, maar
Leontyne Price,
Lawrence Brownlee, valt erg tegen
Jessye Norman,
Simon Estes en
Shirley Verrett.
POP
Shania Twain
Now Tour
HHHHH
Wie is de best verkopende country-
pop-artieste aller tijden? Carrie
Underwood? LeAnn Rimes? Dat zou
je misschien denken. Maar het is de
Canadese Shania Twain, met meer
dan honderd miljoen verkochte pla-
ten. Dat haar naam niet zo snel te
binnen wil schieten, is niet zo gek.
De zangeres is namelijk heel wat ja-
ren uit beeld geweest. Gezondheids-
klachten en een traumatische echt-
scheiding zorgden ervoor dat Twain
zich lange tijd niet op haar muziek
kon concentreren.
In 2017 bracht ze voor het eerst sinds
vijftien jaar weer een album uit
(‘Now’) en in het kader van haar
nieuwe tournee deed ze donderdag
voor het eerst in veertien jaar Neder-
land weer aan. In de Amsterdamse
Ziggo Dome bleek de wervelende
spring-in-’t-veld van weleer inmid-
dels een geserreerde dame op leeftijd
in lange glittergewaden. Maar met-
een bij de eerste nummers klonk
Twain nogal mat, zoals de hele show
Meest teleurstellend
was dat Twain je
zelden wist te raken
een zekere voorzichtigheid uit-
straalde. Het leek wel alsof de 53-ja-
rige artieste er steeds de handrem op
had staan. Vocaal klonk ze redelijk,
maar jammer genoeg had het er alle
schijn van dat ze lang niet alle num-
mers live zong.
Wat ook niet hielp waren de vele
kostuumwisselingen, die het tempo
uit de show haalden. En waarom
moesten we halverwege het optre-
den samen met Twain naar oude
clips kijken? Daar waren we toch
niet voor naar Amsterdam gekomen?
‘Je haalt zwarte Dat kunnen we ook wel op YouTube.
stemmen er Het meest teleurstellend was echter
dat Twain je met haar songs zelden
meteen uit, ze wist te raken. Een gebrekkige ge-
luidsafstelling en een behoorlijk
zijn warmer en bombastische instrumentatie zorg-
ronder met een den ervoor dat zelfs haar meest per-
soonlijke songs je grotendeels onbe-
heel bijzonder roerd lieten. Zo werd de oude hit
kleurenpalet’ ‘You’re still the one’, die Twain geze-
ten op een klein podium tussen het
publiek bracht, een van de weinige
nummers waarbij er even iets van de
sprankeling van de vroegere Twain
te horen was.
Deed de Canadese dan helemaal niks
goed? Jawel, ze bleek een charmante
performer die alles uit de kast trok
om haar fans te behagen. Zo speelde
ze vele van haar grootste hits. En tot
twee keer toe mochten fans uit het
publiek op het podium komen voor
een selfie, een knuffel en om te ver-
tellen wat haar muziek voor hen be-
tekent.
Maar deze feelgood-momenten
voor de fans konden niet verhullen
dat het optreden niet de triomfante-
lijke terugkeer was waarop was
gehoopt.
Saskia Bosch
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 20

TV SELECTIE EN GIDS ZATERDAG

FILM DRAG ME TO HELL HHHH FILM IDA HHHH

22.45 uur, Veronica 23.35 uur, Canvas

Drama van Pawel Pawlikowski, Pol/GB/Fr/Den

BAS&BOS
kijken tv
Renate van der Bas
Horrorthriller van Sam Raimi, VS 2009. Met:
Alison Lohman, Justin Long en Lorna Raver.
Christine werkt bij een bank, waar op een dag
Televiziergala, kies Beau meteen de mysterieuze mevrouw Ganush verschijnt.
Christine weigert haar uitstel van betaling en
2013. Met: Agata Trzebuchowska en Adam
Szyszkowski.
Ingetogen en aangrijpend drama, gesitueerd in
het Polen van 1962. De achttienjarige Anna
staat op het punt om haar geloften af te leggen
op de kloosterschool waar ze ooit werd opge-
nomen als wees. Dan blijkt dat ze nog familie
heeft. Voordat ze een besluit neemt, begint ze
een zoektocht naar haar verleden. Dit stemmig
zwart-wit drama is spaarzaam met dialoog en
laat de beelden voor zich spreken. Winnaar van
de Oscar voor beste buitenlandse film.

maar als nieuwe presentator laat haar afvoeren door de beveiliging. Na

werktijd spreekt Ganush echter een vloek over
Christine uit, die haar leven tot een hel zal maken.
Na zijn lucratieve reeks ‘Spider-Man’ films keerde

G
aan zitten voor het
Gouden Televizier Ring
Gala is net als afstem-
men op het Songfesti-
val: een avondje onge-
geneerd kijken naar allerlei mooie
pakken en jurken, met daarin men-
sen die stijf staan van de zenuwen.
Wie zal ervandoor gaan met de prij-
zenpot? Prima amusement, maar
helaas is er nóg een overeenkomst
met het Songfestival: de vaak tenen-
krommende, flauwe presentatie.
Ter illustratie: donderdagavond was
Patty Brard met gemak de grappigste
op het podium.
Presentatoren Jan Smit en Rik
van de Westelaken hebben de lach
niet aan hun broek hangen en dus
vielen er tijdens het GTRG geregeld
pijnlijke stiltes wanneer deze brave
mannen iets geinigs probeerden te
zeggen. Gemiste kans, want in de
zaal zinderde het ongetwijfeld van
de concurrentie en jaloezie en een
vilein type à la Peter Pannekoek of
Dolf Jansen had goed kunnen sco-
ren. Nu won Patty Brard met gemak
het humorklassement. Deze tele-
visiepersoonlijkheid – ja, dat is een
vak – die niet alleen een hoop kilo’s
kwijt is, maar ook haar ogen verlo-
ren leek, stak een komische hand in
eigen boezem door al haar televisie-
hoogte- en dieptepunten te tonen,
als uitleg van wat erbij komt kijken
om in Nederland beroemd te wor-
den. Eerst moet je van een hoge
duikplank plonzen, pottenbakken,
niet met Gordon trouwen en wel
slapen met Ron Brandsteder. Pas
dan kan je zeggen: ik ben een ster!
Het getuigde van veel zelfspot,
een eigenschap waarin de glorieuze
winnaar Beau van Erven Dorens ook
grossiert. Toen hij naar het podium
mocht om zijn eerste prijs in ont-
vangst te nemen – voor zijn presta-
ties als presentator – riep hij naar z’n
jarige zoon in de zaal: ‘Je vader heeft
eindelijk wat gewonnen, jongen!’
De carrière van Beau is bepaald
niet over rozen gegaan en laat veel
flops en rare keuzes zien. Maar nu is
hij de man, want behalve die presen-
tatieprijs won Beau met zijn pro-
gramma ‘Five days inside’ ook de
Gouden Televizierring zelf. Hij
voelt nu vast dezelfde verbazing als
André van Duin: als je uiteindelijk
programma’s maakt waarin je niets
overdrijft, maar puur jezelf bent,
win je moeiteloos de harten van het
hele Nederlandse publiek.
Wie wel lekker over de top gin-
gen, waren Britt Dekker en Fred van
Leer in de ‘Rodelopershow’, vooraf-
gaand aan de uitreiking. O, die Britt
Dekker: je houdt van d’r of niet. Ik
val gelukkig in de eerste categorie en
word helemaal blij van haar luidkeel-
se enthousiasme. Ze was als aanjager
van het gala volledig op haar plek. En
een boegbeeld voor de emancipatie
van het accent: ‘Ik wens je heul veul
succes venavend!’.
Jan Smit en Rik van
de Westelaken hebben
de lach niet aan hun
broek hangen, er vielen
soms pijnlijke stiltes
In dit voorprogramma scoorde Beau
trouwens ook al humorpunten toen
hem werd gevraagd hoe hij zijn kan-
sen inschatte. ‘Ach’, zei hij, “als je
van Wilfred Genee kan verliezen
(wat Beau deed in 2017, red.) dan
kan je van iedereen verliezen.” Maar
Beau kwam, zag en overwon.
Vlak voor de definitieve winst
moest hij nog even door een emotie-
bad. AvroTros had bedacht dat de
drie finale kanshebbers tot tranen
gedwongen moesten worden mid-
dels verrassingsfilmpjes met lief-
hebbende familieleden en dankbare
Filippijnse kindertjes. Zucht. Ik
hoop dat ze volgend jaar investeren
in tranen van het lachen. Misschien
Beau vragen als presentator?
regisseur Raimi weer terug naar het genre
waarin hij groot is geworden met films als ‘The
Evil Dead’. Voor de horrorliefhebbers een waar
feest, met humor en spectaculair camerawerk.
NPO 1
09.00 VPRO Vrije geluiden
09.50 VPRO Boeken
10.20 AVROTROS Close up:
Robert Zandvliet - De waarneming
11.20 KRO-NCRV Spoorloos
12.20 AVROTROS Sterren NL Top
20
13.00 NOS Journaal
13.05 AVROTROS Sterren NL
Extra
13.25 AVROTROS Beste zangers
14.30 AVROTROS Gouden
Televizier-Ring Gala 2018
16.10 EO Een klas vol ouders
16.55 KRO-NCRV Boer zoekt
vrouw
17.49 SOCUTERA Socutera
18.00 NOS Journaal
18.15 AVROTROS EenVandaag
18.50 NOS Sportjournaal
19.05 BV Kassa
19.58 NOS Voetbal Nations
League Opwarmer
20.00 NOS Journaal
20.25 NOS Voetbal Nations
League. Voorbeschouwing van de
wedstrijd Nederland - Duitsland in
de UEFA Nations League.
20.40 NOS Voetbal Nations
League. Rechtstreeks verslag en
analyse van de wedstrijd Neder-
land - Duitsland in de UEFA
Nations League.
22.40 NOS Voetbal Nations
League. Nabeschouwing van de
wedstrijd Nederland - Duitsland in
de UEFA Nations League.
23.15 NOS Studio Sport
23.45 NOS Journaal
23.55 Nachtprogramma’s
VERONICA
18.15 The Big Bang Theory
18.40 Man with a Plan
19.10 Two and a Half Men
19.35 Two and a Half Men
20.05 The Big Bang Theory
20.30 FILM SCREAM. Horror-
thriller van Wes Craven uit 1996.
Met: Neve Campbell, Courteney
Cox en David Arquette. Sidney
Prescott wordt het doelwit van
een moordenaar die een van haar
klasgenoten heeft vermoord.
Journaliste Gale Weathers is
vastberaden de identiteit van de
crimineel te achterhalen en denkt
te weten wie dat is.
22.45 FILM DRAG ME TO HELL.
Horrorthriller van Sam Raimi uit
2009. Zie Filmkeuze
00.40 Nachtprogramma’s
NPO 2
10.35 NTR Een Hollander in Parijs
11.10 AVROTROS Volle zalen
11.45 NTR Iedereen verlicht
12.20 NTR De nieuwe maan
12.50 PP Politieke partijen: PVV
13.00 NOS Journaal
13.10 BV 2 voor 12
13.50 AVROTROS Gorts
wijnkwartier
14.15 NTR Podium Witteman
15.30 Omrop Fryslan Fryslân DOK
16.05 NTR 80 Jaar oorlog
17.00 NOS Journaal
17.10 KRO-NCRV BinnensteBuiten
18.05 HUMAN Stine boekt sterren
18.35 EO Ik mis je
19.10 EO Nederland zingt
19.45 EO Blauw bloed
20.25 NTR Verborgen verleden.
Reportagereeks. “Kees Prins.”
Acteur Kees Prins is onder meer
bekend van ‘Jiskefet’, ‘Overspel’
en ‘Bij ons in de Jordaan’. Hij is
nieuwsgierig naar de geschie-
denis van de katholieke enclave
Heemstede, waar hij opgroeide.
21.20 NTR/VPRO Andere tijden
Zie Tv-keuze
22.00 NOS/NTR Nieuwsuur
22.30 AVROTROS Nu te zien!
Zie Tv-keuze
22.45 KRO-NCRV Detectives:
Safe House: The Crow. Britse
misdaadserie. Tom vertelt einde-
lijk aan Sam waarom hij destijds
bij de politie is weggegaan.
23.40 FILM NTR LE MERAVIGLIE.
Drama van Alice Rohrwacher uit
2014. Zie Filmkeuze
01.20 Nachtprogramma’s
ARD
18.00 Sportschau
19.57 Lotto am Samstag
20.00 Tagesschau
20.15 FILM ENDLICH GARDASEE!
Tv-komedie van Ulrike Grote uit
2018. Met: Cornelia Froboess,
Julia Nachtmann en Willem
Menne. Wanneer oma Lotti na
veertig jaar huwelijk aankondigt
te willen scheiden van haar man
Heinz, probeert kleindochter Eva
haar tijdens een reisje naar Italië
op andere gedachten te brengen.
21.45 FILM ALMUTH UND RITA -
ZWEI WIE PECH UND SCHWEFEL.
Tv-komedie van Nikolai Müller-
schön uit 2016.
23.15 Tagesthemen
23.35 Das Wort zum Sonntag
23.40 Red Lights
NPO 3
09.00 Kinderprogramma’s
15.30 FILM AVROTROS ZAPP-
BIOS: HET MONSTER ABULELE.
Jeugdfilm van Jonathan Geva uit
2015.
17.00 EO Checkpoint
17.15 AVROTROS Lang leve de
muziek show
18.10 KRO-NCRV Betreden op
eigen risico
19.00 NOS Jeugdjournaal
19.25 AVROTROS De Mees Kees
kwis
19.50 KRO-NCRV Klaas kan alles
20.25 SOCUTERA Socutera
20.30 KRO-NCRV The Sandhamn
Murders. Zweedse misdaadserie.
“In voor- en tegenspoed.” Mia ziet
kans alcoholsmokkelaars op
heterdaad te betrappen, maar als
ze bruut wordt neergeslagen, is
Thomas vastbesloten om de
personen te vinden die haar
hebben aangevallen.
22.05 FILM MOOI GEWEEST.
Drama van Mari Sanders en
Cecilie Levy uit 2018. Met: Leny
Breederveld, Cas Enklaar en Maria
Kraakman. Ooit hebben Nel en
Gerard afgesproken om, wanneer
het moment daar is, samen uit
het leven te stappen als de
ultieme verzegeling van hun
liefdesband. Gerard is er inmid-
dels van overtuigd dat zijn leven
voltooid is, maar Nel twijfelt
aanvankelijk nog.
23.05 BV The Graham Norton
Show
00.05 Nachtprogramma’s
ZDF
19.00 Heute
19.25 Die Bergretter. Duits-
Oostenrijkse dramaserie.
“Achillesferse (2)”. Wanneer
Philipp Binder na de dood van
zijn adoptiemoeder te horen krijgt
dat zijn adoptievader de boerderij
van de familie wil verkopen, is hij
helemaal van slag.
20.15 ZDF SPORTextra. Sport-
magazine. “UEFA Nations League
- Niederlande - Deutschland -
Gruppenphase, 3. Spieltag.”
Rechtstreeks verslag van Neder-
land - Duitsland in de groepsfase
van de UEFA Nations League,
vanuit de Johan Cruyff Arena in
Amsterdam.
23.00 Das aktuelle Sportstudio
00.00 ZDF SPORTextra

‘Je vader heeft eindelijk wat gewonnen, jongen!’

 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 21

FILM LE MERAVIGLIE HHH ANDERE TIJDEN BLACK HOLLYWOOD NU TE ZIEN!

23.40 uur, NPO 2 21.20 uur, NPO 2 22.00 uur, BBC 2 22.30 uur, NPO 2

Drama van Alice Rohrwacher, Dld/Zwi/It
2014. Met: Alba Rohrwacher, Maria Alexandra
Lungu en Sam Louwyck.
De veertienjarige Gelsomina wordt door haar
strenge vader, de idealistische imker Wolfgang,
van de buitenwereld afgeschermd. De opnames
van een reality-tv show over traditionele boeren-
gezinnen doorbreken haar isolement. Regisseur
en scenarist Rohrwacher speelt met fantasie en
werkelijkheid en schetst een onalledaags milieu,
maar weet toch een verhaal vol herkenbare
elementen te vertellen. Ze won met haar film
de juryprijs op het Filmfestival van Cannes.
Nu de brexit gestalte krijgt, blikt ‘Andere tijden’
terug op het Congres van Europa in Den Haag.
Die bijeenkomst van Europese leiders in 1948
was een belangrijk moment in de geschiedenis
van de Europese politieke en economische
samenwerking en gaf het startschot voor de
Europese Beweging. Ook werd er al opgeroepen
tot de vorming van een monetaire unie. Congres-
voorzitter was de voormalige Britse premier
Winston Churchill, die wel wordt gezien als de
‘vader van Europa’. Volgens zijn kleindochter
Celia Sandys wilde Churchill wel een Groot-
Brittannië mét Europa, maar niet van Europa.
In de tijdspanne van één generatie zijn zwarte
Hollywoodacteurs en filmmakers van bijrol-
spelers gepromoveerd tot regisseurs en pro-
ducenten. Simon Fredericks documentairereeks
volgt deze opmars aan de hand van grote namen
in de filmindustrie. Zwarte acteurs van het eerste
uur, onder wie Harry Belafonte en Diahann
Carroll, delen hun herinneringen en vertellen
hoe het was om een zwarte acteur te zijn in
een blanke wereld. De acteurs van hun generatie
vormden een inspiratie voor Robert Townsend
en Spike Lee, regisseurs die zwart Amerika een
eigen plek gaven op het witte doek. Tot en met 6 januari toont het Teylers Museum
in Haarlem tekeningen van Leonardo da Vinci.
Het is voor het eerst dat er in Nederland een
grote tentoonstelling wordt georganiseerd van
het werk van Da Vinci, een van de meest veel-
zijdige kunstenaars uit de Renaissance. Aan het
realiseren van de expositie is twee jaar gewerkt,
omdat het moeilijk is om de zeldzame en kost-
bare tekeningen in bruikleen te krijgen. Naast
dertig tekeningen van de meester zijn er nog
eens dertig te zien van zijn tijdgenoten. In ‘Nu
te zien’ neemt Bart Rutten, directeur van het
Centraal Museum, een kijkje in Teylers.

RTL 4 RTL 5 NET 5 SBS 6 RTL 7 RTL 8

18.00 RTL Nieuws
18.05 Eigen huis & tuin
18.35 RTL Boulevard
19.30 RTL Nieuws
20.00 All You Need Is Love
21.30 Holland-België. Komische
spelshow waarin een Nederlands
en Belgisch team het tegen elkaar
opnemen. De twee teams gaan
los op alle vooroordelen en
verschillen die er zijn tussen de
Hollanders en de Belgen. Wat
weten de teams van elkaars land
en vooral, waar blinken ze zelf in
uit?
23.00 Gordon in Wonderland
00.00 RTL Nieuws
00.20 Nachtprogramma’s
18.30 Expeditie Robinson
20.00 Helden van hier: Door het
vuur. Realityreeks. Midden in de
nacht is brand gesticht in een
woning waar drie mensen liggen
te slapen. Verschillende brand-
weerposten rukken uit om het
vuur met man en macht te
bestrijden.
21.00 Politie 24/7. Realityreeks.
Het fietsteam treft een slapende
dakloze man aan in de fietsen-
stalling van het Centraal Station.
Op de dienst gerechtelijke af-
handeling wordt een vrouw
verhoord.
22.00 Politie USA Live
00.30 Nachtprogramma’s
20.00 NCIS: New Orleans.
Amerikaanse misdaadserie.
“Inside Out.” Agente Hannah
Khoury vervoegt het team en
gaat mee op zoek naar een voor-
malig IRA-bommenmaker die het
land werd binnengesmokkeld.
21.00 Dr. Bull. Dramaserie. “Jury
Duty.” Bull vervult de taak van de
jury. Tegelijkertijd bouwt hij een
verdediging op voor een vrouw
die terechtstaat wegens het
doden van de moordenaar van
haar dochter.
21.55 Bull
22.55 Major Crimes
23.40 Major Crimes
00.35 Nachtprogramma’s
18.15 De 20 grappigste schobbe-
jakken. Entertainmentprogramma.
Deze week: de 20 grappigste
schobbejakken.
19.00 Lachen om home video’s
20.15 FILM NOW YOU SEE ME 2.
Avonturenfilm van Jon M Chu uit
2016. Met: Jesse Eisenberg, Mark
Ruffalo en Woody Harrelson. Een
jaar nadat ze de FBI te snel af
waren en het publiek voor zich
wonnen met hun magische Robin
Hood-achtige spektakels, plannen
illusionisten Daniel, Merritt en
Jack een comeback.
23.00 Hart van Nederland - Late
editie
23.30 Mensenkennis
18.00 Extreme Roadtrip
18.10 De Sterkste Man 2018
19.15 Stop! Politie
20.00 Idioten op de weg
20.30 FILM TIMECOP. Sf-actie-
film van Peter Hyams uit 1994.
Met: Jean-Claude Van Damme,
Mia Sara en Ron Silver. In de
nabije toekomst is het mogelijk
om doorheen de tijd te reizen.
Max Walkers meedogenloze
jacht op de corrupte McComb
brengt hem terug naar het jaar
1994.
22.30 FILM RETROGRADE.
Avonturenfilm van Christopher
Kulikowski uit 2004.
00.30 Teleshop 7
18.00 The Talent Project
20.00 CSI: Miami
20.55 CSI: Miami. Amerikaanse
misdaadserie. “See no evil.” Een
blinde man is de enige getuige
van de ontvoering van een jong
meisje.
21.50 CSI: Miami. Amerikaanse
misdaadserie. “Manhunt.” Memmo
Fierro, de man die Horatio’s
vrouw vermoordde, slaagt erin te
ontsnappen uit de gevangenis.
22.45 CSI: Miami
23.40 FILM THE CHRONICLES OF
NARNIA: THE VOYAGE OF THE
DAWN TREADER. Fantasyfilm van
Michael Apted uit 2010.
01.45 Teleshop 8

NAT. GEOGRAPHIC VRT EEN CANVAS BBC1 BBC2 DISCOVERY

17.00 Hitler’s G.I. Death Camp:
Berga
18.00 Wild Canada. Documen-
tairereeks over de Canadese
fauna en flora. “The Eternal
Frontier.” 's Zomers verandert
Yellowstone in een paradijs voor
wilde dieren met een donkere
kant: de grizzlyberen uit de
bergen die er zoeken naar eten.
19.00 Wild Yellowstone
20.00 Dictators
21.00 Inside The American Mob
22.00 Latin American Hot
Borders
22.30 Latin American Hot
Borders
23.00 Wartime Crime
18.10 Life at the limits
19.00 Het journaal
19.35 Iedereen beroemd
20.05 Joker+ en Lotto
20.10 Weg zijn wij
20.45 F.C. De Kampioenen.
Komische serie. “Transfer.” Boma
is met een manager in onder-
handeling over de mogelijke
verkoop van Pico aan een ploeg
die in eerste provinciale speelt.
Oscar is tegen zo’n transfer.
21.15 Het grote debat
22.25 Death in Paradise
23.20 Het journaal
23.36 Kansspelen
23.45 Section de recherches
00.40 Nachtprogramma’s
20.00 VRT NWS update
20.05 Vranckx
20.35 Rig 45. Zweedse thriller-
serie. Het team raakt verdeeld
in twee groepen die elkaar zeer
sterk wantrouwen. Elk uur
moeten ze zien te overleven.
Hoe ver zijn ze bereid te gaan?
21.20 Rig 45. Zweedse thriller-
serie. Een kat-en-muisspel begint
op het verlaten boorplatform.
Wie is de moordenaar? En wie zal
overleven?
22.05 Alleen Elvis blijft bestaan
23.35 FILM IDA. Drama van Pawel
Pawlikowski uit 2013.
Zie Filmkeuze
00.55 Canvaslus
18.40 BBC Regional News and
Weather
18.50 Pointless Celebrities
19.40 Strictly Come Dancing
21.35 Casualty. Britse ziekenhuis-
serie. Gem weigert om Rash zijn
verontschuldigingen te aanvaar-
den.
22.25 Killing Eve. Britse misdaad-
serie. “I Have a Thing About
Bathrooms.” Na nipt een confron-
tatie met Villanelle te hebben
overleefd, brengt Eve de mol
onder op een schuilplaats.
23.10 BBC News - Weather
23.27 National Lottery Update
23.30 This Country
00.15 Nachtprogramma’s
19.00 The Mediterranean with
Simon Reeve
20.00 Murray Walker: A Life in
the Fast Lane
21.00 A House Through Time.
Documentairereeks. David
Olusoga verdiept zich in de jaren
1850 tot 1900, toen het huis door
een weduwe werd omgevormd
van een residentie tot een
huurwoning.
22.00 Black Hollywood: ‘They’ve
Gotta Have Us’. Zie Tv-keuze
23.00 Qi XL
23.45 Snowfall
00.30 Later Weekend with Jools
Holland
01.35 Nachtprogramma’s
19.05 How the Universe Works
20.00 How the Universe Works.
Documentairereeks. “Life & Death
On The Red Planet”. Mogelijk is er
leven op Mars geweest, maar
wetenschappers zijn ervan over-
tuigd dat deze ooit zo natte
planeet na massale sterfte in een
woestijn veranderde.
21.00 Telescope. Documentaire.
Deze unieke film laat kijkers
verbaasd achter. We maken een
reis door de geschiedenis van de
telescoop.
22.00 Stephen Hawking’s Grand
Design
23.00 Misfit Garage
00.00 Nachtprogramma’s

Thuisbezorgd

Bestel de Op uw pc

krant op
Op uw tablet
Op uw smartphone

maat
Ga naar trouw.nl/abonneren of bel 088-0561588

COLOFON
Uitgever
Erik Roddenhof
Hoofdredactie
(hoofdredactie@trouw.nl)
Cees van der Laan (hoofdredacteur),
Esther Lammers (adjunct),
Martijn Roessingh (adjunct)
Opinie
(opinie@trouw.nl & lezers@trouw.nl)
Monic Slingerland (chef),
Nicole Lucas, Wilma van Meteren
Ombudsman
(ombudsman@trouw.nl)
Adri Vermaat
Binnenland
(nieuwsdienst@trouw.nl )
Janette Luichies (chef), Maaike
Bezemer, Wim Boevink (Klein
verslag), Sybilla Claus, Amber
Dujardin, Joep Engels, Johan van
Heerde, Meindert van der Kaaij,
Gerrit-Jan KleinJan, Edwin Kreulen,
Hans Marijnissen, Rianne Oosterom,
Harriët Salm, Willem Schoonen,
Kristel van Teeffelen, Rob Velthuis,
Marco Visser, Petra Vissers, Dirk
Waterval, Marten van de Wier
Correspondenten binnenland
Cindy Cloin (Oost-Nederland),
Orkun Akinci, Franka Hummels
(Midden-Nederland), Karin Sitalsing
(Noord-Nederland)
Politiek
(politiek@trouw.nl)
Bart Zuidervaart (chef), Marno de
Boer, Wendelmoet Boersema,
Jelle Brandsma, Wilma Kieskamp,
Niels Markus, Lex Oomkes
Buitenland
Iris Ludeker (chef), Romana Abels,
Janne Chaudron, Ghassan Dahhan,
Pieternel Gruppen, Gijs Moes,
Christoph Schmidt, Seije Slager,
Arjen van der Ziel, Melanie Zierse
Correspondenten buitenland
Ilona Eveleens (Nairobi), Anne
Grietje Franssen (Gotenburg), Geert
Groot Koerkamp (Moskou), Runa
Hellinga (Boedapest), Ate Hoekstra
(Phnom Penh), Bas den Hond (VS),
Jan-Albert Hootsen (Mexico-Stad),
Melvyn Ingleby (Istanbul), Kleis
Jager (Parijs), Thijs Kettenis
(Athene), Edwin Koopman (Latijns-
Amerika), Ekke Overbeek
(Warschau), Wilfred van de Poll
(Berlijn), Niels Posthumus
(Johannesburg), Alex Tieleman
(Madrid), Pauline Valkenet (Rome),
Leen Vervaeke (China), Marijke de
Vries (Brussel), Tim de Wit (Londen)
Economie
(economie@trouw.nl)
Erik van Zwam (chef), Elisa
Hermanides, Jeannine Julen,
Jan Kleinnijenhuis, Hans Nauta,
Koos Schwartz, Joost van Velzen,
Ingrid Weel
Sport
(sport@trouw.nl)
Henk Hoijtink (chef), Fred
Buddenberg, Kick Hommes,
Eline van Suchtelen
Religie&Filosofie
(religiefilosofie@trouw.nl)
Nico de Fijter (chef), Stevo
Akkerman, Marije van Beek,
Leonie Breebaart, Stijn Fens,
Maaike van Houten, Peter Henk
Steenhuis
Duurzaamheid&Natuur
(groen@trouw.nl)
Jeroen den Blijker (chef), Esther
Bijlo, Joop Bouma, Emiel Hakkenes,
Frank Straver, Charlot Verlouw
Cultuur&Media
(kunst@trouw.nl)
Iris Pronk (chef), Isabel Baneke,
Sander Becker, Joris Belgers,
Sandra Kooke, Henny de Lange,
Adri Vermaat
Tijd
(tijd@trouw.nl)
Andrea Bosman (chef), Harmen van
Dijk, Ally Smid
Letter&Geest
(letterengeest@trouw.nl)
Lodewijk Dros (chef), Laura van
Baars, Eric Brassem, Jann Ruyters
Commentatoren
Wybo Algra (de Verdieping), Jeroen
den Blijker, Wendelmoet Boersema,
Nico de Fijter, Sandra Kooke, Edwin
Kreulen, Teun Lagas, Iris Ludeker,
Lex Oomkes (coördinator), Monic
Slingerland
Columnisten
Stevo Akkerman, Renate van der
Bas, Maaike Bos, Leonie Breebaart,
Sylvain Ephimenco, Stijn Fens,
Hans Goslinga, Ger Groot, Marjolijn
van Heemstra, Henk Hoijtink,
Bert Keizer, James Kennedy, Nelleke
Noordervliet, Seada Nourhussen,
Lex Oomkes, Rob Schouten, Irene
van Staveren, Naema Tahir,
Welmoed Vlieger, Marijn de Vries,
Rob de Wijk
Cartoonisten
Pieter Geenen, Tom Janssen,
Len Munnik, Berend Vonk
Centrale redactie
Wybo Algra (de Verdieping), Antal
Crielaard, Dorien Pels, Edwin van
Sas (chef-online), Eliena Balsters
(productie)
Eindredactie
(eindredactie@trouw.nl)
Onno Havermans (chef), Sytske van
Aalsum, Ivo Barends, Guus van Duin,
Joost van Egmond, Monique de
Heer, Jonah Kahn, Alwin Kuiken,
Teun Lagas, Peter van der Lint,
Hanne Obbink, Rick Pullens, Nienke
Schipper, Esther Scholten, Mariken
Smit
Beeldredactie
(vormgeving@trouw.nl en
foto@trouw.nl)
Tom van Hulsen (chef), Danusia
Schenke (art director), Christine
Baart, Lisette van Boxel, Isabel Brito,
Frank Castelein, Anita Huisman,
Jimmy Reinders, Brechtje Rood,
Sander Soewargana, Misja
Steinmetz, Anja Struiken, Jacques
van der Voort, Jeanette de Vos,
Anita van der Weijden
Online
(internet@trouw.nl)
Tom van Hulsen (chef), Naïm
Derbali, Lidwien Dobber, Jan
Kruidhof, Fadi Nadrous, Susanne
Poot, Gert Jan Rohmensen, Barbara
Vollebregt
Secretariaat
(secretariaat@trouw.nl)
Susanne Bont, Beatrijs van
Oorschot, Erna Visser
Marketing
Lidewij van Vliet
TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 22
TV SELECTIE EN GIDS ZONDAG
FILM HUMMINGBIRD HHH FILM THE FAST AND THE FURIOUS
20.25 uur, RTL 7 HHH 20.30 uur, Veronica
Actiefilm van Rob Cohen, VS/Dld 2001. Met:
Vin Diesel, Paul Walker en Michelle Rodriguez.
De straten van Los Angeles worden geteisterd
door jongeren die in hun zwaar verbouwde auto’s
deelnemen aan illegale straatraces. Dominic
Toretto is de leider van de straatbende die ervan
wordt verdacht dure elektronische apparatuur
te hebben gestolen. De jonge undercoveragent
Brian O’Conner wil Toretto pakken en infiltreert
in het straatracewereldje. Een aardige actiefilm,
omdat de overdaad aan racescènes wordt aan-
gevuld met redelijk uitgewerkte personages.
Actiefilm van Steven Knight, VS/GB 2013. Met: De film kreeg zeven succesvolle vervolgen.
Jason Statham, Agata Buzek en Vicky McClure.
Joey Jones, een getraumatiseerde ex-elitesol-
daat, is op de vlucht voor een drugsbende. Hij
verschanst zich in een leegstaand luxeapparte-
ment, neemt een andere identiteit aan en gaat
aan de slag in een Chinees restaurant. Scenarist
Knight (‘Eastern Promises’) debuteert hier als
regisseur en levert een grimmige actiethriller
waarvan hoofdrolspeler Statham er al zoveel
op zijn cv heeft staan. De vechtscènes en het
camerawerk zijn goed, maar het zwalkende
verhaal kan niet kiezen tussen actie en drama.
NPO 1 NPO 2 NPO 3
09.30 WNL op zondag 10.05 EO Metterdaad 09.00 Kinderprogramma’s
10.30 VPRO Vrije geluiden 10.15 KRO Heiligverklaring paus 15.30 FILM VPRO ZAPPBIOS:
11.20 VPRO Boeken Paulus VI en Oscar Romero MISA EN DE WOLVEN.
12.00 NOS Journaal 12.00 EO Het vermoeden Familiedrama van Linus Torell uit
12.10 AVROTROS/BV/VPRO 12.28 EO Wilde ganzen 2003.
Buitenhof 12.30 EO Michael Curry 17.10 EO Checkpoint
13.10 NOS Studio Sport 12.40 EO Songs of Praise 17.35 EO Topdoks
18.00 NOS Journaal 13.05 Omrop Fryslan Fryslân DOK 18.05 NTR Welkom in de 80-
18.10 BV TV Monument: Georgina 13.35 HUMAN Brainwash Talks jarige Oorlog
Verbaan 13.50 NTR Verborgen verleden 18.30 VPRO Taarten van Abel
19.00 NOS Studio Sport 14.40 NTR/VPRO Andere tijden 19.00 NOS Jeugdjournaal
20.00 NOS Journaal 15.10 NCRV De Boeddhistische 19.25 VPRO Zapp Echt gebeurd:
20.25 KRO-NCRV Boer zoekt Blik: When you look away Nog één week
vrouw. Realityreeks waarin tien 16.30 NTR Iedereen verlicht 19.50 BV 3 op reis
boeren op zoek gaan naar een 16.55 SOCUTERA Socutera 20.30 NTR Skam nl. Fictieserie.
partner. “Eerste keuzemoment 17.00 NOS Journaal 20.55 BV Humor om te lachen.
voor boer Wim.” De avond valt en 17.10 NCRV Jacobine op zondag 21.10 KRO-NCRV Ik weet wie je
de boeren en hun dates maken 17.40 AVROTROS Kunstuur bent. Nederlandse dramaserie.
zich op voor de eerste nacht 18.15 NTR Podium Witteman Daniel belandt in dezelfde gevan-
samen op de boerderij. Bij boer 19.25 NOS Er reed een trein naar genis als zijn schoonvader Herman.
Wim staat het eerste keuzemo- Sobibor. Zie Tv-keuze De recherche zoekt Jimmy, die al
ment voor de deur. 21.05 VPRO Tegenlicht. dagen niet meer gezien is bij het
21.20 AVROTROS Dit was het Documentairemagazine. “Boyan hostel waar hij verbleef.
nieuws. Satirisch actuamagazine. Slat op plasticjacht.” 22.10 VPRO Zondag met Lubach.
Gasten: Niels van der Laan en 22.00 NOS/NTR Nieuwsuur Satirisch actualiteitenmagazine
Jeroen Woe. 22.40 EO NieuwLicht. met Arjen Lubach. Arjen Lubach
22.10 NOS Studio voetbal Discussieprogramma. Een remixt de actuele week, laat
23.05 MAX Heer & Meester. christelijke community op ondergesneeuwde verhalen
Misdaadserie. Na een diamantroof Facebook buigt zich een week smelten en maakt brekend nieuws
schiet Valentijn een goede vriend lang over de actualiteit. Haar weer heel. Vanuit theater Bellevue
te hulp. De gezochte crimineel inbreng vormt de basis voor een in Amsterdam.
blijkt een oude vriend van Leo te debat dat eerst op Facebook en 22.50 VPRO Who Is America?.
zijn. Aan Valentijn de taak om zijn later op televisie te zien is. Amerikaanse komische serie.
onschuld te bewijzen. 23.10 KRO Kruispunt. 23.20 HUMAN 3Lab: The Long
00.00 NOS Journaal Zie Tv-keuze Road Home. Nederlandse korte
00.15 AVROTROS Dit was het 23.45 EO Adieu God documentaire.
nieuws 00.15 EO Andries 23.55 NOS Studio Sport
01.00 WNL Op zondag 00.50 EO Het vermoeden 01.00 NOS Studio Sport
02.02 NOS Journaal 01.15 EO Naches 01.55 NOS Studio Sport
02.05 NOS Journaal 01.25 NOS/NTR Nieuwsuur 02.50 NOS Tekst TV
VERONICA ARD ZDF
18.30 Border Security 18.45 Gewinnzahlen Deutsche 19.00 Heute
19.00 Border Security Fernsehlotterie 19.28 Aktion Mensch Gewinner
19.30 Border Security 19.20 Berliner Runde 19.30 Terra X: Verräterische
20.00 Border Security. 20.00 Tagesschau Spuren - Die Geschichte der
Australische realityreeks. 20.15 Tatort. Duits-Oostenrijks- Forensik
20.30 FILM THE FAST AND THE Zwitserse misdaadserie. “Her mit 20.15 FILM HERZKINO: FLUSS
FURIOUS. Actiefilm van Rob der Marie!” In de omgeving van DES LEBENS - OKAVANGO. Tv-
Cohen uit 2001. Zie Filmkeuze Wenen wordt nabij een landweg drama van Torsten C Fischer uit
22.35 FILM 2 FAST 2 FURIOUS. een aanvankelijk onidentificeer- 2018. Met: Christina Hecke,
Actiefilm van John Singleton uit baar lijk aangetroffen. De dader Roeland Wiesnekker en Matilda
2003. Met: Paul Walker, Tyrese heeft het de politie met opzet Jork. Na het overlijden van hun
Gibson en Eva Mendes. Ex-agent moeilijk willen maken. moeder brengt Charlotte de
Brian O'Conner wordt betrapt 21.45 Tagesthemen extra kinderen van haar zus naar hun
tijdens een illegale straatrace, 21.50 Anne Will. Politieke vader Gunnar in zijn nieuwe
maar als hij de politie helpt, wordt talkshow. thuisland Namibië, maar eenmaal
zijn strafbad gezuiverd. 22.50 Tagesthemen aangekomen blijkt deze nergens
00.55 MARVEL’s Agents of 23.20 Ttt-extra te bespeuren.
S.H.I.E.L.D. 00.05 KinoFestival im Ersten: 21.45 Heute journal
01.40 Astro TV Tabu - Es ist die Seele ein 22.15 Opus klassik 2018
04.00 Disney XD Fremdes auf Erden 00.15 Nachtprogramma’s
 TROUW zaterdag 13 oktober 2018 23

FILM YIP MAN HHH ER REED EEN TREIN NAAR SOBIBOR ABOVE AND BEYOND: NASA’S JOUR- KRUISPUNT
22.25 uur, RTL 7 19.25 uur, NPO 2 NEY TO TOMORROW 21.00 uur, Discovery 23.10 uur, NPO 2

Actiefilm van Wilson Yip, Chn/HK 2008. Met:
Donnie Yen, Simon Yam en Siu-Wong Fan.
Yip Man wordt door de hele stad bewonderd
om zijn vechttechnieken en zijn integere levens-
wijze. Dan maakt de Japanse invasie een einde
aan de vrede. Een Japanse generaal daagt de
verschillende meesters uit tot een gevecht. Het
leven van de historische figuur Yip Man - de latere
leermeester van Bruce Lee - wordt in deze hit
uit het martial arts-genre op opwindende wijze
verteld. Het verhaal neemt het niet erg nauw
met de feiten, maar levert geweldig entertain-
ment en volop actie.
Vandaag is het precies 75 jaar geleden dat de
gevangenen van vernietigingskamp Sobibor
in opstand kwamen. De NOS herhaalt daarom
het concert ‘Er reed een trein naar Sobibor’,
waarmee de in 2016 gestorven Sobibor-over-
levende Jules Schelvis door Europa trok. Tijdens
deze muzikale oproep om de Holocaust nooit
te vergeten, vertelt Schelvis in fragmenten over
de reis naar het kamp, afgewisseld met muziek
van onder anderen Bach, Beethoven en Elgar
en geïllustreerd met historische beelden.
Voorafgaand aan het concert wordt er een
korte inleiding gegeven over de opstand.
De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA
bestaat zestig jaar. Discovery viert dit jubileum
met een ruimteweekend en een bijzondere do-
cumentaire. ‘Above and Beyond: NASA’s Journey
to Tomorrow’ werd geregisseerd door Rory Ken-
nedy, het nichtje van president John F. Kennedy,
die een belangrijke rol speelde in de geschiedenis
van NASA. Kennedy’s beroemde speech uit 1962,
waarin hij schetste hoe Amerika nog voor het
eind van het decennium op de maan zou staan,
vormde een krachtige inspiratie voor de weten-
schappers, ingenieurs en astronauten van de
ruimtevaartorganisatie. Van de Nederlandse volwassenen is bijna een
kwart single. Toch lijkt de samenleving slecht
ingesteld op de alleenstaande. Zo worden er
volop eengezinswoningen gebouwd, maar
nauwelijks appartementen voor singles. Alleen-
staanden met een kind hebben het extra moeilijk
om een baan te behouden of een studie te vol-
gen. ‘Kruispunt’ onderzoekt wat het groeiende
aantal singles betekent voor de maatschappij en
ging mee op vakantie met een groep van vijftig
‘alleengaanden’. De meesten van hen zijn er niet
op uit om een reisgenoot aan de haak te slaan,
maar willen enkel gezelschap zonder gedoe.

RTL 4 RTL 5 NET 5 SBS 6 RTL 7 RTL 8

18.35 RTL Boulevard
19.20 VriendenLoterij Prijzen-
Marathon Wens
19.30 RTL Nieuws
20.00 Screentest. Talentenjacht
waarin Gordon op zoek gaat naar
hét nieuwe presentatietalent van
Nederland.
21.30 Familie Kruys. Nederlandse
komische serie. Thomas vertrekt
naar het huisje op de Veluwe om
zijn boek af te schrijven. Kamiel
ontfermt zich over Ruxandra.
22.30 This Time Next Year.
Realitshow.
23.30 RTL Nieuws
23.45 Het Italiaanse dorp: Ollolai
00.45 Teleshop 4
19.30 Holland’s Next Top Model
20.30 Adam zkt. Eva VIPS. Neder-
landse datingshow. “Afl. 6 - Dewi
Pechler.” ‘Idols’-ster Dewi Pechler
geeft zich letterlijk bloot in haar
zoektocht naar de ware Adam.
21.30 Foute vrienden.
22.30 Stacey Dooley onderzoekt:
Gypsy kinderen in crisis.
23.30 Heath Ledgers autopsie:
Zijn lichaam vertelt het echte
verhaal. Britse reportagereeks.
“Heath Ledger.” In januari 2008
wordt de Australische acteur Heath
Ledger dood aangetroffen in zijn
bed in zijn appartement in Manhat-
tan. Hoe is hij precies gestorven?
00.30 Teleshop 5
20.30 Hawaii Five-0.
21.25 NCIS. Amerikaanse
misdaadserie. “Date with Destiny.”
Sloane is ervan overtuigd dat een
man die haar gijzelde en haar
jaren geleden martelde in Afgha-
nistan, in leven is en in DC is.
22.25 NCIS: New Orleans.
Amerikaanse misdaadserie.
“Inside Out.” Agente Hannah
Khoury voegt zich bij het team en
gaat mee op zoek naar een
voormalig IRA-bommenmaker.
23.15 Hawaii Five-0
00.10 Law & Order: Special
Victims Unit
01.05 Law & Order: Special
Victims Unit
18.25 De grote verhuizing
19.30 Vtwonen weer verliefd op je
huis
20.30 De handhavers.
Nederlandse realityshow. Bos-
wachters Sjaak en Khalil van Staat-
bosbeheer houden een brommer
staande in een natuurgebied.
21.30 Undercover in Nederland.
Reportagereeks. Met de verborgen
camera als het perfecte wapen
worden allerlei duistere zaken
ontmaskerd door Alberto Stege-
man en zijn team.
22.30 Hart van Nederland - Late
editie
22.55 Shownieuws - Late editie
23.30 Mensenkennis
19.00 Stop! Politie
20.00 Idioten op de weg
20.25 FILM HUMMINGBIRD.
Actiefilm van Steven Knight uit
2013. Met: Jason Statham, Agata
Buzek en Vicky Mcclure. Joey
Jones, een getraumatiseerde ex-
elitesoldaat, zwerft nu door de
straten van Londen. Op de vlucht
voor een drugsbende verschanst
hij zich in een leegstaand luxe-
appartement en neemt hij een
andere identiteit aan.
22.25 FILM YIP MAN. Actiefilm
van Wilson Yip uit 2008.
Zie Filmkeuze
00.40 Business Class
02.10 Teleshop 7
18.00 Kopen, klussen, cashen
18.30 All You Need Is Love
20.00 Crime Scene Investigation
20.55 Crime Scene Investigation.
Canadees-Amerikaanse
misdaadserie. “The CSI effect.”
Finlay’s leven is in gevaar
wanneer iemand een bom in haar
auto plaatst. Russell krijgt een
telefoontje van iemand die
beweert dat hij de Gig Harbor
Killer is.
21.50 Crime Scene Investigation.
Canadees-Amerikaanse
misdaadserie.
22.45 Crime Scene Investigation.
23.40 The Blacklist
00.35 Teleshop 8

NAT. GEOGRAPHIC VRT EEN CANVAS BBC1 BBC2 DISCOVERY

18.00 The Incredible Dr. Pol.
19.00 Storage Wars - Canada.
Canadese realityreeks over
mensen die in beslag genomen
opslagboxen opkopen. “Wanna
Smell My Hair?”
19.30 Underworld Inc.
Documentairereeks. “Illegal
Gambling.”
20.30 Black Pharaohs: Empire of
Gold. Historische documentaire.
21.30 Air Crash Investigation.
Documentairereeks. “Dead of
Winter.”
22.30 Drain the Oceans.
Documentairereeks. “Ultimate
Battleships.”
23.30 WW II: Hell Under the Sea.
13.30 Kies18. Op de verkiezings-
dag staat VRT NWS voor de kijker
klaar in heel Vlaanderen en Brus-
sel. Alle lokale thema's en versla-
gen worden verzameld in de stu-
dio in Brussel, die dienst doet als
een 'verdeelcentrum' met Martine
Tanghe als spelverdeler. Ook Ivan
De Vadder staat klaar om te
berichten zodra de resultaten
binnenlopen. Politicologen Sofie
Marien en Carl Devos zijn te gast
in de studio om evoluties en
tendensen in kaart te brengen.
22.30 Het journaal
22.59 Keno
23.05 Sporza: Veldrijden
23.25 Journaallus
20.00 Rituals. Britse documen-
tairereeks (2018) over bijzondere
rituelen. “Power of Nature.”
20.50 Ancient invisible cities.
Britse historische documentaire-
reeks. “Caïro.” In Caïro verkent het
team van dr. Michael Scott de
doolhoven in de Grote Piramide
van Giza. Ze bezoeken er ook een
unieke Romeinse haven op de Nijl
en dalen af in de citadel van
Saladin.
21.50 Rabot. Documentaire van
Christina Vandekerckhove.
23.30 FILM HOTEL MAMA. Korte
film van Aline Boyen uit 2017. Met:
Marijke Pinoy en Anemone Valcke.
23.55 Canvaslus
18.55 Countryfile
19.55 Doctor Who
20.45 Strictly Come Dancing: The
Results. Bekendmaking van de
resultaten.
21.30 Still Open All Hours. Britse
komische serie. Granville ontmoet
een man die beweert dat hij al
meermaals werd ontvoerd door
buitenaardse wezens en hij pro-
beert hem te gebruiken om de
verkoop in zijn winkel te stimu-
leren.
22.00 The Cry. Britse dramaserie.
23.00 BBC News
23.30 New Tricks
00.30 The Women’s Football
Show
20.00 Sue Perkins and the Chimp
Sanctuary
21.00 The Mediterranean with
Simon Reeve.
Reisdocumentairereeks waarin
Simon Reeve het Middellandse
Zeegebied verkent.
22.00 Last Chance Lawyer New
York City. Documentairereeks.
22.45 Mock the Week
23.15 No Activity
23.45 No Activity
00.15 FILM SELMA. Biografisch
drama van Ava DuVernay uit
2014. Met: David Oyelowo,
Carmen Ejogo en Oprah Winfrey.
02.15 Billion Dollar Deals and How
They Changed Your World
18.10 NASA’s Unexplained Files.
Documentairereeks waarin opmer-
kelijke zaken besproken worden.
19.05 NASA’s Unexplained Files.
20.00 NASA’s Unexplained Files.
21.00 Above and Beyond: NASA’s
Journey to Tomorrow.
Zie Tv-keuze
23.00 Alaskan Bush People.
Amerikaanse realityreeks.
00.00 Gold Rush: The Story So
Far. Documentaire
01.00 Salvage Hunters - Best
Buys. Specials van de realityreeks
02.00 Treehouse Masters.
Amerikaanse realityreeks over
Pete Nelson die boomhutten op
bestelling bouwt.

KIJK Adri Vermaat

Van plastic soep kan de oceaan niet leven

B
oyan Slat (24), uit-
vinder en oprichter
van stichting The
Ocean Cleanup,
zette de grootste
plastic schoonmaakactie aller
tijden op touw. Met een onge-
veer vijf miljoen dollar kos-
tende, drijvende installatie
moet een enorme hoeveel-
heid plastic soep uit de Stille
Oceaan worden opgeruimd.
‘VPRO Tegenlicht’ volgde
Slat tijdens zijn voorbereidin-
gen voor de lancering van zijn
System 001. Hoe groot is de
kans dat zijn missie slaagt?
Wie zijn zijn voorbeelden en
wie zijn financiers? En ligt de
bal volgens hem bij de burger,
de overheid of de technolo-
gie? Hoezeer zijn streven naar
een schoner milieu ook tot de
verbeelding spreekt, juist en-
kele milieuorganisaties zijn
kritisch over zijn opruim-
werkzaamheden. Zo zei de
Britse onderzoeker Sue Kin-
sey van de Marine Conserva-
tion Society onlangs in de
Britse krant The Telegraph zich
zorgen te maken over de ge-
volgen van de opruimoperatie
voor het leven in zee. “Met
name kleine organismen als
plankton, waarvan veel die-
ren afhankelijk zijn, zullen
het systeem niet kunnen ont-
wijken”, waarschuwde ze.
Slat, die inmiddels tachtig
mensen in dienst heeft, blijft
stoïcijns onder de kritiek.
Scepsis hoort nu eenmaal bij
ieder nieuw idee, zei hij in
Trouw. Ruim een maand gele-
den zagen Slat en zijn mensen
hun geesteskind System 001
in San Francisco de Stille
Oceaan in worden gesleept.
Rond deze tijd zal de inge-
nieuze reuze-plasticvanger,
een zeshonderd meter lange,
drijvende buis waaraan een
doek hangt, zijn eindbestem-
ming bereiken: de Great Paci-
fic Garbage Patch, ergens in
het midden tussen San Fran-
cisco en Hawaï, ongeveer dui-
zend kilometer uit de Ameri-
kaanse westkust.
VPRO Tegenlicht: ‘boyan Slat
op plasticjacht’, zondag 14
oktober, 21.05 uur op NPo 2. 
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 24

HET WEER KRUISWOORDTEST 5169 Jaap de Berg

Zonnig en recordwarm
Het was afgelopen week prachtig de loop van de dag toe, 's middags
nazomerweer, maar morgen komt begint het in het westen te regenen.
daar verandering in. Na het weekend De buien bereiken het oosten van het
wordt het wisselvalliger en een stuk land pas in de avond. Een enkele klap
minder warm. Vandaag wordt het onweer is niet uitgesloten. Voor de
echter zonnig en bijzonder warm. buien uit wordt het toch nog 21 tot 24
Soms kan er wel wat hoge sluierbe- graden. Maandag is er vrij veel bewol-
wolking overtrekken. De temperaturen king en vooral in het oosten valt buiige Oplossing 5168.
lopen op naar 24 graden aan zee tot regen. Er staat een matige zuidwes- Horizontaal:
25 of 26 graden in het binnenland. In tenwind. Vanuit het westen klaart het 1 alt-right, 5 berg, 7 +
Limburg kan het lokaal zelfs 27 graden op en dan wordt het geleidelijk overal 10 verticaal Club van
worden. Als het in de Bilt 25 graden of droog. Met maxima rond 16 graden is Rome, 8 nepbont, 9
meer wordt, hebben we te maken met het wel een stuk minder warm. De rest Orkater, 11 Salinero,
een recordlate landelijke zomerse dag. van de week blijft het wisselvallig met 14 steenuil, 18 al den-
Het record staat nu nog op 10 oktober af en toe zon, maar ook kans op buien. te, 19 Roemeen, 21
en komt uit 1921, bijna 100 jaar oud. De maxima liggen meestal rond 16 erepalm, 22 Idil, 23
Morgen begint nog zonnig, vooral in graden, wat normaal is voor deze tijd onooglijk.
het oosten. De bewolking neemt in van het jaar.
Verticaal:
Download 1 (Stratford-upon-)
de app Avon, 2 + 5 horizon-
taal Tempelberg, 3 in
Bonn, 4 Hector, 5 bij-
Weersverwachting Nederland vandaag bladen, 6 generaal,
Zon 07:59 18:49 10 Rome, 11 Sulawesi,
zonnig
Maan 12:44 21:30 12 Interpol, 13 Elst, 15
25 opklaringen
Eerste kwartier op 16 24 termijn, 16 evenzo, 17
bewolkt ulevel, 20 Nick
Hoogste max. 23,6 °C in 1990
Laagste min. -2,2 °C in 1912 buien (Schilder).
Meeste neerslag 63,9 mmin 2013 onweer
25
regen
natte sneeuw
25 26
sneeuwbuien Horizontaal ders Hercule Poirot en Miss Marple (8)
Z 25 26
sneeuw 1 een ……graadsleraar Nederlands hoeft 22 wat u ongetwijfeld van de kous wilt
van de overheid niets af te weten van weten (6)
mist
de literatuur van vóór 1880 (6) 24 voorman van een coalitiepartij (6)
25 25 26 -1000- isobaar 4 zangvogel waarvan er op één vogel- 25 liturgische muziek, zoals in Vivaldi’s ‘…
26 warmtefront teldag 668.848 geteld zijn (6) … in D’ (6).
koufront 7 samen met modo betekent het ‘ruw Verticaal
geschat’, samen met Mato is het een 1 ongelooflijk! (meer dan dwaas?) (2, 3)
Z hogedrukgebied
Braziliaanse deelstaat (6) 2 lofrede (anagram van géle o, 5)
26 lagedrukgebied 9 slogan, in vraagvorm, van de Rutgers- 3 tafel met een maaltijd (3)
campagne tegen ongewenst seksueel 4 verkleumen: ..... van de kou (11)
Weersverwachting Nederland komende zes dagen gedrag (3, 2, 3) 5 zoveel zetels heeft D66 nu nog in de
ZA ZO MA DI WO DO 11 Duits-Zwitserse kunstenaar Paul, van Tweede Kamer (9)
Temperatuur wie de webshop van Trouw een repro- 6 Griekse godin wier naam een sport-
16 / 25 15 / 23 12 / 16 9 / 17 12 / 16 10 / 15
ductie ad 760 euro aanbiedt (4) merk is geworden (4)
Wind Z3 Z3 W3 Z4 ZW 4 NW 2 14 smalneusaap in Noordwest-Afrika 8 waarnemingen (11)
(anagram van me kater, 7) 10 staartster (6); aansporing, gericht tot
Weer 15 zeventiende-eeuwse landschapsschil- een kind met lange tanden (3, 3)
der wiens naam voortleeft in die van 12 lancering, introductie (modieus leen-
Neerslagkans 10% 70% 50% 20% 60% 10% een Amsterdamse markt (4) woord uit, alweer, het Engels, 6)
Neerslag (mm) 0 4 2 0 2 0 16 woonwinkelketen die plastic de deur 13 leer die inhoudt dat alle kennis op er-
uit doet – althans vanaf 2020 (als de varing berust (9)
Weersverwachting Europa voorraad op is?) (4) 19 slang onder het gras? (5)
990
17 requiescat in pace: moge hij of zij ……. 20 genre waarin de onlangs overleden
995 rusten (2, 5) Montserrat Caballé excelleerde (5)
15 15 18 bondgenootschap waaraan Nederland 21 voornaam waarin de letter c vóór een
17 te weinig bijdraagt (Engelse afk., 4) e niet per se een s wordt (4)
21 geestelijke moeder van o.a. de speur- 23 ’….. you need is love’ (3).
17 15
15
14 18
16 LETTERSUDOKU SUDOKU
1000
23 21
17 H
25

1005 24 24 103
0
A K 7 6 4
28 23
S K F E O 9 5 7
1010 21
24
25 24 J E 9 2 6
26
A J 9 7 5 8 4
27

24
22 28 A O T 1
33 29 25
J T E K 4 7
15
10

1020
-15° -10° -5° 0° 5° 10° 15° 20° 25° 30° 35° K J O A S 6 1
advertentie
F 3 4 9
P O F S 2 7
© Sanders Puzzelboeken bv © Sanders Puzzelboeken bv

1 4 7 6 8 2 5 9 3 3 7 8 4 1 6 5 2 9
A E F J KOP S T
oplossingen 12 oktober

2 9 3 1 5 7 8 6 4 6 9 4 5 2 3 8 7 1
5 8 6 4 9 3 2 7 1 2 5 1 8 7 9 3 6 4
Vul het raster van de lettersudoku zo in, dat elke rij, 9 3 8 5 1 4 6 2 7 4 1 9 6 8 2 7 3 5
elke kolom en elk 3x3 blok alle letters bevat die onder 7 5 1 9 2 6 4 3 8 8 2 3 7 4 5 9 1 6
de sudoku staan. 6 2 4 3 7 8 1 5 9 5 6 7 3 9 1 2 4 8
8 1 9 7 6 5 3 4 2 7 4 2 1 5 8 6 9 3
4 6 2 8 3 9 7 1 5 9 8 6 2 3 4 1 5 7
3 7 5 2 4 1 9 8 6 1 3 5 9 6 7 4 8 2
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 25

PUZZEL CRYPTOGRAM
1 2 3

Maak kans een VVV bon 4 5 6

t.w.v. € 125,-
t.w.v.
De VVV Cadeaubon is de populairste cadeaubon van 7
Nederland en is bij 23.000 acceptanten, waaronder
bijna 100 landelijke winkelketens, (attractie)parken, 8
restaurants, musea, thermencentra en goede doelen
9 10 11
te besteden.

12 13

14
Zo doet u mee! Los de prijspuzzel op. U kunt uw oplossing tot vrijdag a.s. 12.00 uur telefonisch doorgeven
via 0909 - 0400025 (45 ct. per gesprek). Toets na uw telefoonnummer het weeknumm mer 41 in. 15 16 17
De spelvoorwaarden staan op: www.sanderspuzzelboeken.nl/spelvoorwaarden
Prijswinnaars krijgen bericht en staan ook op www.sanderspuzzels.nl 18

A PEZ AT H A L F EEN M I LT 19 20
G A Z G I Z S E D R O B
BA A SJ E H A LM TO
PORT B P H A L F E E N O L A
BA LLE T K AR AF R A M I NG 21 22 23
R E N R O C A G T I L L
BOR DE S KOE T SCH A A L H Z R E K N I R D N A L
COR N E R L ACH SM EER 24
B A A S J E O O A N A E
DR I N K E R LANGST TA N T E A T L I M P D T G K H T
GRO T L I DO ZIGZ AG M A S M E E R S L A C H Horizontaal 18 Behoorlijk? Mooi zo! (4)
4 Voorbeeldig optreden van een man- 20 Toon de kerk in dit gebied! (6).
Oplossing
Oplossing:: R A M I N G T E O K S N nequin. (10)
7 Chinese stadsauto? (10)
9 Beslagkom. (8) Oplossing gen tot en met wo
oensdag
Oplossing prijspuzzel van 22 septemb ber: cor vee. 10 Faliekant gemaakt door een schip. (6) per post sturen aan redactie
De winnaar van een tweedaags verblijf in H
Hottel Mennorode: G. ten Kleij, Delden; W. Oostenbrink, Voorthuizen; M. 12 Ook de eerste zoon van Noach moest Trouww, postbus 859, 1000 AW
v/d Sluis, Heiloo. het halen. (4) Amsterdam. Linksboven
13 Verenigin
ereniging van vermelden: Cryptogram. Het
ZWEEDSE PUZZEL Volkswagen(bezitters)? (8) cryptogram is ook via internet
15 Argwanende atheïst. (10) verzenden:
op te lossen en te verzen
puur meisjes- bordspel straatje durf 17 Turk die ook terugkomt. (3)
naam koude www..trouw w..nl/cryptogram.
kledingstuk
lekkernij
eren Europeaan 19 Ga naar het urinoir! (15)
evenwicht lende bewijs Oplossing 6 oktober 2018
21 Plaats v
voor
oor de v orst bij vorst. (4)
vorst
land in 22 Jongensmaaltje in het klooster. (5) L S G P
Europa 23 De eerste kraan op het dak. (4) GEP I KEE RD
D S G B E Z
24 Zeg iets o
ov
ver die uitdrukking! (11). REDENAAR SGAVE
voorzetsel drietal hond O A A K E R V
ronde van vlekken- Verticaal: ONG E L UK S N UMM E R
Spanje water cijfer
1 Seksuele omgang op z’n boerenfluit- G E E T O N
jes? (16) P AM P E R E N EZE L S
jachthond
hak-
2 Op het scherm van de bureaulei- U I E E P
werktuig S T AK I NGS B REKER
ding. (7) O D U B R O
langere 3 Onmogelijk te realiseren MOOR KOP L E I EN
vogel persoonlijk
heide- route
meertje
voornaam- menu. (4,8,5) A N A P A N G
jongens-
numero woord WA N K E L M O E D I G
naam 5 Bankstel. (3,4) T E E O N
wereldkam-
6 Wereldbeschouwing van een paar- BRANDS L ANG
Aziaat D T
pioenschap tje (9)
8 Het voedsel
voedsel
oed van een kannibaal. (11) Een boekenbon gaat naar:
terabyte
11 Dier van o verlopers. (5)
ov
plezier fatsoenlijk
(afk.) 14 Eigentijdse beglazing van de kerk. (9) C.J.C. Schotman uit Leidschendam.
16 Niet uitgedund. (8)

CIJFERPUZZEL OPLOSSINGEN VORIGE WEEK

Elk ge at voor een letter en gelijke cijfers zijn ge
etal staa elijk egevens letters komen minimaal een keer in het
el e letters. De ge Woo
oordzoeker Woordv
vervormer
diagram voor. Om u op weg te helpen, hebben wij vast enkele letters ingevuld. B V E L G M I X E R G H S L U I K S
R A N I P J S IJ D N A L S L I N K S
Streep hier de gevonden letters weg O K E C T A A E I N D S L I N K S E
M K R T O I T W D R Q I K L E I E N
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z P O U G A L S R E V U E K A N E E L
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 O M T S I K A O IJ L I R N A D E E L
T I S T I M B C P S Z E G E N A D E
O T N E G A J P O R K N
5 21 18 18 6 9 14 21 5 9 6 7 6 17 5 22 26 22 21 5 9
tricot
13 6 9 26 2 9 7 6 11 14 26 Zw
weedse
e puzzel
P A A C V C
22 18 5 9 26 9 13 22 23 17 26 6 23 9 9 9 17 4 22 22 26 D R A L I N G L I B E R O
E L S A I T E R L O L
L I V E I O W A IJ D E L
22 17 17 1 4 22 26 19 9 13 6 10 9 13 A M O R E N A K P I
E L S R A R E R E G I E
E T S E N T E R R I E R
8 11 22 20 14 22 22 14 4 22 20 20 22 19 9 21 13 26 1 20 17
Droedelfilippine
3 22 11 26 9 22 19 6 18 12 1 O P S T E K E N
2 N I C O T I N E
9 13 6 10 14 22 20 11 21 7 22 22 5 20 9 20 23 25 21 9 8 3 F I L T E R S I G A R E T
4 V E R S L A A F D
5 T A B A K S B L A D
21 26 10 22 17 9 9 5 8 26 9 17 22 6 6 R O O K Z U I L

10 9 4 22 24 9 11 10 22 26 13 22 22 11 16 9 17 11 21 21 20

20 22 11 9 6 9 13 6 9 11 17

20 17 1 6 17 3 9 21 13 13 1 17 17 1 26 15 1 21 6 20 9 Sanders
Puzzelboeken
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 26

www.mini-in-de-krant.nl
 TROUW ZATERDAG 13 OKTOBER 2018 28

KLEIN VERSLAG Wim Boevink TAAL Ton den Boon

Tijgeren door de kruipruimte

V
oor de deur stond een oude-
re heer. Hij droeg iets dat op
klein steil trapje af naar de kelder, waar
een gat in de muur toegang gaf tot de
Vermijden zou mijden weleens
een gereedschapskoffer kruipruimte, een ruimte met een zan- kunnen gaan verdringen
leek. derige bodem.
Ik was verrast over zijn leef- Een los stuk pvc-buis slingerde erin

tijd, hij zou een jonge zeventiger kun-
nen zijn. “U bent de specialist”, riep ik
uit, waarop hij antwoordde: “Dat zeg-
gen ze. En ik moet dat voortdurend
waarmaken.”
Ik zag een formulier met zijn naam
erop. Achter zijn naam stond ‘insekten-
bestrijding’. En: €150,-.
“Onze kruipruimte bevindt zich on-
der het huis”, zei ik, altijd goed voor een
flauwe grap, zoals ik ook de man van de
verwarmingsketel ooit had begroet met
een “onze zolder is boven”. Zulke din-
gen gaan vanzelf, ik weet ook niet wat
me bezielt.
Ik leidde hem eerst naar de woonka-
mer waar hij zich voorstelde aan de aan-
koopmakelaar en haar cliënt, de koper
van ons huis.
In hun opdracht was eerst een bouw-
kundig inspecteur door ons huis ge-
gaan; die had vervolgens een rapport
geschreven met de opmerking dat zich
onder de vloer van de begane grond mo-
gelijk een ‘houtvernieler’ bevond. Een
worm, een tor, iets knagends. Hij advi-
seerde een specialist.
En daar was hij dus.
Een vriendelijke heer.
Ik kende mijn kelder, ik kende de
toegang tot de kruipruimte. Ik zei wat
zorgelijk dat het enige lenigheid vergde
om erin te komen. De man lachte mijn
bezorgdheid weg. “Ik heb vroeger op
turnen gezeten, en later heb ik bij turn-
wedstrijden jureringen gedaan.”
Ik zei wat zorgelijk dat
het enige lenigheid
vergde om erin te komen
Ik vroeg maar niet hoe je van jureren le-
nig bleef. Hij haalde een witte overall
tevoorschijn en begon die over zijn kle-
ding aan te trekken. “Ja, die witte over-
alls hebben sinds de Bijlmerramp een
slecht imago”, zei hij.
“Calamiteiten”, zei ik.
Hij daalde een beetje stram via een
rond en de ruimte werd doorsneden
door de pijpen van de afvoer en van een
gasleiding. Hij tijgerde, uitgerust met
een lamp en een hamer, door het zand
naar een kier onder een betonnen balk
en wurmde zijn hoofd en de lamp eron-
der door.
Daar – op vijftien centimeter van het
zand – bevond zich de houten woonka-
mervloer, geschraagd door dikke hou-
ten balken. Ik tuurde door het keldergat
naar de man in het zand, in het flakke-
rend schijnsel van zijn lamp.
Toen hij klaar was tijgerde hij weer
achterwaarts naar de uitgang. In de
woonkamer wachtten wij hem op, toch
met lichte spanning.
Hij had niets aangetroffen, zei hij.
De koper van ons huis haalde uit
haar tas een iPad tevoorschijn om hem
de foto te laten zien die de inspecteur in
de kruipruimte had gemaakt. We keken
naar een balk met kleine zwarte gaat-
jes.
“Vijftien jaar oud”, zei de specialist.
“Wie?”, vroeg ik.
“Die gaatjes”, zei hij. “Ze zijn zwart,
de wormen zijn niet meer actief, anders
zouden de gaatjes gevuld zijn met hout-
meel.”
“Maar hoe weet u dat zo zeker?”,
vroeg de koper, nog niet helemaal ge-
rust. “Tweeënvijftig jaar ervaring”, zei
de man.
Ik wilde nog iets grappigs zeggen,
maar liet het maar zo.
A
ls twee woorden
dezelfde betekenis
hebben, wil dat nog
niet zeggen dat ze in alle
contexten verwisselbaar
zijn. Een mooi voorbeeld
daarvan vormde voorheen
het woordenpaar ‘mijden’
en ‘vermijden’. Vermijden
is in de Middeleeuwen af-
geleid van mijden en beide
werkwoorden hebben een
deels overlappend beteke-
nisprofiel.
Zo kunnen ze allebei
worden gebruikt in de be-
tekenis ‘ontwijken of pro-
beren te ontwijken’. Van
oudsher tref je ze echter
wel in verschillende com-
binaties aan.
Vooral in oudere tek-
sten zijn verbindingen als
een persoon, een gezel-
schap, een buurt en zelfs
een risico mijden gewoner
dan de varianten met
vermijden. Dat blijkt
ook uit de ‘Dikke Van Da-
le’, die een grotere variatie
aan verbindingen ver-
meldt bij mijden dan bij
vermijden.
Dat zegt echter niet al-
les. Woordenboeken ge-
ven (nog) geen uitputten-
de beschrijving van de
mogelijkheden van een
woord om met andere
woorden een woordgroep
te vormen, de zogeheten
syntactische valentie. Bo-
vendien treden daar gere-
geld veranderingen in op.
Dat geldt ook voor mij-
den en vermijden. Van
beide werkwoorden is ver-
mijden nu verreweg het
gewoonst. Dat komt door-
dat dit werkwoord behal-
ve ontwijken ook voorkó-
men betekent (zoals in
‘We willen vermijden dat
klanten weglopen’). Als
gevolg van die hogere fre-
quentie klinkt vermijden
inmiddels vertrouwder
dan mijden.
Mede hierdoor zijn de
variatiemogelijkheden
van vermijden ook in de
betekenis ontwijken sterk
toegenomen. Zo zijn de
combinaties de file/de
spits mijden en de file/de
spits vermijden al gelijk-
waardige synoniemen.
Op internet is een
buurt vermijden zelfs al
gewoner dan een buurt
mijden.
tdb@taalbank.nl

NAAST
HET NIEUWS

Het eiland
Réunion, ten
oosten van
Madagaskar, is
een beoogde
trainingslocatie
voor astro-
nauten. Reden
voor Peter
Weiss, directeur
van de ruimte-
vaarttak van
duikbedrijf
Comex, om zich
in een drukpak
te hijsen en te
poseren in
de fotogenieke
lavagrot
Caverne
Gendarme bij
Saint-Philippe.
FOTO AFP
 Trouw Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8

LETTER GEEST

Het
gemaakte
paradijs
(ON)ECHT BALI 4

GESCHIEDENIS 26 ROMAN 29 JEUGDBOEK 37

Ankeilers

Slavernij in Suriname Met ‘Kudos’ werpt Verweesde letters nemen het

is niet langer Rachel Cusk de vraag op: niet langer in de nieuwste
zwart-wit kloppen onze verhalen wel? Ted van Lieshout
 MOOI VOORAF

WAT IS DAAR NOU ERG AAN?

Partijdig

B Het is niet zonder

en ik een politiek-correct ‘deugmens’, Zulke boeken stonden thuis in de kast, boeken-
zo iemand die doof blijft voor de pro- kasten vol. En zo’n erfenis vormt je. Dus als ik
blemen die migranten in Nederland
kunnen veroorzaken? Ik lees dat soms
nu ‘de moslim’ of ‘de migrant’ hoor neerzetten
als probleem waarover we het met z’n allen
ironie dat een
op Twitter – en ook wel in het echte leven – en
ik ben bang dat er iets van waar is. Ik bedoel dat
eens zijn, dan denk ik al snel: daar gaan we
weer. Ik word daar boos van en ook wel bang,
Duitser de
ik het thema migratie moeilijk neutraal kan be- merk ik, zeker sinds ik Herzberg, Klemperer en Balinese schilders
naderen. En dat besef ik pas goed nu ik het huis Mann mee naar huis heb genomen en er in zit
van mijn ouders leeg moet halen voor de ver- te lezen. Zo begon het toen ook, met het ver- aanzette tot geheel
koop, en daarom boeken, boeken en nog eens zinnen van een vijand.
boeken door mijn handen heb laten gaan: de er- nieuwe genres en
fenis van verwoede lezers, maar ook van een
generatie die gevormd is door de oorlog – mijn
Maar je kunt alert blijven op het negatief
framen van migranten en moslims, en toch rus- kleurgebruik
vader was 17 in 1940, mijn moeder 10. Zij tig blijven luisteren naar verhalen van mensen
woonde in Amsterdam. Voor haar ogen op het die zich op grond van hun ervaringen oprechte JOS DE MUL
Olympiaplein werden Joden verzameld om op zorgen maken over de toekomst. Zoals de do- Essay 4
transport te gaan. cent die de ene na de andere homovijandige
nieuwkomer Nederlands moet leren. Of de
Als er één grondstemming uit hun biblio- vrouw die een moslimgezin zestien jaar met
theek omhoog stijgt, dan is het ‘Nooit meer raad en daad bijstaat en vervolgens moet aan-
fascisme’. Ik vind veel boeken over de oorlog en
veel boeken die laten zien hoe een groep land-
zien hoe de familie zich opsluit in een anti-
westerse ideologie. Of de man die zich buiten-
Hij brulde me toe
genoten in de jaren dertig sluipenderwijs tot
probleem bestempeld werd.
gesloten voelt sinds in zijn wijk almaar meer
Indiase en Pakistaanse ICT-ers zijn komen
dat ik maar voor
Zoals de dagboeken van Thomas Mann, die wonen. één ding goed ben:
na Hitlers machtovername persona non grata Allemaal negatieve ervaringen die nog niet
wordt. En ‘Tot het bit- betekenen dat degenen stront opruimen
tere einde’ van Victor die erover beginnen met-
Klemperer, een Jood die een vatbaar zijn voor LISA APPIGNANESI
het Derde Rijk over- Dan denk stigmatiserende ideeën.
Interview 10
leefde door zijn huwelijk Toch ben ik geneigd bij
met een niet-Joodse ik al snel: zulke klachten meteen
vrouw, en die minutieus te beginnen over de posi-
vastlegt hoe Duitsland daar gaan tieve kanten van migra-
van 1933 tot 1945 toe-
werkt naar de ultieme we weer tie – alsof degenen die
zich zorgen maken over Ze maakte zich de
‘oplossing’ van het ‘Jo- specifieke migranten
denvraagstuk’. En een daar geen oog voor zou- taal van haar
vergeelde ‘Kroniek van
de Jodenvervolging’. Die
den hebben. Daarom
gaan Klemperer, Mann nieuwe land eigen,
vervolging, schrijft Abel
J. Herzberg, begon met
en Herzberg weer even
terug in de kast. Totdat
hield van mode en
ministapjes. Eerst moest
duidelijk worden dat ‘de
ik klachten over migratie
kan aanhoren zonder
overvleugelde
Jood’ hét probleem was. meteen te denken aan de haar man – Maria
Dat maakte de geesten jaren dertig.
rijp voor een ‘oplossing’. LEONIE BREEBAART was de Máxima
is filosoof en redacteur van de 15de eeuw
van Trouw
JOHAN OOSTERMAN
Vandaar dit boek 39

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 2
 DEZE WEEK IN LETTER&GEEST

14
4
INTERVIEW 4
Ze is weduwe en woedend:
Lisa Appignanesi schrijft over
de rauwste rouw

14
ESSAY
Thijs Wolzak fotografeert
Inhoud

en Coen Simon duidt 9 FRAMING

je interieur Jij naakt, je hond ziet je, nou en?

20 IK HEB EEN DROOM

32 Slimmer zonder afval

ROMAN 22 POËZIE
Barnas’ kluwen in haar maag
Rob van Essen
schrijft science fiction voor 30 THRILLER
literaire avonturiers Was ik zelf de moordenaar?

32 SCHRIJVERSCOLUMN
34 Gerbrand Bakker in het donker

BOEK VAN DE WEEK 39 VANDAAR DIT BOEK

Een 15de-eeuwse Máxima
‘De stem van haar generatie’:
Ierse Sally Rooney over
niet normaal zijn
Index

36
VERHALENBUNDEL
Mensen zijn net als dieren in
de verontrustende verhalen Colofon
Uitgave van Trouw Postbus 859
van Eva Menasse 1000 AW Amsterdam
Redactie
Laura van Baars, Eliena Balsters,
Eric Brassem,
Lodewijk Dros (chef),
Jann Ruyters
Vormgeving
Isabel Brito, Frank Castelein,
Jimmy Reinders, Lisette van Boxel,
Anja Struiken
Omslagfoto
Nationaal Museum van wereldculturen
issn 2213-2287

@LetterenGeest
LetterenGeest@trouw.nl

3 TROUW LET TER & GEE ST

 ESSAY

ONECHT
BALI
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 4
Het tropisch paradijs Bali met zijn
eeuwenoude cultuur is een moderne
uitvinding, betoogt Jos de Mul.
TEKST JOS DE MUL FOTO’S NATIONAAL MUSEUM VAN WERELDCULTUREN
T
oerisme heeft in onze
onverzadigbare zoek-
tocht naar de hemel de
plaats van religie inge-
nomen, betoogde filo-
soof Ruud Welten
laatst in De Groene. De
toerist gelooft niet
langer in God, maar blijft de hoop op verlossing
koesteren. En net als de traditionele gelovige
veronderstelt de toertist dat het ware leven el-
ders is, aan gene zijde van het geploeter en de
zorgen en verveling van alledag.
Als er één plaats op aarde aanspraak maakt op
de titel toeristenparadijs, dan is het Bali wel, vol-
gens de reisfolders The Last Paradise. Het heeft
de palmbomenstranden, het tropische klimaat
en het vrouwelijk schoon van de Stille Zuidzee-
eilanden, de oosterse mysteries, de kleurrijke ri-
tuelen en tempelpracht van het hindoeïstische
India, en een natuurschoonheid die kan wedijve-
ren met die van het Amazonegebied. En dat alles
bijeen op een eiland niet veel groter dan Gelder-
land en voorzien van alle luxe die je van een tro-
pisch paradijs verwacht.
Uit de niet-aflatende stroom fotoboeken,
films, reisgidsen, antropologische studies en ro-
mans die sinds de ‘ontdekking’ van Bali in het
begin van twintigste eeuw zijn verschenen,
doemt het beeld op van een paradijselijke be-
schaving, waarin iedereen kunstenaar is en in
sensuele en spirituele harmonie met elkaar en
de natuur leeft, waarin homoseksualiteit geen
taboe is en ze – anders dan in het islamitische
Java – niet op een god meer of minder kijken.
Sinds onze zoon vijftien jaar geleden naar Bali
verhuisde, daar trouwde met een Indonesische
en er een bestaan opbouwde in de toeristensec-
tor, bezoeken we het eiland vrijwel jaarlijks. We
genieten van de warmte en de keuken, wonen
kleurrijke ceremonies bij (de hindoekalender
kent meer feestdagen dan dagen in het jaar), ver-
gapen ons aan de schitterende, door gamelan-
muziek begeleide crematies aan zee, en rennen
met expats en locals mee in hash runs door rijst-
velden en dorpen. Ook wij hebben ons hart ver-
loren aan Bali. En we zijn de enigen niet. Het
dichtbevolkte eiland met ruim 4.2 miljoen inwo-
ners (tweemaal zoveel als Gelderland), ontvangt
5 TROUW LET TER & GEE ST
Jos de Mul (1956) is
hoogleraar filosofie
van mens en cultuur
te Rotterdam. Hij
schreef onder meer
‘Cyberspace odyssee’.
jaarlijks ruim 15 miljoen toeristen, onder wie
200.000 Nederlanders.
Het moderne toerisme is een merkwaardig fe-
nomeen. Nadat de nomadische mens zich ging
vestigen, reisde men duizenden jaren spora-
disch, bijna altijd uit noodzaak. Reizen voor het
plezier begon pas in de achttiende eeuw, toen in
adellijke kringen de grand tour in zwang kwam,
een ronde langs de hoogtepunten van de Euro-
pese cultuur. In de 19de eeuw legde Thomas
Cook met zijn georganiseerde treinreizen de
basis voor het massatoerisme. De grauwe werke-
lijkheid van de Industriële Revolutie, met zijn
lange werktijden en erbarmelijke leefomstan-
digheden, ondermijnde het arbeidspotentieel
van het proletariaat, en er ontstond onder de
elite het besef dat vakantie een gezondere vorm
van de noodzakelijke ontspanning bood dan al-
cohol. Bovendien riep de vervreemding en ver-
vuiling die gepaard ging met de industrialisatie
een romantisch verlangen op naar een authen-
tieker leven in harmonie met de natuur. Doordat
een terugkeer naar de ‘goede, oude tijd’ onmo-
gelijk is, richtte het verlangen zich op exotische
culturen waar dat paradijselijke leven nog niet
was gecorrumpeerd door de moderniteit.
De vakantiereis is een hedendaagse pelgri-
mage, deel van de snelst groeiende religie ter we-
reld: het toerisme. Dat is inmiddels goed voor 10
procent van het internationaal bruto product. In
Bali is dat percentage zelfs 70. De helft van de
Balinezen werkt in de toeristenindustrie.
Het paradijs krijgt daardoor helse trekken. De
ecologische voetafdruk van de miljoenen vlieg-
reizigers is gigantisch. Ze produceren enorme
hoeveelheden afval en dragen bij aan het nijpend
watertekort. Rijstvelden moeten wijken voor
wegen en resorts. De koraalriffen verdwijnen.
De zuidelijke punt van Bali vormt één grote ver-
keersopstopping. Het paradijs trekt ook prosti-
tutie, drugsgebruik en criminaliteit aan. Het
toerisme vergroot bovendien de kloof tussen
arm en rijk. Ook terroristische aanslagen als die
in Kuta (2002, ruim tweehonderd doden) staan
niet los van het toerisme.
En dan is er de tragische ironie die het toe-
risme aankleeft. De massale zoektocht naar >>

authenticiteit vernietigt precies dat wat men in
de exotische culturen hoopt te vinden. Grote in-
ternationale hotels en beach resorts bieden
slechts pseudo-ervaringen, een geregisseerde
authenticiteit, opgevoerd voor toeristen die het
resort zelden verlaten. De ceremoniële dansen
dienen, ontdaan van hun religieuze context,
slechts als bewegend behang voor luxueuze all
you can eat diners aan de rand van het zwembad.
Als reactie op het resorttoerisme heeft de In-
donesische overheid vanaf de jaren zeventig ge-
probeerd meer recht te doen aan de authentieke
cultuur van Bali, bijvoorbeeld door het bevorde-
ren van duurzaam, kleinschalig cultuurtoe-
risme. Ngo’s stimuleren het contact met de
locals: je kunt als voluntourist Engels leren aan
kinderen in achterstandsdorpen of voorlichting
geven over hygiëne en milieubewustzijn. Ook
ecotoerisme maakt een opmars: logeren in ac-
commodaties zonder airco en zwembad, maar
met vegetarische maaltijden en yogalessen.
Het zijn druppels op een gloeiende plaat, als
ze al geen nieuw verdienmodel van neokolo-
niaal toerisme zijn. Volgens critici stoppen ze de
afbraak van de authentieke Balinese cultuur
niet.
Als die al ooit heeft bestaan.
Het grote aantal Nederlandse toeristen op
Bali hangt samen met de koloniale geschiede-
nis, waarin Bali de proeftuin werd voor het ‘uit-
vinden van tradities’. Hoewel Nederland bijna
drie eeuwen lang grote delen van het huidige In-
donesië overheerste, bood Bali hardnekkig
weerstand. Uiteindelijk veroverde het Neder-
lands-Indische leger in de negentiende eeuw
niet meer dan de smalle noordelijke kuststrook
op de strijdlustige Balinese koninkrijkjes.
In ‘Bali. A Paradise Created’ (1989) beschrijft
Adrian Vickers de fascinatie van de Nederlan-
ders. Hoewel ze ontzag hadden voor de Baline-
zen die erin waren geslaagd de islam, de
dominante religie in de archipel, buiten de deur
te houden, was het beeld overwegend negatief.
Balinezen waren onbetrouwbare wilden, lui, be-
halve bij het maken van amok, en behept met
barbaarse praktijken als weduwenverbranding.
Het slechte imago hinderde de lucratieve
slavenhandel overigens niet; in de 17de eeuw le-
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
ESSAY GEMAAKT PARADIJS
De Balinezen
verslijten die
verzonnen
tradities voor
Heel Oud
Reclame voor lieflijk Bali (EERSTE HELFT 20STE EEUW)
verden de Balinezen jaarlijks vele honderden
slaven en slavinnen aan de markt in Batavia.
Nederland legde zich erbij neer slechts een
klein deel van Bali onder controle te hebben
omdat er, anders dan op de specerij-eilanden,
weinig te halen viel. Rond 1900 veranderde dit.
Omdat de slavernij afgeschaft was, ontwikkelde
Nederland een nieuw businessmodel. De
Nederlandse Handelsmaatschappij richtte zich
op grootschalige verkoop van opium op Java. In
1894 opende de eerste staatsopiumfabriek in
Batavia. Het genotsmiddel werd via staatswin-
kels met fikse belastingwinst verkocht aan een
groeiend leger Javaanse verslaafden.
Een van de gevolgen van dit Nederlandse
pushbeleid was dat de Balinezen zich gingen toe-
leggen op de lucratieve smokkel van rookopium
6
naar Java. Dat schaadde de Nederlandse belan-
gen. Nederland greep in 1894 in. Dat was dankzij
het nieuwe vijfschots-repeteergeweer een onge-
lijke strijd. De Balinese kolonie op Lombok werd
met de grond gelijkgemaakt en op bevel van
Gouverneur-Generaal Van Heutsz werden de
meeste Balinese koninkrijkjes veroverd. Aan Ne-
derlandse zijde vielen enkele tientallen slacht-
offers, de Balinezen werden met duizenden
vermoord. Veel slachtoffers waren het gevolg
van poepoetans, de Balinese variant van de jihad,
waarbij de koninklijke familie en hofhouding
zich, met heilige krissen in de hand en in witte
ceremoniële kleding gehuld, in de kogelregen
stortten.
Deze bloedbaden brachten de Nederlands-In-
dische overheid ernstig in verlegenheid. De re-
actie was een ethische politiek, gericht op de
belangen van de inheemse bevolking en het be-
houd van de lokale cultuur.
Historicus Henk Schulte Noordholt heeft in
‘The Making of Traditional Bali’ (1994) laten
zien dat bij dit ‘herstel’ van het traditionele Bali
niet zozeer werd uitgegaan van de historische
realiteit, maar van het romantische idee dat de
Balinese cultuur een ononderbroken voortzet-
ting is van het hindoeïstische Majapahit-rijk, dat
met de opkomst van de islam ten onder was ge-
gaan. Daartoe blies de koloniale overheid het
kastensysteem, dat op Bali nog slechts in verwa-
terde vorm bestond, nieuw leven in, en liet zich
leiden door een geïdealiseerd beeld van het ver-
leden van Bali, dat bestond uit even harmoni-
euze als kunstzinnige dorpsgemeenschappen. In
werkelijkheid was deze ‘Balinisering’ een pater-
nalistische, westerse constructie.
Voor de kunsten kreeg de Nederlandse over-
heid hulp van een internationale groep kunste-
naars. De invloedrijkste was de Duitse schilder,
musicus, choreograaf en filmer Walter Spies, die
zich in 1927 in Ubud vestigde. Hij was een onver-
moeibare pleitbezorger van de traditionele Bali-
nese kunsten. Het is niet zonder ironie dat hij de
Balinese schilders aanzette tot geheel nieuwe
genres en kleurgebruik. Veelzeggend detail:
Spies zag erop toe dat ze het formaat van hun
schilderijen aanpasten aan de afmetingen van de
toeristenkoffer. >>
Gusti Nyoman Lempad: ‘Siwa, Uma en hun zoon Kala’ (1953, INKT OP PAPIER)

ACHTER HET PARADIJS

De tentoonstelling ‘Bali. Welcome
to Paradise’ is t/m 26 mei 2019 te
zien in het Museum Volkenkunde
Leiden. Objecten uit de collectie en
ontmoetingen met eilandbewoners
tonen de achterzijde van het toeris-
tenparadijs.
De ‘ontdekking’ van Bali is nauw
verbonden met de koloniale ge-
schiedenis; naast oudere culturele
schatten zijn werken te zien van de
Duitse kunstenaar Walter Spies
(1895-1942), die zijn stempel drukte
op de Balinese schilderkunst en
dans.
De jonge activistische kunstenaar
Made Bayak toont in zijn plasticolo-
gische werken de schaduwzijden
van het paradijs.

Made Bayak: ‘De geheime Sanghyangdans voor Ibu Pertiwi’ (1980, ACRYL, SPUITBUS OP PLASTIC AFVAL)

7 TROUW LET TER & GEE ST


Ook op het gebied van de dans deinsde Spies niet
terug voor een update van tradities. Zo ontstond
de nu beroemde kecak performance rond 1930
door het combineren van gezangen uit trance-ri-
tuelen met verhaallijnen uit de klassieke hin-
doeïstische Ramayanamythe. De beroemde
Barongdans over de strijd tussen de heks Rangda
en een heilig dier, gebaseerd op een uitdrijvings-
ritueel, sneed Spies qua choreografie en lengte
toe op de uitvoering tijdens de Koloniale Ten-
toonstelling in Parijs in 1931, die een onuitwis-
bare indruk maakte, onder anderen op de
avant-gardistische theatermaker Antonin Ar-
taud.
Dit zijn schoolvoorbeelden van wat Eric Hobs-
bawm en Terence Ranger in hun gelijknamige
boek uit 1992 een ‘Invention of Tradition’ noe-
men. Dergelijke ‘uitvindingen’ zijn reacties op
grote maatschappelijke veranderingen, waarbij
innovaties worden gepresenteerd als eeuwen-
oude tradities.
Doordat in Nederland dominee en koopman
hand in hand gaan, zag de koloniale overheid na
de afschaffing van slavenhandel en opiumver-
koop in de nieuw geconstrueerde ‘authentieke’
cultuur een aantrekkelijk nieuw verdienmodel.
Toerisme! Vanaf 1924 verzorgde de Koninklijke
Paketvaart Maatschappij wekelijkse toeristische
cruises vanuit Singapore, Surabaya, Makassar en
later ook Australië. Toeristen werden gedurende
een week met auto’s rondgereden over Bali en
sinds 1928 ondergebracht in het nog steeds be-
staande Bali Hotel in de hoofdstad Denpasar.
Dankzij de grote stroom publicaties over het
‘laatste paradijs’ nam het aantal toeristen zien-
derogen toe, van enkele honderden in 1920 tot
drieduizend in 1940. Door de Indonesische on-
afhankelijkheidsstrijd en de coup van Soeharto
in 1965 (die op Bali 80.000 ‘communistische’
slachtoffers kostte) stagneerde deze groei, maar
vanaf het eind van de jaren zestig kreeg het toe-
risme een steeds massaler karakter.
De bouw van de Ngurah Rai International Air-
port in 1969 en de beslissing om van Nusa Dua –
de zuidelijke punt van het eiland – een beach re-
sort tourist zone te maken, deden het aantal toe-
risten snel oplopen. Vanaf de jaren tachtig
schoten in Kuta en Sanur de luxehotels uit de
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
ESSAY GEMAAKT PARADIJS
Cultuurtoerist
heeft van Bali
een cultuur
voor toeristen
gemaakt
grond en groeide Bali met 12 miljoen toeristen
per jaar uit tot een van de populairste vakantie-
bestemmingen ter wereld.
Met onze zoon en schoondochter eten we op
het strand van Jimbaran verse vis en schelpdie-
ren, bereid op walmende, met kokosnootbasten
gestookte grills, terwijl we de zon spectaculair
in de zee zien zakken. Onderwerp van gesprek:
de Disneyficatie. Wordt Bali een bedacht pret-
park? Is niet de hele Balinese cultuur, zoals die
in de koloniale periode is geconstrueerd, een
voorbeeld van staged authenticity – een toneel-
stukje, nepcultuur?
Dergelijke kritiek gaat uit van dezelfde naïeve
notie van authenticiteit die ook de verdedigers
van Bali’s ‘eeuwenoude identiteit’ koesteren.
Culturen hebben zich altijd ontwikkeld door
zich met andere culturen te mengen. Het hui-
dige Bali is een hybride cultuur voorbij de tegen-
stelling van globaal en lokaal, traditie en
moderniteit, cultuur en toerisme.
8
Made Bayak: ‘Legong-
dans’ (2013, INKT EN
ACRYL OP PLASTIC AFVAL)
Het cultuurtoerisme is toeristencultuur gewor-
den, zo schrijft de Japanse antropoloog Shinji
Yamashita in ‘Bali and Beyond. Explorations in
the Anthopology of Tourism’ (2003). Het won-
der van Bali is niet dat het een eeuwige essentie
heeft die zich staande houdt tegenover de cor-
rumperende overmacht van het neokoloniale
toerisme, maar dat de Balinezen die overmacht
creatief benutten: ze plukken uiteenlopende
elementen uit de mondiale culturele database
en weten daar een energieke nieuwe authenti-
citeit van te maken.
De nieuwe tradities verslijten de Balinezen –
uit gebrekkig historisch besef of uit berekening
– voor eeuwig, of minstens Heel Oud. Terwijl die
cultuur verre van ideaal is. Dat is ook de bood-
schap van de ‘plasticologische’ schilderijen van
Made Bayak, te zien op de Leidse tentoonstelling
‘Bali. Welcome in Paradise’. Op ‘Legong Dance’,
deel van de seri rekonstruksi eksotisme Bali, is de
iconische Balinese danseres geschilderd op plas-
tic afval en omringd door logo’s van KFC en Co-
caCola.
Het paradijselijke Bali bestaat – zoals alle pa-
dijzen – slechts in de verbeelding. Maar daarover
hoeven we niet te treuren, want schilderijen als
die van Made Bayak laten zien dat de Balinese
cultuur nog springlevend is. <<
 FRAMING

Hond

W
e geven oneindig veel data af door
ons zoekgedrag, onze apps en on-
ze apparaten die aan het internet
hangen. Die wereld van technolo-
gie en data is ingewikkeld. Dus gebruiken we
metaforen en beelden om die wereld te begrij-
pen.
Moeten we ons druk maken om het gesnuf-
fel in onze data? Wel als mensen dat doen, niet
als een computer dat doet, zeggen sommigen.
Je druk maken over een computer die je data
ziet, is als ‘je druk maken over een hond die je
naakt ziet’, zegt een medewerker van Google.
Maak je niet druk, Het is een krachtig beeld. Inderdaad, denk je:
als je een hotel boekt in een bepaalde plaats,
het is alsof een dan krijg je maandenlang aanbiedingen voor
hotels in die plaats. Een computer snuffelt in je

hond je naakt ziet data en spuugt die aanbiedingen uit. Dat is on-
schuldig. Daar maak je je niet druk om.

Wie het hier niet mee eens is, kan met een in-
gewikkeld technisch betoog komen. Maar je
kunt ook met de vergelijking aan de haal gaan.
Op drie manieren.
Een. Verwerp de vergelijking. Een hond?
Een computer is geen hond. Een computer slaat
data op, een hond niet.
Twee. Voer de vergelijking verder door. Een
baas kan de gedachten van zijn hond niet lezen
- de baas van de computer kan de data wel
lezen.
Drie. Kom met een vergelijkbare vergelij-
king. Hang je een camera in je slaapkamer op,
als de beelden alleen door een computer wor-
den geanalyseerd? Waarschijnlijk niet.

HANS DE BRUIJN

is bestuurskundige en debatspecialist. Wekelijks

analyseert hij sturende taal in het publiek domein.

9 TROUW LET TER & GEE ST

 INTERVIEW

Lisa Appignanesi

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 10

N
a een ingrijpende kanker-
behandeling leek het historicus
John Forrester goed te gaan.
Uitgeput was hij wel, net als
zijn vrouw, Lisa Appignanesi.
Op een dag ging zij even op bed
liggen en kreeg een hartstil-
stand. Ze was heel even dood.
Als haar man niet thuis was geweest, ‘was ik eerst gegaan’,
aldus Appignanesi. “Blijkbaar zag iets in mij dat wel zitten.”
Maar haar man was thuis en belde hulpdiensten. Zijn vrouw
redde het.
Forrester zelf niet. Weduwe Appignanesi schreef over de
eerste achttien maanden na diens dood ‘Alledaagse waan-
zin’, over rouw, en vooral ook over woede. En over doorleven
in een wereld waar iedereen zich net zo ontworteld lijkt te
voelen als zij zelf.
Wanneer merkte u dat u wilde schrijven over uw rouw?
“Ongeveer een jaar na Johns dood. Ideeën keerden steeds te-
rug in mijn hoofd. Dat herkende ik van eerdere werkproces-
sen, of het nu een historisch boek is of een thriller: als zin-
nen zichzelf in je hoofd voortdurend herhalen, dan moet je
gaan schrijven. Ik heb veel over rouw gelezen. De meeste
van die boeken kwamen niet in de buurt van hoe ik deze
fase zelf beleefde. Door de jaren heen heb ik veel geschreven
over waanzin. Ik heb de taal ervoor voor handen. Om te kun-
nen duiden wat er in mij gaande was, moest ik erover schrij-
ven.”
Waarom besloot u zichzelf als ‘casus’ te benoemen?
“Veel processen op het terrein van rouw zijn onduidelijk, en
nauwelijks onderzocht. Dat is ook logisch: rouw is geen
ziekte. Het is iets ‘normaals’, wat bijna iedereen op zeker
moment overkomt. Ik had er zelf ook al eens over geschre-
ven. Het overlijden van John maakte me duidelijk dat er niet
één vorm van rouw bestaat. Het verlies van een partner is
anders dan dat van een ouder. Om bij mezelf te blijven: ik
was lange tijd totaal afwezig. Mijn kortetermijngeheugen
werkte niet meer. Ik was zowel mentaal als fysiek totaal af-
gepeigerd. Mijn hart ging tekeer. Is dat hysterie? Dat kan.
Mensen somatiseren hun gevoelens. Maar het is in alle ge-
vallen écht. Het feit dat ik functioneerde, maar van binnen
eigenlijk niet meer bestond, was echt. Een casus. Aangezien
rouw zoveel mensen treft, kun je er maar beter over praten.”
Psychiater Elisabeth Kübler-Ross onderscheidde vijf fasen
van verlies: ontkenning, woede, marchanderen, verdriet en
aanvaarding. U richt zich in ‘Alledaagse waanzin’ op
woede. Waarom?
“Omdat daarover het minst gesproken wordt. Ik ben zelf
een kalm persoon. Maar nu ik me uiteengescheurd voelde,
was ik woedend. Dat begon al heel kort na Johns dood. Ik
weet niet hoe het in Nederland is, maar in Engeland bestaat
‘Mooi hoor, die
verhalen, maar
ik was woedend’
De Britse auteur Lisa Appignanesi
verloor haar man, en schreef een boek
over rouw, vooral over een onder-
belicht aspect daarvan: woede. Die
emotie ziet zij ook terug in de Brexit.
TEKST VROUWKJE TUINMAN FOTO’S HH
de gewoonte om prachtige verhalen te vertellen over degene
die net gestorven is, aan de achterblijvers. Het is heel fijn,
dat ze zulke mooie dingen zeggen, maar ik herkende er niets
van. Zelfs als er herinneringen werden opgehaald aan mo-
menten waar ik bij was geweest. Omdat ik net met John
door dat proces van ziekte was gegaan, zat ik op een heel an-
der kanaal.”
U werd op het verkeerde kanaal gezet, krijg ik de indruk.
“We hebben – ikzelf had dat ook – de neiging om ouderdom
te verbinden met mooie zaken: wijsheid, sereniteit, mis-
schien minder energie hebben maar die gebruiken voor de
kernzaken van het bestaan. In het echt gaat ouder worden
over controleverlies. En de dood, die is puur fysiek. Er is niks
etherisch aan. In mijn boek beschrijf ik de laatste woorden
die John tegen mij sprak. Hij was geestelijk al ver heen, en
brulde me toe dat ik maar voor één ding goed was: stront
opruimen. In die scène, waarin niet alleen hij maar ook ik
totaal desintegreerde, zat ik nog volop, toen op de uitvaart
iedereen hem idealiseerde. Dat is een spagaat: je wilt je man
eren, je wilt hem boven alles terug, maar moet hem tegelij-
kertijd uit je lichaam trekken om te kunnen overleven.’
Net als in uw eerdere boek ‘Wie was mijn moeder?’
verbindt u persoonlijke emoties aan een breder
maatschappelijk betoog. Waarom doet u dat?
“Ik ben ervan overtuigd dat niemand van ons alleen maar
een individu is. In ‘Wie was mijn moeder?’ waren de dood
van mijn vader en de verminderde gezondheid van mijn
moeder een ingang om te schrijven over wat onze familie is
overkomen in de Tweede Wereldoorlog. En daarmee een
manier om te proberen te begrijpen hoe mensen die ge-
dwongen moesten emigreren, die verschrikkelijk geweld za-
gen gebeuren, toen geleefd en dóórgeleefd hebben.
“Na Johns dood leek mijn bestaan op dat van mijn land:
het idee dat de bodem onder je voeten vandaan >>
11 TROUW LET TER & GEE ST
 INTERVIEW LISA APPIGNANESI
is getrokken. Sinds de keus voor Brexit is de stabiliteit van
Engeland weg. Daar worden mensen nerveus van. Begrijp
me niet verkeerd: ik ben niet tegen verandering. Maar bij ie-
dere revolutie hoort een fase van verschrikking. En daar zit-
ten we nu middenin. We zijn niet bezig met het streven naar
een betere wereld, maar met het opsteken van onze middel-
vinger naar de elite. Alle beschaafdheid is verdwenen. Dat is
óók rouw, om het verlies van de wereld zoals hij was. Wij
Britten hebben allemaal iets verloren, en verbloemen dat
met nostalgie. Met het idealiseren van hoe het vroeger was.”
Waar merkt u dat aan?
“Vroeger stopte een auto als ik wilde oversteken. Nu rijden
ze met alle plezier over me heen. Met mijn dochter erbij
Lisa Appignanesi niet, trouwens. In winkels, op internet, en ook gewoon in
(1946) werd geboren in mijn werk merk ik dat ik anders word benaderd. Omdat ik
het Poolse Lodz, geen man ben. Omdat ik ouder begin te worden. En nu ook
groeide op in Canada omdat ik een weduwe ben. In een steeds meer misogyne we-
en woont en werkt nu al reld gaat je imago er niet op vooruit als je boos en verdrietig
decennia in Londen. Ze bent. In het boek doe ik me wellicht iets steviger voor dan ik
is auteur en historicus, in werkelijkheid ben. Te vaak merk ik dat mensen me duide-
met een speciale lijk maken: rot op, gekke oude vrouw. Op een manier die mij
belangstelling voor doet denken aan de nationale stemming: weg met immi-
mentale problematiek. granten, met andere culturen, met alles wat anders is dan
In de bestseller ‘Gek, ‘normaal’.”
slecht en droevig’
(2009) beschrijft ze Ondanks dat grotere gevoel van dreiging dacht u, toen er
hoe vrouwen in de een poging tot inbraak in uw huis was: dat moet John zijn.
psychiatrie de afge- “Er was een raam opengebroken. Omdat een deel van de
lopen eeuwen zijn hendel het had gehouden, was de opening te klein voor een
behandeld. In ‘Een zaak volwassen mens, dus kwam er niemand binnen. Ik geloof
van liefde’ (2016) gaat niet in geesten, hoor. Wel ben ik ervan overtuigd dat men-
het over liefde tot de sen, en zeker ik als schrijver, ‘poreus’ zijn. Invloeden van
dood erop volgt. Samen buiten dringen binnen, en krijgen daar hun eigen betekenis.
met haar man John Waarschijnlijk was deze inbraak toeval. Maar ik dacht di-
Forrester schreef ze de rect: dit is John, hij probeerde terug te komen, dat is geen
klassieker ‘Freud’s toeval. Het interessante aan mens-zijn is dat we twee din-
Women’ (1992). gen tegelijk kunnen voelen. Dat je iets helemaal kunt gelo-
Appignanesi leidde een ven, en het tegelijkertijd belachelijk vinden. In een extreme
aantal jaren het Freud situatie sta je daar meer voor open, ook op alledaags vlak.
Museum. Ze zet zich al Wie verliefd is, geeft alle details een betekenis die over de
vele jaren in voor de geliefde gaat. Moeders hebben het vaak met kinderen. En in
vrijheid van menings- rouw heb je het ook. Het is geen vaststaande logica, maar
uiting en is sinds enige daarom nog geen gekte. Het is een realiteit in onszelf.’
tijd voorzitter van de
Royal Society of Litera- Heeft u overwogen dit boek als een roman te schrijven?
ture Council. Deze “Ja. Maar dan moest ik dingen gaan bedenken. Ik wil nu juist
maand verschijnt haar vanuit mijn eigen omgeving beschrijven hoe je met de do-
nieuwe boek ‘Alle- den omgaat. Om me heen, in het alledaagse, was alles al. Er
daagse waanzin’. stond bijvoorbeeld een halfleeg shampooflesje van John in
de badkamer, dat ik steeds maar niet kon verplaatsen. Toen
ik het uiteindelijk oppakte, zag ik dat het Memory of senses
heette. Ik heb het snel teruggezet.
“Ik ervaar de doden overal om me heen. Zeker nu ik
ouder word, want het zijn er zoveel. Het valt me op dat het
heel eenvoudig is om met overledenen om te gaan die je,
hoeveel je ook van ze hield, niet zo vaak zag. Maar je part-
ner, dat is anders. Daar identificeer je je mee. Als hij over-
lijdt, verdwijn je zelf ook deels. Dat levert een vreemde ont-
wrichting op. Door te rouwen, door boos te zijn, hield ik
John dichterbij, wat langer in leven, en daarmee mezelf.’
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 12
Hoe was het om zijn laatste boek, ‘Freud in Cambridge’,
voor hem af te ronden?
“Confronterend is hoezeer met hem een deel van mijn ge-
heugen is verdwenen. Wij samen hadden een perfect wer-
kend mentaal archief. Dingen die hij niet wist, wist ik, en
andersom; zo vulden we elkaar aan. Ik heb nooit een dag-
boek bijgehouden, omdat dat tijd wegnam van mijn schrijf-
werk, en ik het saai vind, maar ook omdat ik John had. Nu
heb ik daar spijt van. Ik heb zoveel interessante mensen ont-
moet en geweldige dingen gedaan, en deels zijn ze weg.”
In ‘Alledaagse waanzin’ beschrijft u ook de relatie met uw
eerste kleinkind. Bood de komst van nieuw leven u troost?
“Ja. Als ik met hem op de vloer lag te spelen, kon ik alle ver-
driet en woede loslaten. Mensen onderschatten het spelen.
Het doet iets met tijd. Mannen hebben het misschien met
sport. Alleen het hier en nu is belangrijk. Je wordt niet
ouder. Het is los van alles. Dat is leerzaam, en prettig: de
aanwezigheid van mijn kleinzoon maakte me lichter.
“Tegelijkertijd raakte hij zelf in rouw. Er kwam een twee-
de kindje, en dus verloor hij zijn centrale plek. Het gevolg
was een enorme woede, die eigenlijk ging over angst. Dat
werkte als een spiegel. Net als ik, net als veel Britten, is hij
bang voor verandering. Het verschil is dat hij de tijd heeft,
omdat hij jong is. Hij gaat leren dat rouw en verdriet nor-
maal zijn, dat je niet meteen onder een bus hoeft te lopen,
of je land hoeft af te scheiden. Dat je dat wilt is normaal,
maar wacht even voor je het doet. Het gevoel gaat verande-
ren.”
Hoe staat u er inmiddels voor als ‘casus’?
“Ik voel dingen nu anders dan toen ik het boek schreef. Als
ik het teruglees, moet ik huilen. De tekst is zo rauw, zo on-
ontkoombaar open. Een van de problemen met literatuur en
zelfhulpboeken over verlies is dat ze ervan uitgaan dat het
verdriet ooit ophoudt. Zoals je een gebroken been in gips
zet, revalideert, en dan is het klaar. Maar dat is niet zo. De
doden blijven weg. De rouw blijft. Soms voelt het best goed,
soms niet. Ieder heeft het op zijn eigen manier, en iedere
nieuwe dode zorgt ervoor dat vorige verliezen ook weer ac-
tueel zijn. Het leven is gevuld met dood, en dus kunnen we
daar maar beter mee gaan leven.”
Lisa Appignanesi
Alledaagse waanzin
Vert. Lette Vos
De Bezige Bij;
304 blz. € 21,99
Als ik m’n boek
teruglees,
moet ik huilen

13 TROUW LET TER & GEE ST

Interieurs, gefotografeerd door Thijs Wolzak, verraden
volgens filosoof Coen Simon onze persoonlijke
smaak – en onze behoefte om niet af te wijken

Wat ik je
wil
laten zien

Wibbine en Jeroen

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 14
 ESSAY

V
an mijn eerst verdiende geld
kocht ik op mijn vijftiende een
tweedehands bankje voor op
mijn jongenskamer. Het was een
donker houten tweezitsbankje
uit de jaren zeventig waarvan de
rugbogen en de planken zitting
werden gevuld door twee dikke
oranje kussens met een bruine fabrieksmatige paisley print.
De vorm en de grootte van het bankje waren precies wat ik
wilde, maar ik ergerde me aan het stofmotief van de bruine
figuurtjes, die me deden denken aan de amoebes in de mi-
croscopische preparaten die we tijdens biologielessen beke-
ken. Dus toen het bankje de plek innam van een kastje dat
nog vol had gestaan met prullaria uit mijn kindertijd, waar-
onder mijn smurfenverzameling, trok ik een wit laken over
de kussens om de stof te verbergen.
In mijn ogen transformeerde het nieuwe meubel de
slaapkamer van mijn jeugd tot een eerste eigen woon-
ruimte. Een ruimte die niet langer louter was bedoeld voor
mij, voor mijn nachtrust, mijn huiswerk, voor mijn kinder-
lijke fantasieën, maar een plek werd waar ik anderen ont-
ving – het liefst vriendinnetjes – een plek waar privé
Ruud

tenminste een beetje publiek mocht worden. En in de tus-

sentijd nestelde ik me op het meubel met mijn gitaar en
fantaseerde al tokkelend over het volwassen leven dat op
het punt stond te beginnen. Het enige wat de nieuwe be-
stemming verstoorde was het laken dat verschoof, telkens
als ik of een ander op het bankje ging zitten, waardoor de ei- Wonen stelt
ons in staat om
genlijke bekleding op de hoeken bloot kwam te liggen. En
een glimp op de lelijke stof voelde al als een ontmaskering.
De ontmaskering van een hulpeloze onvolwassen jongen
hunkerend naar liefde. te doen alsof
Georg Simmel (1858-1918) schreef in een van zijn korte
essays een beschouwing over de esthetica van het handvat. we thuis zijn
We staan er niet gauw bij stil, maar het handvat van een an-
tieke kan of kruik is eigenlijk een esthetische oplossing
voor een paradox die ons hele leven doorkruist. Het hand-
vat verbindt twee sferen die elkaar uitsluiten. Terwijl de
kan als ‘kunstvorm een puur abstract, in zichzelf rustend
bestaan leidt’, wordt ze ook ‘ter hand genomen en betrok-
ken in de praktische levensverrichtingen’. De kan leidt zo-
gezegd een dubbelleven. En, schrijft Simmel, ‘deze
dubbelheid van de kan wordt nu in haar handvat het meest
sprekend uitgedrukt’. Ze hoort evenveel bij de harmonische
vorm van de kan als kunstwerk, als bij het praktische doel
van de kan ‘als onderdeel waaraan zij wordt vastgepakt, op-
getild, leeggegoten’. Een dergelijke verbinding is een
hachelijke zaak. “Het handvat mag, ondanks de bereidheid
tot vervulling van zijn praktische taak, de vorm-eenheid
van de kan niet doorbreken.” Een opgave die volgens Sim-
mel niet beperkt blijft tot het vormgeven van dingen, maar
ook tot dat van individuele mensenlevens. Omdat aan ieder
van ons de eis wordt gesteld ‘om zijn rol in de organische
eenheid van de privé-sfeer te behouden’, terwijl hij tegelij-
kertijd ook dienstbaar moet zijn aan die grotere maatschap-
pelijke orde. Dat vereist volgens Simmel een levenskunst
die ‘de kleinere in de grotere kring helpt te integreren’. >>

15 TROUW LET TER & GEE ST

 ESSAY INTERIEUR

Zoals een lakenpuntje genoeg was om mijn adolescente

drijfveren te onthullen, zo zijn het in het algemeen de
kleine dingen die grote wezenskenmerken kunnen bloot-
leggen. En misschien is dat ook niet zo verwonderlijk, aan-
ge- zien juist het onbeduidende zich niet achter andere
grotere belangen kan verschuilen. Een asbak in een woon-
kamer is zowel een onschuldig bakje op tafel, als ook de
meest compacte ontmaskering van de niet te beteugelen
menselijke genotzucht. En ook het handvat lijkt zo onbe-
duidend door haar vanzelfsprekende noodzaak en eenvou-
dige ontwerp, maar dat de mens in staat is een artefact te
ontwerpen dat twee elkaar uitsluitende sferen zonder lo-
gica maar op een natuurlijke wijze aan elkaar verbindt, is
volgens Simmel een antwoord op ‘het onoplosbare geheim
van het leven’.
Waarmee hij duidt op het ambigue lot van de mens die
voortdurend ‘geheel en al toebehoort aan één omvattend
rijk, en tegelijkertijd door een volstrekt andere orde van de
dingen wordt opgeëist’.
Zulke logische onmogelijkheden, die het leven kenmer-
ken, kunnen uiteindelijk niet met logica worden overwon-
nen, wel met esthetica, met onze verbeelding.
Wie dit beseft, kijkt voor altijd anders naar het menselijk
interieur. Elke woning, en in het bijzonder de woonkamer,
Anton en Hanny

is de manifestatie van een geslaagde of minder geslaagde

poging van het individu om zijn privé-orde te combineren
met een publieke orde; een poging onze persoonlijke iden-
titeit in overeenstemming te brengen met een maatschap-
pelijke sfeer. En in onze geïnformaliseerde tijd is het
interieur daarvoor een belangrijk instrument. Leef-
gewoonten worden niet langer door impliciete en expliciete
regels, codes en etiquettes voorgeschreven en voorgeleefd.
Sterker nog, juist het afwijken van dergelijke regels moet
een bewijs vormen van de eigenheid en de persoonlijke ont-
wikkeling van het individu.

Het persoonlijke bestond natuurlijk ook in feodale tijden,

maar de wijze waarop de inrichting van eetkamers, keu-
kens, rookkamers, slaapvertrekken, de hal of de tuin aan
een persoon vormgaven, bleef altijd verbonden aan de
klasse, stand of maatschappelijke status. Dus voor zover je
een persoon was, was je een exemplaar van een bestaande
groep. De moderne geïndividualiseerde persoon heeft als
ideaal zich te onttrekken aan een objectieve of algemene
indeling; we zijn als persoon pas echt geslaagd als we ner-
gens bij horen, als we ons eigen ontwerp zijn. De opgave
van het moderne leven: erbij blijven horen in je onaange-
pastheid. En deze ogenschijnlijke onmogelijk- heid vraagt
het uiterste van ons interieur: het moet tonen dat we ner-
gens bij horen zonder dat we buiten de maatschappelijke
orde vallen.
Net als het handvat niet altijd een geslaagd esthetisch
object is en de kan, kruik of pot daarmee ontsiert of juist
onbruikbaar maakt, zo kan ook het interieur onze band met
de wereld in de weg staan. Of vooral de band die de wereld
met ons zou willen hebben – want de kluizenaar is gebaat
bij een interieur dat buitensluit. En dat zijn paradoxaal ge-
noeg juist de al te persoonlijke interieurs. De verbindende
functie van een interieur werkt het best als het interieur
Anneke en Karel

het juiste midden houdt tussen het persoonlijke en het al-

gemene.
Te persoonlijk stoot af, maar als de inrichting van je huis
doet denken aan een snelweghotel is dat ook niet echt uit-
nodigend. Van een hotel mag je verwachten dat het >>

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 16
Antonio

17 TROUW LET TER & GEE ST


schoon en netjes is, dat er handdoekjes op een stapeltje in
de wc liggen en een flesje geurstokjes een zoete lucht ver-
spreidt, dat er donkere onbesmettelijke plavuizen liggen,
dat de kapstok voldoende lege hangers heeft, dat het niet
duidelijk is of de vetplantjes in de vensterbank echt of na-
maak zijn en dat de decoratieve prints aan de muur kleuren
bij de bank, maar als dit de orde is van een woonhuis dan zal
niemand het idee hebben bij iemand thuis te zijn.
Om je thuis te voelen bij een ander moet je stuiten op ge-
heimen waarvan je je als gast discreet hoort af te wenden.
Zichtbare geheimen. Zoals een te grote stapel ongeopende
post, het opgerolde inlegkruisje dat door de kier in het af-
valbakje te zien is, de lingerie aan het wasrek boven de trap,
de afspraak bij de uroloog op de keukenkalender, en het
boek op het nachtkastje. Ze zijn even zichtbaar als de haart-
jes die uit de moedervlek op een bovenlip steken en even
geheim omdat iedereen erover zwijgt.
Het menselijk gelaat en het menselijk interieur hebben
veel gemeen. Ze vormen het oppervlak waar onthullingen
en verhullingen plaats- vinden. Een stapel opgevouwen on-
derbroeken in een wasmand, of zelfs de vuile was in de
emmer in de bijkeuken, geven minder bloot dan een slipje
onder een kussentje van de bank. We gebruiken de orde-
ning van onze huisraad, net als gezichtsuitdrukkingen, om
af te leiden van het al te persoonlijke dat we noodgedwon-
gen moeten laten zien. Want een mens kan een heleboel
tonen zonder iets te onthullen. Behuilde ogen, wallen, puk-
kels, rode konen, alles wat op een of andere manier een ver-
borgen innerlijk verraadt, kan een mens aan de oppervlakte
verhullen met ironie, humor of woede.
Maar het beste middel dat een mens in handen heeft is
toch zijn schroomvalligheid, zijn schaamte. Met hoeveel
ongemak het gevoel ook gepaard gaat, schaamte is het
handvat van het sociale leven, dat het privéleven op ingeni-
euze wijze met het openbare leven kan verbinden.
Als we ons schamen doen we iets buitengewoon para-
doxaals: we verontschuldigen ons voor gedrag dat we tege-
lijkertijd goedkeuren. En deze ambigue houding is de
sleutel tot het onoplosbare geheim waarmee privé en pu-
bliek aan elkaar kunnen worden verbonden. Een privéleven
bestaat zoals gezegd niet zonder confessies. En zonder
schroom over deze bekente- nissen is er geen aansluiting te
vinden in de openbaarheid. Dus wie zich schaamtevol toont
kan juist zijn afwijking van het normale bekennen.
Schaamte is het masker waarmee ons ongehoorde ik open-
hartig kan zijn.
Dat is ook altijd de functie van een masker, schrijft de
Nederlandse theoloog en filosoof Frans van Raalten (1927-
1986) in ‘Schaamte en existentie’ uit 1964. Het masker is
‘de uitdrukking van de tegenstelling tussen een persoon en
de werkelijkheid waaraan hij wil participeren’. En daarmee
is het masker evenveel het object van communicatie als de
mogelijkheid van een persoon zich te verbergen.
Deze januskop tekent de mens, die zijn unieke zelf altijd
in overeenstemming wil brengen met algemeen geldende
normen. Van Raalten verwijst naar de filosofie van Søren
Kierkegaard als hij benadrukt dat de mens in deze opgave
heen en weer wordt geslingerd tussen de maatschappelijke
eis om eerlijk en transparant te zijn en de psychologische
eis om zijn eigen persoonlijke driften te verbergen achter
het masker van zijn identiteit. Want om jezelf te kunnen
zijn, moet je je als het ware voordoen als iemand. Alsof je
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
ESSAY INTERIEUR
ExpositiE persoonlijke behoeften een innerlijke samenhang hebben.
Zo beschermt ook het masker van een interieur ons als per-
Dit essay is afkomstig soon. Het toont mijn afwijking van het normale als iets
uit het boek ‘Human normaals; als een harmonieuze compositie. Alsof ik thuis
interior’, bij de tentoon- ben in mijn eigen afwijkingen en willekeurigheden.
stelling Binnenkijken.
De foto’s van interieurs, Opgroeien is het geleidelijk toelaten van je aberraties én
gemaakt door het maskeren daarvan. In dezelfde tijd dat ik angstvallig
thijs Wolzak, zijn tot een laken over de bekleding van mijn bankje trok, liep ik
17 februari te zien rond in zelfgemaakte broeken, waarvan ik niet wilde zien
in het Design Museum hoe clownesk ze eigenlijk waren. Ik zocht duidelijk een
Den Bosch. nieuwe persoonlijke vrijheid, maar was bang het verkeerde
info: designmuseum.nl te doen. Volgens Van Raalten zien we dit terug in het blo-
zen bij de puber. “Hoe ouder men wordt, des te meer ver-
dwijnt deze blos”, citeert Van Raalten Kierkegaard.
thijs Wolzak (teksten “Naarmate het zelfbewustzijn toeneemt, verdwijnt de
van Coen simon en jeugdige verlegenheid en daarmede de blos, die de schaamte
Arnon Grunberg): van de ‘verrassing’ en de eigen onzekerheid begeleidt.”
‘Human Interior’ Het verdwijnen van de blos wil niet zeggen dat de
Lecturis schaamte verdwenen is. Zeker niet, maar de volwassen
120 blz. € 29,95 mens vindt zijn zekerheid in de meer ‘algemeen-ethische’
maskeringen. Dat ik nu niet meer zou blozen om de lelijke
stof van een bankje is niet omdat ik me er niet voor schaam,
maar omdat ik mij kan verschuilen achter aanvaarde maat-
schappelijke rollen, ik ben vader, schrijver, huiseigenaar. De
persoon van een volwassen mens kan doorgaans niet meer
door een enkele lakenpunt worden ontmaskerd. Dat bete-
kent volgens Van Raalten, “een toename van zijn vrijheid.
Want hoe meer onder de bescherming van de schaamte
valt, des te beter kan hij zijn individualiteit bewaren en in
harmonie met zichzelf blijven bij zijn contacten met aller-
lei mensen en in verhouding tot allerlei zaken.”.
Om als uniek persoon aansluiting te vinden bij wat men
algemeen vindt, moet een mens voortdurend het spel blij-
ven spelen van verhullen en onthullen. Net als bij de kan of
de kruik bestaat er geen logisch verband dus de twee uit-
eenliggende sferen. En zo zien we dat uiteindelijk de ver-
beelding de logica altijd te hulp moet schieten. En dat
esthetica meer is dan een schilderijtje aan muur. Esthetiek
dient een ethisch doel.
De foto’s van Thijs Wolzak laten zien hoe esthetisering
nodig is om onze privé-expositie (private exhibition) niet tot
exhibitionisme te laten worden. We zien dit op de foto’s op
twee manieren gebeuren. Allereerst door het interieur zelf,
waarin een zekere stijl het ongehoorde een vanzelfspre-
kende en eigen plek geeft: de KLM-vliegtuigstoel, het
draaiorgel, de marmeren trap, het achttiende-eeuws kos-
tuum, en de talloze spinnewebben, ze horen er allemaal.
Ten tweede zorgt Wolzaks compositie ervoor dat bewoner
en interieur in één beeld worden opgenomen, waardoor het
zichtbare interieur samen- valt met het geestelijk interieur
van de bewoner.
Wij zien zijn binnenwereld, de binnenwereld die ner-
gens bij hoort. Wolzak toont hun aberratie verborgen in de
esthetiek van de foto, op dezelfde wijze als Simmel be-
schrijft hoe het hand- vat de dubbele wereld van de kan ver-
bindt. “Het gaat er, anders gezegd, om dat een soort
schoonheid van hogere orde hen beide doordringt, en hun
dualisme uiteindelijk tot synthese brengt in een niet verder
te omschrijven eenheid.”
En zo vallen in het menselijke gewoon het interieur van
een huis samen met het interieur van een persoon: wonen
stelt ons in staat om te doen alsof we thuis zijn. <<
18
Stellan

19 TROUW LET TER & GEE ST

 IK HEB EEN DROOM
Toine
Timmermans
‘Met de paus
aan tafel’
TEKST NYNKE SIETSMA FOTO JÖRGEN CARIS
“Mijn vader was altijd buiten bezig. We had-
den een tuinbouwbedrijf en ook ganzen, kip-
pen, geiten en een bok met een bokkenkar. We
haalden bijna al ons eten lokaal, dat is nu bijna
niet meer voor te stellen. We verbouwden ook
groenten, we zaten altijd in de aarde te wroe-
ten. Daardoor werd ik denk ik automatisch een
doener, ik ben geen dromer.
Tot ik een jaar of 10 was, had ik een terugke-
rende nachtmerrie. Ik viel in een eindeloos
diepe put, waar onderin water lag. Er vloog al-
tijd een eend mee. Die kon de put weer uit vlie-
gen, ik niet. Vlak voor ik in het water viel, werd
ik wakker. Ik heb geen idee wat het betekent.
Ik kan me niets vervelends herinneren uit die
tijd, ik had een onbezorgde jeugd in Brabant.
Na de middelbare school droomde ik ervan
om boswachter te worden. Ik schreef me in
voor de opleiding Bosbouw aan de Wageningen
Universiteit, al was ik een echte bèta. Ik zag
het wel zitten om met Belgische paarden hout
uit een bos te slepen. Ik hield de studie één dag
vol en stapte over naar landbouwtechniek. Nog
liever wilde ik bijdragen aan oplossingen voor
het landbouwsysteem door middel van compu-
ters, robots en kunstmatige intelligentie. Dat
stond dertig jaar geleden nog in de kinder-
schoenen. Techneuten kunnen systemen echt
veranderen, dat vind ik nog steeds fascinerend.
Ik houd me bezig met voedselverspilling en
duurzaamheid. Mijn droom is dat we een voed-
selketen ontwerpen die precies produceert wat
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
we nodig hebben en dat we verspillingsloos
gaan consumeren. Technisch gezien kan dat.
Met data van huishoudens kunnen we behoef-
ten goed in kaart brengen. Voedselverspilling
komt vooral door de angst voor te weinig, dat
lijkt in ons DNA te zitten. Maar er is eten in
overvloed; dat we meer moeten produceren, is
faliekante onzin. We moeten slímmer produce-
ren en inclusief en circulair gaan denken.
Uiteindelijk gaat het er vooral om dat we
met z’n allen beslissen dat we een circulaire
economie willen inrichten, waarbij we alle
grondstoffen optimaal gebruiken. Met de Na-
tionale Taskforce Samen Tegen Voedselverspil-
ling willen we in 2030 voedselverspilling
hebben gehalveerd in Nederland. Dat betekent
dat we jaarlijks 1 miljoen ton aan verspilling
moeten voorkomen.
Een grote groep bedrijven en andere kop-
lopers wil dat wel, maar de consument moet
nog mee. Jaarlijks gooien we per persoon nog
41 kilo weg. Daarom hoop ik dat er meer men-
sen en organisaties komen die ecologische en
ethische vraagstukken op de agenda durven
zetten en die daarin een voorbeeld durven zijn.
Ik denk dan bijvoorbeeld ook aan kerken.
Daarom willen we binnen een jaar met paus
Franciscus aan tafel zitten.”
Toine Timmermans (1965) reist de hele wereld over als voedsel-
verspillingsexpert. Hij is verbonden aan Wageningen University
& Research en mede-initiator van de Taskforce Samen Tegen
Voedselverspilling. Binnenkort praat hij in Australië met verant-
woordelijken over het tegengaan van verspilling.
20
21 TROUW LET TER & GEE ST
 KLEIN FOTOVERSLAG

Na het water
Wat neem je mee als tsunami door de puin-
je halsoverkop je huis hopen. Een onge-
uit moet? schonden bijbel. Een
Waarschijnlijk het- schilderijtje. Foto’s
zelfde als waar je naar van een verleden be-
op zoek gaat als je te- staan. Van overleden
rugkeert naar wat je dierbaren die door
huis was, je huis dat je hun definitieve afwe-
inderhaast hebt moe- zigheid de geschiede-
ten verlaten zonder nis in tweeën scheu-
ook maar iets mee te ren. Vanaf nu is er een
kunnen nemen. tijd voor en een tijd
Op Sulawesi struinen na het water.
de slachtoffers van de JEANETTE DE VOS

FOTO’S EPA, REUTERS

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 22

Inzichten, geselecteerd uit
internationale media en sites
Jamestown Foundation
C
hina riskeert een twee-
de Joegoslavië te wor-
den door zijn etnische
‘hors d’oeuvre politiek’.
Het land moet zijn diverse bevol-
kingsgroepen omsmelten tot een
‘staatsras’.
Ziedaar het gedachtengoed van
Hu Lianhe, een Chinese functio-
naris die anderhalve maand gele-
den voor een VN-commissie in
Genève verscheen om uit te leg-
gen dat er niets waar is van de be-
schuldigingen over massale op-
sluiting van etnische Oeigoeren in
de Chinese provincie Xinjiang
(schattingen gaan uit van hon-
derdduizenden tot meer dan 1 mil-
joen gedetineerden in kampen).
De Australische sinoloog James
Leibold dook in het academische
werk van deze niet erg bekende
functionaris. Voordat hij werd aan-
gesteld op de partij-afdeling die re-
ligieuze instanties in de smiezen
houdt, betoogde de socioloog en
jurist Hu in een fors aantal studies
dat China zijn stabiliteit met harde
hand moet bewaren, en ‘regionale
etnische leiders’ in Xinjiang en
Tibet geen ruimte mag bieden.
Volgens Leibold belichaamt Hu
twee belangrijke beleidsverande-
ringen die president Xi Jinping
heeft doorgevoerd. In de eerste
plaats: meer nadruk op ‘nationale’
– lees Han-Chinese – ideologie. En
ten tweede: de ‘etnische’ politiek
is te cruciaal om over te laten aan
het staatsapparaat, daarover moe-
ten partijorganen waken.
IDEEËN
OVER DE
GRENS
Nationaliseer
Facebook!
Foreign Policy
D
e aardbeving en tsunami
in Sulawesi hebben niet
alleen materiële schade
en menselijke ellende
aangericht, maar bedreigen ook
Indonesië’s prille democratische
ontwikkeling. Na de grote tsunami
in 2004 heeft Indonesië met bui-
tenlandse steun een waarschu-
wingssysteem opgezet. Kon de re-
gering zich destijds nog beroepen
op overmacht, het falen van het
huidige waarschuwingssysteem en
de allesbehalve soepel verlopende
hulpoperaties betekenen dat de
verantwoordelijken hebben ge-
faald, betoogt Alejandro Quiroz
Flores.
De politicoloog aan de universi-
teit van Essex wijst erop dat de
mix van zeespiegelstijging en
aardbevings- en tsunamirisico ook
een grote bedreiging vormt voor
de hoofdstad Jakarta.
“In een meer robuuste demo-
cratie ondermijnt een natuurramp
normaal gesproken niet meteen de
democratische instituties, zelfs als
het de carrièrekansen van slecht
functionerende gekozen autoritei-
ten schaadt. Maar de combinatie
van een verwoestende ramp met
incompetentie kan in een over-
gangsland als Indonesië een stap
terug betekenen”, vreest Quiroz
Flores.
Politico
S
ociale media zijn te be-
langrijk om toe te ver-
trouwen aan de Mark
Zuckerbergs van deze we-
reld. Hoe vaak ze het ook met de
hand op het hart beloven, zij zul-
len onze persoonlijke data niet be-
schermen. Er zit maar één ding op:
nationaliseer Facebook en andere
platforms, betoogt Gianmarco
Raddi op de site van Politico.
Na het schandaal rond Cam-
bridge Analytica, het bedrijf dat de
accounts van tientallen miljoenen
Facebookgebruikers misbruikte
voor politieke beïnvloeding, be-
zwoor Zuckerberg dat hij de gege-
vens beter zou beschermen. “En
als we dat niet kunnen, verdienen
we het niet om u te dienen.”
Makkelijk gedaan, zo’n belofte,
want de miljarden blijven toch wel
binnenstromen.
Vorige maand bleken alweer 50
miljoen Facebookaccounts ge-
hackt. Raddi: “De enige manier
om Facebook te beteugelen – en
het mensen mogelijk te maken om
het te gebruiken voor goede doel-
einden in plaats van verkiezingen
te hacken en democratische pro-
cessen te ondermijnen – is door
het uit handen te nemen van men-
sen als Zuckerberg.”
ERIC BRASSEM
 POËZIE
Angsten en angstjes
J
arenlang kwam ik elke ochtend langs een
hoge muur waarop in kleurige letters Cre-
ate your future stond geschilderd. Die slo-
gan was bedoeld voor leerlingen van een
middelbare school, voor jonge mensen die hun
hele leven nog voor zich hadden en ongeveer
alles nog konden worden.
Ik moest weer aan die woorden denken bij
het lezen van de nieuwe bundel van Maria Bar-
nas. Daarin komt de toekomst ook ter sprake.
Vaker dan eens. Niet zozeer misschien als on-
eindig leeg vlak waarop onbezonnen dromen
vrijuit geprojecteerd kunnen worden, eerder
als een donkere vlek of als een schip dat ‘het
diepste zwart’ vervoert: “De vracht die door
het water sleept / bewaakt wat nog moet
komen. Altijd // eerder dan ik dacht en later
vaart / de boot die niets vervoert dan nacht.”
Zo opent ‘Nachtboot’, Barnas’ vierde dichtbun-
del sinds ze in 2003 debu-
teerde met ‘Twee zonnen’
Als Barnas’ waar ze meteen de C. Bud-
dingh’-prijs voor kreeg, ter-
gedichten iets wijl ‘Jaja de oerknal’ in 2014
in het rijtje VSB Poëzieprijs-
níet zijn dan is nominaties stond.
het afgesleten ‘Nachtboot’ staat vol don-
kere spiegels, afgronden en
zeeën – je zou het nogal afge-
sleten symbolen kunnen
noemen voor het ongekende
waar we ons naartoe bewegen,
voor de toekomst. Maar als Barnas’
gedichten iets niet zijn, dan is het
afgesleten. Wat abstract is, te groot
bijna om over na te denken brengt
Barnas onder handbereik met het
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
enige middel dat haar als dichter ten dienste
staat: de taal, al verraden de ogen en het vele
kijken in ‘Nachtboot’ evengoed haar kunste-
naarsblik. “Vanaf mijn stoel is een werkelijk-
heid zichtbaar – / kom ik deze nader als ik mijn
stoel naar voren schuif?”
In kalme, bedachtzame zinnen vindt ze pre-
cieze en ook beeldende woorden voor de on-
grijpbare tijd die moet komen: “de toekomst
ligt open als een greppel // maar waar is de
bodem.”
En onder die glasheldere taal houden zich
angsten en angstjes schuil, van angst voor het
einde dat met het ouder worden dichterbij
komt tot angst voor niet genoeg geld; van de
wens de toekomst in eigen hand te nemen tot
het besef dat niet alles meer open ligt en dat
houvast slechts een illusie is: “en dat is hoe ik
me in de schijn // van dit leven groot houd al-
thans rechtop / om te blijven zinspelen op mo-
gelijkheden / van een ander bestaan.”
Het hechte ‘Nachtboot’ staat vol gave obser-
vaties, vol grote gedachten klein en indringend
verwoord. Met als een van de hoogtepunten de
serie over Berlijn. Over leven en taal en hoe bei-
de elkaar ook flink in de weg kunnen zitten:
Met de uitslaande angst
dat de werkelijkheid mij levend begraaft
ontken ik dat de wereld is bedacht
en dat ik rondsluip in dit verhaal
als een moeizame lezer.
Met dit soort regels houdt Barnas je aan haar
werkelijkheid gekluisterd. En dus lees je nog
eens, en nog eens. En steeds opnieuw.
Maria Barnas
Janita Monna schrijft wekelijks Nachtboot
over poëzie voor Trouw Van Oorschot;
66 blz. €18,99
24
Toekomsten

Er is een kluwen in mijn maag met vragen

als hoeveel staat er nog op mijn bankrekening
en nu

ik toch de levenslange jas heb gekocht.

Ze graaien: hoe rood is het hoofd
en gaat mijn moeder niet dood

mijn vader
mijn broers een voor een
als gammele stoelen

van de draaimolens waar ik niet meer in pas.

Ze scheren langs de kop
die ik niet uitzocht. Geen hoed

is diep genoeg
om in te verzinken. Bukken?
Geloven dat ik een tijdreis maak

als ik de tunnel in fiets en er anders

uit te voorschijn kom. Ook
als mijn hoed weer afwaait.

Dit zou voor een toekomst door kunnen gaan

herhaal ik opdat het waar gaat klinken.

Kijk maar hoe ik hoger op het zadel

verblind de dommelende zon in rijd.

MARIA BARNAS

25 TROUW LET TER & GEE ST


Het grijs in de Surinaamse
slavernijgeschiedenis
Vrijgemaakte slaven die de slavernij niet bestreden maar zich
schikten in het systeem, waren geen verraders maar wegbereiders
PAUL VAN DER STEEN
W
aar in de
discussie
over de
Tweede
Wereld-
oorlog in-
middels al-
le ruimte is
voor goed, fout, grijs en alle schakeringen daar-
tussen, blijven beschrijvingen van de slavernij-
geschiedenis vaak nog steken in een ‘erg stereo-
typische benadering zwart-witbenadering’, be-
toogt Jeroen Dewulf in ‘Grijs slavernijverleden?
Over zwarte milities en redimoesoesgedrag’.
Jammer, vindt de hoogleraar germanistiek
en neerlandistiek aan de universiteit van Ber-
keley. Met meer nuance wordt het beeld vol-
gens hem alleen maar scherper. “Deze vermen-
selijking van de slachtoffers van de slavernij
vertoont onvermijdelijk de kleine kanten van
het menszijn, het egoïsme en het opportunis-
me, de hebberigheid en de ijdelheid, maar daar-
naast ook het belang van zelfvertrouwen en
trots. Meer nog dan dit alles laat het zien waar-
toe een mens in staat is wanneer hij of zij op-
groeit in een maatschappij waar het recht van
de sterkste met geweld wordt afgedwongen en
waar mensen hun vrijheid en een minimum
aan waardigheid wordt ontzegd.”
Met een boek over omstreden zwarte mili-
ties die meejoegen op gevluchte slaven (mar-
rons) levert Dewulf zijn bijdrage aan een ge-
laagdere historiografie.
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
GESCHIEDENIS
Ook twee andere publicaties kunnen als zoda-
nig worden beschouwd: ‘Dichter in de jungle.
John Gabriel Stedman 1744-1794’ van Roelof
van Gelder, van oorsprong maritiem historicus,
en ‘Eigendomsstrijd. De geschiedenis van de
slavernij en emancipatie in Suriname’ van Kar-
wan Fatah-Black.
Laatstgenoemde historicus richt zich anders
dan de nogal algemene titel van zijn boek doet
vermoeden, vooral op de vrijgemaakte slaven
die in de loop van de achttiende eeuw steeds
meer een eigen gemeenschap binnen de Suri-
naamse samenleving begonnen te vormen. Het
is een onderbelicht thema, omdat veel historici
zich blindstaren op de dominante plantage-eco-
nomie.
Manumissie (het vrijlaten van slaven) was
Dat De Kom uit
een wijk van
vrijgemaakten
kwam, is geen
toeval
26
aanvankelijk ook een marginaal verschijnsel.
Zwarte concubines van planters lukte het soms.
Net als de Afro-Amerikaanse mannen die aan
de zijde van de koloniale overheerser meevoch-
ten, bijvoorbeeld bij de jacht op marrons. Ze
vestigden zich aan de rafelrand van Paramaribo
en ze werden in de loop van de tijd een factor
van belang. Fatah-Black geeft de lezers met be-
hulp van particuliere geschiedenissen een goe-
de indruk van die gemeenschap.
‘Eigendomsstrijd’ laat scherp zien hoe in het
als een bedrijf gerunde Suriname tussen pak-
weg 1760 en 1860 een gestaag groeiend neven-
milieu ontstond dat zich onttrok aan veel van
de regeltjes van die onderneming. De scheiding
tussen blank en zwart, tussen vrijgemaakt en
slaaf, tussen officiële economie en wat schim-
migere zaakjes, was er vager dan elders. De au-
toriteiten in de kolonie voelden zich daar onge-
makkelijk bij.
Tegelijkertijd moesten degenen die hun vrij-
heid bevochten zich altijd in zekere mate schik-
ken in het bestaande systeem, of zelfs meewer-
ken aan de instandhouding ervan. Fatah-Black
weigert er gemakzuchtige sjablonen overheen
te leggen. Hij is stellig: “Het verdelen in ‘goed’
en ‘fout’ zou ons niet helpen om het verleden
te begrijpen en de nawerking in het heden te
herkennen.”
De historicus benadrukt de voortrekkersrol
van de vrijgemaakten: “Het is immers juist het
succes van deze groep dat in belangrijke mate
de ontwikkeling van de vrije bevolking van Su-
riname na de slavernij vormde. Al deze mensen,
die zich blijkbaar deels schikten naar het slaver-
nijsysteem, achteraf betitelen als verraders
doet geen recht aan de geschiedenis.”
Fatah-Black vindt het geen toeval dat juist
Frimangron, het ‘vrijemansgebied’ in Paramari-
bo, in de eerste helft van de twintigste eeuw
Surinames beroemdste vrijheidsstrijder Anton
de Kom voortbracht.
 Jeroen Dewulf Karwan Fatah-Black Roelof van Gelder
Grijs slavernijverleden. Eigendomsstrijd. Dichter in de
Over zwarte milities en De geschiedenis van jungle. John
redimoesoegedrag slavernij en emancipa- Gabriel Stedman
AUP; 164 blz. € 22,99 tie in Suriname (1744-1797)
Ambo Anthos; Atlas Contact;
190 blz. € 20,00 400 blz. € 34,99

In ‘Grijs slavernijverleden’ nuanceert Jeroen

Dewulf het bestaande beeld van de leden van
het Neeger Vrijcorps, later ook Korps Zwarte Ja-
gers en Redimoesoes (naar hun rode mutsen)
genoemd. Hen enkel zien als verraders is kort-
zichtig, vindt de auteur. De overheerser dienen,
betekende ook pogen om jezelf een weg te ba-
nen naar vrijheid en een zekere trots, zaken die
in het slavenbestaan onhaalbaar bleken.
De marrons joegen bovendien ook een deel
van de zwarte gemeenschap schrik aan. Als ze
voor een verrassingsaanval uit de jungle tevoor-
schijn kwamen, konden ze je vrouw of dochter
wegslepen en je huis platbranden. Boni, een
van de achttiende-eeuwse marronleiders, stond
bekend als extreem gewelddadig en despotisch.
Een deel van de slaven wilde simpelweg rust,
schikte zich – ook omdat ze niets anders wist –
in de status quo.
Ook het standaardbeeld van de marrons ver-
dient volgens Dewulf bijstelling. Vaak speelden
ze een kat-en-muisspel met de blanke over-
heersers en hun zwarte steuntroepen, waarbij
het niet altijd duidelijk was wie jager en opge-
jaagde was. Maar soms gooiden gevluchte sla-
ven het ook op een akkoordje met het bestuur.
Veiligheid van de eigen gemeenschap stond
centraal. Met een grote strijd tegen het slaver-
nijsysteem waren de marrons niet bezig.
Wat Dewulfs boek niet helpt, is zijn weinig
soepele pen en zijn wat schoolse aanpak. Op
een wel erg brave manier zet hij de voors en te-
gens van in eerdere literatuur aangevoerde ar-
gumenten op een rij. De auteur biedt zoveel
vergelijkend perspectief (zwarte milities in an-
dere kolonies, goed-foutdenken in geschied-
schrijving over de Tweede Wereldoorlog) dat
zijn eigenlijke verhaal er in zijn toch al niet zo
dikke boek bekaaid vanaf komt.

Veel van de illustraties in ‘Grijs slavernijverle-

den?’ zijn van de hand van William Blake. >>

27 TROUW LET TER & GEE ST

Ze zijn gebaseerd op eerder gemaakte schetsen
van John Gabriel Stedman. Ze verlevendigden
‘Narrative of a five years’ expedition against the
revolted negroes of Surinam’ (1796), het boek
dat Stedman beroemd maakte.
Het verslag, dat ook diep inging op land,
maatschappij en flora en fauna, verscheen drie
jaar later in een Nederlandse vertaling, ‘Reize
naar Surinamen, en door de binnenste gedeel-
ten van Guiana’. Het bleef lang een invloedrijk
geschrift over het land en vóór Dewulf maak-
ten vele anderen al gebruik van de tekeningen.
Van Gelder waarschuwt zijn lezers vooraf dat
‘Dichter in de jungle’ geen studie over slavernij
in Suriname of de roep om afschaffing van die
misdaad is. Niettemin komt met Stedman (van
Schots-Nederlandse komaf) een hele wereld
mee en wordt ook veel van het krachtenspel in
de achttiende eeuw duidelijk. ‘Dichter in de
jungle’ verhaalt over een man die min of meer
bij toeval in Zuid-Amerika terechtkwam en
voor zijn vertrek nog nooit diep had nagedacht
over het lot van de zwarten daar. Mee op mili-
taire expeditie was voor hem simpelweg aan-
trekkelijk vanwege de verdiensten en de hogere
rang die hij er als militair kon krijgen. Zijn taak:
To bring the revolted negroes to their duties. Met
andere woorden: een einde maken aan de over-
vallen op plantages door gevluchte slaven en ze
liefst levend terugbrengen bij hun blanke
meesters.
Direct bij aankomst in Paramaribo was Sted-
man al getuige van de manier waarop een sla-
venmeisje met tweehonderd zweepslagen en
een zwaar gewicht aan haar ketenen werd ge-
straft voor het niet vervullen van een opdracht.
In de vierenhalf jaar daarna vielen hem de
schellen nog verder van de ogen. Hij zag hoe
dicht paradijs en hel bij elkaar lagen. Dezelfde
leden van de elite, planters die hem zeer gast-
vrij ontvingen op hun buitens, gebruikten het
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
meest afschuwelijke geweld. Het breken van
een bord kon al de toorn van een meester wek-
ken. Een plantersvrouw stak uit jaloezie een
gloeiend stuk ijzer in het geslacht van een mu-
lattin (kind van een zwarte en een blanke ou-
der).
Afstand in tijd belet Van Gelder niet om van
zijn gebiografeerden mensen van vlees en
bloed te maken. Dat bewees hij met zijn zes jaar
geleden verschenen portret van ontdekkings-
reiziger Jacob Roggeveen. Het lukt hem op-
nieuw met het levensverhaal van Stedman. De
hoofdpersoon wordt niet als een heilige gepor-
tretteerd. Hij was – zeker in zijn jonge jaren –
een roekeloze en opvliegende losbol. Later
bleef hij enigszins ijdel en liet hij zich graag
voorstaan op zijn kosmopolitisme. Hij pleitte
voor een humanere behandeling van slaven,
niet voor afschaffing van het systeem.
Van Gelder gelooft wel in Stedmans oprech-
te liefde voor zijn zwarte vrouw Joanna en zijn
pogingen haar vrij te kopen. Zogeheten Suri-
naamse huwelijken met slavinnen waren voor-
al gelegenheidsverbintenissen die hooguit zo-
lang duurde als een verblijf in de West. De offi-
cier wilde haar mee naar Nederland nemen (zij
weigerde) en liet na haar dood hun gezamenlij-
Het is kortzichtig ke zoon overkomen.
Het grote succes van zijn Surinameboek
om het Neeger
kwam net voor Stedmans dood. Tussen voltooi-
ing van het manuscript en de publicatie zaten
jaren en veel discussie tussen de schrijver en de
Vrijcorps enkel als uitgever en diens redacteur. Toevoegingen en
vooral verwijdering van passages haalden de
verraders te zien scherpste kanten van zijn aanklacht tegen de
koloniale samenleving af. Het leverde een
enigszins ambivalente tekst op.
Dat het boek toch een rol van betekenis
speelde in de strijd voor afschaffing van de sla-
vernij is in belangrijke mate te danken aan de il-
lustraties die de gruwelijkheden lieten zien. <<
28
 ROMAN

Kloppen onze verhalen wel?

Ook in het laatste deel van Rachel Cusks scheidingstrilogie

moeten we het verhaal van Faye zelf bedenken

ElkE GEurts Het lijkt alsof ze Faye met ‘Kudos’ meer de wereld in wil OORDEEL
schrijven, haar meer de identiteit wil geven waar ze naar op
zoek is, maar nog altijd komen we erg weinig van haar te we- Cusk dwingt

N
a de romans ‘Contouren’ en ‘Transit’ is ‘Kudos’
het laatste deel van de ‘scheidingstrilogie’ van Ra-
ten. Wat vindt ze nou, wat voelt ze, wat drijft haar? Dat
moeten we zelf bedenken en dat proberen we ook. Cusk is
de lezer in
chel Cusk, waarin ze het leven ná de scheiding en blijft een voortreffelijk schrijver die goed weet waar ze de rol van de
van schrijfster Faye beschrijft. ons hebben wil en hoe ons daar te krijgen.
Deze Faye is een transparante – haast onpersoonlijke – Cusk heeft door deze gezichtsloze verteller te kiezen schrijver en
verteller die steevast op reis is naar iets literairs in een warm
buitenland, en onderweg de levensverhalen optekent die
waarschijnlijk een tegenovergestelde leeservaring willen
bereiken aan wat we doorgaans ervaren bij een roman. In
dat wringt
anderen haar vertellen. Faye is enkel het oog dat waar- plaats van te mogen verdwijnen in de belevingswereld van
neemt, ze heeft en geeft geen blik op zichzelf. Opvallend is een personage, moet de lezer het verhaal van Faye gewoon
dat waar zij ook komt, vreemden haar de meest intieme za- zelf bedenken. Zo dwingt ze ons in de rol van de verhalen-
ken beginnen te vertellen. makers die we allemaal zijn én daarmee maakt ze het thema
Waar Cusk in ‘Contouren’ – het belang van het vertellen
– door de verhalen van pas- van verhalen – inzichtelijk.
santen – de contouren van Kloppen de verhalen die we
Fayes nieuwe leven zichtbaar maken eigenlijk wel? Vertel-
maakt, wordt in ‘Transit’ haar len we ze alleen maar om ons-
net gekochte huis verbouwd zelf gerust te stellen? Is het
en zo letterlijk en figuurlijk überhaupt mogelijk om met
de transitie naar Faye’s nieu- taal de werkelijkheid te bena-
we leven beschreven. deren? Of is taal per definitie
In ‘Kudos’ is Faye tot ver- onoprecht? Hoe benader je
bazing van haar vrienden- ‘de ware realiteit’ het dichtst
kring – want waarom laat ze met woorden? Rachel Cusk
zich opnieuw vastketenen? – Dat Faye in elk geval een Kudos
hertrouwd, zijn haar zoons in begenadigd vragensteller Vert. Marijke Versluijs.
foto Patrick Post

de pubertijd, en als ze een te- moet zijn blijkt wel uit de su- De Bezige Bij; 224 blz.
lefoontje krijgt van haar oud- pergedetailleerde levensver- € 19,99
ste, die zijn laatste dag op de halen die iedereen haar ver-
middelbare school heeft door- telt. Allemaal even uitgeba-
gemaakt, begrijpen we dat ze lanceerd. Beeldend. Diep-
vaker niet dan wel thuis is. gaand. Filosofisch.
Hierbij vergeet ik voor het
De roman begint met Faye in het vliegtuig, op weg naar gemak dat het niet de personages zijn, maar dat het Faye
een literair congres in een land dat op Italië lijkt. Ze luistert zelf is die hun verhalen opschrijft, we zien alles nadrukke-
naar een medepassagier die haar vertelt dat hij zijn hond – lijk via haar blik, en alleen zij is het dus die hiermee het gro-
met wie hij haast een hechtere band voelde dan met vrouw tere verhaal construeert. Zij ís al die verhalen.
en kinderen – net in zijn eentje begraven heeft, en nu zijn Cusk heeft met ‘Kudos’ mogelijk een eerbetoon willen
familie achterna reist. Faye ziet dat de man levendiger wordt schrijven aan de ongrijpbare werkelijkheid, maar ik had Faye
terwijl hij praat en dat zijn ontreddering en verwildering uiteindelijk maar wat graag aan haar haren het verhaal in
plaatsmaakt voor ‘het vriendelijke masker’ van de verteller. willen sleuren. En dat zou weleens precies Cusks bedoeling
Ze krijgt de indruk dat het om verhalen zonder angel gaat kunnen zijn.
omdat hij ze eerder en graag had verteld.
Hiermee is de toon gezet.
In ‘Kudos’ heeft Faye gelukkig wel een iets actievere rol
dan in de eerste twee delen, ze zegt weleens wat terug, zo
zou je af en toe best van een dialoog kunnen spreken. Al
geeft Cusk dialogen nooit direct weer.

29 TROUW LET TER & GEE ST

 THRILLER
OORDEEL
Knappe,
intrigerende
puzzel zet lezer
steeds op
verkeerde been
Heb ik haar
vermoord?
Ook het tweede boek van
E.O. Chirovici (‘Boek der Spiegels’)
draait om de betrouwbaarheid van
onze herinneringen
Monique de Heer
P
sychiater/hypnosespecialist James
Cobb wordt na een lezing in New York
aangeklampt door een oude, doodzie-
ke man die hem uitnodigt voor een
logeerpartij op zijn landgoed. Deze Joshua
Fleisher blijkt een vreemde in afzondering le-
vende ziel, goed verzorgd door zijn personeel,
geliefd vanwege zijn filantropische werken,
maar eenzaam. Fleisher wil met hulp van Cobb
de waarheid achterhalen over een dramatische
gebeurtenis veertig jaar eerder in Parijs.
Net als in zijn goedverkochte debuutroman
‘Boek der Spiegels’ draait ook dit boek van de
Roemeense schrijver E. O. Chirovici om de be-
trouwbaarheid van onze herinneringen.
Fleisher vertelt Cobb hoe hij als student op
Princeton University Abraham Hale leerde ken-
nen. ‘Abe’ was zijn tegenpool, een onrustige
jongen, met soms kwaadaardige neigingen.
Maar ook iemand waar hij moeilijk los van kon
komen. Als Abe zijn beurs kwijtraakt en een
baantje in Parijs vindt, volgt Joshua hem. Ze
zijn dan begin twintig en gaan veel uit tot ze
beiden verliefd worden op de Franse Simone.
Om alles een keer goed uit te praten, boeken ze
een kamer in een hotel. Dan volgt voor Fleisher
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
E. O. Chirovici
Een nacht in Parijs
Vert S. Brink en M. de Groot
A.W. Bruna; 302 blz. €19,99
een diep zwart gat. Hij drinkt te veel, valt in
slaap en als hij uren later wakker wordt, heeft
zich een drama afgespeeld. Simone is dood.
Fleisher herinnert zich niet wat er is gebeurd.
Hij vlucht naar de VS. Veertig jaar later wil hij
met hulp van Cobb achterhalen of hij degene is
die Simone heeft vermoord. Abe heeft hij nooit
meer gesproken.
De hypnosesessies zijn vergeefs, Fleisher
sterft, maar Cobb kan zijn verhaal niet loslaten.
Dan krijgt hij het dagboek in handen van een
man die vijftien jaar eerder overleed in een psy-
chiatrische inrichting. Deze Jack Bertrand was
ook al geobsedeerd door Abe Hale. En volgens
hem was juist Fleisher de ijskoude, kwade ge-
nius van het stel.
Daarop voert Chirovici nog meer mensen op
die Hale en Fleisher gekend hebben. De auteur
zet de lezer daarbij steeds op een ander been -
mensen herinneren zich gebeurtenissen heel
anders. “Vergeten is een belangrijk onderdeel
van ons immuunsysteem”, zei Cobb al tegen
Fleisher en dat maakt dat de lezer niets voor
waar kan aannemen.
Draaide het die nacht in het Parijse hotel
wel om de twee jonge mannen wier levens ge-
tekend werden door het drama? Langzaamaan
wordt de lezer een knappe, intrigerende puzzel
in getrokken.
30
RUMOER
Atwood
Margaret Atwood werd door vijf-
tig Nederlandstalige schrijvers ge-
kozen als schrijver die dit jaar de
Nobelprijs had moeten winnen-
als die was uitgereikt. Dat dit om
#metoo-redenen niet doorgaat,
daar is genoeg over geschreven.
Tegelijkertijd maakt de revolte van
#metoo Atwood juist tot zo’n ge-
schikte laureaat. In haar dystopi-
sche roman ‘The handmaid’s tale’,
bewerkt tot een succesvolle serie,
zijn vrouwen niet meer dan baar-
machines geworden. De Canadese
schrijfster (78) is haar hele leven al
feministe en politiek activiste, al
is ze bovenal natuurlijk dichteres
en schrijfster van korte verhalen,
romans en kinderboeken. Het
enige dat tegen haar pleit, zei Tom
Lanoye in De Wereld Draait Door,
dat de verkiezing organiseerde, is
dat ze in het Engels schrijft. Is het
juist niet de charme dat de Nobel-
prijs gaat naar een schrijver uit een
klein taalgebied, waar je nooit aan
was begonnen als het Nobel co-
mité het genie niet had opge-
merkt?
Toch gooit Atwood volgend jaar
hoge ogen. Zij schreef ooit: “Man-
nen zijn bang dat vrouwen hen
zullen uitlachen. Vrouwen zijn
bang dat mannen hen zullen ver-
moorden.” Hoe kan het comité
zich beter revancheren dan een
schrijfster te bekronen die sekse-
verhoudingen in haar werk zo
treffend aan de kaak stelt?
LAurA VAn BAArS
 JOURNALISTIEK

Marnix VerPlancke heid door een

Nigeriaanse OORDEEL
drugsdealer ver-
Antonissen

I
n 1930 schreef de Spaanse filosoof José Ortega y Gasset moord en in stukken
zijn befaamde boek ‘De opstand van de massamens’. De gesneden. Toen een ex- suggereert
teneur was dat overal in Europa de maatschappij sterke treemrechtse jongen
wijzigingen onderging door de bevolkingstoename en de daarop het recht in eigen veel, maar
democratisering van politiek en de economie. Het tijdperk
van de gecultiveerde elite liep ten einde, terwijl dat van de
handen nam en zes zwarten
neerschoot, werd een protestbe-
blijft vaak
blinde massa aanbrak. Het was een gedachtengang die niet toging gehouden in Verni’s woon- hangen in
wars bleek van enig dedain. plaats Macerata. De burgemeester liep
Een eeuw later zien we iets gelijkaardigs gebeuren. De mee voorop, had de mond vol over ex- anekdotiek
massamens steekt opnieuw de middelvinger op naar de cul- treemrechts en noemde Verni’s dochter
geen enkele keer. Dat zij zich in de steek gela-
turele elite en keert zich collectief af van de traditionele po- Jan Antonissen
litiek. In Nederland stemt hij PVV, in Duitsland AfD en in ten voelde, is volgens Antonissen logisch. On- De onfatsoenlijken.
Groot-Brittannië voor de recht is onrecht, van Een reis door
Brexit. En opnieuw is er het de- welke kant het ook populistisch Europa
dain. Hillary Clinton noemde
hen de ‘basket of deplorables’ die
voor Trump gingen stemmen
De opstand komt, en je moet het altijd
serieus nemen, ook al kan
dit politiek incorrect zijn.
Polis; 192 blz. € 19,99

en voor Europees Parlements-

voorzitter Martin Schulz zijn
ze ‘de onfatsoenlijken’.
van de Veel analyse bevat ‘De onfat-
soenlijken’ niet, en dat is een
De Vlaamse journalist Jan
Antonissen ziet dit anders. Zijn
oma woonde in Borgerhout,
restjesmens beetje jammer. Om een echt
goed boek te zijn had het die-
per moeten graven. Nu blijft
schrijft hij in het voorwoord het al te vaak steken in anekdo-
van ‘De onfatsoenlijken’, de De Vlaamse journalist Jan tiek, al suggereert Antonissen
deelgemeente van Antwerpen Antonissen bezocht de Europese wel veel. Een aantal geïnter-
die in de volksmond ook wel viewden blijkt bijvoorbeeld een
eens Borgerokko werd ge-
rust belt en sprak met de gemeenschappelijke vijand te
noemd vanwege het grote aan- slachtoffers van de verandering. hebben, Europía. Het Hasseltse
tal Marokkaanse migranten dat truckerskoppel Benny en Bri-
er woont. Zij had haar gemeen- gitte heeft het over de over-
te in heel korte tijd zien veranderen, tot er uiteindelijk maar rompeling door Oost-Europese chauffeurs die amper kun-
een kleine minderheid oorspronkelijke bewoners overbleef. nen manoeuvreren met hun mastodont maar voor een frac-
Ze was bang wanneer ze met haar tas boodschappen over tie van hun prijs rijden. En over Calais natuurlijk, waar je
straat liep, bang voor het onbekende. Ze was geen racist, truck beschadigd wordt en je niet op vergoeding moet reke-
zegt Antonissen, maar ze had wel reële grieven en die kun je nen.
niet met een denigrerende lach onder de mat te vegen. Antonissen wijst die kritiek niet af, maar laat hem verge-
Net zoals hij regelmatig met zijn oma sprak over de ver- zeld gaan van een verhaal over Robert Schuman dat als een
anderingen in haar buurt, is hij voor ‘De onfatsoenlijken’ rode draad doorheen het boek loopt. Schuman stond aan de
met mensen gaan spreken die zich in gelijkwaardige om- basis van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal,
standigheden bevinden, van Italië, Duitsland, Nederland, een voorloper van de EU uit 1952. Het idee erachter was te
België en Frankrijk tot in Engeland. Zij wonen allemaal in voorkomen dat de economische grootmachten Frankrijk en
streken waar de welvaart verdwenen is. Met lede ogen kij- Duitsland ooit nog concurrenten zouden kunnen worden,
ken zij naar migranten die het schijnbaar veel makkelijker wat de druk van de politieke pan zou houden. En het werk-
hebben dan zij. Het zijn flexwerkers, nachtwerkers en ook te. Maar heel wat burgers voelen zich in de steek gelaten
nogal eens vrijwilligers of werklozen. ‘Restjesmensen’ door een sociale wetgeving die het mogelijk maakt dat men-
noemt Antonissen hen, ‘het voormalige proletariaat’. Ze zijn sen een maand moeten werken voor 800 euro bruto. Op
subtieler en slimmer dan we over het algemeen denken, ze zo’n moment is het verleidelijk op Wilders te stemmen,
hebben alleen de pech op het verkeerde moment op de ver- “ook al is het een enge man,” zoals Pamela uit Enschede
keerde plaats te zijn. zegt.
Soms levert dit echt schrijnende verhalen op, zoals dat
van Alessandra Verni waarmee Antonissen zijn boek opent.
Haar achttienjarige dochter werd naar alle waarschijnlijk-

31 TROUW LET TER & GEE ST

 ROMAN

Rob ScHoUTEN in plaats van me te concentre- OORDEEL

ren op wat ik nu eigenlijk wil
vertellen”, zegt de ‘ik’ ergens -
Bijzondere
science-

R
ob van Essen (1963) een rake omschrijving van Van
beweegt zich op een
in de Nederlandse li-
Wat blijft er Essens schrijfkunst die het van
invallen, fantasie en verbeel- fiction voor
literaire
later over
teratuur tamelijk on- ding moet hebben. Zo is er een
gebruikelijk terrein, dat van de heel hoofdstuk waarin de
fantasy en de SF. De laatste tijd hoofdpersoon, op weg naar Gui- avonturiers
van ons ik?
verschijnen er wel meer toe- do’s klooster waar hij van zijn
komstromans, bijvoorbeeld geheugen ontdaan zal worden!,
‘Klont’ van Maxim Februari, met de zelfrijdende auto die
maar dat zijn eerder rationeel hem vervoert gezellig over zijn
doordachte toekomstvisioe- jeugd en moeder zit te conver-
nen dan wilde fantasieën. Van Hyperbewuste schrijver neemt alle seren en zelfs een soort seks
Essen moet het eerder van zijn invallen onderweg mee met die auto heeft. Waarna die
verbeelding hebben, zijn werk in zijn SF-verhaal auto, een robot uiteraard, ook
herinnert aan dat van Muraka- zelf aan het fantaseren slaat
mi en Paul Auster en het doet over vrouwen en seks: “hij gaat
soms ook een beetje denken langzamer rijden, keert op een
aan James Bond en Startrek. In pleintje en rijdt weer terug,
zijn vorige roman, ‘Winter in Amerika’, husselde hij waar- weer langs de winkel, stapvoets. Hij fluit, en draait een pi-
heid en verzinsels op een intrigerende en vooral vanzelf- rouette. Psst! Fukkie fukkie?” Dat is een ironische vorm van
sprekende manier door elkaar, zodat je als lezer eigenlijk sciencefiction, maar ook een dystopie, robots die voor en na-
niet wist in welk universum je je bevond. mens ons proberen te denken. Rob van Essen
Intussen is ‘De goede zoon’ met zijn bizarre fantasieën, Big De goede zoon
Ook in ‘De goede zoon’ lijken we ons in parallel-univer- Brotherachtige complotten, zelflopende rugzakken, seksle- Atlas-contact;
sums te bevinden. De hoofdpersoon, ik, heeft een volkomen verende automobielen, z’n alles vervlakkende basisinko- 384 blz. €21,99
normaal verleden, geboren in Amstelveen bij gelovige ou- men, wel degelijk een ideeënroman, over het leven, over
ders, verhuisd naar Rijssen, onafgemaakte middelbare kunst. Zo wordt de mens als slachtoffer van een zorgeloze
school, toch kunstgeschiedenis gestudeerd, zorgt de laatste toekomst geschilderd, de moeder die met haar dementie en
twintig jaar een beetje voor zijn dementerende moeder (het de voortdurende zorg in een soort hersenloos walhalla te-
heeft aardig wat weg van Van Essens eigen leven). recht is gekomen, de zoon die door een robotauto wordt be-
De ‘ik’ wordt een heel andere dimensie ingezogen door vredigd en in slaap gesust.
drie collega’s - Lennox, Guido en De Meester alias Bonzo - Het lijkt of Van Essen de vraag wil stellen wat er in de toe-
met wie hij vroeger bij de Amsterdamse gemeentelijke ar- komst nog overblijft van ons ik, van onze identiteit. Tegelij-
chiefdienst heeft gewerkt en die zich gaandeweg ontpop- kertijd is hij zich er voortdurend van bewust dat hij litera-
pen als een collectieve Big Brother die zijn leven regis- tuur bedrijft, dat het fictie is wat hij schrijft. Die twee ele-
seert. De ‘ik’, schrijver van plotloze thrillers, wordt la- menten, boodschap en verbeelding, sturen zijn romans in
ter, in de toekomst, door Lennox naar de ouder ge- even onwaarschijnlijke als onvoorspelbare richtingen.
worden Guido in een soort klooster gedirigeerd, al- Lezers van Rob van Essen moeten wel literaire avontu-
waar hij een identiteit moet verzinnen voor Bon- riers zijn, voor geen kleintje vervaard, en ze moeten tegen
zo, die iets met de ontvoering van Batavier (ver- een hyperbewuste schrijver kunnen die van alles en nog
wijzing naar Heineken) te maken heeft en die wat, wat hem tijdens het schrijven aan zo’n roman invalt,
moet onderduiken. Het is een ietwat onna- meeneemt: “Eerlijk, ik dacht dat dit lange hoofdstukken
volgbaar verhaal dat Essen voornamelijk zouden worden, met uitgebreide, in proustiaanse zinnen ge-
gebruikt om ons andere geschiedenissen vatte beschrijvingen van het gebouw, de gasten en de omge-
te vertellen, over het werken in archie- ving. Maar ik zie tot mijn verbazing dat ze niet lang willen
ven, over de verzorging van demente worden.”
bejaarden, over Damien Hirst en de Een schrijver die zich voor het oog van de lezer probeert
breuk in de kunstgeschiedenis, te beheersen en zich laat gaan. Heel bijzonder.
over van alles wat hem onderweg
lijkt in te vallen: “Ook nu
schaats ik maar wat heen en
weer, en blijf ik op onver-
foto Annaleen Louwes wachte plekken hangen

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 32
 SCHRIJVERSCOLUMN
GERBRAND BAKKER
Writing retreat
M
ethana, de plaatsnaam is
de vorige column al geval-
len. Vorig jaar was het er
erg lekker. Ik was bezig
met een boek en het verblijf maakte
onderdeel uit van dat boek. Veel beter
kun je het niet hebben. Het weer was
prachtig, zoals dat het weer in Grieken-
land betaamt. Ik luisterde tijdens het
schrijven bijna onafgebroken naar de
soundtrack die Hans Zimmer maakte
voor de film ‘Dunkirk’. Opzwepende
muziek is dat. Dit jaar liggen de zaken
anders. We kregen Zorbas over ons
heen; de storm zelf duurde dik twee da-
gen en de dagen eraan voorafgaand wa-
ren ook grauw en winderig. Ik luisterde
naar niets, had mijn oortjes niet eens
mee. Geen project om aan te werken.
Nou ja, geen project? Ik zelf was het
project: vlak voor we op reis gingen,
begon ik opnieuw met een antidepres-
sivum, een ‘verbeterde versie’ van het
middel dat ik voorheen gebruikt heb.
ILUSTRATIE OLIVIA ETTEMA
Het kan gebeuren dat zo’n middel een
tegengestelde werking heeft in het
begin. Dat gebeurde. Ik werd in een
zwart gat geworpen (Britten spreken
bij een depressie wel van the black dog)
en had feitelijk een dikke week vieren-
twintig uur per dag een paniekaanval.
Dat is nergens plezierig, maar op reis is
dat niet te doen.
Ik ga niet eens proberen het te be-
Ik was feitelijk een schrijven, laat ik volstaan met de uit-
drukking ‘de hel op aarde’. Ik kon niets
meer, niet eens meer eten. Ik kreeg via
dikke week 24 uur mijn therapeut een -pam voorgeschre-
ven die ik ergens in Slovenië bij een
per dag in paniek apotheek ophaalde. Punt is dat je –
hoewel alles in je daarom schreeuwt –
niet moet stoppen met het slikken van
het antidepressivum, je moet er door-
heen; er zal op een bepaald moment
een omslagpunt komen.
Ik zat in en om het mooie huis aan
zee dus voornamelijk te wachten op
dat omslagpunt. Ik was er maar ik was
er ook niet. In het gezelschap van een
33 TROUW LET TER & GEE ST
steeds wisselende groep schrijvers. Of
beter: mensen die dat willen worden.
Ze komen overal vandaan. Sommigen
zeggen dat ze gepubliceerd zijn, maar
dan fluistert Pauline Slot, die hier ook
is, me soms later toe: Ja, op internet.
Vorig jaar was er een stel Britse
dames dat een beetje afwerend tegen
me deed en toen ze hoorden dat ik een
grote internationale prijs had gewon-
nen, kregen ze nóg meer moeite me
aan te kijken. Waarom dat was, weet ik
niet, misschien is het niet de bedoeling
dat hier ‘gearriveerde schrijvers’ ko-
men, misschien is het hier de bedoe-
ling dat iedereen aspiring is, om maar
eens een Engels woord te gebruiken.
Dat dit een plek is om dromen en hoop
te hebben en te koesteren en dat het
dan wel fijn is als iedereen gelijk is, an-
ders gaat zo’n droom al snel aan flar-
den. Dit jaar vertelde ik daarom ieder-
een dat ik eigenlijk geen schrijver meer
ben, romans ‘stom’ vind en geen idee
heb wat ik verder met mijn leven aan
moet, buiten het schrijven van een co-
lumn in een krant en een tijdschrift.
Er was dit jaar ook een man. Piet uit
Kampen. Piet werkte het hardst van ie-
dereen en zijn werk wordt gepubli-
ceerd, zij het op een andere manier: hij
schrijft toneelstukken en die worden
uitgevoerd door amateurtoneelgroe-
pen. Op een van de laatste avonden zat
ik – zo ver mogelijk weg van het gezel-
schap – na het eten te roken en hoorde
ik in de verte Piet voor de vijftiende
keer aan een nieuwkomer vertellen dat
hij werkte aan een toneelstuk over een
robot. ‘Godnogaantoe’, prevelde ik voor
me uit. Arme Piet, arme wij, steeds op-
nieuw vertellen hoe en wat en waar-
om. Hoog tijd er te vertrekken.
Gerbrand Bakker schrijft met
Franca Treur om beurten een
wisselcolumn overlezen, schrijven
en het literaire leven.
BOEK VAN DE WEEK
IERSE LITERATUUR
SALLY ROONEY

Graag
normaal
zijn
Met haar glanzende
(en donkere)
liefdesgeschiedenis
‘Normal People’
betoont de Ierse
Sally Rooney zich
‘de stem van haar
generatie’

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 34

Jann RuyteRs
V
olgende week dins-
dag zal Sally Rooney
niet van het Man
Booker Prize diner
mee genieten in
Londen. Haar nieu-
we (tweede) boek
‘Normal People’
haalde wel de longlist van de belangrijkste lite-
raire prijs in Engeland, maar niet de shortlist.
Voor de Engelse zondagkrant The Observer een
van de redenen om te somberen dat de ‘Booker’
zijn voeling met het lezerspubliek kwijt is ge-
raakt. Hilary Mantels ‘Bring up the Bodies’ was
in 2012 het laatste winnende boek dat een
snaar wist te raken, daarna ging de prijs naar
minder toegankelijke romans zoals het om-
vangrijke ‘A Brief History of Seven Killings’ van
Marlon James en het experimentele ‘Lincoln at
the Bardo’ van George Saunders, en werden pu-
bliekssuccessen als ‘The Underground Railroad’
van Colson Whitehead genegeerd.
Nu is het meer regel dan uitzondering dat ju-
ry’s en ‘gewone’ lezers het niet eens zijn over li-
teraire kwaliteit, maar met het niet nomineren
van de Ierse Sally Rooney, de Salinger van de
snapchat-generatie zoals ze bij haar debuut ‘Ge-
sprekken met vrienden’ al werd gedoopt, heeft
de jury wel een kans gemist. Twee kansen ei-
genlijk: de kans om deze ‘stem van haar genera-
tie’ direct in de schijnwerpers te zetten, en de
kans om met Rooney’s uitverkiezing zowel ou-
dere als jonge (nieuwe) lezers aan te spreken.
‘Normal People’ is een pareltje; een glanzen-
de liefdesgeschiedenis, klassiek in de schets
van kwetsbare jongeren op de rand van volwas-
senheid, maar ook erg van nu in de tekening
van het hyperbewustzijn van deze jongeren,
die dan wel een vrij leven leiden maar één waar-
op de blik (én de norm) van de anderen steeds
haar invloed uitoefent. Een leven waarin er wel
meer seksuele vrijheid is, maar niet per se meer
handigheid in hoe je daarmee omgaat.
Het mooist aan ‘Normal People’ is hoe precies
en sensitief Rooney twee gevoelige jonge men-
sen elkaar laat raken en ze dan weer angstvallig
terug laat deinzen.
‘Gewoon een stelletje onechte types die in
een kamer met elkaar praten’, aldus bagatelli-
seerde de schrijfster zelf haar werk in een inter-
view. Ze floreert in die dialogen maar meer nog
in de onderstromen, de innerlijke twijfels en te-
genwerpingen, dat wat niet gezegd dan wel ver-
keerd begrepen wordt.
Maar eigenlijk moet je van dit boek niet al
teveel weten voordat je het gaat lezen. De in-
grediënten zijn ook bekend: vriendschap, ver-
liefdheid, eenzaamheid, niet uitgenodigd wor-
den voor het schoolbal, je ongemakkelijk voe-
len op een campusfeestje. Het verschil zit hem
in hoe Rooney het inkleurt. Alles registreert ze,
zowel het mooie als het duistere, nergens wrijft
ze in.
‘Normal People’ begint als een young adult
roman, met een eerste gesprek tussen klasge-
noten Marianne Sheridan en Connol Waldron,
in de keuken van háar grote huis waar zíjn al-
leenstaande moeder de werkster is. Marianne is
een geek op school, briljant maar zonder vrien-
den, thuis wordt ze lastiggevallen door een
wrede, oudere broer. Haar vader was geweldda-
dig en is nu dood. Haar moeder is amper thuis
en noemt haar dochter kil, “waarmee ze be-
doelt dat ze niet in staat is om om liefde te sme-
ken bij mensen die haar haten”.
Voer voor complexen en Marianne is ook ge-
compliceerd, schijnbaar autonoom, niet geïnte-
resseerd in populariteit, maar ten diepste af-
hankelijk. Connol valt op haar zonder dat zo
voor zichzelf te benoemen, want de mooie,
slimme, sociaal vaardige en daardoor verwende
Connol is wel populair op school en wil niet uit
de pas lopen. “Connol krijgt altijd wat hij wil en
heeft dan medelijden met zichzelf als dat wat
hij wil hem niet gelukkig maakt.”
Connol en Marianne beginnen een ‘vriend-
schap met benefits’ die ze voor hun mede-scho-
lieren verborgen houden. We volgen hun aan-
en-uitrelatie in losse episodes door de jaren
heen, van 2011 tot 2015. Na school volgt het eli-
taire Trinity College in Dublin waar de rollen
zich omkeren en het ongemak eerst bij beurs-
student-uit-noodzaak Connol ligt, dan weer bij
de beschadigde Marianne.
Wat begint als cliché highschool musical, ont-
wikkelt zich tot een roerend liefdesdrama, een
ernstige ‘comedy of manners’. Subtiel vervlecht
Rooney de grote thema’s van nu (crisis, sociale
media, seksueel geweld) in dit verhaal waarin
ze de donkere kanten van ‘normale’ mensen te-
gen het licht houdt.
Waar seksscènes in veel romans een strui-
kelblok zijn, is ook de seks hier licht en levens-
echt; van een ontroerende intimiteit die de le-
zer omarmt. Wat wil je graag dat het goed gaat
met dit stel, maar de schrijfster laat je er tot het
einde de adem bij inhouden.
35 TROUW LET TER & GEE ST
OORDEEL
Rooney
schittert in
de dialogen
maar meer
nog in wat
ongezegd
blijft
Sally Rooney
Normal People
Faber and Faber;
304 blz. € 16,99
De vertaling ver-
schijnt in februari
De 50ste BooKeR PRIZe
‘Heeft de Booker zijn élan verloren?’ kopte de en-
gelse zondagskrant The Observer vorige week. De
50ste uitreiking van de belangrijkste Britse literaire
prijs, model voor onze Libris Literatuurprijs, was de
aanleiding voor gesprekjes met sombere boekhan-
delaars en uitgevers die menen dat de prijs de ver-
keerde afslag heeft genomen. Grootste grief is het
openstellen van de prijs voor iedere in het engels
geschreven roman die in het Verenigd Koninkrijk is
gepubliceerd, wat de afgelopen twee jaar een
amerikaanse winnaar opleverde. De vrees is dat
schrijvers uit de Britse Gemenebest worden onder-
gesneeuwd, terwijl anderzijds de Booker ook in de
Vs terrein verliest. De Booker was in amerika juist
geliefd vanwege de kennismaking met onbeken-
dere schrijvers.
ook deze keer maakt een amerikaanse auteur veel
kans om te winnen: Richard Powers met zijn
roman over communicerende woudreuzen: ‘tot in
de hemel’. (Zie de recensie van Koos Dijksterhuis
op trouw.nl: ‘Bomen die elkaar wat gunnen’). “een
bomenepos dat voor bomen moet gaan betekenen
wat ‘Moby Dick’ betekende voor de walvissen”,
aldus the observer sardonisch.
ook een kanshebber: de moeder/dochterroman
‘everything under’ van de engelse Daisy Johnson,
geboren in 1990 en daarmee de jongste Booker-
genomineerde ooit. op plek drie staat de slavernij-
roman ‘Washington Black’ van de Canadese esi
edugyan.
andere genomineerden zijn ‘the Long take’ van
de schot Robin Robertson, een roman in versvorm
over Hollywood, ‘Milkman’ van anna Burns (over
de Ierse ‘troubles’) en ‘the Mars Room’ van Rachel
Kushner (zie het interview met haar op trouw.nl:
‘al mijn vrienden in de cel zijn moordenaars’).
De hiernaast besproken roman ‘normal People’
van sally Rooney haalde de shortlist niet.

Dieren zijn net als mensen
Oostenrijkse Eva Menasse legt zonder
mededogen al onze duistere trekjes bloot
Sofie MeSSeMan
J
arenlang verzamelde de Oostenrijkse schrijfster Eva
Menasse (1970), zus van Robert Menasse, eveneens
een bekende schrijver, merkwaardige weetjes over
dieren. In haar nieuwe verhalenbundel ‘Dieren voor
gevorderden’ vormen die anekdotes de opmaat voor veront-
rustende verhalen, niet over dieren maar over mensen. Me-
nasse is in haar element als kritische observator van de
goedverdienende, verwende middenklasse. Ze lijkt er ge-
noegen in te scheppen het laagje beschaving van die klasse
af te pellen om zo de duistere kanten van de mens te laten
zien.
In ‘Vlinder, bij, krokodil’ voert ze Tom (‘de vrouw die
vasthoudt aan haar mannennaam’) en Georg op, die samen
met Georgs kinderen een nieuw samengesteld gezin vor-
men. Maar hun relatie wordt overschaduwd door Georgs
boosaardige ex, die hen er keer op keer van beschuldigt dat
de kleren van de kinderen bij hen stukgaan of verdwijnen.
Tom koopt daarom alle kleren van de kinderen dubbel zodat
de ‘kleren van de andere kant’ onaangeroerd in de kast kun-
nen blijven. Toms verbeten, maar begrijpelijke obsessie,
sleept je mee. Daarnaast lanceert Menasse ook andere eige-
naardigheden. Hoe komt het dat Georg in het hotel de hele
tijd verdwijnt? Legt hij het met andere vrouwen aan? De
schrijfster zegt het niet, ze toont enkel tafereeltjes die in
hun zonderlingheid haast akelig aandoen.
Echt akelig is ‘Buidelrat’. Daarin ontmoeten we Charlie
Reincke, een ontrouwe echtgenoot die zijn zaakjes goed op
advertentie
Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8
VERHALEN
orde heeft, maar nu wordt gecon- OORDEEL
fronteerd met een heus drama. Zijn
geliefde heeft hem net verteld dat ze Ongekend
zwanger is. Terwijl hij over een duistere
berg naar zijn echtgenote terugrijdt, beseft
scherp-
hij dat zijn vrijblijvende leventje ten einde zinnig,
loopt. Zijn nachtelijke tocht mondt uit in re-
gelrechte horror als hij op zoek naar benzine triest en
aanklopt bij zijn stamkroeg en daar figuren aan-
treft die de meest onverklaarbare dingen doen. Van
komisch
alle kanten dringt het besef zich op dat het verhaal dat tegelijk
hij zichzelf over zijn leven vertelt, rammelt. Dat hij aan
het eind oog in oog staat met een ree dat net is aangere-
den en hem – nog net levend – in de ogen kijkt, maakt de
bizarre suspense totaal.
Ook Jenna uit ‘Eenden’ heeft een probleem. Ze wil haar
man Ben verlaten en intrekken bij haar minnaar. Maar haar
Joodse familiegeschiedenis, over haar vader die als achtjari-
ge alleen op pad werd gestuurd om te ontsnappen aan de na-
zi’s, staat in de weg. “Met mindere problemen dan de dood
wensten haar ouders niet lastiggevallen te worden.” Daar-
mee vergeleken zijn Jenna’s problemen natuurlijk triviaal.
“Vanwege dat alles was het ondenkbaar haar vader te vertel-
len dat ze de laatste tijd met de gedachte speelde bij Ben weg
te gaan.” Dan zou haar vader haar wijzen op haar zoontje
Sammy. “En dan zou hij er weer zijn, die wurgende vicieuze
cirkel waarin Sammy en haar vader als jongetje in zijn nette
pak op het Westbahnhof in Wenen versmolten tot één en- Eva Menasse
kele kinderfiguur die beschermd moest worden.” Dieren voor
Menasse’s verhalen getuigen van een ongekende psycho- gevorderden
logische scherpzinnigheid. Ze zijn triest en ko- vert. a. vlaming
misch tegelijk, onder meer door de uiterst sar- atlas Contact;
castische stijl die de schrijfster met veel succes 318 blz. € 24,99
hanteert. Dat bewijst ze maximaal in ‘Egels’,
over een vrouw met talent die nergens in slaagt:
“Toen ze achter in de dertig was koos ze tot ver-
bazing van haar kunstenaarsvrienden voor de
doorgaans schamper glimlachende Thomas von
Oheimb, die haar een voortzetting van haar on-
gefocuste leven garandeerde.”
Opvallend is verder het quasi-totale gebrek
aan mededogen van de schrijfster bij de analyse
van haar personages en het blootleggen van hun
motieven, waardoor ze ons meer al te menselij-
ke dingen toont dan ons lief is.
36
 JEUGDBOEK

Treurende letters
Grafisch spektakel van verweesde letters die rap
ontroerende, levende personages worden

Bas Maliepaard

E
en dichter die het in een bundel, over-
mand door liefdesverdriet, al na één
gedicht voor gezien houdt: dat is jam-
mer voor de lezer, maar nog véél erger
voor het alfabet, dat werkeloos staat te trappe-
len om zich tot poëzie te formeren. De laaien-
de letters laten het in deze briljante bundel van
Ted van Lieshout – die graag met vorm experi-
menteert – er niet bij zitten. Ze gaan zelf aan
de slag!
Dat hoogst originele idee werkt Van Lies-
hout grafisch en inhoudelijk zo knap uit dat de
letters in een mum van tijd levende personages
worden. Aanvankelijk proberen ze zelf verder
te schrijven, maar komen al snel tot de conclu-
sie dat ze wel woorden kunnen maken, maar
niet zo goed zijn in verwoorden. Waarmee met-
een de vraag wordt opgeworpen wat bij het
schrijven van een gedicht of verhaal het aan-
deel van de letters is – hun uiterlijk en klank –
en wat van de verbeelding en vormingskracht
van de schrijver.
De letters proberen hun dichter met een
zelfgemaakt gedicht tevergeefs te verleiden om
de pen weer op te pakken: “fhrb½ jawf merdh )
bopzdqx( qenw :fsbyb (…) We hopen dat het jou
net zo ontroert als ons.” Dit soort hilarische
vondsten hebben mij een aantal keer doen
schaterlachen.
Het volgende plan is: een nieuwe liefde voor
hun dichter zoeken. De letters stellen een con- OORDEEL
tactadvertentie op en er reageren letters van
een andere dichter. Ze mogen, in rood afge- Briljante
drukt, op gesprek komen in deze bundel. Ze
voelen zich echter zo thuis dat ze het boek niet
bundel,
meer willen verlaten. Er ontstaat een typografi- hilarische
sche oorlog, waarin de letters elkaar van de pa-
gina proberen te duwen, elkaar in grootte vondsten
‘overschreeuwen’ en uiteindelijk zelfs met ko-
gels beschieten (het woord ‘kogel’ talloze keren
afgedrukt in elkaar kruisende regels, als mi-
trailleurvuur).
Van Lieshout slaagt erin dit grafische spek-
takel ook nog diepere betekenis te geven. De
paar ontroerende gedichten die via de rode let-
ters het boek binnendringen gaan over de Eer-
ste Wereldoorlog, dood, gemis, verdriet. “De
tijd ging honderdmaal heen. Alleen de trouwe
kou is er / nog en elke winter vindt het gras be-
vroren tranen terug.”
De letters verwoorden in dit boek zo niet al-
leen wat de dichter wil zeggen, maar bootsen
het tegelijkertijd na – een unieke, zeer ge-
slaagde extra dimensie.
Ted van Lieshout
Ze gaan er met
je neus vandoor
leopold; 83 blz. € 14,99
Vanaf 11 jaar.

BEST BESPROKEN BEST VERKOCHT

Javier Marías Jan Brokken Geerten Meijsing en Carel ter Linden Boris Nikolai Konrad J.M.A. Biesheuvel
Berta Isla De rechtvaardigen Doeschka Meijsing Bijbelse Miniaturen De geheimen van ons Verhalen uit het
Vert. aline Glastra van atlas Contact Liefdevolle rivaliteit de arbeiderspers geheugen gekkenhuis
loon. Meulenhoff (De correspondentie) ambo anthos Brooklyn
epos over dappere Ne- athenaeum, polak & de Bijbel is allesbehalve
spannende filosofische derlandse en Japanse Van Gennep/Querido exclusief bezit van de de Nijmeegse geheu- de krankzinnigheids-
huwelijksroman over diplomaten in litouwen kerk. dominee Ter lin- genwetenschapper legt verhalen van Biesheu-
een geheim agent die en letland die duizen- Broer en zus Meijsing den laat zien hoe Bij- uit hoe door training vel behoren tot de
na een missie van 20 den Joden redden met vonden het lastig: twee belse verhalen van het geheugen met beste die hij schreef. 24
jaar weer bij zijn vrouw reisvisa richting azië. schrijvers in een gezin. doorwerken in onze de loci- of reismethode oude en 10 nieuwe ver-
op de stoep staat. Hij Na de oorlog kregen zij Maar als het erop aan cultuur en samenleving de hersenen meer ver- halen zijn nu gebundeld
vertelt niet wat hij al weinig erkenning voor kwam, steunden ze el- aan de hand van o.a. bindingen leggen en en in- en uitgeleid door
die tijd deed. is dat in hun heldenrol - wel be- kaar door dik en dun, Kaïn en abel, Hooglied, het makkelijker wordt echtgenote eva en
een huwelijk wel nodig? rispingen. blijkt uit deze brieven. Mozes, david en Jezus. om te onthouden. Biesheuvels psychiater.

37 TROUW LET TER & GEE ST

 TIPS

FEMKE DEEN haar levensverhaal nauwgezet. Dat

anna van saksen.
verstoten BruiD van
willem van oranje
atlas contact; 416 blz. €34,99
Anna van Saksen, de tweede vrouw
van Willem van Oranje, verschijnt
vaak als grote feeks in biografieën
over haar echtgenoot of over de
schilder Peter Paul Rubens, met
wiens vader Jan ze een affaire had.
Een onaantrekkelijke, driftige, kop-
pige vrouw die zich niet kon schik-
ken in het verarmde bestaan dat
Oranje moest leiden na zijn breuk
met Filips II en zijn vertrek uit de
Nederlanden. Zij verleidde Rubens,
die voor straf twee jaar in een ker-
ker op het Nassaustamslot Dillen-
burg werd opgesloten. Anna, de
moeder van prins Maurits, bekocht
haar misstap met een scheiding van
Oranje en uiteindelijk opsluiting.
Historica Femke Deen richt zich in
deze wetenschappelijke biografie
volledig op Anna, en reconstrueert
levert een bewonderenswaardig ge-
detaillleerd onderzoek op dat voor-
al duidelijk maakt hoe er tussen de
families Nassau en Anna’s eigen fa-
milies van Saksen en Hessen, met
de prinses is geschoven is. Naarma-
te ze eigenzinniger werd, wilde nie-
mand zijn handen aan haar vuil ma-
ken of voor haar kosten opdraaien.
Zorg kreeg Anna, die manisch en
suïcidaal was, nooit.
Boeken als Thera Coppens’ ‘De
vrouwen van Willem van Oranje’ of
het recente ‘De vrouwen van Ru-
bens’ van Rosine de Dijn vertellen
Anna’s verhaal spannender dan
Deen, die chronologisch opbouwt
en Oranje, Rubens of Anna’s ooms
August van Saksen en Willem van
Hessen weinig reliëf geeft. Meer so-
ciaal-historische context was niet
gek geweest. Wat Deen vooral be-
oogt, is het beeld van de verguisde
Anna bijstellen. Sympathiek wordt
ze niet, wel blijkt ze eens te meer
speelbal van haar tragische lot.

LUC PANHUYSEN & RENÉ VAN STIPRIAAN MARCEL HAENEN ÉDOUARD LOUIS
ooGGetuiGen van De tacHtiGjariGe De Bokser. Het leven ze HeBBen mijn vaDer vermoorD
oorloG. van eerste ruzie tot van max moszkowicz
laatste kanonscHot vert. reintje Ghoos en jan Pieter van der sterre.
Querido; 464 blz. € 22,50 De Bezige Bij; 80 blz. € 16,99
Querido; 226 blz. € 22,99 In een restaurant krijgt advocaat Max Moszko- Zijn jeugd in een arbeidersmilieu in het Noord-
In dit panorama van de Tachtigjarige Oorlog wicz in 2004 een beroerte. De bekendste straf- Franse dorpje Hallencourt, beschreef Édouard
leiden historici Panhuysen en Van Stipriaan je pleiter van Nederland, pater familias van een Louis (pseudoniem voor Eddy Belleguele) eer-
door de Opstand aan de hand van zeer verschil- succesvolle advocatenfamilie, werkt sindsdien der in zijn debuutroman ‘Weg met Eddy Belle-
lende ooggetuigenverslagen. Stedelingen en niet meer. De lichamelijke aftekeling van de guele’. In het pamflet ‘Ze hebben mijn vader
dorpelingen hadden het even zwaar te verdu- sportieve Max luidde ook zijn geestelijke neer- vermoord’ keert Louis terug naar zijn afgeta-
ren; ze werden uitgehongerd binnen de stads- gang in. Hij leeft nu ‘in de mist’ als kluizenaar kelde vader. Hij vertelt in de jij-vorm diens
muren of verkracht en beroofd op het platte- in het Belgische Lanaken. Marcel Haenen droevige levensverhaal: de mishandeling in
land. De adel was evenmin veilig; een Span- schreef een mooie biografie over de Joodse ad- zijn jeugd, de last van een alcholoverslaving,
jaard beschrijft de executie van de graven van vocaat uit Maastricht, die als enige van zijn van frustraties in het werk, zijn moeite met
Egmont en Horne, die zichzelf trouw achtten oorsprong chassidische familie uit Galicië Édouards homoseksualiteit, maar ook trots op
aan de Spaanse koning maar onthoofd werden Auschwitz overleefde. Haenen vond in de ar- diens talent. In 2000 krijgt de vader een onge-
om een voorbeeld te stellen aan het volk. De chieven van het NIOD zelfs een dagboek van luk in de fabriek waarbij zijn rug wordt verbrij-
Opstand was een in- Moszkowicz over zeld. Waarop Louis
gewikkeld conflict zijn laatste maanden zijn klacht richt
over politiek en reli- in het kamp Ebensee, tegen opeenvolgende
gie, godsdienstvrij- dat bij de familie on- falende presidente:
heid en zeggenschap bekend was. Hij Chirac die medicij-
voor adel en burgerij. komt uitgeput terug nen duurder maakte,
Spanje was lange tijd in Maastricht, vast- Sarkozy die uitke-
sterker, maar raakte beraden zijn gymna- ringsgerechtigden als
uitgeput. De militair sium af te maken. klaplopers bstem-
minder goed ontwik- Met de fysieke en pelde, en Macron die
kelde Nederlanden geestelijke mentali- protesterende vak-
hadden het economi- teit van een bokser, bondsleden onheus
sche tij, de Gouden vecht Moszkowicz bejegende en verket-
Eeuw, juist mee. zich terug. terde als leeglopers.

Z AT E R DAG 1 3 O K T O B E R 2 01 8 38

Maria van Gelre (1380-1429).
Sporen in het landschap
Johan Oosterman
Vantilt; 132 blz. €14,20
Mijn fascinatie voor
Maria van Gelre stamt
uit 2014, toen ik in de
staatsbibliotheek in Berlijn inzage
kreeg in het gebedenboek dat
Maria in 1415 in een klooster vlak-
bij Arnhem had laten schrijven. Ik
heb in mijn leven al honderden
Wat voor heel kostbare gebedenboeken ge-
zien, maar mijn mond viel toen
vrouw liet dit open van verbazing. Haar boek
heeft een enorme omvang en ie-
gebeden- dere bladzijde, voor- en achter-
kant, is zeldzaam rijk geïllus-
treerd. En het is niet in het Latijn,
boek maar vrijwel helemaal in de volks-
taal, wat voor een boek van een
schrijven? adellijke dame heel ongebruikelijk
is. Dat riep bij mij de vraag op: wat
voor vrouw was dat, die zoiets
heeft laten schrijven?
RONDREIZEND HOF Er was niet
veel over haar bekend. Ja, ze kwam
uit Frankrijk, trouwde in 1405
met de hertog van Gelre en Gulik,
haar man overleed in 1423, waarna
ze niet meer welkom was in Gelre.
Maar na vier jaar grondig archief-
onderzoek heb ik het verhaal van
haar leven voor een aantal perio-
des behoorlijk gedetailleerd kun-
nen vertellen, soms zelfs van dag
tot dag.
Het Guliks-Gelderse hof was een
39
VANDAAR DIT BOEK
‘De Máxima van
de vijftiende eeuw’
Johan Oosterman (1962) is hoogleraar
Oudere Nederlandse letterkunde
Marijke Laurense
rondreizend hof en mijn boek be-
schrijft zo’n twaalf plaatsen in
Gelderland en Duitsland waar
Maria is geweest en waarvan je
vandaag de sporen nog kunt zien,
zoals Grave, Beekbergen en Kas-
ter. De hertog en de hertogin had-
den hun eigen hofhouding. Maria
verbleef vaak langer op een plek
dan de hertog, maar ze reisde ook
van de ene naar de andere uithoek
van het hertogdom als zij een deel
van de bestuurlijke verantwoor-
delijkheid van haar man overnam.
Die ruimte hadden vrouwen toen,
hun rol was veel groter dan we nu
vaak denken.
BOEKHOUDING Al die burchten
en steden hadden hun eigen ad-
ministratie. Het klinkt misschien
saai, maar boekhoudingen zijn
ook een bron van verhalen, zoals
over hoe ene Reinken Huesman
van dorp naar dorp reisde om riet
te kopen voor het lekkende dak
van het huis te Middelaar. Of over
hoe Maria’s hovelingen onderweg
van Rosendael naar Middelaar ha-
ring te eten kregen. Als je die ver-
halen kent, dan zie je ineens van
alles in het landschap.
Maria was de Máxima van de
vijftiende eeuw. Ze was opge-
groeid in de allerhoogste hofkrin-
TROUW LET TER & GEE ST
gen, ze wist hoe de wereld in el-
kaar zat en ze maakte zich heel
snel de taal van haar nieuwe land
eigen. En ze hield van de beste
mode, ze was zelfverzekerd en
het lijkt erop dat ze haar man af
en toe wat overvleugelde.
TERE MADONNA Ik ben heel con-
tent met de tentoonstelling over
haar in het Valkhofmuseum in
Nijmegen. Haar pas gerestau-
reerde gebedenboek is daar na-
tuurlijk het belangrijkste object,
maar we laten ook een heleboel
andere dingen zien die zij inder-
tijd moet hebben gezien, zoals de
grote kaarsenkroon uit Zutphen,
een altaarpaneel uit Keulen en
een devotie- beeld uit Renkum,
dingen die daar nu vaak nog een
religieuze functie hebben. We
hebben bruiklenen uit Parijs,
Brussel, New York en Chicago,
maar ook hier uit de regio, zoals
een prachtig venstertje van een
tere madonna uit Kranenburg,
waar Maria op bedevaart is ge-
weest. We vergeten wel eens dat
er heel veel kunst nog is op de
plek waarvoor het ooit gemaakt
is. Ik vind het mooi om dat te
laten zien.”
 ZATERDAG 1 3 O KTO B E R
201 8

INTROVERT
Energie krijgen
van alleen zijn

LEVENSLESSEN
Oud-profvoetballer
Aziz Doufikar

Een
jaar
later
De metamorfose
van vijf brugklassers

REDACTIONEEL
Gewoon je
mond houden
Ally Smid sprak met coach Marloes
Bouwmeester, een introvert die
soortgenoten helpt om zich, ook in
extravert gezelschap, te handhaven.
Zonder zichzelf te forceren.
Pavlovianen als we zijn probeerden
we hier op de redactie de wereld ook
meteen in intro- en extraverten te
verdelen want ja: zwart-wit is wel zo
fijn. Het bleek zo eenvoudig nog niet.
Misschien zijn de meeste mensen wel
een mix – ambivert – en ligt het ook
aan het gezelschap. Soms is het rond-
uit prettig om tussen luidruchtig ge-
kwek gewoon je mond te houden.
Er is meer aandacht gekomen voor
overprikkeling, toch leven we vooral
in een extraverte wereld – die we ook
zelf creëren. Mijn dochters gingen als
baby’s al naar de crêche en een van de
heftigste aspecten vond ik dat ze de
hele dag in een groep verkeerden. Ze
moesten al vanaf krankzinnig jonge
leeftijd spreekbeurten houden op de
basisschool. Op de middelbare school
zijn er heel veel groepsopdrachten.
En ze zijn sowieso nooit meer alleen
omdat ze aan hun telefoon kleven die
voortdurend bromt, bliebt en om aan-
dacht vraagt, en waar ze zich zelf ook
als leuk, gevat en snel moeten mani-
festeren. Gouden tijden voor coaches
als Marloes.
ANDREA BOSMAN
I
INHOUD
4 Voor en ná de brugklas
Wat verandert er veel in een jaar
Inhoud
Pubers, adolescenten: ze zijn het 12 Soap & co
favoriete onderwerp van foto- Stoelendans bij de omroepen
graaf Vivian Keulards (47).
“Omdat er geen andere periode is 13 Erik Jan Harmens
waarin er zo veel verandert als
drinkt duur bronwater
tussen de 12 en 20 jaar. Bepalende
én ingewikkelde jaren. Ik zie het
17 Elke Geurts
bij mijn eigen dochters van 14 en
heeft visioenen van een boor
17.” Voor Tijd portretteerde ze eer-
der onder meer bijna 18-jarigen,
‘21-diners’, pubers en hun selfies – 23 Marjolijn van Heemstra
een serie die ook door Der Spiegel wil een boom
is overgenomen. Nu heeft ze
brugklassers vlak voor- en aan het
28 Het mooiste Nederland
eind van hun eerste schooljaar op
de foto gezet. Wijk aan Zee
pagina 4
30 Drinken
Ontbijtbier
31 Karin Luiten
Duurzame groentebouillon
33 Bellen met hovenier Jan
over wortelrot
34 Vraag van de week
Waait het harder in de stad?
36 Straatbeeld
Vintage trainingsjack
COLOFON
38 Moderne manieren
Uitgave van Trouw Beatrijs Ritsema
Postbus 859
1000 AW Amsterdam
Redactie Andrea Bosman
(chef), Harmen van Dijk,
Ally Smid
Eindredactie Dana Ploeger
Vormgeving Isabel Brito, Misja
Steinmetz, Anja Struiken
Omslagfoto Vivian Keulards
issn 2213-2295
Reacties zijn welkom
tijdpost@trouw.nl
2 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
32DEKENDIEREN
Aaibare honden,
schapen en giraffen

14
INTROVERT
tussen de
extraverten

24REIZEN
Zeilen rond
Kaapverdië

36 BUITENMENS
Appels plukken bij
Amelisweerd
18
LEVENSLESSEN
Oud-voetballer
Aziz Doufikar

3 TROUW tijd
 Een
jaar
later
Fotograaf Vivian Keulards portretteerde
vijf tieners die het afgelopen jaar een grote
stap maakten: van de vertrouwde basisschool
naar de middelbare school, de brugklas in.
Na dat eerste schooljaar fotografeerde ze
hen opnieuw. Wat is er veranderd?
INTERVIEWS EN FOTO’S VIVIAN KEULARDS

5 TROUW tijd
K
ijken naar het ver-
strijken van de tijd is
verslavend, schreef ik
na het zien van de
bijzondere film ‘Boy-
hood’, een paar jaar
geleden. De regisseur
nam 12 jaar de tijd
voor de opnames. De
acteur die het jongetje – en later de jongeman –
Mason speelt, wordt ook echt 12 jaar ouder.
Maar dan in een kleine drie uur tijd. Wat veran-
dert er in een gezicht, in een stem, in moto-
riek? Vandaar ook het succes van documentai-
reseries als ‘Seven up!’ van Michael Apted die
vanaf de jaren zestig een groep kinderen elke 7
jaar opnieuw filmde. Of Frans Hofmeester, die
zijn dochter Lotte elke dag vanaf haar geboorte
fotografeerde, en die foto’s in een magisch
filmpje aan elkaar monteerde: 14 jaar in 2 mi-
nuut 45.
Acteur Ellar Coltrane, die Mason speelt in ‘Boy-
hood’, vond het emotioneel om naar zichzelf te
kijken. Doorgaans zijn jongeren enorm verte-
derd als ze zichzelf terugzien in oude filmpjes
of foto’s. Wat vonden de brugklassers die foto-
graaf Vivian Keulards voor het begin en aan het ‘Ik wilde
eind van het schooljaar fotografeerde van hun
eigen metamorfose? De periode die ze koos is gewóón zijn, niks
heel bepalend. De eerste keer ‘ving’ Vivian ze
in de zomer tussen groep 8 en de brugklas,
overdreven’
klaar voor een groot avontuur, precies op de
rand van kind en puber. De tweede keer aan OSSIP VAN EIJCK (13), HAVO/VWO rond de aanschaf van schoolspullen
het eind van dat brugklasjaar. Een andere blik, MARIS COLLEGE DEN HAAG en kleding niet zo goed. “Ik hoefde
nieuw haar, ineens heftige make-up of een niets nieuws of een bepaald soort
ander dekbed, geen knuffels meer of strak grijs Volgens zijn ouders is Ossip nog merk. Ik wilde gewóón zijn, niets
behang in plaats van iets gezelligs. Eindeloos steeds hetzelfde boefje, maar laat hij overdreven. Mijn moeder heeft toen
kun je kijken naar het beeld dat Irene, Veerle, meer van zichzelf zien, is niet meer alles gekocht. Nu is Vans toch wel
Ossip, Jamie en Evy van zichzelf oproepen – of zo’n binnenvetter. “Gegroeid ben ik een ding voor me geworden. Ik heb
onbewust geven. niet, maar daar baal ik niet van, diverse petjes en T-shirts.”
Bij de een zijn de verschillen heel opvallend, hoor”, zegt Ossip. “Ik ben misschien Ossip heeft nu een bril maar dat
dan herkende ook fotograaf Vivian ze nauwe- wel wat grover geworden, maak maakt hem niet zoveel uit. Maar een
lijks terug bij de voordeur. Een complete meta- meer cynische grapjes. In groep drie regenpak draagt hij nooit. “Mijn
morfose. Vorig jaar wilden ze nog een pony liet ik een scheet in de gymles en schoolboeken liepen daardoor water-
aankleden, nu zitten ze strak in de eyeliner. Bij toen stuurde de juf me eruit. Ik was schade op. We moesten 60 euro
de ander lijkt er niets gebeurd. “En toch”, zegt nog jong en kwetsbaar en moest hui- boete betalen. Mijn ouders waren
Vivian. “Ook bij Jamie bijvoorbeeld, die op het len. Afgelopen jaar liet ik ook een niet blij. Ik kreeg drie maanden geen
oog niet veranderd is, zie ik een andere blik.” scheet in de klas, iets te hard en ie- zakgeld en moest beloven volgend
De kinderen vinden zichzelf niet echt veran- dereen keek om. Een tijdje werd ik schooljaar mijn leven te beteren.”
derd, zegt ze. “Misschien een beetje minder ba- ‘stinkie’ genoemd. Dat vond ik nu Wat Ossip wil in de toekomst? “De
byface en een paar sproeten erbij, zeiden ze. best wel grappig.” Nobelprijs winnen! Nee grapje. Ik ben
Het is ook lastig om bij jezelf die veranderingen Ossip maakt niet altijd zijn huiswerk. pas 13, daar denk ik niet over na.
te zien in zo’n korte tijd. Ossip zei bijvoorbeeld “En ik heb een keer vier uur gespij- Filmpjes maken vind ik nog steeds
dat zijn haren het jaar ervoor blonder waren beld. De straf was zes uur nablijven.” tof. Ik plaats challenges op YouTube,
door de zon. Ook al vond ik hem behoorlijk ver- Veel vakken zijn anders dan hij dacht. zoals de smerigste-tosti-challenge.
anderd, hijzelf vond dat gek genoeg niet.” “Ik vind wiskunde toch wel leuk, dat De laatste gaat over onze nieuwe
komt vooral door de docent.” hond, een Cocker Spaniël. Mijn video
ANDREA BOSMAN Vorig jaar snapte Ossip die toestand edit skills zijn echt geïmproved.”

6 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018

TROUW tijd
 ‘Mijn
eerste jaar
krijgt een 8’
JAMIE PRATT (13), VMBO-T,
GRAAF HUYN COLLEGE GELEEN
Via zijn broer Ethan wist Jamie al
voor 95 procent wat hem te wachten
stond op school. “Mijn eerste jaar
was goed, ik geef het een 8. Vooral
de stoelwisseling vond ik fijn, dat ik
niet de hele dag op één plek hoef te
zitten. In het begin liep ik nog wel-
eens de verkeerde kant op en kwam
ik te laat in de lessen, maar daar heb
ik me goed onderuit kunnen praten.”
Een docent mag Jamie niet. “Hij is
heel oude, hij komt uit 1980 of zo. Hij
wordt snel boos en loopt met een
8 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
ouderwetse agenda en pen onder
zijn arm. Hij heeft niets met mobiele
telefoons en gadgets.”
De ‘Nova Nask’-lesmethode voor na-
tuur- en scheikunde vindt Jamie ook
stom, die volume- en massadingen,
hij snapt er geen bal van.
Het leukste vak? Dat is zonder aarze-
len geschiedenis, vanwege de do-
cent. Jamie: “Hij gooit zelfs met
ballen door de klas.”
Zenuwachtig was Jamie niet voor de
eerste schooldag, maar zijn moeder
vond hem behoorlijk chagrijnig. “Ik
had een kort lontje, vond ze.”
“Later wil ik bij de Koninklijke Mare-
chaussee. Ik zag het op het vliegveld
en was benieuwd wat ze doen. Ik heb
er afgelopen jaar een spreekbeurt
over gegeven en kreeg daarom een
hele rondleiding.”
Die spreekbeurt was lastiger dan op
de basisschool, vond Jamie. “Je
mocht niet alleen maar plaatjes laten
zien, maar moest ook een goede in-
troductie houden.”
Veranderd vindt Jamie zichzelf niet
echt. Hij heeft alleen wat meer moe-
dervlekken. En het gênantste van het
afgelopen jaar? “Dat ik het verkeerde
kleedlokaal bij gym inliep. Godzij-
dank was het een jongenslokaal.”
 ‘Ik kom
beter voor
mezelf op’
EVY FIJNEMAN (13), VMBO
BASIS/KADER IN LELYSTAD.
Evy heeft nogal pech gehad in haar
laatste twee schooljaren. In groep
acht liep ze tijdens tikkertje hard
tegen een paal en liep een ernstige
hersenschudding op. Ze heeft lang
moeten revalideren en miste daar-
door haar eindtoets. “Ik kon geen
harde geluiden en drukte verdragen,
waardoor ik ook niet aan de eindmu-
sical mee kon doen. Ik ben wel gaan
kijken en aan het eind trok een aantal
klasgenoten mij het podium op en
begon iedereen te klappen, te jui-
chen en te huilen.”
Op haar nieuwe school liep ze twee
parasieten op en is ze de eerste
twaalf weken ziek geweest. Maar on-
9 TROUW tijd
danks alles zegt ze: “Ik vind de mid-
delbare school veel leuker. Ik beweeg
meer, de vakken zijn moeilijker en ik
heb meerdere docenten. Het huis-
werk valt reuze mee, dat heb ik
meestal af als ik naar huis ga. En we
hebben de leukste dieren op school:
konijnen, geiten, muizen, slangen. De
wandelende takken zijn gelukkig
weg, ik houd niet van die kriebel-
beestjes.”
Ooit hoopt ze op safari te kunnen in
Afrika. “Het liefst ga ik aan het werk
met leeuwen.” Met haar klas is ze,
ondanks de drama’s die er af en toe
de kop opsteken, best tevreden. “Er
zit een aantal ruziemakers tussen,
maar die negeer ik zoveel mogelijk.
Saai is het in ieder geval niet, maar
ze mogen allemaal best wel wat aar-
diger zijn voor elkaar.”
“Echt veranderd ben ik niet”, zegt
Evy. “Ik spaar geen gummetjes meer
en ik kom beter voor mezelf op.”
Haar broertje reageert “Nou, toch
wel, ze zit veel achter haar laptop en
wil niet meer buitenspelen. En ze
zegt de hele tijd dat ze niet knap is.
Dat is de onzekerheid van tiener-
meisjes, dat hebben jongens niet.”
“Jongens zijn irritant” zucht Evy.
Haar moeder vindt haar ook veran-
derd. “Ze heeft een diepere stem en
is een stoere tiener geworden. Ze is
sterker, ze trekt zich weinig aan van
haar omgeving, dat vind ik knap. Ik
heb haar los moeten laten. Als ouder
moet je meegroeien. Hun wereld
wordt groter, maar die van mij als
ouder ook”.
 ‘Ik ben
relaxter
geworden’
IRENE KOOT (13), GYMNASIUM,
GROENE HART LYCEUM
ALPHEN A/D RIJN

Irene volgde in groep 8 al het pre-

gymnasium in Leiden, maar koos uit-
eindelijk voor het Alphense Lyceum,
waar ze vooral de bibliotheek gewel-
dig vindt. “Ik was toen erg bezig met
mijn niveau, wilde hoog scoren en
was bijzonder trots op mijn citoscore
van 549.”
Vorig jaar wilde ze nog dokter wor-
den. In Oxford, want ze heeft een
voorliefde voor Engeland. Dat komt
wellicht door haar opa die docent
Engels was. “Dokter worden wil ik
niet meer, maar mijn liefde voor En-
geland is gebleven. Nu denk ik aan
docente Engels of psychologe wor-
den. Ik heb veel gewandeld met mijn
moeder en de hond, dan hadden we
diepe gesprekken, dat bevalt wel.
Later wil ik in Engeland wonen met
een extra huis in Duitsland en Neder-
land als het even meezit. En als ik
dan toch genoeg geld verdien laat ik
de oprit van mijn ouders boerderij
meteen asfalteren.”
Het spannendste moment was toch
de nieuwe klas. “Dat je je in een
‘kring’ moet voorstellen aan al die
nieuwe mensen, vertellen wie je bent.
Doodeng!”
Heel veel veranderd qua uiterlijk is ze
niet, vindt Irene. “Misschien wat min-
der babyface. Ik ben wel de meest
antisociale persoon ooit geworden. Ik
lees vooral heel veel, met name En-
gelse boeken. En ik ben relaxter ge-
worden. Vroeger huilde ik als ik een 7
haalde. Nu kan ik blij zijn met een 4.
Volgende keer beter, denk ik dan.”
‘Ik wil me
vooral happy
voelen’
VEERLE RYBSKI (13), VMBO
KADER/GEMENGD THEORETISCH,
CITAVERDE COLLEGE HEERLEN
“Dat ik meneer en mevrouw moet
zeggen in plaats van juffrouw”, leek
Veerle een jaar geleden nog het
grootste verschil tussen basis- en
middelbare school. Het juiste lokaal
vinden bleek een groter obstakel.
Buiten spelen in de speeltuin doet
Veerle niet meer. Buiten hangen wel.
En make-uppen. Ze vindt de nieuw-
ste technieken en trends – zoals rode
eyeliner – op internet.
Opgelucht vertelt ze dat nieuwe
vrienden maken gemakkelijk ging en
ze prijst zich gelukkig met haar fijne
klas. “Er is goede energie, een leuke
mix aan meisjes en jongens. Als ie-
mand onzeker is en zich terugtrekt,
nemen we die mee in wat we doen.”
Grote dromen heeft Veerle niet. Ze
kan zich zelfs niet meer herinneren
dat ze vorig jaar nog droomde van
een reisje New York of van een pony
die ze wilde aankleden als een uni-
corn. “Ik wil me vooral happy voelen.
Dat lukt nu maar voor de helft. Soms
heb ik nog donkere gedachten
omdat ik op de lagere school veel
gepest ben. Ik wil om kunnen gaan
met mijn gevoeligheid. Daar krijg ik
nu hulp bij.”
Vader Raymond: “Ze wordt met
grote schreden volwassen. Dat vind
ik nog wel eens beangstigend. Ze is
in een keer vrouw geworden. Geluk-
kig doet ze al jaren aan karate. Ze
heeft inmiddels de blauwe band ge-
haald. Daar wordt ze weerbaar van.”
Veerle: “Karate maakt al sinds mijn
zevende deel uit van mijn leven. Ik
hoef alleen nog maar bruin en zwart
te halen. Misschien mag ik mee naar
Japan om daar de sport te bekijken
en mee te doen. Dat is eigenlijk tóch
wel een soort van droom.”

10 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018

 & SOAP&CO
Harmen van Dijk
Verhuizen is In omroepland is er altijd wel een
verrassende transfer te melden,
niet altijd ‘n maar sinds deze zomer lijkt er wel
een volksverhuizing op gang te
zijn gekomen in Hilversum en
goed idee aanpalend medialandschap. En
zoals dat bij volksverhuizingen
gaat is er, als je wat langer naar de
chaos kijkt, een duidelijke richting
Er is een ware waar te nemen: van publieke om-
roep naar RTL en van RTL naar SBS
volksverhuizing dat tegenwoordig Talpa heet. Het
aan de gang in zou zomaar iets te maken kunnen
hebben met dreigende bezuinigin-
medialand. Maar gen aan de publieke kant en een
Twan Huys heeft ambitieuze John de Mol aan de an-
dere kant, als je het hebt over push
nu al spijt. en pull-factoren.
Laten we beginnen bij de publieke
omroep. Daar vertrekt Katja
Schuurman bij KRO/NCRV, Paul
de Leeuw bij BNN/Vara, Art Rooij-
akkers bij Avro/Tros, Vivienne van
den Assem bij WNL en Twan Huys
is zoals bekend al eerder vertrok-
ken bij de NTR om zich net als de
anderen te vestigen bij RTL – waar-
over zo dadelijk meer.
Bij RTL was wat ruimte gekomen
omdat Gordon en Johnny de Mol
waren binnengehaald bij John de
Mols Talpa. De eeuwige vraag is of
John na zijn zoon nu ook eens zus
Linda tot een verhuizing weet te
bewegen. Wendy van Dijk liet zich
onlangs al wel ontvallen dat ze het
bij RTL niet meer zo huiselijk
vindt sinds haar man Erland Gal-
12
Natuurlijk
zwemt Patty
Brard weer
eens tegen de
stroom in
Vanaf links, met de klok mee: Twan
Huys, Art Rooijakkers, Patty Brard,
Jan Versteegh en Katja Schuurman.
jaard er niet meer de scepter
zwaait. Albert Verlinde is na een
kort zwervend bestaan ook veilig
geland bij Talpa.
Dan zijn er natuurlijk ook nog fitte
jonkies die in een keer de grote
sprong kunnen maken: Jan Ver-
steegh (BNN/Vara) en Leonie ter
Braak (WNL) verhuisden van de
publieken naar Talpa, zonder tus-
senstation RTL aan te doen.
Het zal niemand verbazen dat
Patty Brard weer eens tegen de
stroom inzwemt. Zij verloor haar
baan bij Talpa/SBS, naar eigen zeg-
gen omdat John de Mol niet houdt
van vrouwen die meer wegen dan
vijftig kilo. Patty woog op een haar
na het dubbele. Ze deed een maag-
verkleining, waagde de sprong en
duikt weer op bij RTL, waar ze het
na Gordons vertrek verweesde
‘Hotter than my daughter’ krijgt.
En ja, er is ook een weg terug naar
de publieke omroep: het commer-
ciële avontuur van oud-nieuwsle-
zer Rik van de Westelaken pakte
niet geheel fortuinlijk uit, maar bij
Avro/Tros pakt hij nu alsnog de
hoofdprijs: hij mag ‘Wie is de
Mol?’ presenteren.
Veel sterren zijn zich nog aan het
nestelen en komen pas na de jaar-
wisseling met een programma.
Maar sommigen zijn al begonnen,
niet in de laatste plaats Twan
Huys. En dan blijkt dat zo’n over-
stap niet per se goed hoeft uit te
pakken. Twan nam vijf weken ge-
leden ‘RTL Late Night’ over van
Humberto Tan, die wegens terug-
lopende kijkcijfers moest stoppen.
De lichtvoetigheid van Humberto
moest plaatsmaken voor de kei-
harde journalistiek. Maar Twan
mocht dan de ex van Alexander
Pechtold en Trumps nachtmerrie
Stormy Daniels stevig aan de tand
voelen, de kijkers blijven maar
niet hangen: de cijfers zijn zelfs
slechter dan de laagste scores van
Humberto. Medialand speculeert
luidkeels over een spoedig einde.
Je zou denken dat na deze drama’s
geen enkele presentator zich nog
in de buurt durft te wagen van dit
zwarte gat in de late avond van
RTL. Mis. Art Rooijakkers, wellicht
overmoedig door het bescheiden
succes van zijn ‘Holland – België’,
solliciteerde de afgelopen week al-
vast op de baan van Twan. Hij wil
hem best vervangen ‘bij ziekte of
vakantie’. Zo snel kan het gaan.
Harmen van Dijk bespiegelt wekelijks
de levens van beroemde mensen in
Nederland en ver daarbuiten.
Reacties naar: h.vandijk@trouw.nl
ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
COLUMN Erik Jan Harmens
Val Brembana
Ik ben volkomen
weerloos tegen
E
r ligt niet zomaar kaas in
mijn koelkast, maar ‘ka-
de kracht van rakteristieke’ kaas. Het
marketing heeft ‘minimaal 98 dagen
gerijpt op houten planken’
en dat vind ik geloofwaardig, bij ‘mi-
nimaal honderd dagen’ had ik mijn
twijfels gehad. Rechtsonder op de
verpakking staat een handtekening
van ‘Boer Olieman’. Die had bij de
Shell moeten gaan werken, denk ik.
Zijn handtekening maakt de kaas
persoonlijk, het is geen massapro-
duct en daar betaal ik graag wat meer
voor. Als ik google vind ik meteen
een adres en zelfs een mobiel num-
mer, waar ik niets mee doe, want ik
hou niet van bellen.
Loop ik bij een duurzame supermarkt
naarbinnen, dan kom ik vergeten
groenten tegen geteeld door vader en
zoon Jan en Sam van Geffen uit Lely-
stad. Er is rustiek brood van Menno ’t
Hoen (die pluimveefokker had moe-
ten worden) en ambachtelijke worst
van oerboer Maarten Jansen uit Zuid-
wolde. Het woord ‘oerboer’ vind ik
vies, het klinkt als een lang binnen-
gehouden oprisping.
Jan, Sam, Menno, Maarten, ik heb ze
nooit ontmoet, toch voelt het alsof
ze dicht bij me staan. Dat is de kracht
van marketing, zegt een vriend van
me, die regionaal accountmanager
koffieconcepten is. Ik heb hem nooit
durven vragen wat zijn baan precies
13
inhoudt, uit angst dat het niet meer
is dan machines ontkalken en stoom-
pijpjes schoonspuiten.
Een andere vriend van me, die nogal
op de penning is, zag gisteren in mijn
koelkast een liter San Pellegrino lig-
gen en trok de haren uit zijn hoofd.
“Dat kost € 1,10, terwijl je bij de Lidl
zes anderhalve literflessen Saskia
koopt voor € 2!” Toen ik tegenwierp
dat ik dit Italiaanse bronwater lekker-
der vind dan het huismerk van de
Duitse supermarktketen, wilde hij
me aan een blinddoektest onderwer-
pen. Wat ik weigerde, ik ben geen
proefkonijn.
“Jij drinkt geen bronwater, jij drinkt
marketing”, was het verwijt, maar
wat dan nog. Vijf jaar geleden stopte
ik met alcohol drinken en daarmee
bespaar ik elke dag 10 tot 15 euro, dan
heb ik het over doordeweekse bood-
schappen. In plaats van die dagelijkse
uitgaven aan Westmalle en wijn, gaat
er nu af en toe 1-euro-en-een-beetje
over de balk voor ‘een hoogwaardig
natuurlijk mineraalwater dat op na-
tuurlijke wijze uit een bron in Val
Brembana wordt gewonnen’. Ik weet
niet waar dat ligt, de Val Brembana,
maar het klinkt goed en het voelt het
alsof ik er al heel vaak ben geweest.
Ik ben volkomen weerloos tegen de
kracht van marketing en geniet
ervan.
Schrijver en dichter Erik Jan
Harmens over de prikkels die
het druk maken in zijn hoofd.
TROUW tijd
 Als intro
tussen de
extra’s
14 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
Als je geen uitgesproken, extravert persoon
bent maar eerder introvert, dan denk je soms
dat er iets mis met je is. Daadkracht tonen en
met veel volume aanwezig zijn is de norm.
'Vind je je werk nog wel leuk?’
TEKST ALLY SMID BEELD GETTY
A
ls onderwijskundige Marloes
Bouwmeester (43) uit Deventer
vroeger thuiskwam uit school was
even bijkomen op haar kamer er
niet bij. Meestal was er wel weer
iets waar ze mee naartoe moest
van haar ouders. En telkens had-
den ze mensen over de vloer, vaak
waren er mee-eters. Als ze zich
toch even terugtrok, werd dat lang niet altijd begrepen. Op
haar rapport schreef haar docent steevast dat ze wat meer
van zich moest laten horen. Bouwmeester weet zeker dat
haar jeugd met haar extraverte ouders heeft geleid tot wat
ze nu doet: het coachen van introverte mensen, zoals zij er
zelf een is.
In het kort: introverte mensen floreren eerder in een
omgeving die niet te prikkelend is. Extraverten zijn gericht
op de buitenwereld. Introverten laden zich op door in hun
eentje te zijn. Extraverten tanken bij door contact met
mensen, ze halen hun energie juist uit gezelschap.
Bouwmeester begon tien jaar geleden met haar praktijk,
waarbij ze één op één mensen traint die vooral in het werk
tegen hun introversie aanlopen. En ze geeft lezingen over
hoe je je ‘innerlijke kracht’ als introvert kunt inzetten. Er is
veel vraag naar. “Mensen denken dat ze de enige zijn, dat ze
raar zijn. Het ergst is als ik van ouderen hoor: ‘Nu snap ik
het, maar ik had het eerder willen weten, dan had ik meer
ruimte voor mezelf opgeëist. Ik was altijd moe.’”
Leidinggevenden geven soms bizarre tips: doe eens een
rood jasje aan, werk eens met je ellebogen of: kijk eens naar
Theo Maassen, dan kun je wat humor in de vergadering
brengen. Nog een misverstand verpakt in een tip: je moet je
boosheid leren delen, en: als je maar eens met je vuist op
tafel zou slaan. Maar ze zijn helemaal niet boos.
Als ze in Scandinavië of Japan had gewoond, was Bouw-
meesters praktijk waarschijnlijk nauwelijks van de grond
gekomen. Daar is introvert zijn meer de norm dan hier. In
Nederlandse organisaties hebben extraverten de overhand,
je komt verder als je in je werk daadkracht toont en je WAT KENMERKT
woordje klaar hebt.
DE INTROVERT?
Ook op school hebben introverte kinderen het lastiger.
Groepswerk is de norm. Bouwmeester: “Vroeger dacht ik als • Een afspraak op
kind al: kan ik nou alsjeblieft eens iets alleen maken, zelf het laatste moment
een beslissing nemen? Terwijl extraverten juist opbloeien afzeggen
bij samenwerken. Het is hun natuurlijke manier van doen. • Moeite met feestjes,
Al pratend met anderen vormen ze hun ideeën, terwijl een wel gaan, maar
introvert eerst alles op een rijtje wil zetten, een rond ver- daarna uitgeput zijn
haal in z’n hoofd wil hebben voordat hij ermee naar buiten • Veel werk op de ach-
komt.” tergrond verzetten
• Steeds moeten opla-
Wat niet veel mensen weten is dat introverten vaak een po- den in je eentje
kerface hebben als ze luisteren, ze kijken neutraal of zelfs • Mailen of appen, bij
boos. Bouwmeester: “Dan wordt gezegd dat je dus niet ge- voorkeur niet bellen
motiveerd genoeg bent, of eens moet lachen. Maar waarom • Urenlang praten met
forceren? Zo ben je geboren. Ik heb het ook, ik kijk gelukkig een beste vriend (in)
vriendelijk, maar wel neutraal, mensen kunnen mijn ge- • Dichtklappen naast
zicht ook nooit lezen.” Ze geeft aan dat ook het taalgebruik dominante collega’s
van een introvert iemand anders is. Die wil zeker weten dat in een vergadering
het klopt wat hij zegt. Extraverten praten stellig, die den- en bij oppervlakkige
ken na terwijl ze praten en zijn teleurgesteld als hun intro- gesprekken
verte gesprekspartner afhaakt, want drukke extraverten
komen verder als anderen tegengas geven. Het helpt intro-
verten om in elk geval íets te zeggen, zoals: ‘Mijn eerste re- INTROVERT IS
actie is…’ Dat is beter dan je mond houden. ANDERS DAN
De meeste cliënten van Bouwmeester zijn blij met haar
VERLEGEN
tips, omdat ze passen bij hun natuurlijke manier van den-
ken en communiceren. Ze leggen zichzelf vaak langs de ex- Verlegen mensen zijn
traverte meetlat en vinden dat ze niet voldoen. stil en praten niet mak-
Bouwmeester adviseert ze hun extraverte collega’s door kelijk in een groep,
een extraverte bril te bekijken, ‘dan beoordeel je ze niet omdat ze bang zijn
meteen negatief, wijs je ze niet af’. De meeste introverten voor het negatieve
krijgen te horen: Waarom ben je zo stil, vind je je werk nog oordeel van anderen.
wel leuk? Profileer jezelf wat meer, wees wat pro-actiever. Over verlegenheid kun
Maar dat is voor hen een gruwel. “Ik had gesprekken met je heen groeien, over
een introverte man die juist heel goed bleek te zijn in lange- introvert zijn niet.
termijnprojecten, er moest veel uitgepluisd worden, veel Introversie is een
mensen gesproken, hij loste alles op, nam zelfs taken over persoonskenmerk.
van extraverten die afhaakten.”
Maar ze kent ook een consultant die teams begeleidde
die met veranderingsprocessen in de zorg bezig waren.
Tegen haar zei haar leidinggevende: ‘Pak het podium wat Marloes
meer.’ “Zij werkte veel op de achtergrond, zorgde ervoor dat Bouwmeester
alles goed verliep. Ze heeft nu geleerd haar leidinggevende
uit te leggen hoe ze te werk gaat. Dat het haar lukt dat men-
sen achter haar ideeën gaan staan, waarmee ze wel degelijk
veranderingen teweegbrengt.”
Praters komen intelligenter, aardiger en aantrekkelijker over
dan stille types. Terwijl onderzoek uitwijst dat hun IQ-sco-
res niet uiteenlopen. En we zien praters als leiders. Onder-
zoeken tonen aan dat introversie en extraversie voor 40 tot
50 procent door erfelijke factoren worden bepaald. >>
15 TROUW tijd

In 1921 gebruikte psycholoog Carl Jung de termen introver-
sie en extraversie al als belangrijke bouwstenen van ie-
mands persoonlijkheid. Maar niemand is honderd procent
intro- of extravert, ‘die mensen zouden in het gekkenhuis
thuishoren’, zei Jung. Geschat wordt dat een derde van de
wereldbevolking introvert is. De meeste mensen zijn ambi-
vert, hebben van beide persoonskenmerken een beetje.
Een groot verschil tussen de hersens van introverte en
extraverte mensen is hoe ze reageren op de neurotransmit-
ter dopamine. Dopamine is een chemisch beloningsstofje.
Van een dopaminetoevoer ga je makkelijker praten, word je
alert en krijg je zin om risico’s te nemen en de omgeving te
verkennen. Introverten krijgen te veel prikkels van veel do-
pamine. Terwijl extraverten er geen genoeg van kunnen
krijgen. Er zijn ook neurologische verschillen. Bij introver-
ten lopen meer bloedroutes naar hersendelen waar het gaat
om onthouden, problemen oplossen en het maken van
plannen. Bij extraverten stroomt er meer bloed naar hersen-
delen waar indrukken van buitenaf worden verwerkt (zicht,
gehoor, smaak, gevoel).
Boele de Raad, de Groningse persoonlijkheidspsycho-
loog, zegt het zo: Een extravert heeft van zichzelf weinig
hersenprikkels, zoekt prikkels van buitenaf, zoals gezel-
schap, lawaai. Introverten ondervinden van zichzelf al veel
prikkels en nemen hun omgeving en gesprekken gedetail-
leerd en bewust in zich op. In groepen worden introverte
mensen overgestimuleerd, zegt hij. Om creatief te kunnen
zijn en energie op te laden, moeten ze veel alleen zijn.
Waar je dus scoort op het extraversie/introversiespectrum
bepaalt wie je vrienden zijn, je partner, hoe je gesprekken
voert en conflicten oplost. Veel mensen doen alsof ze extra-
vert zijn, omdat je dan beter in de groep ligt. Op sociale
media wemelt het van jongeren die doen alsof de mens een
dominant gezelschapsdier is dat zich thuisvoelt in de schijn-
werpers.
Susan Cain De in april overleden Zweedse dj Avicii, Tim Bergling, die
‘Stil. De kracht van 28 werd, noemde zich ook introvert. Hij zei op z’n 26ste dat
introvert zijn in een hij moest stoppen met toeren. “Het was niet mijn wereld.
wereld die niet op- Het lag niet aan de shows of aan de muziek. Het was altijd
houdt met kletsen’, alles eromheen waar ik niet goed in was. De dingen die
www.thepowerof horen bij het artiest zijn. Ik ben introvert en dat was altijd
introverts.com erg moeilijk voor mij. Ik denk dat ik te veel negatieve ener-
gie naarbinnen zoog. Vanaf mijn 18de ging ik er honderd
Liesbeth Smit: procent voor.” Hij maakte een eind aan zijn leven, na jaren
‘Ik moet nog even van stress, slaaptekort, angst en verslaving. In de brief van
kijken of ik kan. De zijn familie stond dat Tim niet was gemaakt voor het dj-
stille revolutie van leven. ‘Hij was een gevoelige jongen die van zijn fans hield,
de introverte mens.’ maar de schijnwerpers liever meed.’
In haar bejubelde boek ‘Stil. De kracht van introvert zijn
Coach Marloes in een wereld die niet ophoudt met kletsen’ (2012) wijst de
Bouwmeester Amerikaanse juriste en organisatiedeskundige Susan Cain
www.desuccesvol- erop dat we bijvoorbeeld Harry Potter niet hadden gekend
leintrovert.nl als er alleen maar extraverten in deze wereld rondliepen.
16
Introverten
luisteren tenminste,
denken na voor ze
iets besluiten en
leveren geen half
werk af
Want Harry Potter-schrijfster J.K. Rowling is bij uitstek een
introvert iemand. Hetzelfde geldt voor Larry Page (oprich-
ter van Google), Charles Schulz (striptekenaar van de eve-
neens introverte Charlie Brown), de Duitse bondskanselier
Angela Merkel en oud-president Barack Obama.
Andere introverte rolmodellen zijn Mahatma Gandhi,
Rosa Parks en Eleanor Roosevelt. Zij zochten de schijnwer-
pers omdat ze gedreven waren, terwijl elke vezel in hun lijf
zei dat niet te doen, aldus Cain, die zelf jarenlang tegen haar
natuur in als drukbezette advocaat op Wall Street werkte.
Opmerkelijk is dat Cain er door onderzoek achterkwam dat
introverte leiders meer dan extraverte vertrouwen op de
deskundigheid van hun mensen, die voelen zich meer ge-
hoord. Extraverte leiders kunnen zo in de ban raken van iets
dat ze er hun eigen stempel op drukken, waardoor de
ideeën van ondergeschikten niet komen bovendrijven.
Journalist Liesbeth Smit kwam vorig jaar met een Neder-
lands antwoord op Susan Cains standaardwerk. ‘Ik moet nog
even kijken of ik kan’ is een boek waarin Smit op luchtige
toon de pluspunten van introverten op een rijtje zette.
Want die luisteren tenminste, denken na voor ze iets be-
sluiten, weten wat omgangsvormen zijn en leveren geen
half werk af.
Had introversiecoach Marloes Bouwmeester het vroeger las-
tig in haar extraverte omgeving thuis, tegenwoordig is ze
blij met haar introverte gezin dat ze om zich heen heeft ge-
vormd. Zij, haar man en hun zoon zijn alle drie introvert. Of
het lekker stil is thuis? Saai misschien? “We kunnen inder-
daad met z’n drieën uren stil zijn, met onze eigen dingen
bezig zijn. Maar dat betekent niet dat we soms ook niet
enorm uitgelaten zijn. En pret hebben.” <<
REACTIES
En wat bent u: intro, extra of ambi? Stuur uw reactie,
in maximaal 120 woorden, naar tijdpost@trouw.nl
onder vermelding van uw naam en woonplaats.
tijdpost@trouw.nl
ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
COLUMN Elke Geurts
Hulp
I
k stond te kletsen bij de pick-
nicktafel waar de buurvrouw
met haar gescheiden vriendin
een wijntje zat te drinken. De
avond was zacht. Maar nee ik
dronk geen wijntje mee. Ik kwam net
thuis van het lesgeven. En morgen-
ochtend zeer vroeg zou de keuken-
installateur komen. Mijn avondeten
had al uit twee bitterballen en een
bord koekjes bestaan. Ik moest even
goed voor mezelf zorgen nu. Dat
voelde ik gewoon.
Ik vind dat toch bijna het moeilijkste
wat er is. Voor kinderen zorgen is
heel goed te doen. Maar als het alleen
over het zorgen voor mijzelf gaat,
komt het er haast nooit van.
Ik kan mijn tijd wel beter gebruiken.
Waarom is dat? Wil ik per se dat er
vóór mij gezorgd wordt? Wat is dat
voor een onvolwassenheid?
Het gesprek aan de tafel ging over de
taak die je hebt om goed, héél goed,
om te gaan met je ex. Liefdevol het
liefst.
“Wij hebben zelf in de hand hoeveel
last de kinderen van de scheiding zul-
len hebben”, zei de vriendin streng.
“Ons gedrag bepaalt alles. Dat is het
enige wat wij echt voor hen kunnen
doen.”
Het lijkt zo simpel. Het is zo moeilijk.
Zo’n uitspraak kan ik als ouder eigen-
lijk niet vaak genoeg horen. Alleen
‘Wij hebben zelf in de hand hoeveel
last de kinderen van de scheiding
zullen hebben’
daarom benoem ik het hier nog even
voor andere gescheiden ouders.
Het gesprek ging verder over het heb-
ben van twee nieuwe vlammen.
“Nou, ééntje voorziet gewoon te wei-
nig in mijn behoeften.” De vriendin
stak nog een mentholsigaret op.
“Maar drie lijkt me te veel. Dan weet
je niet meer wie wat nou lekker
vindt.”
“In deze fase van je leven moet je af-
wisselen”, zei de buurvrouw.
Het gesprek ging ten slotte over din-
gen zélf doen. Het ging over het op-
meten van raamkozijnen. Het ging
over verschillende soorten gordijn-
rails. Het ging over het op maat zagen
van plankjes. Het ging over boren. De
vriendin had een boor en kon gewel-
dig boren.
“Geef mij er toch maar één.” Ik ging
erbij zitten, nam wijn, rookte die
smerige mentholsigaret. Het ‘voor
mezelf zorgen’ daar zou ik morgen
echt mee beginnen. Als die keuken
van mij er stond. En de radiatoren
hingen.
Ik inhaleerde diep, had visioenen van
mij met een boor. Met een gordijn-
rail. Met een bouwpakket van een
bed. Ik kan dat niet. Het ergste is: ik
wíl dat niet eens echt kunnen.
“Wanneer ga je nou verhuizen?”
vroeg de buurvrouw ineens, “heb je
niet wat hulp nodig?”
Schrijfster Elke Geurts beziet elke
week haar nieuwe leven.
17 TROUW tijd
LEVENSLESSEN Aziz Doufikar

‘Ziyech
zie ik als
mijn zoon’
Jeugdwerker Aziz Doufikar (55) was de eerste voetballer
van Marokkaanse afkomst in de eredivisie. Hij begrijpt wel
dat talentvolle landgenoten, zoals Ajax-aanvaller Hakim
Ziyech, niet kiezen voor Oranje. Vandaag en dinsdag speelt
Marokko voor de Afrikacup zonder Ziyech. Hij is geblesseerd.

TEKST NANDO BOERS FOTO’S MERLIJN DOOMERNIK

18 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018

19 TROUW tijd
LEVENSLESSEN Aziz Doufikar
1 Kom
op tijd
“Ik was als jongetje bij SV Lelystad en later Ajax
altijd een uur van te voren aanwezig voor de
training. Mijn oudere broer bracht me die disci-
pline bij. Hij zei: ‘Wees altijd op tijd.’ Het geeft
rust en je begint geconcentreerd aan de trai-
ning. En als je erachter komt dat je je schoenen
bent vergeten, dan heb je nog een uur om ze op
te halen. Niemand zal je kunnen verwijten dat
je te laat was.
Ik was altijd de enige Marokkaan in mijn
team. Mensen noemen me een pionier omdat
ik de eerste Marokkaanse voetballer in de ere-
divisie was. ‘Jij hebt deuren geopend’, zeggen
ze dan. Nee. Iedereen heeft eigen kwaliteiten.
Natuurlijk ben ik blij dat er nu 23 Marokkanen
in de eredivisie spelen, maar dat is niet mijn
verdienste. Ik heb gewoon gevoetbald. Ik heb
geen barricades hoeven slechten.
Mijn familie steunde en stimuleerde me.
‘Anders kom je in de fabriek te werken’, zeiden
ze. Toen ik naar PEC Zwolle ging, drukte mijn
trainer Co Adriaanse me op het hart: ‘Grijp
deze kans met twee handen aan.’ Dat deed ik.
Ik greep die met drie handen aan.
Voor mij was het makkelijker om door te
breken dan voor andere Marokkanen die later
in de eredivisie gingen spelen. Toen ik voet-
balde ging het om mij, niet om mijn Marok-
kaanse cultuur. Ik moest kwaliteit leveren.”
2 Pas je
aan
“Je moet je aanpassen aan de cultuur waar je
woont. Ik ben geboren in Casablanca, maar ik
voel me Nederlander. Ik ben hier opgegroeid.
Als ik thuis ben, ben ik in mijn cultuur en praat
ik Marokkaans, maar daarbuiten ben ik Neder-
lander.
Ik was acht toen ik naar Nederland kwam,
met mijn moeder, vier zussen en vier broers.
Mijn vader woonde hier al een paar jaar. Hij
was automonteur in Marokko en bezocht ooit
in Nederland zijn broer, die in een diervoeder-
fabriek in Leiden werkte. Toen hij daar kwam
kijken, vroeg hij aan hem: ‘Waarom doet die
machine het niet?’ ‘Is al dertig jaar stuk’, zei
mijn oom. ‘Mag ik er eens naar kijken?’ vroeg
mijn vader. Niet veel later deed hij het weer. De
baas zag het en vroeg: ‘Waarom kom je niet
hier werken?’ Mijn vader overlegde later met
mijn moeder en met ons. Hij emigreerde in
1968 en wij kwamen in 1971 achter hem aan.
Miloudy, mijn vader, overleed in 1978, hij
was pas vijftig. Mijn moeder Sadia heeft ons
daarna de weg gewezen. Ze zei: ‘Ik hoef geen
andere man. Ik heb jullie. Volg je studies.’ Ze is
nu 87.”
3 Wees
loyaal
“In het voorjaar van 1986 kwam er een fax bin-
nen bij PEC Zwolle. Van de Marokkaanse voet-
balbond. Of ik naar Ierland wilde komen voor
de voorbereidingen op het WK van 1986 in
Mexico. Marokko had zich geplaatst. Co Adri-
aanse was tegen. Hij zei dat hij me nodig had in
de na-competitie om met PEC Zwolle te kun-
nen promoveren.
Ik accepteerde dat meteen. Co was de man
die de deur voor mij geopend had, zodat ik de
eerste Marokkaan kon zijn in de eredivisie. Ik
wilde loyaal aan hem zijn. Ik had respect voor
hem. Ik wilde hem niet teleurstellen, niet
kwetsen. Co was mijn tweede vader. Dankzij
Co ben ik waar ik nu ben.”
20
4 Verdiep je
in elkaar
“Ze zeggen dat het de Marokkaanse cultuur is,
die de spelers van nu in de weg zit. Bullshit, die
cultuur heeft er niks mee te maken. Cultuur is
nooit een excuus. Ik haat dat. Het gaat om de
kwaliteit van de speler en hoe de trainer met de
speler omgaat. De trainer moet zijn spelers wil-
len leren begrijpen en de spelers moeten de
club willen snappen. Je moet je verdiepen in el-
kaars achtergrond.
Als ik nu zou moeten kiezen tussen Oranje
of Marokko, zoals onlangs Noussair Mazraoui
en eerder Hakim Ziyech en Sofyan Amrabat
moesten doen, dan zou ik ook kiezen voor Ma-
rokko. Ik kies met mijn hart. Ik voel me Neder-
lander, maar ik ben daar geboren.
Oranje moet wel aan Nederlands-Marok-
kaanse spelers met een dubbel paspoort laten
voelen dat het geïnteresseerd is. Oranje moet
niet afwachten. Ik geloof zeker niet dat ze voor
Marokko kiezen omdat ze zich niet welkom
voelen in de samenleving. Ze denken gewoon
dat ze meer kans maken, dat ze verder komen
in het voetbal als ze voor Marokko kiezen. Het
doet de Marokkanen pijn dat er in het verleden
jongens kozen voor Oranje, die na een paar in-
terlands nooit meer werden opgeroepen. Ze
voelen zich daardoor niet serieus genomen.”
5 Blijf wie
je bent
“Hakim Ziyech is geboren in Dronten, waar ik
werk. Hij kwam als jongen vaak naar ons jeugd-
honk. Ik zei laatst tegen hem: ‘Blijf wie je bent.
Dan ben je echt.’ Ook op het veld. Kies je pad
en laat je niet afleiden. Ja, hij kan chagrijnig
zijn en ja, hij is weleens gefrustreerd. Maar zo
is hij. Ik ben zó trots op hem. Ik praat veel met
Hakim over het leven, we lachen veel. Ook over
de telefoon. Soms zie ik hem na een wedstrijd,
zoals laatst tegen AZ. Af en toe masseer ik hem.
Dan belt hij me op: ‘Aziz, kom, masseren.’ En ik
kan dat, dus ik doe dat voor hem. Hakim is een
van mijn zonen.” >>
ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
‘Marokkaanse
spelers denken
dat ze verder
komen in het
voetbal als ze voor
Marokko kiezen’

21 TROUW tijd
LEVENSLESSEN Aziz Doufikar
Aziz Doufikar (Casablanca, 1963)
is een Nederlands-Marokkaans
voormalig voetballer. Hij begon al
jong met voetballen bij SV Lely-
stad, waarna Ajax hem opmerkte
en inlijfde. Doufikar haalde nooit
het eerste elftal, omdat Johan
Cruijff op dezelfde positie
speelde. In 1984 debuteerde Dou-
fikar bij PEC Zwolle ’82 in de ere-
divisie en speelde daarna in de
Portugese competitie voor Spor-
ting Espino. Hij keerde daarna in
1990 terug naar Nederland en
speelde drie seizoenen voor For-
tuna Sittard (foto boven als For-
tuna-middenvelder in juli 1990),
waarna hij terugkeerde naar
Espino. In totaal speelde hij 120
wedstrijden in het betaalde voet-
bal in Nederland.
Doufikar is jeugdwerker in
Dronten en de vader van zoon
Roberto (22).
‘Ik woon sinds
2010 weer met
mijn moeder
samen. Op
zolder heb ik
mijn tv, een bed
en een bank’
6 Eerst kijken
dan oordelen
“Op mijn 43ste ging ik in Dronten voetballen.
Walter Visser, een teamgenoot, was hier jonge-
renwerker en nodigde me uit eens te komen
kijken. Misschien vond ik het ook wel leuk om
dit werk te doen. Na een week wist ik: dit wil
ik. Ik vind het leuk om jonge mensen te stimu-
leren. Ik ga bij ze zitten en met ze praten. Ik
stel vragen. Eerst waren hier vooral Marok-
kaanse, later ook Nederlandse kinderen. Ik
werk vooral op straat en zei tegen de Nederlan-
ders: ‘Kom nou eerst eens kijken voordat je
oordeelt.’ Nu is iedereen hier samen. Ongeveer
tachtig kinderen: Nederlanders, Marokkanen,
Syriërs, Irakezen. Iedereen is welkom.”
7 Geef
knuffels
“Kinderen die hier terechtkomen, hebben het
lastig. Ze hebben een luisterend oor nodig, ie-
mand die het hart voor ze opent. Ze voelen
trots als je ze een knuffel geeft. Met een knuf-
fel laat je zien dat ze niet bang hoeven te zijn.
Ze voelen dat ik ervoor hen ben.
Iedereen in Dronten weet wie Aziz is: de
knuffel-Marokkaan. Ze zeiden: ‘Dat moet je
niet doen.’ Ze kijken vreemd naar me als ik een
meisje omhels. Het interesseert mij niet. Die
meisjes zitten in de problemen en ze vragen
hulp. En ze komen naar mij. Ik kan ze helpen.
Contact is belangrijk. Kijken, luisteren en voe-
len, met je hart. Ik gooi alles wat ik heb erin om
te helpen. Ik heb geen diploma’s, maar wel een
hart.”
22
8 Maak gemengde
wijken
“Drie jaar geleden wilde ik een huis huren in
Lelystad. Ze wezen me een huis toe in een
buurt met allemaal Marokkanen. Ook de Tur-
ken zetten ze bij de Turken en alle Antillianen
zetten ze bij elkaar. En dan hoor je vervolgens
dat de buitenlanders in Nederland niet goed in-
tegreren. Ik vind het schandalig dat iedereen
bij elkaar gezet wordt. Dat kan niet. Wijken
moeten gemengd zijn. Op die manier kweek je
onderling begrip. Nu krijg je haat.
Ik heb nooit racistische opmerkingen naar
mijn hoofd gekregen. Omdat ik respect toon.
Ja, wel vanaf de tribune. Kanker-Marokkaan dit
en kanker-Marokkaan dat. Vieze vuile zwarte.
Kamelenneuker. Maar dat raakte me niet. Ze
konden lullen wat ze wilden, ik bleef gewoon
glimlachen. Als ik scoorde, dan ging ik terug
naar die tribune. Je moet zelf ook vuur maken
in het voetbal, toch? Het is een beetje treite-
ren, een beetje pesten.”
9 Wees geen
clown
“Ik woon sinds 2010 weer met mijn moeder
samen. Op zolder heb ik mijn tv, een bed en
bank en daar kijk ik series of films. Wat er ver-
der in de wereld speelt? Politiek? Wat brengt
het mij? Mijn burgemeester nodigde me twee
jaar geleden uit voor Prinsjesdag. Ik zag daar
hoe politici buiten de Tweede Kamer amicaal
met elkaar omgingen. Terwijl ze in de Kamer
allemaal naar elkaar schreeuwen. Het zijn
clowns. Politici hebben twee gezichten. Ik hou
niet van toneelspel. Wees wie je bent. Wees
eerlijk.
Mijn missie ligt in Flevoland: Dronten, Swif-
terbant en Biddinghuizen. Ik ben geïnteres-
seerd in mijn moeder, mijn familie en de
kinderen met wie ik werk. Hebben zij me
nodig? Dan kom ik. Dat is mijn wereldje.”
10 Laat het
eindoordeel los
“Ik vrees mijn moeder en God. Ik ben bang dat
ik iets verkeerd doe en dat mama daar pijn van
heeft. Dat ze mij nooit meer vergeeft. En ik
vrees Allah’s eindoordeel, na het leven. Maar
omdat ik niet zeker weet of ik alles goed doe,
laat ik het idee van het eindoordeel los. Dat
komt toch wel. Ik volg mijn geweten, volg het
pad, houd mijn hoofd recht en ik ga door.”<<
ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
COLUMN Marjolijn van Heemstra
Woud van regels
‘A
ls ik weet dat morgen
de wereld vergaat,
plant ik vandaag een
appelboom’, zou Maar-
ten Luther ooit hebben
gezegd. Luther had makkelijk praten.
In de vijftiende eeuw hoefde je bij
het planten van een boom geen reke-
ning te houden met stedenplanning,
deelgemeentes of beschermd stads-
gezicht. Bomen waren meer waard
dan nu: wie er in Amsterdam een om-
Als ik weet dat hakte, verloor voor straf een hand.
morgen de Ik wilde ook een appelboom. Dat
wereld vergaat, kwam door de film ‘The first refor-
med’. Een prachtig maar verontrus-
plant ik vandaag tend verhaal dat begint met een
een hazelaar gesprek tussen een dominee en een
milieuactivist wiens vrouw zwanger
is. De activist weet zich geen raad
met het leven op komst. Hoe kan ik
een kind op de wereld zetten, vraagt
hij, als ik weet wat voor rampzalige
ontwikkelingen ons in de nabije toe-
komst te wachten staan? De stijging
van de zeespiegel, het verdwijnen
van de biodiversiteit, miljoenen kli-
maatvluchtelingen.
De dominee antwoordt dat het leven
een worsteling is tussen hoop en
wanhoop en je die twee in evenwicht
moet zien te houden. Maar ook de
dominee valt in de loop van de film
aan wanhoop ten prooi. Ik liep te-
neergeslagen de bioscoopzaal uit,
omdat die wanhoop me terecht leek.
We weten niet wat onze kinderen te
23
wachten staat maar de meeste scena-
rio’s zijn ronduit grimmig.
De dag na die film schoot het citaat
van Luther mij te binnen. Een boom,
dacht ik, hoop, evenwicht, zuurstof.
Ik las een recent advies van de Ver-
enigde Naties: meer bomen in de ste-
den, en probeerde wat buren te
overtuigen. Maar voor een appel-
boom in de gemeenschappelijke
voortuin was weinig animo: fruit
geeft wespen. Een linde dan? Die
geeft honingdauw, van dat plakkerige
spul op je tuinmeubilair. Iemand was
allergisch voor berken, toen kwam ik
op een hazelaar. Vanwege de klank-
rijm. Als ik weet dat morgen de we-
reld vergaat, plant ik vandaag een
hazelaar.
Maar mijn Vereniging van Eigenaren
heeft geen boodschap aan klankrijm.
Een hazelaar wordt gemiddeld zes
meter, en volgens de regels mag er
niets hoger dan twee meter in de
tuin. Op de stoep dan, dacht ik, vóór
de tuin. Voor zo’n plan moet je eerst
langs de gemeente. Er is, hoorde ik,
grondbemonstering nodig, een groei-
plaats-analyse, een zekere klic-mel-
ding en dat is pas het begin van een
zeer ontmoedigende lijst. Begrijpe-
lijk, je kunt niet zomaar je schep door
de kabels jassen om je persoonlijke
wanhoop te lijf te gaan. Maar ook
frustrerend. In het woud van onze re-
gels is geen plek meer voor een boom.
Schrijfster en theatermaakster
Marjolijn van Heemstra denkt na
over geld en wat van waarde is.
TROUW tijd
R REIZEN
Kaapverdische
eilanden

24 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018

 Zeilen rond

KAAPVERDIË
Twee van de Kaapverdische Eilanden slibben
dicht met toeristen. De overige lijken in een andere
wereld te liggen: stille paradijsjes voor wandelaars.
De Nederlandse driemasttopzeilschoener Ooster-
schelde doet ze elke winter aan.
TEKST EN FOTO’S ANNEMARIE BERGFELD
 REIZEN Kaapverdische eilanden
H !
et logboek ligt opengeslagen in de
stuurhut. ‘Rain’ staat er met vette
blauwe letters. Het dikke uitroep-
teken erachter benadrukt de ver-
bazing van kapitein Maarten nog
eens. “Ik zeil hier nu negen jaar, maar dit heb ik
nog nooit meegemaakt.” Kaapverdië in de win-
termaanden staat voor lange, zonovergoten da-
gen. En zomerse, maar niet té warme tempera-
turen en een constante oostenwind waarop het
goed zeilen is.
Het eiland Sal en een deel van Boa Vista trek-
ken zonzoekers naar snel uit de grond ge-
stampte hotelboulevards.De andere zeven ei-
landen van het land, 500 kilometer uit de kust
van Senegal, kennen amper toerisme. De on-
derlinge verbindingen zijn niet altijd betrouw-
baar en meestal traag. Dé manier om dit gevari-
eerde eilandenrijk te ontdekken is per eigen
vervoer. Laat de Nederlandse schoener Ooster-
schelde nou elke winter tussen de eilanden
doorlaveren. De onderlinge afstanden zijn net
mooi binnen een dag of nacht, of soms een et-
maal, te overbruggen.
Vóór de afvaart uit Palmeira is er instructie. De
kapitein en stuurman razen door de betekenis
van de verschillende lijnen, schoten, stagen,
vallen, blokken en takels heen. “Zó zet je een
lijn vast, zó zorg je dat je er niet in verstrikt
raakt.” En verder moeten we de aanwijzingen
van de matrozen volgen. Na de alarmoefening
en de indeling in wachten – er moet wel ge-
werkt worden – kunnen de zeilen gehesen. Het
zijn er twaalf in totaal. Met een ervaren be-
manning kunnen ze in twintig minuten ‘staan’,
met een groep nieuwkomers, zoals wij van-
daag, duurt het eerder anderhalf uur.
Matroos Mo, nog geen 20, heeft de wind er
prettig onder. Ze posteert vijf man aan stuur-
boord en vijf aan bakboord om het grootzeil
omhoog te sjorren. Daarna volgen voormars-
zeil, stagfok, kluiver, bezaan. En de rest. “Is er
ook iemand die de mast in wil?” Als een trotse
dame koerst het schip op de Atlantische golven
af, licht op haar linkerzijde hellend.
Tussen half december en begin
Eerste bestemming: hoofdeiland Santiago. april maakt de Oosterschelde
Door de laaghangende bewolking kan de wan- acht elfdaagse reizen langs zes
deling naar de hoogste berg Monte Malagueta van de Kaapverdische Eilanden,
de volgende dag niet doorgaan. In plaats daar- met een mooie mix van zeilen en
van laat een gids ons de grootste kapokboom excursies aan land. Er kunnen 24
ter wereld zien, de kleurrijke markt in Asso- gasten mee, verblijf in twee- of
mada, een vogelmeer en een Chinees tempel- vierpersoonshutten. De voertaal
tje. De hele wereld kwam op het strategisch aan boord is Engels.
gelegen Kaapverdië voorbij, maar met de Chi- oosterschelde.nl
nezen ontstond een speciale band. Omdat kaapverdischeeilanden.org
China de Kaapverden in hun onafhankelijks-
strijd tegen Portugal steunde, kreeg het land als
enige buitenlandse macht visrechten in de na-
tionale wateren. Met de vissers kwamen de Kaapverdië
handelaren; er is geen winkeltje dat niet door AFRIKA
een Chinees gerund wordt.
Het mooiste van het eiland vind ik de baai van
Tarrafal, waar ook de Oosterschelde geankerd Santo
Antão Cova de Paúl
heeft. Vissersbootjes liggen op het strand, op
de afbrokkelende kade verkopen vrouwen de
Palmeira
São
Vicente Sal
Atlantische
Oceaan Boa
Vista
Tarrafal
Assomada
Santiago
©TROUW L&F | BRON: MAPS4NEWS/HERE
DE REIZEN OP DEZE PAGINA’S WORDEN SOMS BETAALD
DOOR COMMERCIËLE PARTIJEN. DE JOURNALISTEN ZIJN
VOLLEDIG ONAFHANKELIJK IN HUN SCHRIJVEN.
26 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018
 DE OOSTERSCHELDE
De Oosterschelde (bouwjaar
1917-1918, lengte 50 m, zeil-
oppervlak 890 m2) bleef als
enige over van de ooit om-
vangrijke Nederlandse vloot
driemastzeilschoeners. In de
Tweede Wereldoorlog liep
het schip op een mijn en
kwam in Scandinavië waar de
masten eraf werden gesloopt.
In 1988, weer in Nederlandse
handen, begon een jaren-
lange restauratie. Nu zeilt het
schip met gasten over de we-
reldzeeën. De thuishaven is
Rotterdam.

indrukwekkend mooi. De hellingen zijn be-

kleed met kleine akkertjes, door muurtjes om-
rand. Hier verbouwen de Kaapverdianen koffie,
bananen, cassave en bonen. En suikerriet na-
tuurlijk, voor de nationale drank grogue.

De volgende dag is de zon er weer, om niet

vangst. Ze kletsen, ze lachen, ze zingen met
een transistortje mee. Is de vis verkocht, dan
verlaten ze de kade, de lege teilen en emmers
op het hoofd. Ze willen best op de foto. Prach-
tige, kleurrijke plaatjes.
Weer en wind mogen onberekenbaar zijn, aan
boord heerst een ijzeren regelmaat. Klokke
half acht, half twee en half acht luidt kok Ri-
chard de bel voor de maaltijd in de salon. Om
tien uur is er koffie, om vier uur thee. Aan dek,
ook al maakt de thee flinke slagzij in de mok-
ken en waaien de koekjes de trommel uit. Elke
dag begint met een briefing waarbij kapitein
Maarten uitgebreide informatie over het te be-
zoeken eiland geeft. “Vandaag doen we iets wat
geheel tegen onze natuur ingaat”, begint hij op
maandag. “We zetten jullie op een ferry.” Wie
de wandeling in de kratervallei van Cova de
Paúl op Santo Antão niet heeft gemaakt, is niet
op de Kaapverden geweest, maar het eiland
heeft geen plek waar de Oosterschelde veilig
kan ankeren.
Verrassing: de ferry vanuit São Vicente blijkt de
vroegere Oost-Vlieland, bekend van het traject
Harlingen-Vlieland. De schuine blauwe strepen
van de firma Doeksen staan nog op de romp.
De wandeling over het steil dalende ezelpad is
meer weg te gaan. Back to normal, lijkt het. Al-
leen ligt nu de wind dwars, die komt opeens uit
het westen. “Nog nooit meegemaakt”, verbaast
de bemanning zich. De golven die van de oce-
aan komen aanrollen, zwellen aan tot zeven,
acht meter. We schommelen hevig, ankeren op
het vaste stekje aan de westkant van Boa Vista
blijkt gekkenwerk. Dus blijven de zeilen in top
en vaart de Oosterschelde de nacht weer in, op
zoek naar een geschikt plekje aan de luwe oost-
kant. Dat er niet blijkt te zijn.
Het is een reis vol verrassingen. Zelf viel me na
een paar dagen op hoe weldadig het is om men-
sen om je heen te hebben die niet in de weer
zijn met mobieltjes of tablets. Mijn telefoon
lag vanaf dag één onder het hoofdkussen in de
hut – want er was toch geen wifi. We keken
naar hoge golven en overweldigende sterrenhe-
mels, naar vliegende vissen en dansende dolfij-
nen. We maakten stevige wandelingen,
praatten met handen en voeten met de levens-
lustige Kaapverdianen, hielpen de kok, kregen
colleges meteorologie en navigatie, dansten
aan dek en tafelden tot diep in de avond.

27 TROUW tijd
 N
MOOISTE NEDERLAND
Noord-Holland
Duinpiepers
en zeedorpen
WIJK AAN ZEE
Oktober, tijd van oudsher, toen,
ooit en eens. Het is de maand van
de geschiedenis; ook die van het
landschap.
Ik aarzelde toen Charlotte Mooij,
historisch ecoloog, me uitnodigde
in het duin op zoek te gaan naar
sporen van mensenhanden. Dat
duin dat ik zo graag blijf zien als
puur natuur, als land waar slechts
wind en zee regeren. Nieuwsgie-
righeid won en dus trekken we de
duinen in bij Wijk aan Zee.
De herfst knabbelt aan de zomer.
Veel bloemen maken plaats voor
bessen en zaden en de weinige die
stand weten te houden, ogen flets
en zieltogend. In de struiken groe-
pen trekmaatjes, klaar voor de vol-
gende etappe op hun lange
vleugeltocht naar het zuiden.
Gelokt door de zilte wolkenluch-
ten, het goudgele helm en de
blonde duinen wil ik er meteen
flink de pas in zetten, maar we zijn
koud het dorp uit of Charlotte
In de maand van de geschiedenis ontdekken
we dat de duinen niet puur natuur zijn. Ook hier
vinden we sporen van menselijke bewoning.
TEKST MONICA WESSELING
houdt me staande. Ze wijst op een
stukje min of meer vlak duin. “Zie
je die walletjes? Hier moeten tot
in de 20ste eeuw duinpiepers zijn
verbouwd. Mooi voorbeeld van
duingebruik, net als dit”, zegt ze
wijzend op een hondendrol. De
twee relicten blijken de eersten
van een lange serie te zijn. Want
puur natuur of niet; het duin blijkt
al meer dan achthonderd jaar te
worden gebruikt.
Dat begon al voor de 13de eeuw
vertelt Charlotte. De duinen
waren toen nog adellijk bezit en
ook op stand kluifde men graag
De zwaarbeladen
een konijnen- of hertenboutje.
Brute straffen ten spijt liet het
plebs zich niet weerhouden op vielen ten prooi
strooptocht te gaan. En hout te jat-
ten. Het echte werk was voor het
gewone volk de visserij op zalm,
haring, wijting, schol en kabel-
jauw. Noest en gevaarlijk werk,
maar wel winstgevend. De vis-
gronden waren rijk, de behoefte in
28
!
het achterland groot, de vakbe-
kwaamheid ongekend. Vrouwen
boetten de netten in het duin en
legden er hun was te drogen.
Maar zoals zo vaak bleek het gou-
den geld vergankelijk. De zwaar-
beladen vissersboten vielen steeds
vaker ten prooi aan kapers en ook
de oorlogen met de Engelsen
maakten het steeds gevaarlijker
om op zee te vissen. Bovendien be-
schikte Wijk aan Zee niet over een
haven. Zolang er gevist werd met
platte bomschuiten gaf dat niet –
die konden immers zo op het
strand worden getrokken – maar
vissersboten dat lukte niet meer met de grotere
schepen.
aan kapers Langzaam maar heel zeker werden
de vissers brodeloos. Duinpiepers
brachten verlichting. En die niet
alleen. Met bramen plukken,
brandhout sprokkelen, wat koeien
en schapen probeerden de arme-
lieden zich in leven te houden.
ZATERDAG 13 OKTOBER 2018

Door al dit verrommelen van de
duinen ontstond het typische zee-
dorpenlandschap, legt Charlotte
uit, een landschap dat qua vorm en
begroeiing afwijkend is van het
natuurlijk duin. Het gegraaf om
akkertjes aan te leggen deelde de
grote duinen op in kleine duintjes.
De eeuwenlange extensieve be-
weiding bracht planten als honds-
kruid, silene, grote en kleine
ratelaar en wondklaver. We speu-
ren en turen en vinden zowaar nog
enkele verdorde zomerrestanten.
De planten zijn vooral nabij het
dorp te vinden; daar liep immers
het meeste vee.
In een bosje ontdekken we nog
meer walletjes en het duin wordt
steeds leuker. Met merels op de
duindoornbessen, meeuwen die
scheren en luchten die de zee in
zich dragen. Een laatste rimpel-
roos weet nog heerlijk te geuren.
De duinpiepers ten spijt bleef het
sappelen in Wijk aan Zee, om niet
Boven: Historisch ecoloog Charlotte Mooij. Onder: Rimpelroos en duindoorn.
te zeggen creperen. Tot begin 19de
eeuw toen de opbloeiende belang-
stelling voor de natuur en vooral
ook de sterk vervuilde steden tot
nieuwe duinliefde leidden. Het
strand, de rust, de blonde toppen
en vooral ook de frisse lucht. De
eerste ‘zeebadinrigting’ opende in
1939, waar men zich in tonnen ge-
vuld met zeewater verkwikte. Met
badkoetsjes de zee in kon natuur-
lijk ook, maar dan wel geheel ge-
kleed, want bruin worden moest
te allen tijde worden vermeden.
Alleen armeluizen en ambachtslie-
den waren immers zongetint.
Echt bloeiend is het verblijfstoe-
risme nu niet meer, die van de dag-
jesmensen en hondenrecreanten
wel. Sporen genoeg: paden, weg-
wijzers, prullenbakken en bankjes
en ja, ook hondendrollen.
We lopen door, richting zee. De
duinen worden hoger en natuurlij-
ker. Net als in veel duinterreinen is
ook hier hard gewerkt aan het op-
29
nieuw laten stuiven van het door
de stikstofdepositie, de zure
regen, dichtgegroeide duin. Het
plaggen en struikjes trekken heeft
geholpen. Duintop én duinhelling
zijn weer kaal en blond. Mooi
mensenwerk. Nu wel.
De oorlog bracht duinmisbruik.
Door de Duitsers met hun
Atlantikwall, de verdedigingslinie
langs de kust die aanvallen van de
geallieerden moest pareren. Wijk
aan Zee was een belangrijk steun-
punt met een enorme radarinstal-
latie en de nodige bunkers. Even
later komen we bij het veel vrede-
lievender waterwingebied, waar
nu ecologisch verantwoord en al
sinds eind 19de eeuw helder,
schoon duindrinkwater wordt ge-
wonnen. We dwalen verder door
het duin, stiefelen zonder woor-
den. Een koperwiek vliegt over,
een kruisspin spint, een teunis-
bloem bloeit kwarrend. Fijn. Nu.
Duinherstel
Om de bijzondere plan-
ten van het zeedorpen-
landschap terug te
brengen en in stand te
houden, laat duinbe-
heerder PWN sinds tien
jaar het duin begrazen
door ‘gewone’ koeien.
Het vee loopt van au-
gustus tot april in het
duin. Ze doen hun werk
goed; de zeedorpen-
planten doen het steeds
beter.
Vuurtoren
Door de overheersende
zuidwestenwind is er in
Wijk aan Zee, net als in
veel andere zeedorpen,
in het grijze verleden
aan de zuidwestzijde
een hoog duin tegen
het dorp opgewaaid.
De bult werd gebruikt
als vuurbaken. Vuurba-
ken werd vuurtoren.
Route
In het duingebied zijn
heel veel routes uitge-
stippeld, terug te vin-
den op de PWN
Wandel- en fietskaart
Noordhollands Duinre-
servaat. Wij begonnen
in Wijk aan Zee en lie-
pen de oranje route.
Vanaf de Spar aan de
Zeestraat in Wijk aan
Zee richting duin lopen.
Langs Boshuisplein,
Meeuwenweg naar info-
paneel. Daar route op-
pakken. De Spar is
prima met bus 78 be-
reikbaar vanaf NS-sta-
tion Beverwijk. Horeca
in het dorp.
PWN Wandel- en fiets-
kaart Noordhollands
Duinreservaat. 1:20.000
(€ 7,95). De kaart is te
koop in de bezoekers-
centra van de PWN,
VVV’s en te bestellen
onder meer bij reis-
boekhandel Pied à
Terre.
TROUW tijd
 E
KOOK boek

Luilekkerland
Rott. ontbijt
www.buurtbier.nl
€ 2,79 Artisjokken-roomtaart uit 1724, stamt uit 1593, het jongste van
kip met renaissancesaus uit 1593 eind 20ste eeuw. En toch, ‘als u
en pistachetaart met spinazie uit denkt dat u met dit werk inzicht
ETEN EN DRINKEN 1724: vader Onno en dochter Char- krijgt in de vaderlandse eetge-
lotte Kleyn draaien er hun hand schiedenis komt u van een koude
niet voor om. Zojuist verscheen kermis thuis’, begint het al meteen
het eerste gezamenlijke boek van met een disclaimer. Want hoe ver-
de bekende culinair schrijver en der terug in de tijd, hoe vager de
kersverse culinair historica: ‘Lui- kookinstructies. Alles wat vanzelf-
lekkerland – 400 jaar koken in Ne- sprekend was, werd vroeger sim-
! derland’. Daarvoor
mochten ze vrijelijk
grasduinen bij de afde-
pelweg niet
genoteerd.
Via de bekende keu-
ling bijzondere collec- kenmeidentitels uit
ties van de UvA, die de 18de eeuw belan-
20.000 kookboeken den we pas in de 20ste
bevat vanaf de 16de eeuw bij de kookboe-
eeuw. ken zoals we ze nu
Bier bij het ontbijt Vooral Charlotte zat
maandenlang met
kennen: van amateurs
voor amateurs. Niet
haar neus in de stof- gehinderd door vaag-
Een vast panel test wekelijks wijn, fige boeken om mate- heden sloegen de au-
riaal te verzamelen, teurs monter aan het
bier, whisky en non-alcoholica. waarna ze samen de koken en ‘aangezien
Vandaag: een ‘koffie stout’. keuken in doken. Tal- Charlotte en Onno wij niet helemáál van-
loze correctierondes Kleyn: ‘Luilekkerland – achter het culinaire
volgden, want stond 400 jaar koken in behang komen’, lukte
Beter dan water toch! Dat is de slogan waarmee Rott. daar nou een typefout Nederland’, uitg AUP, dat doorgaans prima,
Brouwers zijn ‘ruige en stoere’ Rotterdamse bieren aan of is het gewoon rare € 24,99 al waren soms meer-
de wereld slijt. Beter dan water is het natuurlijk al snel. spelling van vroeger? dere pogingen nodig.
Maar het ruigste en stoerste bier in het assortiment pre- Al snel besloten ze om
tendeert zelfs beter te zijn dan koffie en vers geperst si- met thema’s te wer- Vieze recepten heb-
naasappelsap. Dat is namelijk een stout (de donkere ken om niet te ver- ben het boek gelukkig
bierstijl die vooral bekend is van Guinness) die met ha- drinken in het grote niet gehaald, zoals de
vermout en koffiebonen gebrouwen is, en dus bestem- geheel, maar vooral onaangenaam bittere
peld is tot Rott.ontbijt. om veel kleurbeeld te Indische ui-pasteitjes
Nou, dat willen we weleens meemaken. Terwijl vriendin kunnen gebruiken. waar Charlotte haar
me met opgetrokken wenkbrauwen aankijkt (‘Je gaat Het is een rijk geïllu- huisgenoten bijna
dit echt doen?’), en zoonlief onverstoorbaar zijn boter- streerd boek gewor- mee vergiftigde of
ham met pindakaas naar binnen werkt, trek ik met den, met naast ‘Engelse asperges’: as-
lichte tegenzin een flesje open. Ik probeer me op de zwart-wit gravures perges op toast met
smaken te concentreren. Inderdaad, koffie, iets mout- over het aansnijden tomatenketchup.
achtigs, iets geroosterds, met wat goede wil ontwaar je van een patrijs ook Alle recepten in het
zelfs ontbijtkoek in dit ontbijtbier. Maar meer nog dan fraaie 17de-eeuwse boek worden eerst in
dat op zich mooie palet overheerst het gevoel: dit slaat schilderijenstillevens oorspronkelijke versie
eigenlijk nergens op. en hilarische kleuren- gegeven, waarbij voor
Toch, als het glas na een half uur bijna is leeggenipt, ont- foto’s zoals ‘Knakworst à la créole’. de moderne lezer het middel-Ne-
staat er een niet onaangename zoem in het achterhoofd, Het boek meandert heerlijk van derlands soms nog best lastig is:
en gebeurt er gewoon wat er ’s avonds ook gebeurt: je het een naar het ander. Wist u dat ‘Siedet den capoen in hussepot-
krijgt zin in een tweede. Dat is dus het teken om op de groenten in de Middeleeuwen sop. Stoot dan u amandelen wel
fiets te springen, voor het uit de hand loopt. wantrouwend werden bekeken, cleyne ende neemt cruymen van
Al snel lost die zoem dan weer op in het rumoer van de want die veroorzaken maar ‘me- het witste brood.’ Gelukkig volgt
werkdag. Ik geloof niet dat mijn collega’s, tot ze dit lancolijcken oft quaden humo- daarna ook een maakbare versie
stukje onder ogen krijgen, iets hebben gemerkt van ren’? En dat andijvie volgens het van het recept. En dan blijken die
mijn onconventionele ontbijtkeuze. Wat de rest van de bekende huishoudschoolkook- artisjokken-roomtaart, kip met re-
dag evenwel niet verdwijnt, is het kinderlijke genoegen boek ‘Wannée’ in 1916 nog drie naissancesaus en pistachetaart
dat je niet alleen stout hebt gedronken, maar het ook kwartier moest koken, terwijl dat met spinazie niet alleen verras-
een beetje bent geweest. in de 27ste druk in 2005 is terug- send eenvoudig, maar ook heel erg
SEIJE SLAGER gebracht naar 10 minuten? smakelijk.
Het oudste gebruikte kookboek KARIN LUITEN

30 zATERdAg 13 OKTObER 2018

 KOKEN MET Karin Luiten

Duurzame
groentebouillon
(van restjes)

TIPS
Bouillon is nogal beder-
felijk dus gebruik snel
of vries in. Doe dat
vooral in handzame
porties. Ik zet altijd
diepvrieszakken in vier-
kante bakjes zonder
deksel, vullen, dichtma-
ken en dan in de vrie-
zer. De volgende dag
verwijder ik de bakjes,
nu zijn het vierkante
bouillonbonken die lek-
ker efficiënt stapelen.
info@kokenmetkarin.nl
A
fgelopen woensdag was het weer de Dag
van de Duurzaamheid, inclusief de fees-
telijke bekendmaking van Trouws com-
plete Duurzame Top-100. Voor menigeen
wellicht juist een teleurstelling: alwéér
niet in de lijst. Voor de gewone krantenlezer kan het
eveneens confronterend zijn. Al doet u nog zo uw
best, u scheidt uw afval minutieus, u eet geen vlees, u
vliegt nooit naar Bali, maar gaat kamperen in eigen
land met de tandem, u heeft geen kinderen gewild,
maar wel zonnepanelen op het dak, toch bent u niet
snel invloedrijk genoeg om op de prestigieuze rang-
lijst te geraken.
Dat neemt niet weg dat eenieder een duurzaamheids-
goeroe kan zijn in het diepst van zijn gedachten.
Neem nou kliekjes. Alles opmaken wat je hebt, dat
was ooit miepknieperig, maar eigenlijk is het gewoon
slim. Hoe minder voedsel je weggooit, hoe minder je
met volle vuilniszakken hoeft te zeulen en hoe min-
der vaak je de deur uit moet voor nieuwe boodschap-
pen. Kijk, dát soort duurzaamheid, daar wil ik van-
daag eens een lans voor breken, want dat doen we
veel te weinig. Neem nou groentebouillon. Natuurlijk
bestaan daar blokjes voor, maar waarom zou je
het niet gratis en voor niks maken van restjes groen-
te?
Vanaf nu bewaart u alle afsnijdsels, schillen en kont-
jes van groente in een flinke plastic ziplockzak in de
vriezer. Wortel, prei, ui, pastinaak, courgette, pa-
prika, alles doet mee. Wel even wassen, want tanden-
knarsend zand kunnen we straks niet gebruiken. Die
zak vult zich gaandeweg vanzelf. En zodra-ie vol is,
maakt u er bouillon van. Zo simpel is het. Ook kaalge-
plukte bosjes peterselie bewaart u voortaan in een
zakje in de vriezer; juist de steeltjes geven lekker
veel smaak. Nog iets om nooit meer weg te gooien
zijn de kontjes van parmezaanse kaas. Nee, dat is
geen plastic. Bewaar ook die in de vriezer en gooi er
een (of twee, of drie) bij de bouillon. Ja, dat is echt
heerlijk.
Lekker duurzaam zonder dat je er moeite voor hoeft
te doen, wie wil dat nou niet?

ZELF MAKEN nodig voor 1 à 1½ liter

een zak vol restjes ½ eetlepel zwarte
groenteafval (diepvries) peperkorrels
1 of meer parmezaankorsten 2 laurierblaadjes
bosje peterselie zout
(mag ook alleen steeltjes)

Disclaimer: dit is uiteraard een losse-
pols-recept. exacte hoeveelheden
zijn niet te geven, maar doen er ook
niet zoveel toe. Ik heb het principe
hierboven al uitgelegd, dus alle
groente is als het goed is al gewas-
sen en in stukken. Doe ze bevroren
en al in een grote pan. Voeg de par-
mezaankorst(en), peterselie, laurier
en peperkorrels toe. giet er minstens
1,5 liter koud water bij, tot alle
foto getty
houdt de boel flink op. Laat op een
zacht pitje rustig 2 uur trekken. Zeef
boven een schone pan, eventueel
door een (schone) theedoek voor
een iets minder troebel resultaat.
Laat rustig nog even inkoken, daar
wordt-ie alleen maar krachtiger van.
Breng op smaak met zout, zeker een
dessertlepel.
Duurt dit u allemaal te lang? Breng
de boel dan onder een deksel op

groente onder staat. Meer mag ook, hoog vuur aan de kook en laat een
als u veel groente hebt. Laat rustig half uur lekker pruttelen. Zeven, klaar.
aan de kook komen, dat kan best geeft ook prima basisbouillon. Vol-
even duren, want dat ijskoude spul gende week een bouillonrecept!

31 TROUW ZOMERtijd
Z
ZELFGEMAAKT
Dekendieren
Een knuffelbare
roze krokodil
Lelijke, levensgrote plastic tuindieren krijgen
karakter met een vacht van oude dekens.
TEKST HARMEN VAN DIJK

Z
es jaar geleden reed
Martijn Stelt net over
de Belgische grens langs
een bedrijf waar tiental-
len levensgrote polyes-
ter dieren buiten stonden opge-
steld. “Ze waren heel lelijk be-
schilderd, maar mensen zetten die
dingen blijkbaar graag in hun
tuin.” Fascinerend vond hij ze ook.
De kleuren waren dan wel kitsche-
rig, de vorm van de dieren was
heel natuurgetrouw. Toen hij er
nog eens langsreed, ontstond een
idee. Martijn (38) is stoffeerder en
hij stelde zich voor hoe zo’n beest
eruit zou zien als hij het bekleedde ‘Voor de giraffe
met meubelstof. “Ik kocht een
varken om mee te experimente- moest ik zes
ren. Om meubelstof vast te zetten
op het plastic, had ik een onder- dezelfde dekens
grond nodig. Dus plakte ik er een
oude geruite deken op.” Een
vinden’
vriend zag het nog niet voltooide
werkstuk. “Hij vond hem fantas-
tisch.” Nadat nog meer mensen
hem zeiden dat ze het knuffelbare dat is natuurlijk een mooi con-
geruite dekenzwijntje zo in huis trast. De roze krokodil was een
wilden nemen, wist Martijn dat groot succes.” Op verzoek van een
hij op de goede weg zat. bedrijf maakte hij zelfs een deken-
Inmiddels heeft hij al tientallen haai.
dieren bekleed met oude wollen
dekens. Konijnen, honden en gei- In zijn praktisch ingerichte werk-
ten, maar ook gorilla’s en panters. plaats, op een bedrijventerreintje
Zelf vindt hij het schaap eigenlijk achter de Heinekenbrouwerij in
het leukst: “Het idee dat die zijn Den Bosch, staat een forse Deense
wol, via een omweg, weer terug- dog op een werkbank die een
krijgt vind ik grappig.” Maar de zwart-rood geblokte vacht krijgt.
meeste belangstelling is er voor de Martijn laat zien hoe hij te werk
grote, liefst gevaarlijke dieren. gaat. “Er moeten zo min mogelijk
“Dat snap ik ook wel. Een roofdier naden zichtbaar zijn. Het is de be-
met zo’n knuffeldeken eromheen , doeling dat het geometrische pa-

32 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018


troon niet doorbroken wordt.” Dat
is bepaald niet eenvoudig, op een
grillig dierenlijf. “Het is altijd een
puzzel als ik een dier voor het
eerst doe.” Maar het geeft het
mooiste effect: “Dieren met effen
dekens verkopen niet.” Op de
grote stukken plakt Martijn de
deken vast, onder de buik en in de
oksels stikt hij de naden aan el-
kaar. “Wol is een ideaal materiaal,
je kunt het een beetje oprekken
en de naden opruwen, zodat ze on-
zichtbaar worden.”
Dat hij zo kan werken aan zijn pro-
jecten – behalve de dekendieren
doet hij allerlei ingewikkelde stof-
feerklussen – is een droom die is
uitgekomen. Martijn deed mbo
bouwkunde, daarna ging hij wer-
ken als technisch tekenaar maar
hij wilde iets creatievers. Hij
meldde zich aan voor de kunstaca-
demie, maar werd afgewezen – hij
was te technisch ingesteld. Toen
vroeg hij bij een traditioneel stof-
feerdersbedrijf in Den Bosch of hij
het vak mocht komen leren.
Daarna werkte hij bij ontwerper
Piet Hein Eek. In 2015 begon hij
voor zichzelf.
Hoogtepunt tot nu toe is de le-
vensgrote giraffe die door een ga-
lerie in Eindhoven werd besteld.
“Om die te bekleden had ik een
heleboel dezelfde dekens nodig.”
Het viel nog niet mee die te vin-
den. Het is al een paar decennia ge-
leden dat Nederland massaal
‘onder de wol ging’ – tegen-
woordig heeft bijna iedereen
een dekbed, maar de oude dekens
zijn nog niet verdwenen. Het
kostte Martijn een paar maanden,
maar toen had hij zes dezelfde vro-
lijk geblokte vintage dekens bij el-
kaar gesprokkeld via textiel
inzamelpunten en op rommel-
markten.
Om niet bij elk groot dier zo’n
speurtocht op te zetten, nam hij
contact op met de Tilburgse de-
kenproducent Aabe, die sinds
mensenheugenis kleurige wollen
dekens maakt. “Speciaal voor mij
maken ze nu dekenstof op de rol.
Bevriende ontwerpers bedachten
een mooi, nieuw patroon. Zo kan
ik grotere dieren makkelijker be-
kleden.”
Martijn deed al een neushoorn,
een olifant zou een mooie uitda-
ging zijn. Goedkoop zijn de dieren
niet, een klein hondje kost al 500
euro. “Er zit nu eenmaal veel werk
in”, zegt Martijn. Maar dat hebben
mensen er voor over, ook in het
buitenland. Een dekendier zit
altijd in een mooie, handge-
maakte kist waarin hij
verscheept kan wor-
den.
33
BELLEN MET hovenier Jan
FOTO COLOURBOX
‘Kijk uit voor
wortelrot’
Het blijft maar lekker weer, Jan. De
bollen zitten al in de grond. Wat
kun je nog meer doen?
“Na een droge zomer en een mooi
najaar tot nu toe is het toch tijd
om vooruit te kijken. Je kunt de
planten die je wilt overhouden in
Meer foto’s en de schuur of in huis, zoals gera-
filmpjes van nium, fuchsia en citrus, nakijken
dekendieren op op luis of rupsen. Het is makkelij-
de dekendieren.nl ker om die beestjes buiten aan te
en op de Facebook- pakken dan in de winteropslag.
pagina van Bij planten in potten op watergeef-
dekendieren. schotels is de kans op wortelrot in
deze tijd van het jaar groter, door-
dat ze vaak te lang nat blijven.
Haal de schotels weg en zet de pot-
ten op een eilandje van bijvoor-
beeld twee klinkerstenen.
Controleer ook meteen de draina-
gegaten op doorgegroeide wortels.
Die belemmeren de doorvoer van
overtollig water. Dat kan ook ge-
beuren bij grotere bakken en pot-
ten met overjarige vaste planten.
Als ze lang op dezelfde plek staan
groeien de wortels vaak gewoon
door in de ondergrond. Bij te veel
neerslag komt de plantenbak vol
water te staan, omdat de
wortels als een kurk
de boel afsluiten.”
Henny de Lange
vraagt wekelijks
tuintips aan ho-
venier
Jan Vleghert uit
Dordrecht.
TROUW tijd
 S
VRAAG VAN DE WEEK

Chantal (26), Julie (17),

Jack van Skatestore van Vintage Kilo Sale Waait het in de stad
minder hard dan
daarbuiten?

STRAATBEELD

Trainingsjacks
Alleen al vanuit het oogpunt van
duurzaamheid moeten we deze
trend luidkeels toejuichen. Vin-
tage trainingsjacks zijn behalve
hip ook een mooi statement tegen Tijdens de herfst moet je vaak flink
de wegwerpmode. Dit soort jasjes tegen de wind in trappen op de
heeft soms niet slechts een fiets. Het lijkt er op dat je daar op
tweede, maar zelfs een derde of het platteland meer last van hebt
vierde leven. Omdat ze van kunst- dan in een grote stad. Maar klopt
vezel gemaakt zijn, slijten ze nau- dat wel?
welijks en komen ze telkens weer, “Nee, soms waait het juist harder
als de hype is overgewaaid, op de in de stad dan daarbuiten”, zegt
grote kledingberg om daar te Arjan Droste van de Wageningen
wachten tot een nieuwe hype de Universiteit. “Dit verschil is er
kop weer opsteekt. En zo zie je nu vooral als er een briesje staat, bij
trainingsjacks uit de jaren zeven- windkracht 2 of 3.”
tig, tachtig en negentig die door el- Droste deed hier recent onderzoek
kaar heen gedragen worden. Zo’n naar en was verrast door de uit-
jasje uit de jaren zeventig kan komst. Hij verwachtte dat het op
makkelijk al aan een vierde eige- het platteland altijd harder zou
naar toe zijn. Behalve karakteris- waaien, omdat de wind daar vrij
tiek is dit soort jasjes ook heel spel heeft en er minder obstakels
praktisch – heb je altijd iets kreuk- zijn, zoals gebouwen.
loos bij je voor als een mooie Dit speelt ook wel een rol, maar op
herfstdag een beetje fris eindigt. een andere manier dan gedacht,
ontdekte Droste. Er gebeurt name-
FOTO’S ESMÉE VERHEIJEN lijk iets in de onderste laag van de
TEKST HARMEN VAN DIJK atmosfeer, de eerste kilometer
vanaf de grond gerekend. “Tussen
dit deel en de vrije atmosfeer, die
daarboven zit en waar het altijd
Julia (24), Marjolijn (20), harder waait, zit een scherpe over-
uit de IJ-Hallen uit een tweedehandswinkel gang en ze beïnvloeden elkaar. In
de ochtend waait het in de stad
vaak minder hard door de bebou-
wing. Hierdoor neemt het verschil
Britpop in windsnelheid met de vrije at-
mosfeer toe. Dit veroorzaakt meer
In de jaren negentig brak het trainingspak definitief door buiten aantrekking vanuit de bovenste
het sportveld. Het werd het uniform van de housescene en Spice laag en laat de wind extra versnel-
Girl Mel C. – Sporty Spice – maakte het een onmisbaar element in len in de onderste atmosfeer van
de meisjesgarderobe. Dankzij Britpopgroepen Oasis en Blur werd de stad. Waardoor het op dat mo-
het trainingsjasje in het festivalcircuit een onmisbaar kledingstuk. ment daar harder waait dan op het
Zo’n jasje was bij voorkeur vintage, al noemden we dat destijds platteland.”
gewoon nog tweedehands. Op de foto Blur-zanger Damon Albarn
in de videoclip van de hit ‘Parklife’ uit 1994. ROBERT VISSCHER

34 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018

REACTIES
Hiernaast een vrolijke
selectie uit uw reacties op
ons kamerplantennummer
van vorige week.
De drie winnaars van de
Proust- zelfportret-wedstrijd
(Tijd, 1 september) zijn bekend:
M. Mollema-Lance uit Houten,
Carla Mizee-Antonissen uit
Rijswijk en C. Merlen uit Den
Haag. Op trouw.nl zijn hun
uitspraken te lezen.
Mijn palm
Sinds 1980 heb ik een kleine palm
die vier verhuizingen en een sa-
menwonende relatie heeft over-
leefd. Zij (ze is een vrouw, getuige
haar overlevingsdrang) staat in
een hoek van mijn woonkamer
waar ze het omhoog komende
licht van een vloerlamp achter
haar, zo mooi verspreidt. Eens per
jaar haal ik verkleurde bladeren
weg en dan ze krijgt wat koeien-
mestkorrels. Uiteraard hoort ze
veel Vivaldi, Bach en Rossini. Ach-
teloos weggegooide planten kan ik
niet aanzien, dus heb ik twee or-
chideeën uit een afvalcontainer
gehaald en naast de palm gezet.
Nu verbeeld ik me dat de orchi-
deeën uit pure dankbaarheid aan
mij weelderig zijn gaan bloeien.
Sinds ik iets meer weet over deze
plantensoort, verwacht ik dat deze
twee exemplaren ook de komende
28 jaar bij mij zullen blijven.
MARGRIET BISSCHOP,
HAARLEM
Mijn palm (2)
Ik woon nu veertien jaar samen
met mijn palm, hij groeit maar
door, moet hem alleen af en toe
snoeien.
PEBE BANDRINGA, DUIVEN
Mijn clivia
Geheel in tegenstelling tot de
trend blijkbaar hebben wij maar
drie groene huisdieren.En dat zijn
dan meteen de enige drie die het
bij ons goed uithouden. Naast een
dikbladplant (Crassula) en haar
kind is het vooral de clivia die voor
mij bijzonder is. Toen ik 45 jaar ge-
leden als schoolmeester in Rotter-
dam begon te werken, stond deze
plant al in mijn klaslokaal. Bij mijn
vertrek van deze school een paar
jaar later, kreeg ik de plant mee.En
ze staat nog steeds bij ons thuis, zij
het dat ik om de zoveel jaar op-
35
nieuw begin. Als de pot helemaal
is volgegroeid met nakomelingen,
neem ik er eentje af en beginnen
clivia en ik opnieuw. Dit is dus wel
het achter-achter-achter-enzo-
voort-kleinkind…
SÁNDOR GÓRA, VLAARDINGEN
Mijn Asparagus
Al dertig jaar staat de Asparagus,
die ik van mijn moeder erfde, op
de kast in een slaapkamer. Het is
een echte overlevingsplant. Soms
staat hij er een beetje zieltogend
bij en heb ik de neiging om hem
naar de groene container te ver-
huizen. Toch kan ik het nog steeds
niet over mijn hart verkrijgen om
hem te dumpen.
Het is dan net of ik mijn moeder
hoor zeggen: ‘Och toe, een scheut
water en een beetje pokon,
dan doet hij het wel weer!’
TINE REITSMA, BALK
Mijn klavertje
Toen mijn moeder twee maanden
voor haar overlijden een klavertje
kreeg en het op een gegeven mo-
ment dood leek, zei ze: ‘Gooi maar
weg.’ Maar ik zag nog een groen
puntje. Ik heb het liefdevol ver-
zorgd en het kwam weer op. Nu,
Toen ik 45 jaar
geleden als
schoolmeester
ging werken,
stond deze plant
al in mijn lokaal
43 jaar later, heb ik nog volop kla-
vertjes van dat ene zieltogende
plantje en er ook veel bolletjes van
uitgedeeld. Het zijn goede herin-
neringen. Ik ben er heel gelukkig
mee.
THERESY KOLMAN, ENSCHEDE
Mijn kamerlindes
Als kamerbewoonster vond ik ooit
een oranje met bruine pot met een
afgeknipte vertakte stronk. Ik
nam de pot mee naar huis en daar
ontdekte ik piepkleine groene
puntjes op het hout. Al na korte
tijd was het een weelderige
gezonde plant die later zelfs
bloemetjes gaf. Het bleek een
kamerlinde. De bladvorm, de open
groeiwijze, de manier waarop de
fris groene bladeren bijna
doorzichtig worden bij tegenlicht,
ik kan er naar blijven kijken. De
twee kamerlindes die ik nu heb
stammen af van die vondeling van
toen. Elk jaar neem ik stekken en
er staan inmiddels vele achter-,
achter-, achterkleinkinderen van
die afgedankte stronk mooi te zijn
op deze wereld.
HANNIE STOEL, ’S-HEERENBROEK
Mijn yucca
Deze yucca kocht ik 34 jaar gele-
den toen ik studeerde aan de to-
neelacademie in Maastricht. Ik
woonde in een wijk aan de rand
van de stad, en was op een win-
terse dag lopend naar het centrum
gegaan. Ik kocht daar twee plan-
ten, waaronder een kleine yucca
op een stammetje en liep met in
beide armen een plant terug. De
volgende ochtend vond ik één
plant er vreemd uitzien. Vriesver-
schijnselen natuurlijk! Hij leefde
nog, maar had wel ijskoude blade-
ren. Ik nam elk blad tussen mijn
handen om ze te verwarmen. Ge-
lukkig overleefde mijn yucca!
MARIJKE DE WIT, AMSTERDAM
TROUW tijd
 BBUITENMENS
foto Jörgen Caris

Nederland kent appelbomen voor

de appels, en appelbomen voor de
sier. De eerste geven laaghangend
fruit, makkelijk te bespuiten en te
plukken, de tweede geven cultuur-
historie – en appels die niemand
wil plukken. “Je hebt ladders en
een paar gekken zoals wij nodig
om die appels eruit te krijgen”,
vertelt Jeroen Schoots (35, rechts
op de foto). Normaal is Schoots ge-
woon een architect op kantoor.
Maar eens per jaar stuurt zijn
vriend Arjen Meeuwsen hem een
berichtje: ‘We gaan weer pluk-
ken – doe je mee?’ Vriend Arjen
heeft zijn kantoorleven namelijk
verruild voor een leven als cider-
maker, en tijdens oogsttijd trom-
melt hij vrienden en bekenden op
voor hun jaarlijkse shot ‘met je
handen in de natuur bezig zijn’.
Schoots: “Fijn om buiten te zijn. Ik

‘Voor het plukken

heb je gekken als
wij nodig’

ga wel eens wandelen hoor, of een

stukje fietsen. Maar met een druk
gezins- en werkleven is het lastig
daar vaste momenten voor te vin-
den.” Dit is inmiddels zo’n ‘vast’
moment. Met een man of zeven,
ladders, en een lunch met cider. In
een dag halen ze zo zeshonderd
kilo appels uit die bomen. “We zijn
om tien uur begonnen, ik geloof
dat de anderen tot vijf uur zijn
doorgegaan.” Schoots niet. “Ik
moest om drie uur weer ergens an-
ders zijn.”

CATRIEN SPIJKERMAN

We zitten veel te vaak binnen dus

Tijd gaat lekker naar buiten. Tips?
tijdpost@trouw.nl
G
MODERNE MANIEREN Beatrijs Ritsema

‘Moet ik echt Sinhala

GEZIEN leren voor haar
deze week
Sri Lankaanse familie?’

Het schiet niet op

met openbare plasge-
legenheden voor Beste Beatrijs, haar Engels. Vraag ik te veel van
vrouwen. Dus be- Hij is 54 jaar oud maar spiksplin- mijn vrouw en haar familie? Het
dacht Design Aca- ternieuw, deze Volkswagen Kever. Ik woon al geruime tijd in Sri gekke is dat buiten mijn vrouw en
demy-studente Elisa Zijn inmiddels overleden eigenaar Lanka, waar ik vrijwilligerswerk haar familie de mensen hier graag
Otañez (27) er zelf kocht ’m in 1965 als reserve-auto, doe. Bij het begin van mijn verblijf Engels met me praten.
een: de Yellow Spot, maar reed er nooit mee: er staat 37 heb ik vier keer geprobeerd de Sin- BUITENGESLOTEN
een mobiel toilet zon- kilometer op de teller. De ruiten- hala-taal te leren. Het is me niet
der water. Te zien tij- wissers zitten zelfs nog in de doos. gelukt, ik ben geen taalvirtuoos.
dens de Dutch Design Toen kostte hij een kleine 1800 Mijn Sri Lankaanse vrouw en ik
Week in Eindhoven
(20-28 oktober).
dollar, nu is hij voor 1 miljoen dol-
lar te koop.
spreken thuis Engels. Zodra er an-
deren bij zijn, schakelt zij over op Waarom steeds
Sinhala, terwijl bijna alle bezoe-
kers redelijk Engels spreken. Mijn
die vragen
pijn zit vooral in de omgang met over de vlek op
de familie. Een op een is er geen
probleem (dan is het Engels), maar haar wang?
in een groep wordt er alleen maar
Sinhala gesproken. Na al die jaren
is dit niet veranderd, hoewel ik
heel vaak gevraagd heb om geza-
menlijk Engels te praten. Ik heb Beste Buitengesloten,
weleens de auto met een paar
schoonzussen aan de kant gezet U dringt al jaren bij uw vrouw en
en gevraagd om uit te stappen of haar familie erop aan dat ze Engels
Engels te spreken. Vervolgens spreken in uw gezelschap, maar ze
heerste er een beklemmende stilte vertikken het. Ze willen het niet
in de auto. Het zijn ritten van of het voelt tegennatuurlijk voor
meer dan vijf uur. hen. U hebt gevraagd, gebeden, ge-
Ik kom er niet aan te pas. Ik zit al- smeekt, gedreigd, u hebt de
leen buiten en zij hebben het on- schoonfamilie zelfs uit de auto
derling gezellig binnen. Ik heb dit proberen te zetten, maar ze doen
Onzinnige tripjes probleem heel vaak met mijn
vrouw besproken. Zij zegt: het
het niet. Ik kan wel zeggen dat het
weinig attent is van die mensen
Het toerisme blijft explosief groeien. Ook u was vast al eens gaat vanzelf met mijn familie om (inclusief uw vrouw), maar daar
in de ‘St. Tourist Trap’s Cathedral’, vlak bij ‘Postcardy Old onze moedertaal te spreken, het hebt u niet zoveel aan, want het
Town’. De jonge striptekenaar Malachi Ray Rempen tekent lukt me niet Engels tegen mijn ziet ernaar uit dat ze nooit Engels
onder de naam ‘Itchy Feet’ strips over reizen en taal, deze zussen te praten. Toen mijn vrouw zullen gaan spreken met u. Al-
week postte hij deze hilarische ‘Map of Every European en ik in Nederland waren voor fa- thans niet in een groep. Misschien
City’ op Facebook. miliebezoek, sprak iedereen voor hooguit even bij een onderonsje.

38 ZATERDAG 13 OKTOBER 2018


Maar in een lopende conversatie
zal iedereen meteen terugvallen
op de eigen landstaal, zodra ze iets
tegen een ander dan u zeggen.
Al met al ziet het er tamelijk hope-
loos uit voor u. Dan is er maar één
uitweg: leer zelf de taal. U hebt het
al vier keer geprobeerd. Probeer
het voor de vijfde keer! En deze
keer beter. Zoek een goede privé-
docent met wie u zich op uw
gemak voelt en voor wie u uw best
wilt doen. U zegt dat u geen taal-
virtuoos bent. Dat hoeft ook niet.
Iedereen die voor langere tijd in
een ander land woont kan zich iets
van die vreemde taal eigen maken.
De plaatselijke taal leren is so-
wieso de belangrijkste taak van
immigranten waar ook ter wereld.
U hoeft het niet vloeiend te spre-
ken, u mag heel veel fouten
maken, het belangrijkste is dat u
zo’n beetje kunt volgen wat er ge-
zegd wordt. Verstaan is belangrij-
ker dan spreken. En durven
spreken is belangrijker dan correct
spreken.
Ook al doet u vrijwilligerswerk, u
zult best tijd hebben om elke dag
een uur serieus aan het leren van
Sinhala te besteden. Kijk naar de
Sinhalese televisie, luister naar de
Sinhalese radio. Doe elke dag uw
taaloefeningen. Doe uw uiterste
best om uzelf een beetje te kun-
nen redden in die taal. Als u de les-
sen een jaar volhoudt, zult u zeker
vorderingen maken. De taal spre-
ken, hoe gebrekkig ook, is de beste
manier voor contact met de men-
sen om u heen.
Beste Beatrijs,
Een collega neemt afscheid en dus
wordt er geld ingezameld. Waar
dien ik dan rekening mee te hou-
den? Gaat het alleen om het vin-
den van een passend cadeau voor
de vertrekkende collega? Of
mogen de andere collega’s (onder
wie een veganist en een moslim)
eisen stellen, aangezien zij een fi-
nanciële bijdrage hebben gegeven?
Is een wijnpakket met lekkere
kazen geen optie meer, omdat
mijn collega’s dit niet vinden pas-
sen in hun leefstijl?
DES GEVERS LEEFSTIJL
Beste Des gevers leefstijl,
Een gemeenschappelijk afscheids-
cadeau moet iets zijn wat de be-
treffende collega mooi of leuk of
fijn vindt. Wat de achtergrond is
(moslim, veganistisch, motorfa-
naat, katholiek, natuurbeschermer
enzovoort) van de collega’s die een
financiële bijdrage leveren doet er
in het geheel niet toe.
Beste Beatrijs,
Wij hebben een prachtige dochter
van een jaar oud. Een paar weken
na de geboorte ontstond er een
39
Hebt u vragen over
de omgang met buren,
collega’s, familie,
aardbeienvlek op haar wang. Het is vrienden en kinderen?
geen enorme vlek, maar toch valt Stuur ze naar
het op. Vreemden stellen geregeld beste@beatrijs.com.
als eerste vraag: ‘Wat heeft ze daar Het archief van deze
op haar wang?’ En raken deze dan rubriek is te vinden
soms ook even aan. Ik leg dan uit op www.beatrijs.com
dat het een aardbeienvlek is en dat
het waarschijnlijk weer wegtrekt,
maar ik begin die vragen steeds
vervelender te vinden. Waarom di-
rect over dat vlekje beginnen als er
nog een heel kind aan vast zit?
Hoe kan ik me hiertegen teweer
stellen?
VRIJPOSTIGHEDEN PAREREN
Beste Vrijpostigheden pareren,
Het is heel onaangenaam en heel
ongepast om vragen te stellen of
opmerkingen te maken over iets
afwijkends in het uiterlijk van een
ander, of het nu om een klein kind
gaat of om een volwassene. In een
keuvelgesprekje tussen twee on-
bekenden valt zo’n vraag volstrekt
buiten de orde. U bent nieuwsgie-
rige omstanders geen toelichting
verschuldigd aangaande de ge-
zichtshuid van uw dochter. Geef
die mensen zo koeltjes mogelijk
een nietszeggend antwoord: ‘Het
is niks, het gaat vanzelf over.’ Als
ze aandringen: ‘Maar wat is het
dan?’ zegt u: ‘Sorry, het is uw zaak
niet.’ Tegen iedereen die een vin-
ger naar haar uitstrekt om haar
aan te raken, zegt u: ‘Wilt u alstu-
blieft van mijn kind afblijven?’
TROUW tijd