Professional Documents
Culture Documents
RRitja e Femijes Liber PDF
RRitja e Femijes Liber PDF
RRitja e Femijes Liber PDF
Këto dhe qindra pyetje të tjera që i lindin * Çfarë duhet të dimë që para lindjes?
natyrshëm çdo prindi derisa çon fëmijën në
shkollë, gjejnë për herë të parë përgjigje në këtë
manual, që është shkruar pikërisht për ju, nga një
* Si të përballojmë të qarat?
* Kur është ai gati për të shkuar në shkollë? Çdo gjë që duhet të dini
nga shtatëzania
deri në moshën 6-vjeçare
Ndihmoi:
Jonida Sinani
Realizimi kompjuterik
Vjollca Ruvina
Ilustrimet
Jozita Shkreli
Irgin Sena
ISBN 99943-729-3-9
Tiranë, 2005
SHTËPIA BOTUESE & SHTYPSHKRONJA
PEGI
Rr.Elbasanit, Pallatet Fratari, Filipeu 2
Tel&Fax:374947.Mobil: 069 20 26 773
Email: pegi@icc-al.org
Tiranë, ALBANIA
HYRJE
3. Lindja 40
Bebi lindi - po tani? 40
Pamja e të porsalindurit 44
4. Kthimi në shtëpi 49
Çfarë duhet të dish sapo ke shkelur në shtëpi 49
Pjesët e trupit të fëmijës dhe kujdesi për to 54
5. Muaji i parë 58
Rritja dhe zhvillimi 58
vi ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
Ushqyerja me gji 74
Të mirat e ushqyerjes me gji për fëmijën dhe nënën 74
Të mirat e qumështit të gjirit 76
Kur duhet të fillohet ushqyerja me gji 79
Si bëhet ushqyerja me gji? 80
Sa duhet të mbahet fëmija në gji? 83
Sa shpesh duhet ta vëmë fëmijën në gji? 84
Si të kuptojmë se qumështi i nënës është i mjaftueshëm 86
Ushqyerja me gji dhe ilaçet 89
Ushqyerja me gji dhe helmet e mjedisit 93
Ushqyerja me gji e binjakëve 94
Ushqyerja me gji e të lindurit para kohe 94
A është e domosdoshme të plotësohet qumështi i nënës? 96
Probleme dhe vështirësi në ushqyerjen me gji – arsye të nënës 99
Probleme dhe vështirësi në ushqyerjen me gji – arsye të fëmijës 113
Kur qumështi i nënës është vërtet i pamjaftueshëm 116
Kujdesi i nënës për veten në lidhje me ushqyerjen me gji 118
Ushqyerja 157
• Fillimi i ushqimeve të forta 157
• Si të fillohen ushqimet e forta 159
• Rëndësia e shqisave gjatë ushqyerjes 160
• Si të jepen ushqimet e para? 164
• Ushqimet e para që duhen filluar 165
• Disa këshilla të përgjithshme për përgatitjen e ushqimeve 167
• Shkaqet e mospranimit të ushqimeve të para 168
• Si të nxitet bebi që të hajë më shumë 168
• Pyetjet që bëjnë prindërit lidhur me ushqyerjen 169
• Ushqimet e gatshme 171
Tualeti, banja, veshja 172
Gjumi 173
Loja dhe aktiviteti social 173
• Fëmija im përplas kokën pas dërrasës së krevatit. Si t’ia bëj? 173
• Cilat lodra janë të sigurta? 175
Këshilla për prindërit dhe kujdestarët (shih dhe vitin e tretë) 214
Aktivitetet që ndihmojnë fëmijën të mësojë 214
Përkëdheljet e tepërta që duhen mënjanuar 216
Kur fëmija është i turpshëm/i ndrojtur 217
“Jo”-të janë normale 219
Kontrolli mjekësor i fëmijës 24 muajsh 221
ANEKSE 393
Alergjitë 484
Urtikaria 484
Alergjitë hundore akute 484
Alergjitë hundore kronike 484
Alergjia ndaj dritës (fotosensiteti) 485
Pickimi nga pleshti 485
Parazitët 486
Morrat 486
Zgjebja 486
Djegiet e lëkurës nga dielli 487
Infeksionet e rrugëve urinare 497
Sëmundjet e sistemit nervor 488
Meningjiti dhe encefaliti 488
Epilepsia (sëmundja e tokës) 489
V. Indeks 507
xviii ARTI I RRITJES SË FËMIJËVE
PASQYRA E ILUSTRIMEVE
Figura 1. Pozicioni që mund të mbani gjatë paralindjes 35
Figura 2. Fazat e lindjes 37
Figura 3 Sigurohuni të mos bllokoni hundën e vockël të bebit tuaj 40
Figura 4. Bebi ndihet shumë mirë në gjirin e nënës 41
Figura 5 Mbani me kujdes kokën dhe qafën 49
Figura 6 Si ta ndërrojmë panolinën 51
Figura 7 Mbajeni bebin përmbys në krahun tuaj për të lehtësuar
dhimbjet e barkut (kolikat) 69
Figura 8 Përdorni gishtërinjtë për t’i krijuar bebit mundësi
për frymëmarrje. Ndërpriteni thithjen ngadalë, duke
vendosur gishtin tuaj tregues si në figurë 81
Figura 9 Pozicioni si topi i regbisë është pozicioni më i
përshtatshëm 82
Figura 10 Ngrihet mbi parakrahë 82
Figura 11 Shpesh herë, për të shpëlarë shampon, mund të fërkoni
kokën me një leckë të lagur 137
Figura 12 Shumica e bebeve janë shumë hezitues, madje edhe
qajnë herët e para kur futen në banjë. Përpiquni ta
qetësoni me fjalë të ngrohta dhe mbajeni mirë 137
Figura 13 Disa bebe mund të kapin objekte të vogla dhe ndoshta
të rrezikshme, ndaj tregohuni të vëmendshëm 153
Figura 14 Një gromësitje kur fëmija mbështetet tek shpatulla jep
rezultat për shumë fëmijë, por mos harroni të mbroni
rrobat tuaja 164
Figura 15 Pozicioni i bebit mbështetur në prehër është i mirë për
gromësitje dhe njëkohësisht shumë qetësues për fëmijë
me dhimbje barku të vazhdueshme (kolika) 164
Figura 16 Edhe një i posalindur mund të vendoset në pozicion
për të gromësitur, por sigurohuni që koka e tij të ketë
mbështetjen e duhur 164
PASQYRA E ILUSTRIMEVE xix
Pjesa I
SHTATZANIA
DHE LINDJA,
MUAJI I PARË
2
1
Kujdesi para lindjes
U rime! Ju keni vendosur të bëni një fëmijë. Që ky fëmijë të jetë sa më
i shëndetshëm, ju duhet të filloni të kujdeseni menjëherë për të dhe
për veten tuaj. Kujdesi për një jetë të re fillon që tani.
Kujdesi para lindjes nënkupton këshillimin, ndjekjen dhe trajtimin tuaj
gjatë shtatzanisë, deri në fillimin e aktivitetit të lindjes.
Objekti i kujdesit para lindjes është që të sigurojë ju dhe çdo grua shtatzë-
në se shtatzania do të përfundojë me lindjen e një fëmije të shëndetshëm
dhe pa dëmtuar shëndetin e nënës.
Duhani Droga
Nënat të cilat pijnë duhan gjatë Përdorimi kronik i drogave është
shtatzanisë, lindin fëmijë me peshë mjaft i rrezikshëm gjatë shtatza-
më të vogël se sa pjesa tjetër e po- nisë, sidomos për bebin dhe mirë-
pullatës. Monoksidi i karbonit dhe rritjen e tij. Vuajtja kronike brenda
nikotina, të cilët janë përbërësit barkut të nënës, nënpesha, vdekjet
24 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
para lindjes, janë disa nga kom- si nënë, apo si grua. Për arritjen e
plikacionet serioze që shkakton këtij qëllimi kërkohet përdorimi i
përdorimi i drogave dhe janë të një metode, e cila përfshin arsye të
dokumentuara mirë. forta për të përballur depresionin
gjatë shtatzanisë, dhe një mënyrë
Na duhet të theksojmë gjithashtu se shumë e mirë është që të mendoni
midis grave që përdorin narkotike, se çfarë do të fitoni pas lindjes, do
shkëmbimet e shpeshta të shirin- të bëheni nënë.
gave, çojnë në 50% mundësinë e
infektimit të bebit nga virusi HIV Bëjini vetes këto pyetje:
(SIDA) apo hepatiti B. • Sa e përgatitur jeni ju për t’u
bërë nënë?
Kafeina • Si mendoni se do të jeni si nënë?
Nga të gjithë specialistët rekoman- • Si e mendoni një “nënë të mi-
dohet kufizimi i përdorimit të kafe- rë”?
inës gjatë shtatzanisë, megjithëse
deri tani nuk është vënë re ndonjë Mundohuni të kërkoni e të zbu-
veprim i dëmshëm i saj ndaj bebit. loni në historinë tuaj familjare.
Rikujtoni e reflektoni për marrë-
Ilaçet dhënien tuaj me nënën, për marrë-
Me përjashtime të rralla, çfarëdo- dhëniet tuaja me të afërmit dhe për
lloj ilaçi që përdoret tek ju, e kalon marrëdhëniet tuaja në çift (mar-
placentën dhe për pasojë arrin tek tesore). Të gjitha këto do të jenë
bebi. Prandaj ju nuk duhet të merr- pjesë e rëndësishme e përgatitjes
ni asnjë lloj ilaçi, pa marrë mendi- suaj psikologjike për t’u bërë nënë.
min e specialistit (gjinekologut). Ndonjëherë, trajtimi i depresionit
pas lindjes i referohet dhimbjes së
lindjes, por që mund të kapërcehet
LEHTËSIMI I nga nëna, kur ajo e lidh atë ngush-
DEPRESIONIT GJATË tësisht me marrëdhënien që do të
SHTATZANISË krijojë ajo më vonë me fëmijën.
Depresioni pas lindjes, shpesh
Nëse ju gjatë jetës normale keni • Një gotë kos (100 kal)
nevojë të merrni 2150 kalori për • Një gotë qumësht (130 kal)
një ditë, gjatë shtatzanisë kjo rritet • 50 gr sheqer (180 kal)
në + 150 kalori në tremujorin e • 30 gr marmalatë ose reçel,
parë dhe në + 300 për pjesën e mundësisht pa sheqer (200 kal)
mbetur të shtatzanisë. E thënë më • Vaj për gatim dhe për sallatë
thjeshtë, në tremujorin e parë ju (200 kal).
duhen 2300 kalori, dhe në muajt e
tjerë rreth 2450 kalori. Përbërësit bazë të një diete ush-
qimore të mirë janë proteinat,
Në tre muajt e parë ju duhet të për- yndyrnat, sheqernat, fibrat ushqi-
dorni në ditë: more, vitaminat, kripërat minerale
• 100 gr mish (300 kal) dhe uji. Secili nga këto produkte
• 100 gr bukë (270 kal) është i domosdoshëm për jetën dhe
• 100 gr makarona (340 kal) shëndetin e çdo njeriu, në çfarëdo
• 200 gr perime (160 kal) faze të zhvillimit që të ndodhet.
• 200 gr fruta të freskëta (180 kal)
• 50 gr djathë (200 kal) (Shihni tabelën në faqen tjetër)
KUJDESI PARA LINDJES 27
Grupi i katërt
Vaji, gjalpi, dhjami dhe margarina, janë produkte që përmbajne yndyrna,
veçanërisht acide yndyrore, disa lloje vitaminash (veçanërisht A dhe D)
F ëmija mund të dëgjojë duke filluar nga java e 28-të e shtatzanisë (ose
muaji i 7-të). Pikërisht në këtë periudhë të jetës, korja e trurit është
zhvilluar në mënyrë të mjaftueshme për të njohur zërin e nënës së vet: ai
nuk është më pasiv, por bashkëvepron dhe e “ndjen” se çfarë ndodh përreth
(dëgjon zërat, tingujt, zhurmat, ndjen dhimbje dhe ka ndjenjën e ekuilibrit).
Atëherë flitini fëmijës, thirreni në emër (nëse se i keni vënë një emër): mos
t’ju duket e çuditshme, në këtë mënyrë e nxisni inteligjencën e bebit tuaj.
fund të tij, apo edhe me shtrën- jeni përgatitur për lindjen, ndjenja
gime të mesit. Ato perceptohen se trupi juaj është përfshirë në një
mjaft të durueshme nga gruaja dhe proces që ju nuk e kontrolloni dot
kanë karakteristikë që mbarojnë vetë, mund t`ju bëjë të ndjeni frikë
për disa sekonda dhe ripërsëriten dhe pasiguri. Ky është momenti
çdo 20 apo 30 minuta. Ju mund ta kur prania e partnerit ju ndihmon
matni vetë kohëzgjatjen e tyre dhe mjaft dhe ju bën të ndiheni më
sa është intervali ndërmjet tyre. mirë. Edhe frymëmarrja e bërë në
Në këto momente partneri apo një mënyrën si u përshkrua me sipër,
njeri i afërt i familjes mund t‘ju ju ndihmon në kalimin më lehtë
japë një ndihmë të mrekullueshme të kontraksionit dhe sidomos nëse
duke ju fërkuar mesin, nëse kjo gjë edhe partneri bën të njëjtën frymë-
ju lehtëson. Mënyra e frymëmarr- marrje me ju.
jes gjithashtu mund t‘ju ndihmojë
mjaft. Në fillim të kontraksionit Pozicioni që mund të mbani
filloni të merrni frymë thellë, rra- Jeni të lira të zgjidhni pozicionin
llë, duke marrë frymë me gojë dhe në të cilin e ndjeni veten më ko-
duke e nxjerrë po me gojë, ose të mode dhe ndjeni më pak dhimbje.
njëjtën gjë mund ta bëni me hundë, Në fillim të kontraksioneve mund
ka të njëjtin efekt. Kjo lloj frymë- të qëndroni ulur “në bisht”, ulur
marrjeje ndihmon në kalimin më në karrike, në këmbë, apo shtrirë
të lehtë të kontraksionit, sepse e anash. Mundeni edhe të vendosni
kalon dominancën e trurit në tjetër gjunjët në krevat dhe kokën në një
qendër, dhe në të njëjtën kohë i jep pirg jastëqesh. Mund të qëndroni
më shumë oksigjen bebit, i cili në të mbështetur te partneri dhe ai
momentin e kontraksionit ka më t`ju fërkojë mesin apo shpatu -
shumë nevojë për të se në çdo mo- llat. Pra çdo pozicion që ju bën të
ment tjeter. ndiheni mirë, është i favorshëm.
Në fazën kur kontraksionet bëhen
Me kalimin e kohës kontraksio- më të afërta (deri çdo një minutë),
net afrohen me njëra tjetrën, zgja- nëse ndjeni nevojën për të urinuar
sin më shumë deri në 60 sekonda është mirë të shkoni në tualet, se
(maksimumi), muskujt e barkut boshatisja e fshikëzës së urinës
forcohen më shumë, dhe percepto- ndihmon daljen e bebit (ose nuk e
hen më të dhimbshme nga gruaja. pengon atë). Ndërkohë nëse lëvizni
Këto kontraksione bëjnë të mun- në këmbë gjatë intervalit, kjo bën
dur hapjen e qafës së mitrës, gjë që mirë për të shtyrë poshtë kokën e
ndodh shumë gradualisht (norma bebit. Gjatë kësaj faze gratë mund
është 1cm hapje në orë) dhe janë të jenë më të shqetësuara, të kenë
të pavullnetshme. Sado mirë të ndjenjën e të vjellit dhe humor të
ÇFARË DUHET TË DIMË QË PARA LINDJES 35
1.Qafa e mitrës është holluar deri diku por nuk ka filluar të hapet. 2. Qafa e mitrës është
hapur plotësisht dhe koka e fëmijës ka filluar të shtypë kanalin e lindjes (vaginën). 3. Për të
lejuar diametrin më të ngushtë të kokës së fëmijës të kalojë përmes legenit të nënës, bebi
zakonisht kthehet dhe ndërron pozicion gjatë dhimbjeve të lindjes. 4. Koka, pjesa më e gjerë
e bebit ka dalë jashtë. Pjesa tjetër e trupit del shpejt dhe pa shumë dhimbje.
Areola
Gjuha
Sigurohuni që gjatë ushqyerjes bebi të ketë në gojë të gjithë aureolën (pjesa rrotull thithit)
dhe jo vetëm thithin e gjirit. Vetëm në këtë mënyrë qumështi mund të thithet mirë dhe pa
dhimbje.
e tij dhe mënyrën sesi do ta për- dhe pas disa javësh kjo erë do t’i
ballojë stresin në të ardhmen. Por ndjellë një gjendje qetësie dhe
mos u fusni në siklet nga kjo: nuk sigurie. Babai gjithashtu duhet t’i
është nevoja të sforcoheni apo të flasë fëmijës, në mënyrë që ai të
bëni ndonjë gjë të veçantë: shumë njohë dhe të dallojë zërin e tij. Në
thjesht merreni fëmijën në krahë, fakt, kur ai i ka folur fëmijës që
përkëdheleni dhe mos lejoni të në bark të nënës, fëmija është në
tjerët të kujdesen për të, kur keni gjendje t’ia njohë zërin menjëherë
mundësi. Edhe kur nuk mun- pas lindjes. Babai duhet të përfshi-
deni, asnjëherë larg syve tuaj (jo het edhe në kujdesin e përditshëm
për dyshim, por sepse me siguri, të fëmijës; ai duhet ta mbajë atë
fëmija juaj, ndihet më mirë vetëm në krahë, ta ndërrojë dhe të ma-
pranë jush). rrë pjesë në bërjen e banjës. Nëse
fëmija ushqehet me gji, ai mund ta
A ka nevojë i porsalinduri për të ushqejë me qumësht gjiri të shtry-
atin? Kur një fëmijë lind, vëmend- dhur, të futur në një shishe të pas-
ja e të gjithëve është e përqëndruar truar me kujdes.
tek ai dhe nëna. Zakonisht babai
ndihet i lënë pas dore ose i përjash- Vlerësimi me pikë sipas Apgar-it.
tuar. Aq sa është e rëndësishme li- Apgar-i, është një tregues, në bazë
dhja nënë-fëmijë, po aq është edhe të disa “pikëve” që i jepen fëmijës
lidhja me babain. Shumë shpejt tuaj në lindje. Kjo u përcaktohet të
pas lindjes edhe babai duhet të gjithë fëmijëve në minutën e parë
sigurojë kontaktin fizik me fëmi- dhe të pestë pas lindjes. Pikëso-
jën, domethënë kontaktin lëkurë hen disa shenja të rëndësishme si
me lëkurë. Në këtë mënyrë fëmija frymëmarrjet, rrahjet e zemrës etj.
do të njohë erën e trupit të të atit (shih tabelën).
44 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
Pikët që merr fëmija janë nga 0 kokës mund të bëhet me një metër
deri në 10; pak a shumë si puna e të thjeshtë rrobaqepësi. Përmasat
notave të shkollës. Sa më e lartë normale të rrethit të kokës lëkun-
nota, aq më e mirë është gjendja e den midis 32 – 38 cm për fëmijën e
fëmijës në lindje. lindur në kohë të vet, por kjo varet
nga pesha trupore dhe përmasat e
tjera trupore, si rrethi i barkut etj.
PAMJA E
TË PORSALINDURIT Fontanela. Në majë të kokës
fëmija ka një të zonë të pambuluar
nga kockat e kafkës, që quhet fon-
T huhet se të porsalindurit janë
të gjithë njëlloj. Kjo nuk është
e vërtetë. Kjo bindje krijohet për
tanela e përparshme. Fontanela e
përparshme ka formën e një rombi
dhe është me një madhësi rreth 2x2
faktin sepse ata kanë disa tipare të
cm. Në pjesën e pasme të kokës
përbashkëta dhe krejt të ndryshme
mund të gjendet edhe fontanela e
nga një fëmijë më i madh.
pasme, por madhësia e saj zako-
nisht është tepër e vogël.
Pesha mesatare e fëmijëve është
rreth 3300 g, por meshkujt peshoj-
Cefalhematoma. Disa orë pas
në diçka më shumë se femrat. Nor-
lindjes, në disa raste, në pjesën
malisht, një fëmijë që lind në kohë paraqitëse të kokës formohet një
të vet dhe mbi 2500 g dhe afërsisht gungë (fryrje), ndonjëherë me për-
nën 4000 g, konsiderohet i lindur masa të konsiderueshme, shkaktu-
me një peshë normale. ar nga dalja e gjakut jashtë enëve,
që mund të jenë çarë gjatë procesit
Gjatësia mesatare e një fëmije të lindjes. Gjaku i derdhur në këtë
të lindur në kohë të vet, është me- rast, nuk derdhet jashtë, siç ndodh
satarisht rreth 50 cm. Kjo gjatësi rëndom kur për shembull presim
lëkundet nga 46 – 55 cm, qoftë për gishtin, por grumbullohet midis
femrat dhe qoftë për meshkujt. kockës së kafkës dhe indeve që
veshin kafkën. Duke qenë se gjaku
Koka është e madhe. Nëse e vë- derdhet gradualisht, për disa orë,
shtrojmë me vëmendje të porsalin- edhe masa fillon e bëhet e duk-
durin, bie në sy që koka duket më shme pas disa orësh. Më pas gjaku
e madhe në raport me trupin. Në pushon së rrjedhuri, por masa për-
lindje, gjatësia e kokës është sa ¼ thithet shumë më ngadalë. Për t`u
e trupit, kurse tek i rrituri ajo është përthithur duhet të kalojnë nga
sa 1/8. disa ditë, në disa javë. Kjo gjë
ndodh vetvetiu, prandaj dhe nuk
Rrethi i kokës. Matja e rrethit të ka arsye të frikësohemi dhe të
LINDJA 45
Kthimi në shtëpi
J anë disa veprime që një nënë mund t’i dijë vetvetiu (i ka mësuar që e
vogël, duke parë nënën e vet, apo nëna të tjera dhe duke u kujdesur për
më të vegj-lit), por ka frikë se mos nuk i bën ashtu si duhet. Zakonisht,
në maternitet por edhe në shtëpi lehona është e rrethuar ose nga personeli
mjekësor ose nga njerëzit e afërt të vet. Shpesh herë janë këta persona që
i ndërrojnë panolinën fëmijës, që e pastrojnë apo i rrijnë afër kur ajo e
ushqen. Është mirë që të gjitha këto veprime ju të mësoni t’i bëni vetë dhe
ende pa dalë nga materniteti, sepse këshillat do t’i merrni nga mjeku.
Si ta mbajmë në krahë
Sa herë që e merrni në krahë një
fëmijë, është shumë e rëndësishme
që t’i mbahet koka e fiksuar. Fëmi-
ja nuk ka një kontroll të mirë të
kokës. Lëvizjet e menjëhershme
dhe të vrullshme të kokës mund të Figura 5. Mbani me kujdes kokën
shoqërohen me dëmtimin e fëmi- dhe qafën
50 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
KTHIMI NË SHTËPI 51
Pampersat janë të shpejta dhe të rehatshme për ndërrimin e fëmijëve, për sa kohë ju nuk i
vendosni të ndenjurat e bebit mbi sipërfaqet ngjitëse. Sapo bebi të jetë në sipërfaqen e duhur
të pampersit, thjesht kaloni pjesën e përparme të pampersit mes këmbëve të bebit dhe lidheni,
duke u siguruar që ngjitëset të jenë puthitur mirë.
N ë fillim duket sikur fëmija nuk bën gjë tjetër, veçse ha, fle, qan dhe
mbush panolinat. Në fund të muajit të parë ai do të jetë shumë më
i gjallë dhe komunikues. Gradualisht do fillojë të lëvizë trupin e tij më
lehtësisht, sidomos kur fut duart në gojë. Ju tashmë e kuptoni që ju dëgjon
kur i flisni, ju shikon kur i flisni dhe lëviz trupin për t’u përgjigjur ose për
të tërhequr vëmendjen. Por përpara se të eksplorojmë aftësitë e tij, le të
shohim ndryshimet që do të ndodhin në paraqitjen e tij fizike gjatë muajit
të parë.
Kafka do të rritet shumë gjatë katër muajin e 5-6-të dhe zakonisht kor-
muajve të parë, më shumë se kurrë rigjohen gradualisht. Nëqoftëse do
gjatë jetës. Perimetri i kafkës së të vazhdojnë më gjatë duhen kon-
një të porsalinduri është afërsisht sultuar me pediatrin, por këto janë
35 cm dhe pas një muaji arrin në raste shumë të rralla.
37.75 cm. Djemtë janë pak më të
mëdhenj se vajzat, koka e djemve Nëqoftëse bebi juaj ka lindur me
është më e madhe: diferenca është rrugë vaginale, kafka duket e de-
më pak se 1 cm. formuar mbas lindjes por shpejt do
të marrë formën normale. Çdo de-
Gjatë javëve të para trupi i të por- formim i kokës do të ikë mbas një
salindurit, i mësuar gjatë nëntë ose dy javëve. Njollat e kuqe rreth
muajve të rrijë mbledhur në barkun syve do të ikin mbas tri javëve.
e nënës, do të fillojë të drejtohet.
Një problem tjetër janë “aknet e
Ai fillon të shtrijë këmbët dhe du-
bebit’’ Këto janë si puçrra të vo-
art dhe shpesh harkon kurrizin. gla që dalin në fytyrë, zakonisht
Këmbët dhe duart mund të vazh- në javën e 4-5 të jetës. Mendohet
dojnë të rrotullohen, këmbët nga se ato shkaktohen nga stimulimi i
brenda. Këto janë normale deri në gjëndrrave yndyrore nga hormonet
Raporti me mjedisin
• Të ushqyerit është mjeti kryesor i komunikimit me mjedisin.
• Po të preket në këndin e buzëve me gishtin e dorës (ose çfarëdo-
lloj mjeti tjetër), koka dhe goja kthehen nga ana që e prekim.
• Po t’i preken buzët ose t’i futet gishti në gojë, fillon të thithë.
• Është ende i paaftë për të pasur një kontroll të mirë të qafës dhe
kokës, e cila bie në njërën ose tjetrën anë kur mbahet në krahë
(në pozicion vertikal, në këmbë).
• Reagon ndaj zhurmave si për shembull përplasja e derës, tingulli
i ziles, zhurma e çelësave etj.
• I dëgjon tingujt që zgjasin mbi 4 – 5 sekonda.
• Dëgjon kryesisht tingujt ritmikë që përsëriten dhe jo ata të
veçuarit; kjo është arsyeja që fëmijëve u këndohen ninullat (tin-
guj ritmikë e monotonë).
• Ende është i paaftë të kërkojë ose të ndjekë aktivisht me sy dhe
për një kohë të gjatë objektet, por nëse para syve shfaqet një
send i ndritshëm, arrin ta fiksojë me sy dhe ta ndjekë me sy deri
diku.
• Parapëlqen fytyrën e njerëzve.
60 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
nisht në bebet normale të lindura në ndonjë rol tek bebi, por janë të
kohë. Nje prej tyre është refleksi i dobishme si shenja të funksionimit
Moros. Kur dikush e tremb, zako - normal të trurit dhe trupit.
nisht foshnja ngre të dy krahët mbi
gjoks, sikur po mbahet diku, dhe
mund të qajë duke hapur sytë fort.
Ky refleks arrin kulmin e shpreh-
VETËDIJA
jes së vet në fund të muajit të parë
të jetës dhe fillon të dobësohet në
fund të muajit të dytë të jetës.
S a më shumë që ju e njihni fëmi-
jën tuaj, aq më shumë do të
kuptoni se ai ka momente që është
Refleksi i të notuarit kuptohet shumë i gjallë dhe i lëvizur, ose
kur e mbani beben horizontalisht tepër i vëmendshëm dhe kureshtar,
barkas, krahët dhe këmbët e tij ose i lodhur dhe i irrituar. Aq
hapen anash. shumë qartësohen këto momente
të fëmijës, saqë ju mund të orga-
Refleksi i kapjes provokohet nizoni ditën së bashku me fëmijën
sa herë që ju prekni pëllëmbën e tuaj, duke parë se në cilën pjesë të
fëmijës. Në këtë rast sapo e prekni ditës fëmija shpreh humorin e vet
pëllëmbën, gishtat e tij mblidhen pozitiv, ose negativ. Por gjithmonë
sikur të donte të kapej fort. duhet të keni parasysh se gjendjet
e vetëdijes së fëmijës ndryshojnë
Një tjetjër refleks është ai Babin- shumë papritur dhe pothuajse në
ski. Kur ju ngacmoni shputën e mënyrë dramatike.
këmbës së fëmijës, ai hap gishtat
Tani përcaktohen gjashtë gjendje
e këmbëve.
të vetëdijes, të cilat alternohen
Një talent tjetër që shfaq fëmija me njëra-tjetrën disa herë gjatë
në ditët e para të jetës së vet është ditës. Dy prej këtyre gjendjeve të
ecja ‘’automatike’’. Natyrisht ai vetëdijes përcaktohen si gjendje
nuk mund ta mbajë peshën e trupit gjumi, kurse katër të tjerat si gjen-
të vet si ne të rriturit, por i mbajtur dje zgjuar.
nga krahët ai këmben këmbët sikur
do të ecë, kur këmbët vendosen në Gjendja e parë është gjumi i thellë:
një sipërfaqe të sheshtë. Ky refleks fëmija qëndron i shtrirë dhe nuk
zhduket nga muaji i dytë i jetës, përgjigjet ndaj ngacmimeve të
por rishfaqet si një sjellje e qël- ndryshme. Për shembull, nëse për-
limshme nga fundi i vitit të parë plasni një rrake-take pranë veshit
të jetës. të tij, i vogli nuk përgjigjet dhe
vetëm mund të bëjë ndonjë lëvizje
Këto pesë reflekse nuk luajnë të vogël. Në gjendjen e dytë ose
64 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
të gjumit aktiv, nëse tentojmë të fëmija nuk është i qetë, por qan
njëjtën zhurmë, fëmija mund të vazhdimisht dhe është i trazuar,
zgjohet. Ky është gjumi që quhet themi se fëmija është në gjendjen
me lëvizje të shpejta të syve dhe e gjashtë të vetëdijes. Nëse do të
mund të vëreni se si sytë hapen tundim një rrake-take kur fëmija
e mbyllen me shpejtësi. Këto dy është në gjendjen e katërt ose të
faza të gjumit këmbehen me njëra- pestë të vetëdijes, ai më së shumti
tjetrën dhe brenda rreth një ore, qetësohet, është i vëmendshëm
fëmija kalon nga njëra fazë e gju- dhe kthen kokën andej nga vjen
mit në tjetrën. tingulli i rrake-takes. Ky është
momenti që fëmija është shumë i
Kur fëmija fillon të zgjohet ose vëmendshëm dhe interesuar ndaj
fillon t`i vijë gjumë, ai kalon në jush dhe mjedisit përreth.
gjendjen e tretë të vetëdijes. Ai pe-
rëndon sytë, shtriqet, hap gojën. Kur fëmija është duke qarë, nuk
Në momentin që zgjohet ai shfaq duhet insistuar që të komuniko-
një nga tre stadet e mbetura. Ai het me të. Në këtë rast atij nuk i
zgjohet i lumtur me sy të hapur interesojnë ngacmimet e reja që i
dhe kureshtarë, por pa lëvizshmëri ofrohen. Ajo që ai kërkon në këtë
të theksuar (stadi i katërt). Nëse rast është ta qetësoni, ta ngushë-
kësaj gjendjeje i shtohet edhe lë- lloni. E njëjta gjë që e ngazëllente
vizshmëria, themi se fëmija është atë pak momente më parë kur
në stadin e pestë të vetëdijes. Kur ishte në gjendjen e katërt-pestë të
Ndërkaq që fëmija rritet, edhe sit- Për vite me radhë besohej se truri
emi i tij nervor përsoset. Gradua- i fëmijës është një përsëritje e asaj
lisht ai vendos oraret e tij ditore, si çfarë ka trashëguar nga prindërit.
atë të ushqyerjes, lojës, pushimit. Për shembull, nëqoftëse mamaja
Kjo ju ndihmon që të rregulloni është një artiste, atëhere edhe
edhe ju oraret tuaja në varësi të fëmija ka të njëjtat prirje si dhe
këtij ritmi gjithmonë e më të qartë nëna e kështu ka mundësi më të
të të voglit. Sidoqoftë ai përsëri do madhe për t`u bërë edhe ai ar -
të kërkojë të ushqehet me të njëjtën tist. Por studimet e tashme kanë
shpeshtësi, por nga fundi i muajit treguar se edhe mjedisi ka një ndi-
do të rrijë më gjatë zgjuar, syçelët kim po aq të rëndësishëm sa edhe
dhe më i interesuar ndaj gjërave të trashëgimia gjenetike. Së fundi,
reja që do t`i ofroni. shkencëtarët kanë provuar se për-
vojat e fëmijës në ditët, muajt dhe
vitet e para kanë ndikim shumë të
madh në zhvillimin e trurit. Sipas
ZHVILLIMI I HERSHËM I këtyre studimeve, për t`u zhvilluar
TRURIT dhe për të shprehur tërë aftësitë
që ka trashëguar, fëmija ka nevojë
çfarë i lejohet dhe çfarë jo. rast është: si është ky mjedis i për-
• Duhet të qëndrojë në mjedise të shtatshëm?
larmishme ku bisedohet, lexo- Mjedis i përshtatshëm është ai që
het, dëgjohet muzikë, luhet etj. në qendër të vet ka fëmijën, që i
krijon atij mundësinë për të mësuar
Shpesh ne mendojmë se fëmija nuk dhe që zhvillon interesat dhe per-
kupton dhe se gjithçka zhvillohet sonalitetin e fëmijës. Fatmirësisht
shumë thjesht, por në fakt truri i të përbërësit e një mjedisi të mirë
voglit është dy herë më shumë ak- përfshijnë disa gjëra kryesore, që
tiv se sa truri i një të rrituri. Studi- shumë prindër dëshirojnë të sigu-
uesit mendojnë se gjithçka duhet rojnë për fëmijët e tyre: ushqim të
të përqëndrohet në 3 vitet e para përshtatshëm; mjedis familjar të
të jetës. Kjo periudhë përcaktohet ngrohtë dhe të përgjegjshëm; kohë
nga ata si periudhë kritike. Gjatë të mjaftueshme për gaz dhe hare;
kësaj periudhe truri i fëmijës ka këmbëngulje në vlerat pozitive të
aftësi maksimale për të nxënë, për jetës; çiltërsinë dhe përfshirje në
të mësuar. Por jo vetëm kaq. Pikë- bisedat familjare; libra të bukur
risht në këtë periudhë vendosen ba- për t`u treguar e lexuar; muzikë
zat e të menduarit, e të përgjigjurit për të nxitur veprimtarinë e trurit;
dhe e të zgjidhurit të problemeve. dhe lirinë e mjaftueshme për të
Për shembull, keni vënë re se sa eksploruar dhe mësuar nga gjërat
e lehtë është për një fëmijë që të që e rrethojnë.
kapë fjalë nga një gjuhë e huaj dhe
sa e vështirë është e njëjta gjë për Le të shohim shkurt disa prej ele-
një të rritur. mentëve që ndikojnë mbi shën-
detin e fëmijës dhe se si kontribu-
Çfarë kuptimi ka kjo për ju si on secili prej tyre në zhvillimin e
prind? trurit të fëmijës:
Kjo do të thotë se ju vetë dhe mje- • Të folurit. Komunikimi me fy-
disi që do të krijoni përreth fëmijës tyrën e prindit ose të afërmve të
tuaj do të ndikojë në mënyrën se si tjerë që kujdesen për të, ndih-
ai do të mendojë, si do të kontrol- mon shumë në zhvillimin e të
lojë emocionet e tij, si do të bash- folurit; po ashtu edhe të lexu-
këveprojë me të tjerët. dhe si do arit e librave fëmijës.
të rritet fizikisht. Duke krijuar një • Identifikimi i hershëm i çrre-
mjedis të përshtatshëm, kuptohet gullimeve të zhvillimit. Shumë
se ju krijoni mundësi për një zhvi- sëmundje dhe probleme të zh-
llim normal të trurit të tij. villimit mund të trajtohen me
sukses nëqoftëse zbulohen
Pyetja e natyrshme që lind në këtë herët. Për shembull, edhe ata
MUAJI I PARË 67
fëmijë që kanë një cen ose dëm- desi për shtatzaninë ndihmon për
tim të trurit, që i bën të paaftë zhvillimin e shëndetshëm të tru-
nga ana mendore ose fizike, rit të fëmijës. Filloni të kujdeseni
mund të përfitojnë jashtë mase për shtatzaninë sa më herët. Bëni
nëse referohen dhe ndiqen ash- vizita të rregullta gjatë shtatzanisë
tu si duhet nga struktura të spe- dhe ndiqni këshillat e mjekut. Kuj-
cializuara për këtë qëllim (p.sh desuni për ushqyerjen dhe shman-
Qendra Kombëtare e Zhvillimit gni pijet alkoolike, duhanin etj.
Mendor). Kështu ju keni hedhur disa hapa në
• Mjedis rrethues nxitës. Të kontributin për shëndetin e ardh-
jetuarit në një mjedis të sigurt shëm të fëmijës tuaj.
dhe që gjen zgjidhje për prob-
leme të ndryshme, zhvillon të Mos e izoloni fëmijën tuaj. Të
mësuarin. rritësh një fëmijë është e vështirë.
• Harmonia familjare. Rritja e Shpesh nevojitet mbështetja e të
fëmijës në një mjedis familjar afërmve, e miqve të familjes dhe
ku njerëzit duhen, përkrahin pediatrit tuaj. Mos ngurroni të
dhe respektojnë njëri tjetrin, shprehni dhe shkëmbeni përvojat
nxit respektin dhe besimin ndaj dhe brengat me ta.
vetes, gjëra që kanë një ndikim
shumë të madh në jetën e fëmi- Bashkëveproni sa të jetë e mun-
jës. dur më shumë. Flitini, tregojini,
lexojini, dëgjoni muzikën që ju
Gjithmonë e më tepër po zbulohen pëlqen, vizatoni, luani së bashku.
fakte se sa shumë ndikon mjedisi Këto ju lejojnë t`i kushtoni më
në zhvillimin e fëmijës. Kjo na bën shumë kohë fëmijës tuaj dhe të
të kuptojmë rolin e rëndësishëm njihni më mirë mendimet dhe inte-
që ka prindi dhe mjedisi shoqëror resat e të voglit. Njëkohësisht, kjo
dhe familjar në zhvillimin e tru- e bën fëmijën të ndihet i rëndë-
rit të fëmijës. Kështu sjelljet dhe sishëm dhe i veçantë. Kjo është një
përgjigjet tuaja si prind kundrejt mënyrë për të formuar thesarin e
fëmijës kanë ndikim kritik në fjalëve të fëmijës në të ardhmen.
formimin e ardhshëm të fëmijës.
Si mund të ndërtojmë një mjedis Dhurojini fëmijës shumë dashuri
pozitiv apo të përshtatshëm në dhe vëmendje. Kjo e bën fëmi-
shtëpi dhe në komunitet? jën të ndjehet mirë. Të zhvillojë
ndjenjën e sigurisë dhe të respektit
Kujdes të përshtatshëm para për veten dhe të tjerët.
lindjes. Zhvillimi i trurit fillon që
në bark të nënës, prandaj dhe kuj- Bazohuni në synime dhe rregu-
68 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
E QESHURA E PARË
N ë një dy javët e para lëvizjet
e bebit janë të çrregullta, të
paqëllimshme. Atij mund t’i dri-
dhen mjekra dhe duart. Çdo zhur-
N jë nga zhvillimet më të rëndë-
sishme të këtij muaji është e
qeshura e parë dhe gugatja. Kjo
më e fortë shkakton dridhje dhe
mund të bëhet shkak për të qara.
Në se këto lëvizje janë shumë të
fillon gjatë gjumit për arsye që theksuara dhe shqetësuese, ju
nuk janë të njohura. Ky mund të duhet ta shtrëngoni në krahë ose ta
jetë një sinjal që fëmija ndihet mbështillni. Nga fundi i muajit të
i përgjumur ose po i përgjigjet parë, sistemi nervor i bebit zhvi-
një impulsi të brendshëm. Është llohet dhe kontrolli i muskujve
shumë bukur të shohësh të por- përmirësohet. Lëvizjet e duarve
salindurin të buzëqeshë në gjumë, dhe këmbëve do te bëhen më të
por kënaqësia më e madhe vjen buta dhe do të duket sikur është
nga fundi i muajit, kur ai fillon të duke i dhënë biçikletës. Kur e
përgjigjet me buzëqeshje në mo- vendosni barkas, do të bëjë lëvizje
mentet që është aktiv. zvarritëse me këmbë, madje mund
të shtyjë me duar.
Këto buzëqeshje të para dashu-
rie do t’ju lidhin akoma më tepër Muskujt e qafës do të zhvillohen
me njëri-tjetrin dhe ju shpejt do me shpejtësi, duke i dhënë mundë-
të zbuloni se vetëm duke e parë, si të kontrollojë më mirë lëvizjet
e dini tashmë se kur do të qeshë, nga fundi i muajit. I shtrirë bar-
MUAJI I PARË 71
kas, bebi mund të ngrejë dhe të kësuar sasinë e dritës që hyn në sytë
kthejë kokën në anën tjetër. Por e tij. Mbas dy javëve të para bebet
nuk do të jetë në gjëndje të mbajë e tij fillojnë të zmadhohen, duke e
kokën mirë deri në fund të muajit bërë ta pranojë më mirë lojën me
të tretë, prandaj duhet të tregohe- dritën dhe me hijen. Me zhvillimin
ni të kujdesshëm kur e mbani në e retinës ai përmirëson aftësinë të
krahë. Gjatë javëve të para lëvizjet njohë dhe të shohë objektet.
e gishtave janë të kufizuara, por Nëse ju do t’i tregoni tre lodra të
bebi mund t’i përkulë, t’i afrojë te njëjta - një blu, një të verdhë dhe
goja dhe t’i afrojë në fushën e tij të një të kuqe, ai me siguri do të vësh-
shikimit. Në fakt, gjatë kësaj peri- trojë më gjatë të kuqen, por asnjeri
udhe do t’i vështrojë gjatë duart, nuk e di pse. Është ngjyra e kuqe
sa herë që do t’ia kapë syri. apo shkëlqimi i ngjyrës që tërheq
fëmijët e porsalindur? Ne dimë se
shikimi i ngjyrave nuk formohet
SHQISAT para katër muajve. Në këtë moshë
ai nuk mund të bëjë dallimin midis
Shikimi ngjyrave të ngjashme, si e gjelbër
Në muajin e parë shikimi i bebit dhe bojëqielli.
tuaj do të pësojë ndryshime të
mëdha. Kur lindi ai kishte pamje Ngjyra e syve nuk është ende ajo
periferike (shikonte anash). Gradu- që fëmija do të ketë përfundi-
alisht shikimi i tij fiton aftësinë të misht. E bardha e syve, ka një nu-
fokusohet në një pikë në qendër ancë blu, që zhduket gradualisht.
të fushës së tij të shikimit. Atij i Kjo ngjyrosje përcaktohet prej
pëlqen të shikojë objekte deri në tejdukshmërisë së indeve që për-
20-38 cm larg, ndërsa nga fundi i bëjnë syrin. Bebja e syrit paraqet
muajit të parë do të fillojë të foku- një ngjyrë gri, të kaltër ose blu, që
sojë gjërat deri në 90 cm. Në të nuk do të jetë ngjyra përfundimtare
njëjtën kohë ai fillon të ndjekë ob- dhe që do të ndryshojë me kohë.
jektet në lëvizje. Në fillim ai ndjek
lëvizjet e ngadalta të objekteve Po kur sytë i shkojnë ”shtrembër”?
të mëdha brenda fushës së vet të Në këtë moment të jetës, secili
shikimit, por shpejt do të ndjekë nga sytë shikon për hesap të vet.
edhe objekte të vogla dhe lëvizje Fëmija, ndryshe nga i rrituri, nuk
të shpejta. është në gjendje t’i bashkërendojë
lëvizjet e syve. Fëmija nuk ka stra-
Në lindje fëmija juaj ishte shumë i bizëm (nuk është me sy të shtrem-
ndjeshëm ndaj dritës, dhe bebet e bër) dhe kjo dukuri e përkohshme
syrit ishin të zvogëluara, për të pa- do të zhduket me kohë me zhvilli-
72 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
gjë që ndodh rreth saj, por rrallë uria, lodhja etj., aq qartë sa fëmi-
kërkon vëmendje. E lënë me vet- jët e tjerë. Ata mund të jenë shumë
veten, ajo fle për periudha të gjata të ndjeshëm ndaj dritës, zhurmave
dhe ha jo shpesh. dhe prekjes për disa muaj dhe loja
me to mund të jetë shumë e fortë
Vajza e dytë është gjithmonë në dhe t’i ngacmojë, irritojë apo huto-
lëvizje. Ajo lëviz duart dhe këm- jë. Kur kjo ndodh, prindi duhet të
bët vazhdimisht kur është zgjuar ndalojë dhe të presë, derisa bebi të
dhe në gjumë. Ndërsa të porsalin- jetë aktiv dhe pastaj të vazhdojë.
durit flenë rreth 14 orë në ditë, ajo Me kalimin e kohës reagimet e fi-
fle 10 orë dhe zgjohet sa herë ka llimit do të largohen dhe tiparet e
ndonjë aktivitet afër saj. Ajo duket lindura të fëmijës do të bëhen më
sikur do të bëjë çdo gjë me nxitim, të dukshme.
ha me nxitim duke gëlltitur ajër
me shumicë, kështu që ka nevojë Bebet që janë nën peshë në lindje,
të bëjë më shumë gromësima. edhe nëse kanë lindur në kohë,
Të dyja këto bebe janë normale dhe mund të jenë po ashtu më pak
të shëndetshme. Asnjëra s’është reagues se të porsalindurit e tjerë.
më e mirë se tjetra, por tempera- Në fillim ata janë të përgjumur dhe
mentet e tyre janë të ndryshme dhe nuk duken shumë aktivë. Mbas
të dyja duhet të trajtohen ndryshe disa javësh ata duken sikur zgjo-
që nga lindja. hen, hanë me ngut, por ngelen të
irritueshëm dhe të ndjeshëm ndaj
Ashtu si këto bebe, edhe fëmija ngacmimeve, ndërmjet dy të pirave
juaj shfaq një temperament të ve- të gjirit. Ky irritim mund të zgjasë
tin që në javët e para të jetës. Zbu- deri sa ai të rritet dhe të piqet. Sa
limi i këtyre sjelljeve është një më shumë të mbrohen nga nxitja
nga gjërat më të bukura, kur kemi e tepërt dhe sa më tepër rehati t’u
një bebe të re në shtëpi. Sa më të sigurohet gjatë kësaj periudhe, aq
vëmendshëm të jeni ndaj këtyre më shpejt do të kalojë kjo situatë.
shenjave, aq më shumë mësoni Që nga fillimi temperamenti i
t’i përgjigjeni në mënyrë të për- bebes tuaj do të ndikojë në sjell-
shtatshme personalitetit të saj dhe jen tuaj ndaj tij. Nëse ju kishit
aq më e qetë dhe më e parashikue- disa ide rreth reagimit të tij, mbas
shme do të jetë jeta juaj në muajt lindjes duhet t’i rivlerësoni duke
e ardhshëm. parë në se përshtaten apo jo me
fëmijën tuaj. Po e njëjta gjë ndodh
Shumë nga këto sjellje janë të lin- me këshillat e librave, artikujve,
dura. Shfaqja e tyre mund të jetë e kushërinjve, shokëve, rreth mirë-
vonuar, si për shembull, të lindurit rritjes së fëmijës. E vërteta është
para kohe nuk i shfaqin nevojat si se kjo nuk është rruga e drejtë dhe
74 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
Ushqyerja me gji
Pas ditës së 12 -të jetës, qumështi Realizon një zhvillim cilësor, do-
i gjirit merr tashmë karakteristi- methënë një rritje harmonike dhe
kat përfundimtare dhe është mjaft një zhvillim psikik e intelektual
i pasur në lëndë energjitike, për më të mirin të mundshëm. Studi-
shkak të përmbajtjes më të lartë në met e Lucas kanë vërtetuar se në
sheqerna dhe yndyrna. qumështin e nënës gjenden disa
yndyrna të çmueshme (LC PUFA),
të cilat i jepen fëmijës gjatë muajit
TË MIRAT E QUMËSHTIT të parë të jetës dhe që i sigurojnë
TË GJIRIT atij një koefiçent inteligjence më
të lartë se fëmijët e ushqyer me
Një fëmijë që ushqehet me gji qumësht artificial në moshën 7-8
ecën me “hapa gjigande”. vjeç.
me gji. Të tilla ushqime janë veza, ditshme çfarë po themi, por kjo
qumështi, peshku, arrat etj. është vërtetuar tashmë nga stu-
dime shkencore shumë serioze.
Të mbron nga infeksionet. Qumë- Për shembull qumështi i nënës
shti i nënës është i pajisur me një e mbron fëmijën nga infeksio-
sistem mbrojtës, në sajë të: net e veshit përreth 3 vjet pas
• Cilësive kundër inflamacionit. ndërprerjes së gjirit. Kjo është
Normalisht, sa herë që kemi një një ndihmë e çmuar po të lloga-
infeksion, organizmi i njeriut i risim se sa i shpeshtë është ky
përgjigjet me një inflamacion, infeksion. Një studim i kohëve
i cili po qe se është i theksuar, të fundit (1998) i kryer nga
mund të bëhet edhe i rrezik- Wilson, ka treguar se të vegjlit
shëm. Qumështi i nënës, falë mund të mbrohen nga infeksio-
disa lëndëve që përmban, e zbut net e mushkërive dhe të rrugëve
atë. të frymëmarrjes përreth 7 vjet,
• Cilësive kundër infeksionit, të nëse janë ushqyer për 15 javë
cilat sigurohen nga prania në rresht pa ndërprerje vetëm me
qumështin e nënës të rruazave gji. Por ky fakt i fundit është
të bardha, trupëzave mbrojtës ende më i bukur! Mund të të
(IgA sekretore) lizosimat dhe mbrojë për 10 vjet ndaj infek-
laktoferrina. Në këtë mënyrë sioneve të shkaktuara prej He-
qumështi i nënës është në gjen- mophilus influenzae, ndërkaq
dje të mbrojë jo vetëm prej që diskutohet e diskutohet në
“armiqve” të jashtëm, por edhe botën shkencore mbi dobinë
atyre të brendshëm, të cilët nuk apo jo të vaksinës kundër këtij
janë të pakët. Duhet të kujtoj- mikrobi. Cilësitë imunomodu-
më se qumështi i nënës nuk luese të qumështit të nënës janë
është steril, por agresiviteti i përgjegjëse për shpeshtësinë
mikrobeve të përmbajtura në të, më të pakët në moshë të rritur
është “nën kontroll të rreptë”. të sëmundjeve të rënda imuni-
• Cilësive të rritjes së imunitetit. tare, inflamatore dhe tumorale.
Disa faktorë të pranishëm në
qumështin e nënës (laktofe- Parandalon dhjamosjen në mo-
rrina, nukleotidet, citokinat) shë të rritur. Në qumështin e nënës
ushtrojnë një veprim nxitës gjendet në sasi të konsiderueshme
mbi sistemin imunitar, që i kolesteroli. Mendohet se koles-
lejon fëmijës të mbrohet nga teroli është i nevojshëm për të
infeksione të ndryshme, pasi kënaqur kërkesat e larta të trurit të
është ndërprerë ushqyerja me fëmijës për këtë lëndë (truri për-
gji. Mund të duket shumë e çu- bëhet kryesisht prej yndyrnave).
78 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
Masazhi i gjirit
Eshtë mirë që përpara se fëmija të
SI BËHET USHQYERJA vendoset në gji, të bëhet një ma-
ME GJI? sazh i shkurtër i gjirit : kapet njeri
prej gjinjve me të dy duart dhe me
Kujdesi për gjirin lëvizje të lehta rrethore bëhet ma-
Para se fëmija të vihet në gji, duhet sazhi i tij. Qëllimi është që të zbu-
të lahen duart me shumë kujdes ten gjinjtë, në mënyrë që qumështi
me ujë dhe sapun. Pastaj pastrohen të rrjedhë pa vështirësi.
gjinjtë vetëm me ujë të vakët. Eshtë
mirë që thithat të zhyten në ujë të A ka ndonjë rregull në dhënien
vakët. Në vazhdim, gjinjtë thahen e gjirit?
ngadalë e me kujdes me një pecetë Nuk këshillohet vendosja e fëmi-
të thatë. Gjinjtë nuk duhet të thahen jës në të dy gjinjtë gjatë një vakti.
duke i fërkuar me pecetë ose me Eshtë mirë që ai të vendoset një
peshqir. vakt në njërin gji dhe vaktin tjetër
• Gjinjtë duhet të lahen të paktën në gjirin tjetër. Duhet vepruar
një herë në ditë. Parapëlqehet të kështu, sepse krijohet mundësia
lahen gjinjtë pas të pirit, me që- që të zbrazet plotësisht gjiri dhe
llim që të mos çorientohet bebi, në të njëjtën kohë, siç kemi për-
që përpiqet të njohë nënën e vet mendur edhe më parë, qumështi i
edhe me anë të erës. Nuk duhet gjirit ndryshon përmbajtjen e tij,
të përdoren pomada ose lëndë të në varësi të thithjeve të fëmijës.
tjera, qoftë për aromë të mirë, Domethënë, qumështi i thithur
qoftë për parandalim të çarjeve nga fëmija me thithjet e para ka
të gjirit. përmbajtje të ndryshme me atë të
MUAJI I PARË 81
Figura 8. Përdorni gishtërinjtë për t’i krijuar bebit mundësi për frymë-
marrje. Ndërpriteni thithjen ngadalë duke vendosur gishtin tuaj tregues
si në figurë.
dorë e nënës mban kokën, kurse gës nga lindja (epiziotomia) ose
dora tjetër trupin. operacionit. Një pozicion i tillë
është i rehatshëm dhe gjatë natës.
Një mënyrë tjetër e ushqyerjes Në këtë rast, fëmija mbahet shtri-
së fëmijës ulur realizohet duke e rë, i mbështetur në shpinë me një
mbajtur fëmijën ashtu siç mbahet jastëk.
“topi i regbisë”. Fëmija vendoset
mbi një jastëk, kurse njëra dorë Më sipër ne përmendëm se nuk ka
e nënës i mban kokën. Pozicioni një pozicion ideal për ushqyerjen
si “topi i regbisë” është i pëlqye- me gji, i tillë që të favorizojë rrje-
shëm për ushqyerjen e binjakëve, dhjen më të mirë të qumështit. Nga
atëherë kur kemi fryrje e forcim të ana tjetër nuk duhet të harrojmë se
gjinjve, kur nëna ka gjinj shumë të edhe fëmija ka preferencat e veta.
mëdhenj, kur fëmija ka vështirësi Kështu, sidomos në javët e para
në kapjen e gjirit (siç ndodh me pas lindjes, pozicionet për dhënien
fëmijtë e lindur parakohe, ose me gji të fëmijës duhet të ndryshohen
peshë të vogël në lindje) dhe kur edhe nga një vakt në tjetrin. Në
nëna ka dhimbje barku (në rast fakt, qumështi në gjendrën e gji-
lindjeje me operacion). rit shpërndahet pak a shumë në
Disa grave u pëlqen t`i ushqejnë mënyrë të njëtrajtshme në të gjithë
fëmijët e tyre, duke qëndruar shtri- gjirin. Nëqoftëse nëna e bën za-
rë, sidomos kur ndihen të lodhura, kon të ushqejë fëmijën vetëm
ose kanë dhimbje për shkak të pla- në një pozicion, atëherë mund të
MUAJI I PARË 83
ndodhë që fëmija duke thithur, të Gishti i madh lëviz lirshëm mbi gji
zbrazë vetëm një pjesë të gjirit dhe dhe ndihmon fëmijën që të luajë me
jo të gjithë atë. Në këtë mënyrë, thithin, të hapë gojën dhe pastaj ta
në pjesën e pazbrazur të gjirit kapë atë. Nuk këshillohet kapja e
qumështi grumbullohet dhe kështu thithit ndërmjet gishtit tregues dhe
gjiri fillon të fryhet, të dhembë, të të mesit, sepse një gjë e tillë mund
çahet dhe më tej të pezmatohet. të pengojë rrjedhjen e qumështit,
në vend që ta nxisë atë. Veprime të
Duke ndryshuar pozicionin e fëmi- tilla të thjeshta ndihmojnë fëmijën
jës nga një vakt në tjetrin, ushtro- që të kapë gjirin edhe atëherë kur
het shtypje mbi pjesë të ndryshme gjiri i nënës është shumë i madh.
të thithit. Kjo ndihmon zbrazjen e
gjirit dhe parandalon problemet që …dhe së fundi lemza e gogësi-
mund të ndodhin me gjirin në ditët mat…
e para pas lindjes. Një gjë e tillë nuk Pas çdo vakti fëmija duhet të
duhet të kuptohet si “një rregull i mbahet në pozicion vertikal, për
ri për çdo ditë të re”, por si një disa minuta. Kjo e ndihmon atë
“teknikë” që krijon kushte për një që të nxjerrë gazrat. Nuk duhet
ushqyerje të suksesshme me gji. të shqetësoheni, nëqoftëse fëmija
Pasi nëna ka zgjedhur pozicio- vjell pak (një gojë pas pirjes), ose
nin e vet, për t`i dhënë gji fëmi- e zë lemza. Kjo do të thotë se sto-
jës, është e nevojshme që dhe maku i tij është mbushur.
fëmija të vendoset në një pozicion
të përshtatshëm. Për shembull,
nëqoftëse nëna e ushqen fëmijën
në pozicionin ulur, atëherë është e
SA DUHET TË MBAHET
rëndësishme që me njërën dorë të FËMIJA NË GJI?
mbajë kokën e fëmijës. Me dorën
tjetër, ajo ndihmon fëmijën që të
kapë gjirin, duke i ofruar fëmijës F ëmija kap gjirin dhe fillon të
thithë. Por përsa kohë duhet ta
mbajë gjirin fëmija? A ka ndonjë
jo vetëm thithin, por edhe të zezën
e gjirit (Shih edhe 3. Bebi erdhi- rregull për një gjë të tillë?
po tani?). Edhe pse thithja e gjirit
tek fëmija është një refleks i lin- Të themi të vërtetën, është vështirë
dur, në fillim nëna dhe fëmija nuk që t’i përgjigjemi kësaj pyetjeje.
“njihen” ashtu si duhet dhe kjo gjë Koha nga fillimi i thithjes së një
mund të krijojë “vështirësi” edhe fëmije dhe asaj që qumështi rrjedh
për veprimet më të thjeshta. Gjatë mjaftueshëm, është mjaft e ndry-
vendosjes së fëmijës në gji, dora shme. Ajo varet nga disa faktorë
e lirë mban gjirin, kurse gishti i si fuqia thithëse e fëmijës, nga
madh i dorës vendoset mbi thith. shpejtësia e zbrazjes së gjirit, nga
84 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
jetës, por kur qumështi bëhet më i tra përçmohet dhe vonesa në ar-
bollshëm, ata “ e harrojnë sjelljen e dhjen e qumështit përjetohet si një
keqe” që pothuaj e çmend nënën. pritje e kotë, sepse “qumështi nuk
më vjen “. Por edhe kur qumështi
Dhe pastaj, janë ata që dinë “të vjen, ankthi dhe frika nuk largohen
shijojnë”. Pijnë me qetësi, nuk tek disa nëna: “re të zeza duken
nguten fare dhe nëse i ngacmon përsëri në horizont”.
për të pirë më shpejt, zemërohen
shumë. Për më tepër, gjatë të pirit, Në fakt, menjëherë pas lindjes,
mund të ndodhë që fëmija të plotë- krijohen disa rrethana që krijojnë
sojë dhe nevoja të tjera përveç njëfarë mosbesimi tek nëna dhe
ushqyerjes. Mund të dojë të çlo- prandaj është e drejtë që asaj t`i
dhet, të dalë jashtë dhe natyrisht shpjegohen disa gjëra për të kup-
nuk mund t`i bëjë të gjitha gjërat tuar se gjithçka shkon ashtu si
njëherësh; ta nxitësh për të pirë në duhet. Nënës mund t`i duket se
këto momente, do të ishte shumë fëmija nuk ngopet, sepse ai qan,
e gabuar. thith gjatë dhe e kërkon gjirin
shpesh. Nga ana tjetër, meqenëse
Dhe së fundi të ashtuquajturit përgjigja për një ushqyerje të për-
“përtacë” : këta fëmijë nuk thithin shtatshme dhe në sasinë e duhur
pa ndërprerje, pushojnë pak e është pesha e fëmijës, i besohet
pastaj rifillojnë. Këta fëmijë po t`i më tepër “kapriçove” të një pe-
lesh në qejfin e vet, pijnë shumë shoreje. Dhe nuk ka asgjë për
mirë.Ata mund ta mbajnë gjirin t`u çuditur, nëqoftëse nëna pëson
edhe 1 orë rresht. Por përfytyroni “krizë”. Atëherë, t`i bëjmë fëmijës
një të rritur : mund ta hajë gjellën “Peshën e dyfishtë!”, ose vlerësi-
e vet për 5 minuta, ose të rrijë 1 min e “sasisë së qumështit që merr
orë në tavolinë. Edhe fëmija, nuk fëmija”, duke e peshuar atë para
ka se si të sillet ndryshe, prandaj dhe pas pirjes.
edhe duhet të respektohet.
Një vlerësim i tillë përdoret gjerë-
sisht nga shumë punonjës të shën-
detësisë. Gëzon një famë të ma-
SI TË KUPTOJMË SE dhe tek nënat, sepse duket si një
QUMËSHTI I NËNËS mënyrë logjike dhe e besueshme,
ËSHTË I MJAFTUESHËM që “ të siguron”, por në të vërtetë
është thjesht një shpërdorim. Në
tësisë, të cilët nuk janë për ush- As shtrydhja e qumështit nuk për-
qyerjen me gji. Peshimi i dyfishtë faqëson një mënyrë të mirë për të
mund të përdoret (keqpërdoret) zgjidhur çështjen nëse mjafton apo
shumë kollaj, për të shkatërru- jo qumështi:
ar përfundimisht shpresën e një • për arsye fiziologjike: qumështi
nëne që dëshëron të ushqejë me që fëmija thith nga gjiri, nuk
gji fëmijën e vet: “Zonjë, fëmija është kurrë i njëllojtë me qu-
juaj pi vetëm 30g., edhe pse e keni mështin e shtrydhur (qoftë me
mbajtur 1 orë në gji!”. dorë, qoftë me pompë);
• për arsye psikologjike: shtry-
Por si mund të pretendohet se dhja, ashtu si dhe pesha e dy-
fëmija nuk ka marrë sasitë e duhu- fishtë, shtojnë ankthin e nënës,
ra të qumështit, nga një peshim i si e pazonja që të ushqejë me
thjeshtë? Peshorja e pasaktë, fëmi- gji fëmijën e vet.
ja që lëviz gjatë peshimit etj., nuk
mundet të jenë vendimtare për të Më në fund, si mund ta marrim
përcaktuar mirëqenien e një fëmi- vesh që fëmija ushqehet sa duhet?
je. Ka mjaft mënyra të tjera për të
zgjidhur këtë problem. Në të vërtetë, nuk ka rëndësi të
përcaktojmë se sa merr fëmija në
Thelbi i problemit, siç e kemi thë- çdo vakt, por se si shton në peshë
në shpesh gjatë librit, nuk është ky fëmijë për një periudhë të cak-
sasia e qumështit të marrë gjatë tuar kohe. Vlerësimi është më i
një vakti, por kënaqësia që shpreh thjeshtë. Mjafton që nëna të mëso-
bebi pas çdo ushqyerjeje. Me pak jë të përdorë “Grafikët e rritjes».
fjalë, pesha e dyfishtë nuk i shër- Nëpërmjet peshimeve të rregullta
ben në asnjë mënyrë ushqyerjes me mujore në këshillimoren e fëmijës,
gji, përkundrazi e kundërshton atë, ndërtohet kurba e rritjes, në bazë
sepse nënkupton ushqyerjen artifi- të së cilës mjeku është në gjendje
ciale, ngaqë siguron sasi qumështi të vlerësojë rritjen e përshtatshme
të përcaktuara në mënyrë rigoroze. apo jo të fëmijës.
Shembull:
Shembull:
4 - 1 = 3 X 10 = 30ml/në vakt
MUAJI I PARË 89
gjiri i nënës nga ana tjetër, duhet shëndet, sepse është shtim i masës
të na bindin se sasitë e qumështit së trupit, dhjamrave dhe insulinës,
që merr një fëmijë duhet të inter- aq shumë të dëmshme për shën-
pretohen me pak zhdërvjelltësi (pa detin e fëmijës tuaj.
ankthe).
Një koment i shkurtër mbi disa tek fëmija, prania e këtij bari në
ilaçe me përdorim të zakonshëm gjakun e fëmijës konsiderohet me
tek lehonat rrezik.
narkozë. Në një rast të tillë duhet Këto lëndë helmuese arrijnë të de-
të shtyhet vënia në gji e fëmijës, pozitohen në dhjamin e njeriut, po
derisa bari të jetë eleminuar nga ashtu edhe në atë të lehonës, e cila
organizmi i gruas. i nxjerr pastaj edhe me qumështin
e gjirit. Qumështi i nënës nuk i
Në fund të këtij komenti do të dëshi- humbet cilësitë e veta, edhe pse
ronim që të mbetej një mesazh: këto lëndë janë të pranishme. Por,
Ushqyerja me gji, gjatë kohës që a ka ndonjë vend, ku të tilla lëndë
duhet të merren edhe ilaçet, nuk mund të mos i gjejmë? Edhe toka,
duhet të ndërpritet automatikisht edhe deti, edhe ajri, edhe ushqimi
(dhe pa sy kritik). Koha, kur çdo që hamë çdo ditë mendohet se janë
ilaç duhej të ndalohej, tashmë ka të ndotura nga këto helme.
ndryshuar.
Janë të njohura përparësitë e qu-
mështit të nënës. Nga ana tjetër,
USHQYERJA ME GJI DHE nuk janë dokumentuar deri më sot
HELMET E MJEDISIT veprime që lidhen me përmbajtjen
në natyrë të këtyre lëndëve. Për
këtë arsye na duket e tepruar bërja
P rej disa vitesh po diskutohet
në opinionin publik se edhe
qumështi i nënës është i ndotqur.
e analizës së qumështit për të vër-
tetuar cilësitë e këtij qumështi. Po
Arsyet për këtë mbështeten në fak- të mendojmë se qumështi i lopës,
tin se në mjedis janë të pranishme nga i cili edhe prodhohet qumështi
disa lëndë të prodhuara nga njeriu, artificial është disa herë më i ndo-
të cilat shpërbëhen shumë ngadalë tur, edhe njëherë do të kishim një
ose aspak. Më e njohura ndër këto arsye më shumë për të mos i besu-
lëndë është DDT. ar analizave të qumështit të gjirit.
Fëmijëve që ushqehen me
Duhet treguar shumë kujdes për
gji: ato raste kur mjeku, ose nëna e jep
lirisht dhe pa kontroll vitaminën
U përsëritet e njëjta dozë e vi- D. Ajo D grumbullohet në orga-
taminës K në ditën e 10-të të nizëm dhe në vënd që të bëjë mirë,
jetës. kthehet në helmuese për fëmijën.
Mundet që të vazhdohet dhë-
nia e së njëjtës dozë vitaminë Fluori
K çdo javë, përsa kohë fëmija Prishja e dhëmbëve = 1 – 0
ushqehet me gji.
Edhe problemi i shtesave të Flu-
orit për fëmijët e ushqyer me gji
Vitamina D : “o sole mio!” diskutohet mjaft nga studjuesit e
Një vëmendje të veçantë kërkon ndryshëm. Dihet botërisht se Flu-
edhe problemi i dhënies së vita- ori është një mineral, i cili mbron
minës D. Kjo vitaminë merret nga dhëmbët nga prishja (Kariesi). Në
njeriu me anë të ushqimit, por e të vërtetë, Fluori në varësi të ush-
kryen funksionin e vet (bëhet efek- qyerjes së nënës, gjendet në sasi
tive) vetëm kur njeriu ekspozohet të pakta në qumështin e gjirit. Për
në rrezet e diellit. Më saktë, është i këtë arsye vite me radhë janë plan-
domosdoshëm rrezatimi ultravjoll- ifikuar fushata të fluorizimit masiv,
cë i spektrit të dritës, që vitamina D veçanërisht të fëmijëve dhe shtatzë-
e depozituar në organizëm të krye- nave (gjë kjo e padobishme).
jë rolin e vet. Mjafton që fëmija të
ekspozohet drejpërdrejt nën rrezet Studimet kanë treguar se Fluori
e diellit (kofshët dhe llërët) për 2 me siguri parandalon Kariesin e
orë në javë dhe Rakitizmi (dobësia dhëmbëve, por dhënia e tij nga
e kockave) shmanget. goja nuk duket se është me dobi.
Për më tepër, Fluori mund të ush-
Vitamina D përmbahet në sasi të trojë veprimin e vet kur mbahet
mjaftueshme në qumështin e në- në gojë dhe jo kur gëlltitet. Dhe
nës, veçanërisht kur nëna ka kri- si mundet një fëmijë të mësohet të
juar një rezervë të mjaftueshme të mbajë në gojë pikat e Fluorit?!
kësaj vitamine gjatë shtatzanisë.
Kështu, plotësimi me vitaminën D Pasi dhëmbët dalin, mund të jepet
MUAJI I PARË 99
shumë dhe përfundimi është dësh- lindja është një ndodhi natyrale
timi i ushqyerjes me gji. Në këtë dhe e çuditshme, ku secili ndihet
rast nëna nuk ka më gji të mjaf- një protagonist kryesor dhe më i
tueshëm. rëndësishmi. Atëherë del në skenë
kunata që ka përvojën e fëmijve të
Disa zbulime arkeologjike kanë vet, është vjehrra që ka rritur “3
gjetur disa nuska, të cilave u fëmijë”, është nëna që “krenohej
visheshin cilësi që shtonin prodh- gjithë lagjja për kujdesin e saj ndaj
imin e qumështit, që për ne do të fëmijëve” etj. etj. Në fakt të gjithë
thotë se edhe atëherë gratë kanë këta persona të dashur janë shumë
pasur të njëjtat vështirësi. Edhe të rëndësishëm dhe lehona e re ka
sot, në shoqëritë e qytetëruara shumë nevojë për ta, por kujdes:
ekziston besimi se “birra është e mundet që ata me “superkompe-
mirë” për qumështin. Përgjithë- tencën” e tyre të shqetësojnë, në
sisht besohet se marrja e lëngjeve vënd që të qetësojnë e sigurojnë.
shton qumështin dhe që edhe si-
kur të mos jetë krejtësisht kështu, Kështu, mjedisi që rrethon leho-
përbën një faktor sigurie; nga ana nën, sidomos në ditët e para pas
tjetër, birra është një pije alkolike, lindjes nuk duhet të shprehet i
që me siguri e ul ankthin dhe si e përçarë; jo njëri të thotë se duhet
tillë shton qumështin. të bëhet kështu dhe tjetri ashtu; të
gjithë së bashku, duhet të krijojnë
Sot njeriu jeton në një familje, e një mjedis që nxit, e siguron dhe
cila përbëhet ose nga një numër i e rehaton fëmijën, duke bllokuar
vogël personash: çifti dhe fëmijët çdo lloj ndikimi negativ dhe duke
e mundshëm të këtij çifti, por edhe ndihmuar prindërit e rinj të fitojnë
me të tjerë si vjehrra, prindët, të besim në rolin e tyre.
afërmit, të cilët është e pamundur
të mos gëzohen, të mos marrin Lindja në spital
pjesë dhe të mos pretendojnë rol në Një nënë që lind në shtëpi, provon
ngjarje të tilla të familjes. Perso- emocione shumë më të këndshme
neli shëndetësor është e pamundur se sa një nënë që lind në spital. Ajo
të japë krejtësisht atë siguri dhe e merr menjëherë pas lindjes në
rehati që nëna kërkon në momente krah vogëlushin e vet, ia pastron
të tilla, sepse shpesh herë është fytyrën, e përkëdhel, i flet ëmbël-
i pamotivuar emocionalisht dhe sisht, ndërsa të tjerët rreth e qark
ndonjëherë i duket se gjëra të tilla janë si të dehur prej gëzimit.
janë jashtë rolit të tyre si “kom-
petentë”. Por edhe atëherë kur Vendosja në gji e fëmijës sa herë
janë të ndjeshëm ndaj problemit, që ai ndodhet pranë, është një sjell-
102 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
Gjiri i gruas është i fortë në prekje thënë edhe për rrethana të tjera, një
dhe tepër i dhimbshëm. Një dukuri vendim i tillë është i përshpejtuar.
e tillë është e lidhur me zbrazjen Fryrja e gjinjve është një problem
e papërshtatshme të gjirit dhe jo vetëm sepse shkakton mjaft
vështirë të ndodhë kur fëmija dhimbje, por nëqoftëse gjiri nuk
thith mirë dhe vihet shpesh në gji. zbrazet shpesh e mirë, mund të
Sidoqoftë, fryrja e gjinjve shfaqet përfundojë në çarjen e thithave
atëherë kur: dhe infeksionin e gjëndrës së
• nëna prodhon shumë qumësht qumështit (mastit). Për këtë arsye
(më tepër se sa mund të pijë është mjaft e rëndësishme të trego-
fëmija dhe siç është rasti në het kujdesi i duhur (shihni tabelën
ditët e para të jetës), e mëposhtme).
• vonohet vënia në gji e fëmijës,
• fëmija nuk vendoset mirë në gji Siç përmendëm edhe më lart, fryr-
(pra nuk e zbraz mirë gjirin), ja e gjinjve ndodh në të gjitha ato
• fëmija mbahet pak në gji për raste kur nëna dhe fëmija veçohen
shkak të dhimbjeve të gjirit, nga njëri tjetri.Veçimi i nënës me
ose fëmijën mund të ndodhë thjesht
• nëna i vendos orare të rrepta sepse nëna dhe fëmija në mater-
ushqyerjes së bebit. nitet nuk rrijnë bashkë, ose për
Në mjaft raste, një rrethanë e tillë shkaqe të sëmundjes së fëmijës
kushtëzon ndonjëherë ndërprerjen (lindje para kohe etj) i porsalinduri
e ushqyerjes me gji. Por siç kemi vendoset në një repart të veçantë,
ose kur nëna ka një problem dhe mund të kemi një infeksion prej
është ende e pafuqishme për të mykut. Prania në thith e disa pika-
marrë në gji fëmijën. Në të gjitha ve të bardha që shfaqen gjithashtu
këto raste, nënës duhet t`i shtry- edhe në gojën e fëmijës, e vërteton
dhet gjiri, të paktën çdo 3 orë, me këtë sëmundje.
qëllim që: (a) të mund të përdoret
ky qumësht për fëmijën e vet, (b) Mjekimi është shumë i thjeshtë,
të shmanget rënia e prodhimit të por duhet të trajtohen njëkohësisht
qumështit dhe (c) të parandalohet si nëna dhe fëmija. Për fëmijën
fryrja e gjinjve. bëhet pastrimi i gojës me anë të një
garze, të cilën e kemi zhytur në ujë
Të gjitha nënat duhet ta kenë të me sodë buke me një përqëndrim
qartë se moszbrazja e gjinjve sho- 5 %, ose duke përdorur një “xhel”
qërohet me mbetjen e qumështit që përmban një ilaç kundër mykut.
në kanalet e qumështit të gjirit, Mund të përdorim dhe pluhur Nys-
mpiksjen e tij në këto kanale dhe tatine, të cilin e hedhim në gojën e
frenim të prodhimit të mëtejshëm fëmijës pak para se ta ushqejmë.
të qumështit. Zbrazja e rregullt e Kurse nëna duhet të mjekojë gji-
gjinjve shoqërohet me prodhimin rin me një pomadë që përmban një
ritmik të qumështit edhe atëherë mjekim kundër mykut. Por më e
kur fëmija nuk pi në mënyrë të rëndësishme është që nëna të mos
rregullt. Nga ana tjetër ky qumësht ta mbajë të lagësht gjirin, por ta
i shtrydhur mund të përdoret për thajë atë (siç kemi thënë më sipër,
nevojat e fëmijës, nëqoftëse ai jo ta fshijë dhe ta fërkojë gjirin,
ruhet ashtu siç duhet. Nëqoftëse por ta thajë!).
qumështin e shtrydhur e mbajmë
në temperaturën e mjedisit, atëherë
ai pas 6 orësh ngarkohet me mi- Si duhet të ruhet qumështi i
krobe dhe nuk mund të përdoret; shtrydhur i nënës
nëqoftëse e ruajmë në frigorifer në
2 - 4 gradë C, atëherë ai mund të * Qumështi i shtrydhur mbli-
dhet në një enë qelqi të
përdoret brenda 24 orëve.
sterilizuar që më përpara.
• Duhet të shmanget ruajtja
Myku i thithit në temperaturën e mjedisit
Duhet t`i kushtohet vëmendje edhe (rritet ngarkesa me mik-
një dëmtimi tjetër të thithit, gjatë robe).
të cilit gjiri merr një ngjyrë si të • Ruhet në frigorifer në 2 - 4
peshkut koran dhe dhëmb fort, me gradë C, nëqoftëse men-
disa dhimbje djegëse që shpërnda- doni se duhet ta përdorni
hen në të gjithë gjirin. Në këtë rast brenda 24 orëve.
110 PJESA I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PARË
Trajtimi i të vjellave
• Fëmija vendoset shtrirë në një anë me kokën të ngritur në një kënd 30
gradë, në raport me këmbët.
• Jepen ushqime kundër të vjellave: trashet relativisht ushqimi. Është e
vërtetë që rrallojnë të vjellat, por bartin rrezikun që ato të jenë më të
zgjatura.
• Dhënia e ilaçeve të caktuara.
MUAJI I PARË 113
Dhimbjet e barkut
Rregulli i 3-shit (Wessel)
• Shfaqet: pas ditës së 3-të të jetës dhe gjatë 3 javëve të para të
jetës.
• Zgjat: të paktën 3 orë në ditë dhe 3 ditë në javë.
• Zhduket: pas muajit të 3-të të jetës.
Shenjat
• Të qara në formë krizash, të paqetësueshme dhe pa ndonjë shkak të
dukshëm.
• Krizat janë më të shpeshta në orët e mbrëmjes.
• Fëmija është shumë nervoz (ai nuk bën rehat).
• Fëmija mbledh këmbët
• Çrregullohet gjumi.
• Barku është i fryrë dhe i tendosur
• Fëmija ka shumë gazra.
MUAJI I PARË 115
Shkaqe psikologjike
• Karakteri i fëmijës : temperamenti, ndjeshmëri e lartë ndaj dhimbjes
etj. (65%).
• Karakteri i nënës: e ankthshme, që e tepron në kujdesin për fëmijën.
• Mjedisi familjar i papërshtatshëm: stres, grindje etj.
• Do të ishte e këshillueshme që
KUR QUMËSHTI I
të provohet një ninullë, nxitja NËNËS ËSHTË VËRTET
e gromësimave tek fëmija dhe I PAMJAFTUESHËM
sidomos një shëtitje me ka-
rrocë, ose me makinë përjashta
(“është një ilaç që nuk të ga-
bon”), sepse më së fundi edhe
T hamë më sipër se janë të rralla
rastet, në të cilat rezulton se
qumështi i nënës është i pamjaf-
shpjegon pse-në e dhimbjeve të tueshëm (Hypogalaktia). Në raste
barkut. të tilla rritja e fëmijës nuk është në
• Vëmendje e veçantë duhet t’i përputhje me normën. Pikërisht ky
kushtohet rregullimit të die- është momenti që mjeku i fëmijës
tës, në rastet kur dhimbjet e (asnjëherë vetë nëna) të vendosë
barkut nuk janë të lidhura me për plotësimin e qumështit të në-
faktorët e përmendur më lart. nës edhe me një qumësht tjetër
Por rregullimi i dietës duhet të (qumësht artificial). Kjo lloj ush-
bëhet me shumë kujdes. qyerje quhet ushqyerje e përzier
• Nëqoftëse bebi ushqehet me (qumësht nëne + qumësht artifi-
gji, do të ishte me vend që nëna cial).
të shmangte nga dieta ushqi-
MUAJI I PARË 117
Pjesa II
VITI I PARË
130
1
0 - 4 muaj
Rutina e përditshme
thonë: ”Po nuk më la tani të fle, bien në ujdi midis tyre. Nëse ata
do ta vdes fare!” Jo pak prindër nuk e bëjnë këtë, mund të ndod-
të stërlodhur mbushen natën me hë fare lehtë që të dy të zgjo-hen
ndjenja inati, që i habisin dhe ata çdo natë nga të qaret e fëmijës.
vetë dhe i trembin thellësisht, por Si rrjedhim zhvillohet shpesh një
që nuk i shprehin pothuajse kurrë sjellje “zemërbardhësie apo fis-
ndonjëherë dhe aq më pak as nuk i nikërie”: kur prindërit zgjohen
vënë në jetë, lavdi Zotit për këtë ! nga të qarët, çdonjëri prej tyre bën
Ka raste kur “shërbimet e natës” i sikur po fle më tej dhe shpreson
bezdisin në atë masë saqë në këtë që të zgjohet tjetri. Nëse së fundi
periudhë janë të bindur se nuk do njëri prej tyre dorëzohet dhe çohet
të bëjnë fëmijë të tjerë. prej krevatit, tjetri bën sikur sapo
u zgjua dhe i lutet partnerit që të
Më keq se zgjimi natën është për çohet ai këtë herë, me shpresë se
disa prindër fakti që po u zgjuan partneri do ta pranojë kërkesën
një herë, nuk mund të flenë më. dhe do ta lërë atë të flejë më tej.
Bebi i tyre fle përsëri i qetë, por ata Kjo sjellje“sakrifikuese” është e
vetë janë sy hapur dhe mundohen padurueshme për një kohë të gjatë
duke u sforcuar që ta gjejnë gju- dhe para së gjithash është e lodh-
min përsëri. Ata mendojnë ditën e shme dhe çon në ndjenja të pa-
nesërme, sesi do t’u duhet të puno- këndshme.
jnë të lodhur gjatë gjithë ditës dhe
kjo gjë ua prish edhe më shumë hu- Prindërit duhet të mendojnë me
morin. Ata mundohen të numëro- detaje se si mund ta organizojnë
jnë sa të lodhen, të mos mendojnë “shërbimin e natës”, që të arri-
asgjë, por gjumi nuk vjen. Për ta jnë të flenë sa më gjatë që të dy.
kthyer gjumin më shpejt përsëri Disa prej prindërve i ndajnë netët
ndihmojnë ushtrime shlodhjeje, në mënyrë të tillë, që njëri prej të
pirja e një gote qumësht, të lexuar- dyve një herë në dy netë të flejë pa
it derisa të kapiten sytë, dëgjimi i e prishur gjumin. Në disa familje
muzikes ose dalja shëtitje për disa (kur nëna ende s’ka dalë në punë)
minuta. Ka raste kur një këshillë babai merr përsipër çdo natë të
e mirë nga një mik, apo nga një tretë ose netët në fund të javës, për
specialist (mjek, punonjës social, të mos shkuar në punë tepër i rras-
psikoterapist, psikolog) është me kapitur.
të vërtetë e shtrenjtë, po aq e shtre-
njtë sa gjumi i vrarë. Pra ia vlen që Edhe kur babai zgjohet natën, në
ta vrasësh mendjen se si ta kalosh shumicën e rasteve barra kryesore
më mirë këtë provim të vështirë. i bie nënës. Një pjesë e nënave e
Paraprakisht duhet thënë më e zëvendësojnë qetësinë e prishur
rëndësishmja: Prindërit duhet të natën gjatë ditës. Kur bebi ka pirë,
0 - 4 MUAJ RUTINA E PËRDITSHME 139
• Luani lojëra të thjeshta si “gje- kurs apo pa lexuar shumë libra për
je një lodër” (mbulo fytyrën me rritjen e fëmijëve, disa fëmijë duket
një rrobë dhe thuaji “gjeje kush sikur janë shumë të përgjegjshëm
është”); përsëriteni nëse bebi dhe të etur për të mësuar, por çdo
tregon interes. skuadër prind-fëmijë mund të jetë
• Ngadalë shtrëngoni duart e fëmi- e suksesshme. Fushat për të cilat
jës dhe mblidhini ato. Mblidh- duhet të përkujdesemi dhe t’i nxi-
jani dhe këmbët, ndërkohë që sim, janë:
jeni duke kënduar një këngë:
pastaj filloni një aktivitet, për Shqisa e shijes. Shumë shpejt be-
shembull “biçikleta”; lëvizja- bi do të fillojë të futë gjithçka në
ni këmbët sikur bebi po i jep gojë. Përmbahuni dhe mos ia nda-
biçikletës. loni këtë fëmijës, përveç rasteve
• Prekni duart e bebit me një kur ajo është e dëmshme, helmuese
lodër të vogël (lodra pellushi): ose shumë e vogël dhe ai mund ta
nxiteni bebin të kapë lodrën. kapërdijë.
• Ecni nëpër dhomë me bebin,
duke prekur sendet dhe duke Shqisa e nuhatjes. Në mjediset e
i vënë një emër. Qëndroni me shtëpisë, aparati i hollë i nuhatjes
bebin përballë pasqyrës, duke së fëmijës ka shumë punë për të
prekur dhe emërtuar tiparet e bërë. Ai nuhat erën e qumështit,
fytyrës: “buzët e bebit, buzët e parfumin e mamit, pulën që po
babit, sytë e mamit, sytë e be- piqet. Nëse bebi nuk është tepër
bit”. i ndjeshëm ndaj aromave, jepini
• Ngjitini bebit në krevatin e vet mundësi atij të nuhatë aroma të
një pasqyrë (me kusht që të jetë ndryshme, që të fillojë të njohë
e sigurt, jo qelqi), në mënyrë që mjedisin.
të mund të shikojë dhe t’i flasë
vetes së vet . Shikimi. Më parë mendonim se i
• Bjerini një zileje afër bebit: kjo porsalinduri nuk shikonte, por sot
do ta ndihmojë të gjejë se ku ne e dimë se bebi fillon të mësojë
është vendosur burimi i tingullit. me anë të shikimit. Ai duke parë
dallon sendet nga njerëzit, sendet
e ndryshme dhe njerëzit e ndry-
shëm, fillon të njohë gjuhën tru-
METODA PRAKTIKE pore, dhe të kuptojë çdo ditë e më
PËR LOJËN shumë botën që e rrethon. Kur për-
gatisni dhomën apo vendin ku do
Teknika
Z gjidhni një moment kur ju
dhe bebi juaj jeni të çlodhur
dhe të qetë. Rekomandohet të
Sa forcë do të ushtroni? Mbyllini
sytë dhe shtypni kapakët e syve.
bëhet gjysmë ore pasi bebi është Kjo është forca që ju duhet të ush-
troni edhe kur fërkoni bebin tuaj,
zgjuar. Sigurohuni që dhoma të
pa asnjë shqetësim. Në zona të
jetë e ngrohtë (temperatura deri
vogla përdorni majat e gishtave,
22 gradë) dhe zhvisheni plotësisht
ndërsa në zona më të mëdha për-
bebin. Nëse koha është e ftohtë
dorni pëllëmbën e dorës.
ose me lagështirë, mbuloni zonat e
trupit të bebit që nuk do t’i masa-
Përshkrimi hap pas hapi
zhoni. Bebi duhet të vendoset në
Koka:
një sipërfaqe të butë, që te ndihet
• Prekni ballin, pjesën e tëmthave
rehat dhe i sigurt. Për këtë, mund
dhe bazën e kokës
të mbani pranë disa jastëkë.
• Qepallat, vetullat dhe qerpikët
• Hundën
Fillimisht lyeni duart me pak krem • Faqet
ose me vaj ulliri, që ato të jenë • Zonën përreth gojës
të buta dhe të ngrohta. Fërkoni • Veshët dhe zonën përreth.
ngadalë nga koka deri tek gishtat
e këmbës. Me lëvizje të ngadalta Nofullat:
dhe të buta ju do të punoni në fy- • Qafa nga përpara (kujtoni se
tyrë, kokë, shpatulla, krahë, gjoks, kjo bëhet me butësi): godisni
stomak dhe gjymtyrë. lehtë dhe masazhoni pjesën e
përparme të qafës me lëvizje të
Gjatë kohës që masazhoni bebin, ngadalta, deri poshtë në shpatu-
shikojeni me dashuri. Kjo ngac- lla.
mon të gjitha shqisat e bebit dhe • Vendosni lehtësisht të dyja
vendos një komunikim më të thellë duart mbi shpatullat e tij.
shikimi dhe prekjeje. Flisni me be- Përkëdheleni bebin nga qafa në
bin tuaj lirisht, pa e frenuar veten. shpatulla, në drejtim të kraha-
Kujtoni gjithmonë se prekja juaj rorit të tij.
duhet të jetë e butë dhe me dashuri
dhe mos bëni lëvizje mekanike, sa Shpatullat dhe krahët:
për të kaluar radhën. Nëse fosh- • Formoni një unazë me gishtat
nja dëshiron të ndërrojë pozicion, tuaj dhe gishtin e madh për-
lëreni ta bëjë këtë. Mos e detyroni reth krahut të bebit. Filloni ta
bebin të mbajë një pozicion që përkëdhelni përreth pjesës së
0 - 4 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 145
G jatë moshës 4-8 muaj fëmijët zhvillojnë një sërë aftësish për të për-
dorur trupin e tyre. Ata gjithë kohës përpiqen të përdorin sende të
ndryshme, t’i fusin në gojë, “flasin” duke lëshuar bashkëtingëllore dhe
tinguj të ndryshëm. Ata hyjnë në marrëdhënie sociale dhe u përgjigjen
të gjithë atyre që u drejtohen me fjalë, me shprehje fytyre a gjeste. Ata
kalojnë lehtë nga aktivitetet e filluara prej atyre vetë, në aktivitete sociale
të propozuara nga të tjerët.
Rutina e përditshme
Qetësia
Një shije e re nuk duhet ngarkuar me ankth. Më mirë të propozohet me
qetësi, sepse ka më shumë mundësi të pëlqehet.
Shembulli
Një ushqim që fëmijës i thuhet se është i mirë, por nga ana tjetër prindi
shtrembëron fytyrën, menjëherë do të kapet nga bebi si ushqim i keq.
Edhe nëse i jepni një ushqim që vetë nuk e pëlqeni, është më mirë të
mos bëni shenja.
Temperatura
Duhet të kontrollohet që ushqimi mos të jetë as shumë i nxehtë, as
shumë i ftohtë, sepse kështu bebit do t’i mbetet një kujtim i keq. Zakon-
isht ushqimi duhet të jetë i vakët.
Llojshmëria
Edhe nëse keni gjetur një lloj ushqimi që i pëlqen fëmijës, duhet të je-
pet një ushqim i shumëllojshëm, sepse kjo është baza për një dietë të
shëndetshme.
164 PJESA II VITI I PARË
Figura 14. Një gromësitje kur fëmija Figura 16. Edhe një i porsalindur mund
mbështetet tek shpatulla jep rezultat për të vendoset në pozicion ulur për të
shumë fëmijë, por mos harroni të mbro- gromësitur, por sigurohuni që koka e tij
ni rrobat tuaja. të ketë mbështetjen e duhur.
4 - 8 MUAJ RUTINA E PËRDITSHME 165
Kapsllëku: A është normal kur fi- mos për një fëmijë më të rritur, që
llohen ushqimet e ngurta? ju doni ta mësoni me ushqimet e
Ndërkohë që bebi rritet, në die- tavolinës. Një foshnje e gatshme
tën e tij nuk ka vetëm qumësht, dhe që ka nevojë për ushqimet e
kështu që jashtëqitjet e tij nuk do ngurta, i pranon ato më mirë nëse
të jenë më të verdha e nuk do të është e uritur dhe stomaku i saj
dalin më aq lehtë sa kur e ushqenit nuk është i mbushur me qumështin
me qumësht gjiri. Tani bebi juaj e gjirit.
është në procesin e përshtatjes ndaj
një mënyre të re për jashtëqitjen. A ka nevojë t’i shtoj apo pakësoj
Kjo do të vazhdojë të ndryshojë një vakt ushqimi në ditë djalit,
me rritjen e tij dhe me rritjen e meqë fillova muhalebinë?
llojshmërisë së ushqimeve që ha. Jo. Në fillim dhënia e muhalebisë
Është shumë normale që bebet të është vetëm për praktikë. Djali juaj
dalin jashtë një herë në çdo dy-tre nuk ka nevojë të hajë shumë, që t’i
ditë. Kur bebi fillon të marrë ush- plotësojë nevojat e tij ushqimore.
qimet e ngurta, ai do të sforcohet Detyra më e rëndësishme është të
më shumë për të dalë jashtë. Pran- mësohet me ushqimet e ngurta dhe
daj nuk duhet të shqetësoheni kur më vonë do të marrë lëndët ush-
vëreni se jashtëqitjet janë të forta qyese që ato kanë. Filloni duke i
dhe të thata. Për të ndihmuar që shtuar një ushqim me bazë drithi
dalja jashtë të jetë sa më e lehtë (miell orizi, gruri) në kohën e
dhe e shpeshtë, sigurohuni që bebi mesit të mëngjesit, (për shembull
juaj të marrë shumë lëngje, si dhe ora 10.00-11.00), kur po e ushqeni
fruta e perime. Lëngu i kumbullave me gji. Në këtë kohë të ditës bebi
të zeza, i holluar me pak ujë mund nuk ka shanse që të jetë i uritur, ka
të ndihmojë në raste të vështira. pushuar mirë dhe mund të jetë gati
për të provuar diçka të re.
Si të fillohen drithërat?
A duhet dhënë në fillim muhale- Përgatiteni muhalebinë me të
bia, apo qumështi i gjirit? njëjtën temperaturë që ka qumështi
Nëse ju i filloni bebit tuaj drithërat i gjirit. Bëjeni shumë të hollë.
dhe nuk jeni e sigurt se ai do t’i Vëreni në majën e lugës së bebit
pranojë, do të ishte më e mira ta dhe vendoseni lugën midis buzëve
ushqenit në fillim me gji e pastaj duke e lejuar që “ta thithë” ushqi-
t’i jepnit muhalebinë. Më mirë t`ju min nga luga. Në javët e para mos e
tregojë ai se kur është gati. Kur ta fusni të gjithë lugën e mbushur në
keni kuptuar se është gati, mund gojën e tij, sepse mund të mbytet.
t’i jepni në fillim drithërat e më Ju duhet të përparoni ngadalë,
tej gjirin. Kjo është e vërtetë sido- duke e lejuar bebin ta përcaktojë
4 - 8 MUAJ RUTINA E PËRDITSHME 171
relaksuar tensionet e krijuara gjatë lerë një nga këto zakone përpara se
ditës. Sjellja ndonjëherë bëhet të jetë gati, por këshillat e mëposht-
me acaruese nga stresi që mund me mund ta bëjnë më të lehtë për ju
të krijohet në jetën e fëmijës. Si dhe fëmijën tuaj të jetoni me këto
djemtë dhe vajzat shfaqin sjellje zakone dhe gradualisht t’i lini ato:
si lëkundja ose rrotullimi, ndërsa • Jepini më tepër dashuri fëmijës
përplasja e kokës është më tepër e suaj, vëmendje, përkedhelje,
shfaqur tek djemtë. dhe lëkundeni atë gjatë ditës
dhe gjatë kohës së gjumit.
Lëkundja zakonisht fillon andej • Shtojini aktivitetet ritmike
nga mosha 6 muaj, përplasja za- për bebin tuaj gjatë ditës, si:
konisht nuk fillon përpara moshës lëkunduni në një karrige bash-
9 muaj. Ky zakon mund të zgjasë kë me bebin ose në një karrige
pak javë ose muaj, ose një vit vetëm; jepini atij një instru-
apo më shumë, por shumë fëmijë ment lodër, ose një lugë dhe
e braktisin atë në moshën 3 vjeç një pjatë, nga e cila të mund të
pa ndërhyrjen e prindërve. Qorti- lëshojë tinguj; shtyjeni atë në
met apo ngacmimet, nuk bëjnë gjë ujë; luani me lodra që luhen me
tjetër veçse e keqësojnë më tepër duar dhe që lëshojnë muzikë.
problemin. • Lejojeni fëmijën tuaj të kryejë
më tepër lojra aktive gjatë ditës.
Megjithëse mund të jetë e vështirë • Gjithmonë krijoni çaste të qeta
për t’u besuar, nuk mund të themi përpara gjumit, lojra të qeta,
se këto sjellje janë të rrezikshme përkëdhelje dhe ndoshta një
për shëndetin e fëmijës. Nëqoftëse lëkundje të lehtë.
bebi juaj nuk e përplas kokën në • Nëqoftëse bebi juaj e përplas
raste zemërimi dhe nuk dëmton kokën shumicën e herëve në
veten në mënyrë të vazhdueshme krevat, mos e vini në krevat de-
(një shenjë e rastësishme e bërë në risa ta ketë zënë gjumi.
trup nuk është për t’u shqetësuar), • Nëqoftëse fëmija juaj e përplas
nuk ka asgjë për t’u shqetësuar. Por kokën në krevat, ulni rrezikun
nëqoftëse këto aktivitete zënë një e përplasjes me mobiljet dhe
pjesë të mirë të kohës së fëmijës muret (të cilat mund të dëmto-
suaj, nëqoftëse ai duket se shfaq jnë vërtet bebin), duke e vendo-
edhe sjellje të tjera të pazakonta, sur krevatin në mes të një qilimi
është duke u zhvilluar ngadalë, dhe duke hequr rrotat, që kre-
ose duket jo i lumtur shumicën e vati të mos lëvizë përgjatë dy-
kohës, duhet të drejtoheni tek pe- shemesë. Vendoseni krevatin sa
diatri për problemin e tij. më larg nga muret apo mobiljet
dhe nëqoftëse është e mundur,
Ju nuk mund ta detyroni bebin të mbushini anët e krevatit, për ta
4 - 8 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 175
• Nuk kërkon për sendet e fshe- • Nuk kërkon dhe nuk shfaq in-
hura. teres për të kapur lodra.
• Nuk kap sendet e vogla me • Nuk rri ulur vetë.
gishtin e madh dhe atë tregues • Nuk fillon të hajë ushqime të
• Nuk duket i interesuar në tinguj forta.
të rinj dhe të pazakontë.
178
3
8 - 12 muaj
Karakteristikat e rritjes dhe të zhvillimit
Rutina e përditshme
Ndjenjat tuaja. Juve ose vazhdon kjo ndodh, ndjenjat e tyre negative
t’ju pëlqejë ta ushqeni me gji be- transmetohen lehtësisht tek bebet
bin tuaj, ose u mërzitët duke nxje- e tyre, duke e bërë ushqyerjen me
rrë dhe futur gjinjtë tuaj ditë dhe gji problem për të dy. Në këto ras-
natë. Dëshironi të keni më shumë te heqja e gjirit mund të jetë një
liri. Nëse ndjenjat tuaja lidhur me zgjidhje.
ushqyerjen me gji kanë ndryshuar,
antenat e bebit tuaj do ta kapin dhe Situata e bebit tuaj. Koha më
ai do ta largojë vetë. e mirë për t’ia hequr gjirin bebit
është kur në shtëpi gjithçka është e
Ndjenjat e bebit tuaj. Disa bebe e qetë. Sëmundja, dalja e dhëmbëve,
lënë vetë gjirin. Nëpërmjet reagi- udhëtimet, pushimet verore, apo
meve të tyre (grinden, nuk ju in- gjithçka që në jetën e bebit mund
tereson gjiri, e mbajnë vetëm pak të shkaktojë stres, nuk janë mo-
kohë në gojë) ato tregojnë se janë mente të përshtatshme për ta ndër-
gati për të kaluar në një mënyrë prerë gjirin.
tjetër ushqimi. Por kujdes se mos
i keqkuptoni sinjalet e bebit. Në Shëndeti juaj. Ju jeni shumë e
moshën 5 muajsh mosinteresi për lodhur, pa fuqi. Por përpara se të
të pirë gjirin mund të jetë vetëm hiqni bebin nga gjiri, sigurohuni
një shenjë se bebi ka rritur intere- se mos ky problem mund të zgji-
sin e saj për mjedisin; në shtatë dhet më thjesht, për shembull të
muajsh kjo mund të tregojë një ushqeheni më mirë dhe të pushoni
shtim të interesit për aktivitet më gjatë vetë.
fizik, që e kapërcen interesin për
t’u ushqyer; në nëntë muajsh e më Shëndeti i bebit tuaj. Ndonjëherë
shumë kjo shpesh kupton rritje të prodhimi i qumështit pakësohet
pjekurisë dhe pavarësisë. Në çdo kur rritet bebi. Nëse bebi juaj po
moshë kjo mund të lidhet me së- shton pak në peshë, është i përgju-
mundjen apo daljen e dhëmbëve. mur, i grindur, qumështi juaj mund
Në përgjithësi, bebi fillon të largo- të mos jetë më i nevojshëm dhe
het vetë nga gjiri mbas moshës 12- duhet filluar ushqimi tjetër.
18 muajsh.
Ushqimet e tjera që merr bebi
Situata juaj. Edhe ato nëna që juaj. Nëse bebi juaj ka mësuar të
pëlqejnë të ushqejnë me gji, përdorë lugën, gotën etj ai mund
shpesh e shikojnë ushqyerjen të mos pëlqejë më të pijë nga gjiri
me gji si një pengesë për shumë i nënës.
gjëra që ato mund të bëjnë (puna,
shkolla etj) në jetën e tyre. Kur Mosha e bebit tuaj: në përgjithësi
8 - 12 MUAJ RUTINA E PËRDITSHME 187
Si të miqësohemi me sendin e ri
Të porsalindurve nuk i pëlqen luga. TUALETI, BANJA,VESHJA
Kalimi nga gjiri i nënës apo nga
thithi që e qetësonte drejt një mjeti • I pëlqen banja, luan me sfun-
të huaj ka ndikime psikologjike që gjerin, sapunin dhe lodrat e
nuk duhen nënvlerësuar. Ai do të ujit.
mundohet të mësohet me to, por • I pëlqen ta lësh ujin t’i rrjedhë
përpara 12 muajve kjo gjë do të nga sfungjeri.
jetë e vështirë. Por kjo është edhe • I pëlqen të heqë vetë kapelen,
koha kur bebi bën eksperimente këpucët dhe çorapet.
8 - 12 MUAJ RUTINA E PËRDITSHME 189
kthyer ato në lojra, prandaj mos bëjë gabime, nuk do t’i jepni atij
lejoni që një “jo” e juaj të kthehet mundësi për të mësuar nga gabi-
në një lojë ose në një të qeshur. met e veta.
Pjesa III
VITI I DYTË
202
1
12 - 24 muaj
Karakteristikat e rritjes dhe të zhvillimit
F ëmija tani është një motor, plot me energji, entuziazem dhe kuriozitet.
Gjatë vitit të dytë të jetës ai rritet më ngadalë, por në zhvillim ndodhin
ndryshime të rëndësishme. Fëmija e fillon këtë periudhë me aftësitë e një
foshnjeje dhe përfundon me aftësitë e një fëmije të vogël.
Përmirësimet në lëvizje i lejojnë fëmijët të lëvizin rreth vetes së tyre, të
eksplorojnë, dhe të provojnë botën rreth tyre. Zhvillimi i shpejtë i të fo-
lurit dhe gjuhës ndihmon të menduarin më kompleks dhe të mësua-
rin. Mosbindja dhe përgjigjet negative vijnë afër fundit të kësaj faze.
Gradualisht, fëmija fillon të kërkojë më shumë liri, si një mënyrë për të
fituar autonominë (ta shohë veten si një njeri, veç nga të tjerët) dhe një-
farë kontrolli mbi prindërit dhe kujdestarët.
Aftësia e fëmijës për të qëndruar në këmbë dhe për të lëvizur nga njëri
vend në tjetrin, bën të mundur që njëvjeçari të fitojë njohuri më të mëdha
për mjedisin rreth tij.
Ata bëhen fjalëshumë dhe aktivë, duke ndaluar vetëm gjatë vakteve të
ushqimit dhe në kohën e gjumit. Kurioziteti dhe aftësitë e tyre rriten dhe
nivelet e energjisë duken të pafundme.
Njëvjeçarët besojnë se çdo gjë ekziston vetëm ta. Ky egocentrizëm, ose
vetë-qendërzim, avash-avash kalon në një respekt më të madh për të tjerët.
Megjithatë, për momentin, njëvjeçari kënaqet që të konsiderojë çdo gjë si
“të tijën” dhe të imitojë lojën dhe veprimet e fëmijëve të tjerë, më tepër
sesa të bashkohet me ta.
12 - 24 MUAJ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 203
ZHVILLIMI I
PERSONALITETIT
DHE AI SOCIAL
Rutina e përditshme
USHQYERJA
grupit B. A dhe D)
Grupi i tretë (buka, drithërat dhe Grupi i pestë (frutat dhe perimet)
patatet) Agrumet dhe të gjitha llojet e fru-
Orizi dhe grupi i produkteve ush- tave dhe të perimeve të freskëta,
qimore me origjinë nga drithërat, janë prodhime që përmbajnë disa
janë produkte ushqimore që për- lloje vitaminash (veçanërisht vita-
mbajnë sheqerna, proteina të cilë- minë C) dhe kripëra minerale. Për
sisë së mesme, vitamina të grupit shembull:
B. • Të gjitha llojet e perimeve të
Këtu hyjnë: freskëta, të ngrira ose të kon-
• Buka, orizi, makaronat, pata- servuara, për shembull karrota,
tet, drithërat për mëngjesin (për spinaq, presh, bizele, speca, la-
shembull Cornflakes apo Korn- kër etj.
fleks në shqip), si dhe të gjitha • Të gjitha llojet e perimeve që
llojet e grurit ose thekrës. përdoren për sallatë si domate,
sallatë jeshile, kastravec.
Grupi i katërt • Të gjitha llojet e frutave të fres-
Vaji, gjalpi, dhjami dhe margarina, këta ose të ngrira si mollë, ba-
janë produkte që përmbajnë yn- nane, portokalle, dardhë, pjepër
dyrna, veçanërisht acide yndyrore, etj.
disa lloje vitaminash (veçanërisht • Të gjitha llojet e frutave të thara
emër sendeve dhe t’i kërkojmë guar si t’i rregullojë ato rreth
(jo me zor) fëmijës që të imi- fundit të kutisë. Kjo e ndihmon
tojë. fëmijën të zhvillojë një bash-
• Fshehim një lodër ose një send këveprim të mirë dorë-sy.
tjetër të njohur në një vend të • Mund të presim nga disa foto-
dukshëm dhe i themi fëmijës ta grafi pjesë sysh, gojësh, hun-
gjejë atë. dësh nga ndonjë revistë dhe ta
• I japim atij kuba, unaza, kuti ndihmojmë fëmijën t’i vendosë
formuese, filxhanë plastike, këto fotografi në një copë letre,
si lodra që nxisin zgjidhjen e për të ndërtuar një fytyrë.
problemeve dhe bashkëvepri- • T’i kërkojmë fëmijës të tregojë
min sy-dorë. syrin, gojën dhe hundën e tij.
• Ta lejojmë që të luajë vazhdi- • Blejmë kukulla dhe kafshë që
misht me ujë, për të provuar fëmija të mund t’i veshë, ush-
eksperienca të reja ndjesore, qejë e shëtisë. Pjatat plastike,
lëvizore dhe mendore. enët e kuzhinës, kutitë e aku-
• T’ia vendosim lodrat në pjesë llores, dhe kuti të tjera plastike
të ndryshme të dhomës, në ndihmojnë lojën krijuese.
mënyrë që fëmija të kërkojë • Mbushim një pjatë plastike me
t’i kapë ato duke ecur, duke u copëza bukëpeshku, që fëmija
përkulur, zvarritur (që të stër- të mund t’i fusë nëpër pjata apo
visë lëvizjet). enë të përmasave të ndryshme.
• T`i blejmë atij lodra që mund Por kujdes!!! Duhet ta ruajmë
të tërhiqen zvarrë apo shtyhen, fëmijën që të mos t’i gëlltisë .
një kukull plastike apo druri, që • Të këndojmë këngë bashkë
nuk përbën rrezik kur fëmija i me të. T’i japim fëmijës lodra
kësaj moshe luan me të. muzikore dhe kërcejmë me të
• Krijojmë një album me foto- sipas muzikës.
grafi të pjesëtarëve të familjes. • Luajmë me top me fëmijën. E
Përfshijmë aty fëmijën, nënën, lëmë atë të gjuajë, të presë dhe
babain, gjyshërit, tezet, ha- të hedhë topin.
llat, dajat dhe persona të tjerë • Ta vëzhgojmë fëmijën gjatë
të rëndësishëm. Duhet të fla- lojës; ta lëmë të vizatojë me
sim mbi gjëra të veçanta për shkumës, të pikturojë në mure
çdo person dhe ta ndihmojmë dhe pellgje. Duhet ta përgëzoj-
fëmijën të fillojë të kuptojë se më fëmijën për përpjekjet e
ç’është familja dhe çfarë vendi veta.
zë ai brenda saj. • Të tregojmë shumë dashuri për
• I japim fëmijës një kuti kë- fëmijën e vogël.
pucësh dhe kopsa, duke i tre-
216 PJESA III VITI I DYTË
bënte naze dhe bindej gjithnjë, tani Fëmija vazhdon të thotë gjithnjë e
që po bëhet 2 vjeç, vajza na është më shumë “JO”, deri kur prindërit
bërë kokëfortë dhe nuk dëgjon fillojnë ta shikojnë ndryshe; ai nuk
fare. E vetmja fjalë që thotë është do më të jetë “vogëlushi shpirt i
“JO”, në çdo rast. Kjo shfaqet mamit”, që pranon të gjitha ato që
edhe në gjërat më të zakonshme: i thotë mami dhe babi. Përpiqet që
nuk do të veshë diçka, do të dalë të na tregojë se do që ta trajtojmë
jashtë shtëpisë, përplas këmbët për ndryshe.
t`i blerë një lodër, nuk do të nda-
het nga nëna etj; edhe pa ndonjë Pra, “JO”-të nuk duhet të na shqetë-
arsye të dukshme, i përgjigjet çdo sojnë, sepse janë normale për çdo
pyetjeje me fjalën “JO”. fëmijë në këtë moshë, qoftë djalë
apo vajzë.
Është një fazë e rritjes, duke fi-
lluar nga 18-24 muajsh, kur fëmija Si t’i kapërcejmë “JO”- të
zbulon se ekziston si person i pa- Për ta kapërcyer këtë fazë, sigu-
varur nga nëna. Pra fëmija rreth risht pozitive për rritjen e tij, por të
moshës dy vjeç fillon të ndërtojë lodhshme për ju, mjafton ta lejoni
identitetin e tij; fillon të tregojë se të thotë “JO-të, por në të njëjtën
ka dëshira dhe shije që e dallojnë kohë të vendosni rregullat tuaja.
nga gjithë të tjerët. “JO”, atëhere Me “jo”-të dhe kapriçot, fëmija po
nuk është vetëm një fjalë, por merr mat kufijtë e tij.
një rëndësi të veçantë; Mosprani-
met dhe llastimet ai i bën që t’i Pra është e drejtë të toleroni
tregojë të tjerëve, se është ndryshe pak, por për gjëra që ne të rritu-
nga nëna. rit i quajmë me rëndësi, duhet t’i
kundërshtoni llastimet e tyre. Për
Prapa një këmbënguljeje ndo- shembull, nëse fëmija do të marrë
njëherë shumë të fortë, qëndron patjetër thikën, ju sigurisht që nuk
vetëm dëshira për të treguar se dhe mund ta toleroni këtë. Mundohuni
ai është një njeri për t’u dëgjuar. ta bindni fëmijën me mënyra të
Pra “JO” është një sinjal pozitiv: buta, por edhe nëse mbas kësaj për-
duke mohuar, fëmija tregon veten pjekjeje paqësore ai nuk arsyeton,
220 PJESA III VITI I DYTË
jnë më mirë krahët, këmbët e tyre ndajnë sendet sipas ngjyrave dhe
dhe të gjithë trupin. Në këtë moshë të mbushin e të derdhin kuti.
fëmija duhet të jetë në gjendje të
kapë një top, të ndërtojë me kuba
ose blloqe, të ngjisë e të zbresë Kini parasysh!!
shkallët.
Duhet të kontaktoni me një spe-
Çfarë fjalësh të reja ka mësuar? cialist të shëndetit nëse në moshën
Shumë fëmijë kanë zbuluar në këtë 24 muaj fëmija:
moshë fjalën magjike “PSE?”. Kur
e përdorin këtë fjalë, në disa raste • nuk përsërit fjalët që i thonë të
duan shpjegime për diçka, në raste tjerët
të tjera ato thjesht duan që të vazh- • Nuk kupton disa fjalë të reja
dojnë të bisedojnë me ju. Fjalori • Nuk përgjigjet ndaj pyetjeve të
po rritet dhe po mësojnë përditë thjeshta me “po” ose “jo”
fjalë të reja. Mjeku mund të pro- • Nuk zbaton urdhëra, kërkesa të
vojë aftësitë e të folurit të fëmijës thjeshta me dy hapa: “hajde tek
tuaj, duke i bërë pyetje direkte. babi dhe më sill librin tënd”.
• Nuk shpreh dëshira, pyet për
A i përgjigjet fëmija urdhërave, gjithçka.
kërkesave me dy kohë? • Nuk tregon dhe emëron objekte
Fëmija dy vjeçar zakonisht ka a- të njohura; përdor fjali me 2-3
rritur pjekurinë për të kuptuar dhe fjalë
zbatuar urdhërat me dy kohë, për • Nuk ecën vetë (ose me pak ndih-
shembull “shko tek babi dhe puthe më)
e hajde prapë tek unë “, “shko tek • Nuk ecën mirë, me pak lëkund-
dhoma jote, merr arushin dhe sille je apo rrëzime; nuk ngjit shka-
këtu”. Nëse fëmija juaj nuk ndjek llët pa ndihmë
urdhërat tuaja, apo duket se nuk ju • Nuk ecën dot pa u mbajtur
dëgjon, tregojani këtë mjekut. nëpër objekte të ndryshme
• Nuk shfaq shumë emocione:
Me çfarë lodrash i pëlqen të lu- zemërim, gëzim, frikë
ajë? • Nuk tregon interes tek pikturat
Nga lodrat që fëmija pëlqen, • Nuk njeh veten në pasqyrë
mjeku kupton se si ai po zhvillo- • Nuk përpiqet të ushqehet vetë,
het. Mjaft fëmijë në këtë moshë apo nuk ngre filxhanin drejt go-
pëlqejnë të luajnë me bashkimin e jës për të pirë
pjesëve të mozaikëve (gjëegjëza) • Nuk ha relativisht mirë ushqi-
të thjeshtë, bashkimin e sendeve min e familjes, edhe kur sasitë
me njëri-tjetrin, të shkarravisin, të janë të pakta.
12 - 24 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 223
Pjesa IV
VITI I TRETË
226
1
24 - 36 muaj
Karakteristikat e rritjes dhe të zhvillimit
Ky vit mund të jetë një ndryshim i madh, si për fëmijën ashtu edhe për
prindin. Prindërit shpesh e përshkruajnë fëmijën e tyre dy vjeçar si “i
pamundur”, “i tmerrshëm”, ose “i pa arsyeshëm” etj. Megjithatë vendos-
mëria, inatet dhe paaftësia e dy vjeçarit për të pranuar kufij dhe për t’u
bindur në çdo çast, janë pjesë e zhvillimit normal dhe shpesh në këto bete-
ja fitojnë fëmijët. Në këtë moshë fëmija përballet me kërkesa që mund të
jenë të mëdha: duhet të fitojë aftësi dhe sjellje të reja për të mësuar dhe
mbajtur mend, për të përsëritur gjërat e mësuara dhe të plotësojë kërkesat
e të rriturve. A është ndonjë çudi që i shikojmë dyvjeçarët të dërrmuar, të
hidhëruar, që kanë vështirësi të zgjedhin dhe që thonë jo edhe për gjërat
që i duan në të vërtetë?
Por gjatë këtij viti që ato përpiqen për të bërë gjithçka, ndodhin edhe
gjëra të mira. Fëmijët në këtë moshë dallohen për shpërthime të gëzimit,
të qeshurës, apo të dashurisë. Gjithashtu ndërsa fitohen aftësi të reja dhe
përforcohet ajo që është mësuar më parë, dyvjeçari fillon të jetë më i butë
dhe më i dashur.
24 - 36 MUAJ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 227
Fëmijët dyvjeçarë zakonisht janë plot energji, shumë aktivë dhe kuriozë.
Ata duket se janë vazhdimisht në lëvizje dhe përfshihen plotësisht me
gjithë shpirt, në gjithçka që i tërheq. Gjatë këtij viti ata mësojnë shumë
lëvizje. Zhvillimi i trurit të tyre duket kudo, në lojën teatrale, tregimin e
historive, vizatimet etj. Fjalët e reja shtohen shpejt, duke e lejuar fëmi-
jën të shprehë mendime dhe të zgjidhë problemet. Fëmijët e kësaj moshe
besojnë shumë në mendimin e tyre. Njëkohësisht ato fillojnë të zhvillojnë
ndjenjën e nevojës për marrëdhënie me njerëz të tjerë dhe njëfarë kon-
trolli mbi sjelljen e tyre. Ato kërkojnë me forcë pavarësinë, por ende kanë
nevojë për t’u siguruar se kanë pranë një të rritur që t’i ndihmojë, qetë-
sojë, apo edhe t’i shpëtojë, kur e kërkon rasti.
Figura 22. I pëlqen lundrimi. Figura 23. Mban lapsin me tre gishta
24 - 36 MUAJ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 229
shkuar”, “duke ecur”, përdor trupi, ose dhe një belbëzim. Për-
shumësin: “macja, macet”. piquni të kuptoni fjalët që thotë
• Tregon mohim duke vënë “jo’ fëmija. Përpiquni t’i lidhni fjalët
dhe “nuk” përpara një emri apo e pakuptueshme që ai thotë, me
fraze të thjeshtë: “jo bebi …”, sendet që ato mund të përfaqësoj-
“nuk erdhi….” në, edhe pse ato mund t`ju duken
• Përgjigjet kur e pyesim “Çfarë shumë të ndryshme nga njëra-tje-
po bën?” “Çfarë është kjo?” tra, për shembull ”unë dada” që do
dhe “Ku?”, pyetje që lidhen me të thotë “unë dua të dal shëtitje”.
objekte dhe ngjarje të njohura.
Kur e keni të vështirë të kuptoni
Si ta ndihmojmë fëmijën të flasë atë që po ju thotë, tregoni se kush
mund të jenë kuptimet e mundshme
Vërini emër çdo gjëje. Gjithçka (Do topin? Do biberonin?), duke i
në botën që rrethon fëmijën ka një dhënë atij mundësinë t`ju tregojë
emër – thuajani atë. Thoni emrat nëse e keni gjetur. Në këto raste do
e të gjitha sendeve në mjedisin ku të lodheni të dy, derisa kërkesat e
jeton fëmija (banja, kuzhina, soba, fëmijës të bëhen me të qarta, por
krevati, llamba, karrigia etj): luani duke vazhduar të veproni kështu,
“syri-hunda-goja” (merrni dorën e do ta ndihmoni shumë zhvillimin
fëmijës dhe prekini sytë, hundën, e të folurit tek fëmija juaj.
dhe gojën, duke i puthur duart në
fund) dhe më pas tregojini pjesët e Përqëndrohuni në mësimin e
trupit të diçkaje tjetër: zogut, qe- koncepteve. Ja disa koncepte në
nit, pemës, gjetheve, luleve, maki- mësimin e të cilave duhet ta ndih-
nave, avionit etj. Thirreni fëmijën moni fëmijën:
shpesh në emër, që të kuptojë se
është një njeri i veçantë. Nxehtë dhe ftohtë. Lëreni fëmijën
të prekë pjesën e jashtme të fil-
Dëgjojeni, dëgjojeni, dëgjojeni. xhanit të ngrohtë të kafesë dhe më
Ajo që fëmija ka për t’ju thënë, pas një copë akulli: një herë ujë të
është po kaq e rëndësishme sa edhe ftohtë, më pas ujë të ngrohtë.
ajo jo që i thoni ju. Edhe pse mund
të mos ta kuptoni fjalën që thotë, Poshtë dhe lart. Ngrini lehtë fëmi-
dëgjojeni dhe përgjigjuni: “Oh, jën lart dhe me pas uleni në dyshe-
kjo është shumë interesante!”, me; pastaj merrni një lodër, për
ose ”Vërtet kështu është?”. Kur shembull një kukull, ngrijeni lart
i bëni një pyetje, prisni për një dhe uleni përseri në dysheme. Kur
përgjigje, edhe nëqoftëse ajo e bëni këtë, thoni: ”Kukulla lart,
është një buzëqeshje, një lëvizje kukulla poshtë”.
232 PJESA IV VITI I TRETË
Brenda dhe jashtë. Fusni disa li- qet e pasojat. “Dielli është i ndrit-
bra në kuti dhe më pas nxirrini ato shëm, prandaj ne kemi dritë”,
jashtë: bëni të njëjtën gjë me sende “Frigoriferi e mban ushqimin të
të tjera. ftohtë, kështu që ai ka shije të mirë
dhe është i freskët”. “Mami përdor
Bosh dhe plot. Mbushni një ko- një furçë të vogël për të larë dhëm-
vë me ujë dhe pastaj zbrazeni: bët e tua, një furçë mesatare për të
mbushni një kovë me rërë dhe më krehur flokët e tu, dhe një furçë
pas boshatiseni. të madhe për të larë dyshemenë”,
“Nëqoftëse ti do ta grisësh librin,
Ulur dhe në këmbë. Mbajeni fëmi- ne pastaj nuk mund ta lexojmë
jën prej krahu, rrini të dy në këmbë prapë”, e kështu me radhë.
dhe me pas uluni të dy.
Të kuptuarit e botës që e rrethon,
E lagur dhe e thatë. Krahasojeni ashtu si dhe formimi i ndjeshmërisë
një rrobë të lagur me një peshqir për njerëzit, për nevojat e ndjenjat,
të thatë: flokët e njoma të fëmijës është një hap shumë më i rëndë-
suaj me flokët tuaj të thatë. sishëm gjatë mësimit të gjuhës dhe
leximit, sesa përsëritja si papagall
E vogël dhe e madhe. Vendosni e fjalëve pa lidhje.
një top të vogël pranë një të ma-
dhi: tregojini fëmijës në pasqyrë: Mësojini ngjyrat. Filloni t’i tre-
djali është i vogël, mami është e goni ngjyrat . “Shiko, topi është i
madhe. kuq, ashtu si dhe bluza jote,” ose
“Ajo pema është jeshile: edhe ka-
Shpjegojini mjedisin dhe shka- rroca jote është jeshile”, ose “Shi-
ko ato lulet e bukura të verdha”.
thotë „tali“, në vend të thotë „thi- të cilat tregojnë për gjëra të njo-
ka“ do të thotë „fika“) dhe shumë hura. Në këtë moshë librat nuk ka
fjalë mund të thuhen përgjysmë nevojë të kenë shumë fjalë, që t’ju
për disa muaj me radhë, apo vite. pëlqejnë. Gjithashtu librat pa fjalë,
Kur fëmija juaj nuk shqipton mirë vetëm me figura, nxisin fëmijët e
një fjalë, mos e korrigjoni si një vegjël të krijojnë histori ose ide
mësuese e ashpër - kritikat mund rreth pikturave dhe fotografive të
ta pengojnë. librave. Në këtë periudhë fëmi-
jët pëlqejnë ta lexojnë të njëjtën
Lexoni së bashku me fëmijën. histori shumë herë me rradhë dhe
Kur fëmija është paksa më i rritur, pëlqejnë libra me vjersha që bëjnë
ai fillon t’i pëlqejë shumë librat rimë. Më poshtë po japim të gjitha
me piktura, lodrat, kafshët etj. Në llojet e librave që ata pëlqejnë:
këtë moshë fëmijet janë gati për
të dëgjuar histori të thjeshta, por •· Libra që tregojnë histori të
do të duhet të kalojë mjaft kohë që thjeshta.
ata të qëndrojnë ulur dhe të dëgjoj- • Libra me vjersha të thjeshta me
në historinë të qetë për më shumë rimë, që ato të mund t’i mëso-
se 3-4 minuta, sepse vëmendja e jnë përmendësh.
tyre është ende e shkurtër. Fëmi- • Libra që kanë numërim, alfa-
jët e pëlqejnë leximin më shumë bet, tregojnë forma, madhësi të
kur marrin pjesë dhe vetë. Gjatë sendeve, njerëzve etj.
kohës që lexoni, ndaluni dhe • Libra me kafshë, libra me maki-
diskutoni mbi pikturat që ka li- na, libra rreth lojrave.
bri (“Shiko, kjo macja ka vënë • Libra që kanë personazhet e
kapele”), kërkojini fëmijës që të tyre të pëlqyer të televizionit,
tregojë sendet që njeh dhe trego- filmave me kartona etj.
jini emrat e atyre që ai ose nuk i
di, ose nuk i mban mend. Komente Librat janë shumë të nevojshëm për
të tilla si “Shiko, sa zogj janë në të zhvilluar krijimtarinë e fëmijës.
atë pemë”, ose “Këtu ka dy mace”, Ju mund ta ndihmoni fëmijën të
do t’ju ndihmojnë t’i bëni fëmijës mendojë mbi historinë e librit dhe
pak aritmetikë. Bëjeni numërimin ta lidhi atë me ngjarjet e jetës reale
pjesë të jetës së fëmijës tuaj. që e rrethon. Me poshtë keni disa
ide si mund ta bëni ketë:
Librat që pëlqejnë fëmijët
• Mbasi të lexoni historinë, bë-
Fëmijët e vegjël të moshave 2- huni aktorë dhe luani disa per-
3 vjeç pëlqejnë ngjyrat e gjalla, sonazhe të ngjarjes që lexuat.
tekstet që përsëriten dhe histori • Bëni ato që tregon libri, vishni
24 - 36 MUAJ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 235
Rutina e përditshme
dhe darkë. Një zgjedhje e mirë për për vaktet zemër. Edhe në këto
të kapërcyer këtë pengesë do të vakte të ndërmjetme ushqyerjeje,
ishte: të fusnit në dietën e tij 3-4 duhet të jepen ushqime nga të
herë në javë vetëm një pjatë që ai gjitha grupet ushqimore:
pëlqen. Kështu, në drekë një pjatë
e tillë mund të ishte makarona me Buka/ drithërat
mish të grirë, që fëmija i pëlqen Sanduiçët. Përgatisni në shtëpi
shumë. Në darkë mund t’i jepet sanduiçë të ndryshëm, duke i
një pjatë me supë dhe perime, të mbushur me ushqime të ndryshme,
cilat i pëlqen më pak. për shembull me djathë, vezë të
zier, domate, gjalpë etj. Gjatë ko-
hës që përgatisni sanduiçët, af-
Mbani mend! rojini fëmijët pranë jush, që t`ju
ndihmojnë e më tej mund t’i lejoni
Një fëmijë i moshës 1-3 vjeç t’i përgatisin vetë. Buka e thekur,
mund të hajë afërsisht vetëm keku i bërë në shtëpi, biskotat,
200-300 ml (1-1,5 filxhani çaji)
gjithashtu pëlqehen.
në një vakt. Kështu për të
marrë energjinë dhe lëndët e
duhura, ushqimi duhet dhënë Makaronat.
me një përqëndrim të lartë të Në përgjithësi, fëmijët në këtë
energjisë dhe 5- 6 herë në moshë i pëlqejnë makaronat. Për-
ditë. gatitini bashkë me ta. Kujdes me
salcat e gatshme që përdorni, se
mund të jenë shumë të kripura.
Ushqyerja zemër e shëndetshme
Frutat dhe perimet
Fëmija i vogël ka stomak të vogëel Frutat dhe perimet janë shumë të
dhe mbushja e tij tri herë në ditë mira për ushqyerjen zemër. Frutat
nuk mund t’i japë energjinë e mund të jepen të prera në copa,
duhur për rritjen dhe lëvizjet e ose të përziera me kos. Zarzavatet
tij. Prandaj ka rëndësi dhënia e gjithashtu mund të jepen të gjalla
vakteve të ndërmjetme, që quhen ose të ziera. Frutat e thata, si kum-
vakte zemër. Këto vakte të ndër- bullat, kajsitë, kanë një sasi të
mjetme janë të rëndësishme për madhe sheqeri dhe mund të shkak-
fëmijët, por ne nuk duhet të har- tojnë prishjen e dhëmbëve. Në rast
rojmë që edhe ushqimet që jepen se fëmija juaj i dëshiron shumë,
në kohën e vakteve të plota, janë mund t`ia jepni herë pas here së
gjithashtu me rëndësi. bashku me ushqime të tjera, si për
Ju duhet harxhoni pak kohë për të shembull sanduiçët, për të pakë-
menduar se çfarë t’i jepni fëmijës suar pasojat tek dhëmbët.
246 PJESA IV VITI I TRETË
· Vërini përpara libra rreth kaf- apo një rrobë të madhe mbi
shëve, familjeve, ngjarjeve dysheme dhe vendosni në mes
të përditshme, alfabetit dhe një top. Ndihmoni fëmijën të
numërimit, poema dhe vjersha kapë dy cepat e rrobës, ndërsa
me rimë. Vazhdoni t’i lexoni ju kapni dy cepat e tjerë. Ngrini
përditë. me shpejtësi batanijen, duke e
• Bëni shëtitje rregullisht në li- hedhur topin lart dhe përpiquni
brari; lërini kohë fëmijës që të që fëmija ta kapë.
zgjedhë vetë librat. • Shikoni bashkë me fëmijën një
• Ofroni një biçkletë tre rrotëshe, përrallë në video, për ta ndih-
apo lodra të tilla të ngjashme muar të qetësohet dhe çlodhet
që ecin, të cilat ndërtojnë zhvi- pas një dite me aktivitete të
llimin e koordinimit sy-dorë- lodhshme. Përkundeni, përkë-
këmbë e djathtë, nëpërmjet ma- dheleni, ndërsa i flisni rreth
novrimit dhe ecjes. personazheve dhe veprimeve
• Shëtisni me fëmijën në parqe, që ato po kryejnë. Flisni për
duke i lejuar kohë të eksploro- ndjenjat dhe emocionet që janë
jë, vëzhgojë dhe mbledhë gurë, në këtë tregim.
gjethe, fara. Tregoni dhe flisni • Jepini rroba të ndryshme, kë-
për gjithshka gjatë rrugës. pucë, kapele, që t’i veshë për të
• Jepini fëmijës të ndajë një grum- luajtur. Shikimi në një pasqyrë
bull kubash simbas ngjyrës, e bën këtë aktivitet edhe më të
madhësisë, apo formës. këndshëm.
• Jepini fëmijës një çekiç lodër • Përgatisni një seri letrash për
dhe disa kuti plastike me thum- lojë. Prisni figura të vogla që
ba të vegjël për të praktikuar. kanë ushqime, kafshë, njerëz,
Ky është një aktivitet i mirë dhe ngjitini në një karton. Pris-
për të ndërtuar koordinimin sy- ni secilin karton për gjysmë
dorë. dhe kërkojini fëmijës të bash-
• Në një kuti me disa ndarje (p.sh. kojë pjesët sipas një kuptimi, në
mbajtësja e vezëve) vendosni formë mozaiku (pjata me lugën
topa të vegjël me ngjyra, kopsa, dhe pirunin, nëna me fëmijën
apo letra me ngjyra dhe mbasi etj.).
ta keni mbyllur, pyeteni fëmi- • Ofroni lodra të thjeshta me ve-
jën nëse i mban mend ngjyrat prime, si hedhja e birilave apo
që janë brenda. shisheve plastike me top, apo
• Shtroni një batanije, peshqir, lojra jashtë në kopsht.
254 PJESA IV VITI I TRETË
gjëra dhe të kënaqen në shumë ak- lojrat, jo vetëm ato që janë “për
tivitete. Kështu, ju i jepni një dhu- çuna”, apo “për goca”. Lërini
ratë të çmuar fëmijës suaj. Mos e fëmijët të krijojnë lodrat e tyre
trajtoni fëmijën ngushtë, si djalë me kuti, letra, kuba etj.
apo si vajzë, brenda kornizave të • Përpiquni të bëni të njëjtat ak-
vjetra. Nisuni nga ajo që i pëlqen tivitete, duke përfshirë së bash-
dhe që e tërheq. Kështu do të keni ku djemtë dhe vajzat. Për shem-
një fëmijë të kënaqur dhe do të bull, një ndeshje midis djemve
formoni një njeri me shumë vlera. dhe vajzave, apo me skuadra të
përziera.
Për t’i rritur fëmijët në radhë • Ndihmojeni fëmijën të respe-
të parë si njerëz, si persona të ktojë si djemtë, ashtu dhe vajzat.
veçantë, dhe pa i kufizuar sipas Nëqoftëse fëmija juaj thotë
seksit të tyre, kini parasysh: “vajzat nuk luajnë me kamiona”
• Jini të kujdesshëm kur flisni për (që mund ta ketë dëgjuar nga di-
përkatësinë gjinore. Mos për- kush), shpjegojini atij se djemtë
dorni fjalë, kuptime të këqija, dhe vajzat mund të bëjnë shumë
negative për të. Për shembull gjëra njësoj.
mundohuni të mos thoni “ti je • Ndihmoni që fëmija juaj, djalë
vajzë, nuk e bën dot, ma lër ta apo vajzë, të ketë sukses në
bëj unë këtë për ty” ose “çunat shumë fusha. Të gjithë fëmijët
nuk qajnë” duhet të jenë aktivë dhe krijues.
• Lërini fëmijët të zhvillojnë Lejoni fëmijët që të bëjnë shumë
shumë aktivitete, aftësi dhe gjëra që iu pëlqejnë, pavarësisht
interesa të ndryshme. Mos u nëse janë vajza apo djem.
thoni se vajzat pëlqejnë vetëm • Kur shikoni televizor ose filma
“gjëra për vajzat” dhe djemtë me fëmijët që kanë në ngjarje
duan vetëm “gjëra për djemtë” vajza dhe djem, flisni për atë
• Lërini djemtë dhe vajzat të që jeni duke parë. Shpjegoni
provojnë të gjitha aktivitetet. mesazhet në program. Bisedoni
Djemtë të luajnë me kukulla, për besimet dhe vlerat e tyre.
të vishen si vajza, të vizatojnë • Jini të sinqertë kur fëmija pyet
dhe pikturojnë. Lërini vajzat të për ngjashmëritë dhe ndryshi-
luajnë me kamiona, makina, të met midis djemve dhe vajzave.
merren me sport etj. Përdorni shprehjet korrekte për
• Jepini nga të gjitha llojet e pjesët e trupit.
lodrave, si djemve ashtu dhe • Lavdëroni si djemtë dhe vajzat,
vajzave. Nxisni djemtë dhe kur bëjnë të njëjtën detyrë.
vajzat të luajnë së bashku me • Siguroni mundësi për djem-
to. Nxitini të luajnë nga të gjitha të dhe vajzat që të shikojnë
260 PJESA IV VITI I TRETË
gjysmë ore, mund ta quani kokë- jës tuaj? Shumë prindër kërkojnë
fortë, ose këmbëngulës. që fëmijët e tyre kur të rriten të jenë
të pavarur, të kenë besim tek vetja,
Duke parë që fëmija juaj është të bëjnë zgjedhje të zgjuara dhe të
plot energji, ju mund ta ndihmoni kenë respekt për njerëzit. Disipli-
duke i krijuar shumë mundësi për nimi i vetes është i nevojshëm për
të eksploruar botën. Këta fëmijë të arritur këto qëllime. Një person
pëlqejnë të këndojnë dhe kërcejnë, me vetëdisiplinë ka kontrollin e
por kohë pas kohe ata kanë dëshirë nevojshëm që duhet për të vepruar
të qëndrojnë të qetë dhe të shikoj- ndaj dështimeve dhe vështirësive
në një libër me figura. të jetës së përditshme.
janë disa këshilla për të nxitur një duhen zbatuar ndaj sjelljes së
sjellje të mirë të fëmijës: papëlqyeshme që kryhet.
luan në kopsht.
• Kur e lini të flejë në ajër të
pastër, vendosni në karrocë një
rrjetë kundra maceve, mizave
etj.
• Nëqoftëse keni bidona për të
mbledhur ujë shiu, kova e fuçi
me ujë në oborr, apo një pellg
uji, mbulojini ose i vini rrotull
një rrethim të sigurt, që fëmija
të mos mund ta përmbysë apo
Figura 34. Karrige sigurie me fy- të futet në të, sepse mund të
tyrë përpara. mbytet.
• Mbani rrugicat e kalimit në
e pasme, me një mekanizëm ngji- kushte të mira: prisni rregullisht
tës, që është mirë ta fiksoni në barërat e këqija dhe myshqet,
qendrën e sediljes së pasme. Li- që të mos jenë të rrëshqitshme.
dheni fëmijën me rripin e sigurisë. • Mos lejoni fëmijët të luajnë në
Disa karrige mund të fiksohen në një zonë, në të cilën pak më
makinë me rripat e pasmë të sigu- përpara keni hedhur pesticide,
risë. Karrigia duhet t’i përshtatet apo lëndë të tjera helmuese.
normave që tregohen në Kodin • Mbyllni me çelës të gjitha paji-
Rrugor Shqiptar. sjet e kopshtit, me të cilat pu-
noni dhe të gjitha pesticidet
Si t’i argëtojmë fëmijët gjatë (spërkatësit, lëndët helmuese)
shëtitjes me makinë që përdorni.
• Merrni me vete kasetat me përra- • Mësojeni fëmijën të mos fusë
lla ose me muzikë, që i pëlqejnë asnjë gjë në gojë, si kokrra rru-
fëmijës suaj. shi, gjethe apo lule.
• Këndoni këngë së bashku me të. • Vendosni në të gjitha kangjellat
• Tregojini kafshët, shtëpitë, py- apo dyert, rreze (shul) që nuk i
llin, detin etj. arrin dot.
• Jepini lodra të lëvizshme. • Vendosni pajisjet e lojës së
• Mbani me vete ushqime dhe fëmijës mbi bar ose rërë, dhe jo
lëngje. mbi një sipërfaqe të ashpër.
• Ndaloni shpesh. • Sigurohuni që bimët e kopsh-
tit tuaj nuk janë helmuese dhe
Kopshti/Oborri i shtëpisë shkulni kërpudhat, sapo të kenë
• Mbani në vrojtim fëmijën kur mbirë.
24 - 36 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 295
Përparësitë e çerdhes
• Fëmija mësohet që i vogël në kontakt me të tjerët, duke u bërë i hapur
dhe i shoqërueshëm.
• Në krahasim me bebisiterin, apo një kujdestare të vetme, personeli i
çerdhes ka më shumë garanci për eksperiencë në rritjen dhe kujdesin
për të vegjëlit.
I kujdesshëm
Fëmija juaj mendohet shumë dhe për- Çerdhe që kanë pak
shtatet ngadalë ndaj situatave të reja dhe fëmijë.
njerëzve të rinj (ndonjëherë edhe me frikë).
Ai ka shpesh vështirësi në periudhat kalim-
tare dhe ka nevojë për shumë mbështetje,
që të ndihet i sigurt dhe i qetë.
I ndjeshëm
Fëmija juaj është shumë e apasionuar dhe Çerdhe ku ka pak fëmijë
i ndjen gjërat shumë thellë. Ajo shpesh ka dhe kujdestarja të jetë
vështirësi të kontrollojë ndenjat, dëshirat, më shumë pranë tij, që të
nevojat e saj. Prandaj mund të përshta- gjejë dikë që kupton emo-
tet ose mund të mos përshtatet mirë ndaj cionet e thella të fëmijës.
ndryshimeve dhe periudhave kalimtare, por
gjithnjë do t`ju tregojë ju se çfarë ndjen.
298 PJESA IV VITI I TRETË
,
Çfarë duhet të kërkoni në një çerdhe, në përshtatje me sti-
lin dhe aftësinë e fëmijës tuaj për t’u shoqëruar me fëmijë
të tjerë?
Mendoni: Sa aktiv është fëmija juaj?
Nëse pjesën më të madhe të kohës
fëmija juaj është :
ment, nuk ka nevojë për teknika drojë në këtë çerdhe, që pak nga
të veçanta, por vetëm për shumë pak do t’i bëhet si shtëpia e saj.
durim dhe mirëkuptim. Duhet të
flasim duke e qetësuar, të provojmë Këtë vit, Erioni do të fillonte
dalëngadalë ta lëmë në mjedisin e çerdhen. Deri tani për të kujde-
ri, ndoshta me një send, lodër, që i sej gjyshja, që jeton shumë larg
kujton nënën dhe shtëpinë e saj. shtëpisë tonë. Gjithë këtë kohë,
Kujdestarja e çerdhes duhet të ai përditë ka shkuar e ardhur me
ndihmohet që të përballojë këtë makinë dy herë në ditë, nga shtë-
vështirësi, pa u frikësuar se nuk pia jonë tek shtëpia e gjyshes. Tani
mund ta zgjidhë dot. Shpesh ajo dua që të fitojë njëfarë qëndruesh-
do të ndihet e pafuqishme, nuk mërie, duke e futur në çerdhen
është fëmija e saj, nuk di si do të pranë shtëpisë tonë. Mendoj se
reagonte nëna, ka edhe fëmijë të kjo është me rëndësi, edhe pse ai
tjetër për t’u kujdesur etj., pra lëri- është i vogël, (20 muajsh), të fi-
ni kohë kohës, pa u nxituar. Më tej llojë të njohë miqtë e parë dhe të
vajzës tuaj do t’i pëlqejë të qën- rritet. Dhe të them të drejtën, nuk
I ngadalshëm në shoqërimin me
të tjerët Vende dhe kujdestare që të lejojnë
Fëmijët, të cilët pëlqejnë ta “mar- fëmijët të zgjedhin atë që pëlqejnë
rin shtruar”, mund të jenë më të të takojnë, të luajnë me të tjerë;
ndrojtur dhe të tërhequr me të një çerdhe që ka pak fëmijë, mund
huajt dhe kanë nevojë për kohë, të jetë në këtë rast një zgjedhje e
që të ngrohen dhe të ndjehen të mirë.
qetë e të sigurt e që të bashkohen
me të tjerë. Ato mund të jenë të
lumtur të luajnë vetëm, ose me një
apo dy fëmijë apo të rritur të tjerë.
24 - 36 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 301
fut në këtë realitet të ri, është i një shqetësim shumë i madh për
qetë dhe jo shumë në ankth, fëmija prindërit, të cilët do të fillojnë të
pak nga pak do ta pranojë situatën, hetojnë njëmijë shkaqe të lidhura
do të ndjehet i lidhur me persona me këtë refuzim të prerë. Edhe në
të rritur, që janë të dashur dhe të këtë rast lërini kohë kohës, për-
sigurtë për të dhe të pranuar nga shtatuni me ritmet e fëmijës, mos
nëna dhe babai, si dhe do të takojë e quani veten fajtorë (veçanërisht
moshatarë, me të cilët do të luajë nëna) për punë që kryeni jashtë
dhe do të shoqërohet. familjes. Përdorni mjetet që keni
(lejen e zakonshme, fundjavën në
Koha dhe mënyrat e përshtatjes shtëpi etj) që të rrini më shumë me
ndryshojnë sipas çdo fëmije dhe fëmijën dhe përpiquni e ripërpiqu-
përballja me jetën në grup filli- ni (çdo moment është i ndryshëm
misht mund t’i duket e fortë, nga ai i mëparshmi dhe nga ai që
sidomos nëse më parë nuk kishte vjen pas).
marrëdhënie me fëmijë të tjerë.
Kjo është normale, sepse mënyra Vajza ime mbush tre vjeç për
e jetesës në familje është e ndry- pak muaj. Ka filluar të shkojë në
shme nga ajo në çerdhe. Prandaj çerdhe që në moshën 16 muajshe.
futja duhet të bëhet gradualisht, Përshtatja e saj ka qenë shumë
veçanërisht me fëmijë që shfaqin e ngadaltë dhe e lodhshme, me-
kundërshtime, duke e lejuar nënën gjithëse ishte mësuar të qëndronte
të qëndrojë për disa kohë me fëmi- me persona të tjerë përveç nënës
jën, (ndoshta në një dhomë tjetër) (më shpesh gjyshja, dhe ndonjë-
që fëmija, kur ta kërkojë, ta ketë herë bebisiter); qante jo vetëm kur
pranë për njëfarë kohe dhe kështu ndahej, por vazhdonte deri kur
të mësohet me mjedisin dhe per- shkonim ta merrnim.
sonat. Në rastin kur fëmija grindet
më keq kur e ka nënën aty, është Në pak muaj pushoi dhe qëndron-
më mirë që nëna të largohet. te atje për të fjetur. Por u sëmur
Por frika e shkëputjes mund të shpesh në këtë kohë, pra nuk shkon-
rishfaqet edhe më vonë, kur fëmi- te rregullisht në çerdhe, 1- 2 ditë,
ja po jeton një moment të vështirë pastaj prapë sëmurë, pra nuk vajti
në shtëpi, ose çerdhe. Pra mospra- për afro tre muaj. Tani që rifilloi,
nimi i çerdhes është një shqetësim megjithëse ka të njëjtat edukatore,
personal i djalit tuaj, që duhet të klase, shoqe, vajza ime dëshpëro-
dë-gjohet, jo thjesht një mungesë het, qan gjithë kohën dhe duket se
dëshire për të shkuar në çerdhe. nuk i intereson asgjë. Unë bashkë
me babain e saj u përpoqëm vazh-
Ky shqetësim nuk duhet të bëhet dimisht t’i flasim për të kuptuar
24 - 36 MUAJ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 303
këtë ndryshim. I treguam se edhe e kësaj moshe kanë qejf shpesh t’i
ne, kur ishim të vegjël, shkonim në përsërisin gjërat, të fiksohen në një
çerdhe. temë). Pra ajo do të gjejë mënyrat,
kohën e qëndrueshme dhe perso-
Në shtëpi duket e qetë. Kur i flasim nat e qëndrueshëm, që i lejojnë të
dhe e pyesim përse qau në çerdhe, kapërcejë vështirësitë emocionale.
thotë vetëm që qau dhe kaq, “sepse Në kohët e fundit ka jetuar shumë
doja mamin”. Si prindër duam ta situata të ndryshme, që mund t’i
ndihmojmë …ndoshta pa u dorë- kenë shkaktuar ndjenja pasigurie
zuar (që të mos mësohet se kur dhe shqetësimi. Tani, duke qenë se
qan fiton atë që do, por edhe sepse ju dëshironi të filloni një punë me
besojmë që qëndrimi me fëmijët orar me të zgjatur, duhet të organi-
e tjerë është një eksperiencë që e zoni me burrin tuaj jo vetëm kohën
pasuron, më shumë se sa të qën- për për ta marrë fëmijën tuaj nga
drojë në shtëpi me gjyshen). çerdhja, por edhe kohën që duhet
të kaloni me të në shtëpi. Mundo-
Përveç frikës natyrale të brak- huni që të krijoni një lloj vazhdi-
tisjes që shoqëron fëmijërinë, por mësie, që fëmija të njohë ritmet e
edhe më tej, vajza juaj është me reja dhe të ndjehet e qetë.
të njëjtën edukatore, me të njëjtët
shokë, por pa pasur mundësi të Por megjithatë në këtë kohë, mo-
ecë njësoj me to, sepse ajo është sha tre vjeç është kyçe për disa
larguar për një periudhë kohe të elemente, si përcaktimi i iden-
gjatë. titetit të vetvetes, shoqërizimi më
i ndërgjegjshëm, forcimi i njëfarë
Kjo kërkon përsëri një tjetër peri- pavarësie. Mos u mërzisni. Lëre-
udhë përshtatjeje për fëmijën, ni që t`ju ndihmojë koha dhe me
sepse ndërkohë ka kaluar situata komunikimin tuaj ta përballoni së
të ndryshme kujdestarie (gjyshja,
bashku me vajzën jetën e përdit-
babai, bebisiteri etj.), momente
shme.
shqetësuese për të (sëmundjet), që
gjithnjë kërkojnë edhe për të rri-
turin një ridrejtim të ritmeve dhe
të rutinës së përditshme, që shpesh KONTROLLI MJEKËSOR I
janë të vështira (lodhja, këputja, FËMIJËS 3 VJEÇ
veçimi etj.).
Mosha parashkollore
Çfarë ndodh në këta 3 vjet?
sishme: të shoqërohet me të tjerët.
K anë filluar “vitet magjike’...
E lodhshme për prindërit, por
edhe një periudhë e lumtur. Fëmi-
Për këtë, fëmija tre vjeçar ka
nevojë për kopshtin, grupin social
ja e jeton atë midis realitetit dhe të fëmijëve dhe lojrat e përbashkë-
ëndërrimeve/fantazisë. ta. Shtëpia nuk i mjafton më. Më
shumë se çdo gjë, tani ai është një
Imagjinata e fëmijës e bën të për- fëmijë kurioz. Kurioziteti për të
ditshmen magjike dhe përrallore zbuluar gjëra të reja e ndihmon atë
dhe prindërit janë pjesëtarë të të zbulojë botën, sendet, por mbi
kësaj. Por kjo është dhe mosha në të gjitha, zbulimet e vërteta i bën
të cilën fëmija fillon të kuptojë në marrëdhëniet emocionale me të
dallimin midis përrallës dhe re- tjerët, në zbulimin e interesave të
alitetit, duke ruajtur një fantazi të tjera.
zhvilluar.
Gjatë tre viteve të ardhshme ai do
Vitet e mëparshme, aq të bukura të rritet në shumë kuptime dhe në
por edhe “të lodhshme”, kanë shumë drejtime. Ai mëson të lahet
mbaruar. Tani prindërit nuk kanë dhe të kujdeset vetë për trupin e tij.
më një fëmijë që zvarritet, por një Fëmijët e kësaj moshe, i kontro -
fëmijë më të pavarur që lëviz, flet llojnë shumë mirë lëvizjet e duarve
e luan dhe që fillon të bëhet më i dhe të këmbëve, ekuilibrin e trupit.
përgjegjshëm në lidhje me fëmijët Ata tani janë të shkathët dhe të
e tjerë. aftë të luajnë lojra dhe sporte më
të organizuara.
Kjo është mosha ideale, kur
fëmija bëhet i zoti dhe mund të Fëmija do të zhvillohet në marrë-
përdorë aftësitë e tij. Është mo- dhëniet emocionale me njerëzit,
sha ku ai mëson diçka të rëndë- duke krijuar raporte të reja dhe
MOSHA PARASHKOLLORE 4 - 6 VJEÇ 307
më serioze. Kjo është mosha kur pasuruar mjaft fjalorin, e rrisin atë
ai zbulon se mund të frenojë dhe çdo ditë dhe provojnë fjalët e reja
kontrollojë urinimin, duke ma- që i dinin që më parë, por nuk i
rrë përgëzimet e prindërve dhe kishin shqiptuar. Tani ata kanë një
duke rritur vetëvlerësimin. Do të fjalor që të habit.
mësojë se nuk është i vetmi për Nga lindja deri në tre vjeç, fëmi-
prindërit dhe familjen, mund të jët, nëpërmjet gjuhës me të cilën
jetë një fëmijë tjetër më i vogël që u ka folur nëna dhe nëpërmjet
tërheq vëmendjen dhe dashurinë e gjuhës së tyre, kanë ndërtuar
të tjerëve. botën që i rrethon dhe marrë-
dhëniet me njerëzit. Kanë mësu-
ar të njohin veten e tyre dhe kanë
Kujdes! ndërtuar emocionet, dëshirat dhe
Mund të ndodhë që këto zhvillime ndenjat. Pas moshës dy-tre vjeç
të shkojnë përpara, por edhe mund dhe deri në moshën 5-vjeçare,
të pësojnë “arrest”, që do të thotë gjuha e fëmijëve i ndihmon ata t’i
frenim ose kthim pas. Kjo ndodh shprehin këto ndjenja dhe dëshi-
kur fëmijët kanë bërë përpjekjen e ra. Kështu gjuha merr rëndësi
parë drejt një zbulimi dhe zhvilli- të dorës së parë për të edukuar
mi dhe gjatë kësaj përpjekjeje nuk sjelljen e fëmijëve. Më parë fëmi-
janë ndierë të sigurt. Nëse e hum- jët i shprehnin emocionet edhe me
basin sigurinë, ata nuk përpiqen anë të veprimeve fizike, si prekja,
prapë, sepse e kuptojnë rrezikun. kapja, goditja, përmbysja, hedhja,
Për shembull: mund të urinojnë ose nëpërmjet të qarës, tingujve,
përsëri një natë në krevat, dhe shikimeve etj. Por tani, dëshirat
kuptojnë që vlerësimi për ta mund dhe ndjenjat shprehen nëpërmjet
të humbasë. Mund të thonë fjalë të gjuhës, përveç veprimeve fizike.
reja por jo të sakta, herën e dytë
emocionohen më shumë. Mund të Sa më shumë prindërit t’i ndih-
humbin sigurinë nga një fëmijë, mojnë fëmijët të shprehen me anë
vëlla ose motër më e vogël që vjen të gjuhës dhe lojës, aq më shumë
në familje. Atëherë fëmijët e kësaj fëmijët i mbledhin aftësitë për diç-
moshe bëjnë shpërthime zemëri- ka shumë të rëndësishme: të filloj-
mi ose kalojnë nga sjelljet më të në vetëdisiplinimin e veprimeve,
pjekura në sjellje të një moshe më aktiviteteve dhe aftësive në mënyrë
të vogël, si një bebe. krijuese dhe të përgjegjshme.
tuaj dy herë në vit dhe regjistroni llimoret e Nënës dhe Fëmijës për
këto matje. Nëse pesha e tij rritet të parë zhvillimin fizik të tyre, të
shumë më shpejt sesa gjatësia, ai paktën një herë në vit. Por ju mund
mund të jetë duke u shëndoshur ta bëni këtë edhe në shtëpinë tuaj,
shumë, nëse gjatësia e tij nuk rritet çdo gjashtë muaj. Bëjeni këtë një
fare gjatë gjashtë muajve, ai mund të ngjarje të veçantë, duke kërkuar
ketë probleme rritjeje. Në këtë rast edhe bashkëpunimin e fëmijës.
flisni për këtë me pediatrin tuaj. Filloni duke caktuar një vend të
veçantë në shtëpi për matjen. Për
Edhe fytyra e fëmijës tuaj do të shembull, mund të bëni vetë një
ndryshojë gjatë këtyre viteve. Nuk shirit letre për këto matje dhe ven-
është më ajo “topçja e rrumbu- doseni në mur ose pas derës. Do
llakët”. Gjatësia e kafkës së tij do të jetë kënaqësi për ju dhe fëmijën
të rritet pak, dhe nofulla e poshtme tuaj të shikoni këtë shkallë dhe të
do të jetë më e theksuar. Nofulla dalloni se sa është rritur ai.
e sipërme do të zgjerohet për t’i
bërë vend dhëmbëve. Pra, fytyra e Për ta matur, mbështeteni në mur,
tij do të bëhet më e gjerë në pjesët me këmbët zbathur, të vendosura
e saj më të theksuara si mollëzat, drejt në dysheme. Koka e tij duhet
hunda, balli dhe mjekra. të jetë drejt, në mënyrë që ai të
shikojë përpara vetes. Pastaj për-
Masni zhvillimin fizik të fëmijës dorni një vizore apo një libër, për
tuaj! të caktuar pikën në majë të kokës
Mirë është që të shkoni në këshi- dhe për ta shënuar atë në mur.
310
311
Pjesa V
VITI I KATËRT
MOSHA E FJALËS
312
1
3 - 4 vjeç
Karakteristikat e rritjes dhe të zhvillimit
Është mosha e daljes nëpër “botë” dhe e shkëputjes pak nga pak nga
prindërit. Marrëdhëniet jashtë shtëpisë vendosen në dy mënyra, përmes
fantazisë dhe lojës. E duan grupin, por ende nuk kanë durim të marrin
e japin me grupin. Pëlqejnë të krijojnë një vend të fshehtë dhe emocio-
net e mëdha përpiqen t’i zbrazin duke folur dhe duke ëndërruar. Marrë-
dhëniet emocionale janë shumë të forta. Nëse nuk krijohen mundësitë për
t’i shprehur këto marrëdhënie në lojë dhe duke folur, atëherë mbyllen në
heshtje duke fantazuar ose duke shfaqur sëmundje të vogla.
llëve. Ndërsa ecën ai qëndron drejt, nëse ju filloni të flisni për një aero-
shpatullat vendosen pas dhe barku plan, ai mund të hapë krahët dhe të
brenda është i fortë nga muskujt e “fluturojë” nëpër dhomë. Nëse kjo
barkut. Ai hedh hapa të rregullt me ndonjëherë mund të jetë e mërzit-
të njëjtën gjatësi, gjerësi dhe shpej- shme për ju, mos harroni se është
tësi. Gjithashtu mund të ngasë shumë i nevojshëm për procesin e
lehtësisht një biçikletë. tij të mësimit dhe argëtimin e tij.
se ku mbaron trupi i tij, prona apo Ata nuk duhen qortuar dhe duhen
autoriteti i tij dhe ku fillojnë ato ndihmuar në bisedat me të rriturit,
të një tjetri. Për më tepër, fjalët për të kapërcyer vështirësitë.
ndryshojnë në varësi të personit
për të cilin po flet. Shpesh ai mund Belbëzimi
të përdorë emrin e tij në vend të
“unë” apo “mua”. Ose kur flet Jo të gjithë fëmijët kanë siguri në të
për ju, ai mund të thotë “Ma/Ba” folur. Kjo ndodh pasi fëmija gjen-
në vend të “ti”. Nëse përpiqeni ta det në situata ku i ulet besimi se ai
korrigjoni, (për shembull “thuaj është pronar i gjuhës dhe i aftë të
kështu: do të më pëlqente një bis- shprehë lirisht çdo gjë. Besimi në
kotë”), ju vetëm do ta ngatërroni aftësinë për të folur është shumë i
atë më shumë, sepse ai do të men- rëndësishëm për zhvillimin psikik,
dojë se ju po flisni për veten tuaj. shpirtëror dhe social për fëmijën.
Megjithatë, kur flisni vetë, për- Gjuha e çliruar është një energji e
dorini saktë këto fjalë. Kështu për re dhe shpërthimi i saj është njëko-
shembull, thoni: “Mua do të më hësisht shpërthim i zhvillimit har-
pëlqente që ti të vije” në vend që monik të rritjes së fëmijës.
të thoni “Mamit do t’i pëlqente që
ti të vije”. Kjo jo vetëm do ta ndi- Shumë prindër e përjetojnë me
hmojë fëmijën që të mësojë përdo- shumë ankth belbëzimin e fëmijëve
rimin e saktë të këtyre fjalëve, por të tyre, edhe pse nuk kanë arsye të
gjithashtu do ta ndihmojë të kup- jenë të shqetësuar. Rreth moshës
tojë se ju jeni një person më vete, dy-tre vjeç, është e zakonshme që
përveç rolit tuaj si “mami”. fëmijët të ngecin kur thonë fjalë
të caktuara. Ndodh që fjalitë të
Në këtë moshë, e folura e fëmi- përmbajnë fjalë jo të plota. Fëmi-
jës tuaj duhet të jetë e qartë, aq jët vetë, zakonisht nuk e ndiejnë
sa të tjerët të kuptojnë shumicën se po flasin në mënyrë jo të saktë
e atyre që thotë. Megjithatë, ai dhe e kalojnë këtë gjë pa ndonjë
mund të shqiptojë keq pothuajse ndihmë të veçantë. Nëse prindërit
gjysmën e fjalëve që thotë. Fëmi- nuk i ndihmojnë dhe kjo dukuri
jët në këtë moshë shqiptojnë vazh- vazhdon për një kohë të gjatë (më
dimisht gabim fjalë të caktuara, si shumë se dy – tre muaj), shfaqet
për shembull: “pishku” në vend të belbëzimi si një shenjë e pengesës
“peshku”, apo “abanije” në vend në komunikim, gjë që e streson
të “batanije”. fëmijën. Në këtë rrethanë, fëmijët
Shpesh problemet gjuhësore li- fillojnë të belbëzojnë sepse kanë
dhen me stresin ose aftësinë e humbur sigurinë e komunikimit.
fëmijës për të zotëruar jashtëqitjen. Ky është belbëzim i menjëhershëm
320 PJESA V VITI I KATËRT - MOSHA E FJALËS
.Kjo për fëmijën do të thotë “nëse ajnë (të pastresuar nga konkurimi),
ti rron sipas dëshirës tënde, unë këngët dhe vjershat, përrallat dhe
duhet të punoj dhe të vuaj”. Nënat përkëdhelitë u pasurojnë të folurën
duhet të kenë kujdes, sepse u bër- dhe fjalorin.
tasin vajzave edhe më shumë se sa
djemve, sepse iu ngjajnë më shumë Kur fëmija të ketë mbërritur 3 vjeç,
me veten. Mos e kini mendjen të prindërit duhet t’i kenë treguar
dukeni pastër, tani është koha për atij emrat e të gjitha pjesëve
të rritur fëmijën, jo për t’u dukur. të trupit sipas fjalorit, gjë që
prindërit e bëjnë gjysma-gjysma.
Ndodh që fëmijë 5-vjeçarë nuk
EDUKIMI I PASTËRTISË njohin emrin e veçantë të gishtit
dhe të thoit, ngatërrojnë qepallën
Gjithmonë duhet kërkuar pas- me qerpikun, sytë me vetullën, go-
tërti në jashtëqitje vetëm te jën me buzët, ngjyrën e syve dhe
fëmijët që kanë arritur të ecin li- të flokëve, emrin e organit sek-
risht, të vrapojnë e të kacavirren. sual të tyre. Përfytyroni një fëmijë
Gjithashtu, vetëm pasi fëmija të mashkull, të cilit i është thënë se
ketë mësuar veprimet agresive: penisi (organi i tij seksual) e ka
të gjuajë topin fort, të përpunojë emrin “zogu”, apo një vajze që i
sende me duar të shkathta, të jetë është thënë se vagina (organi i saj
pronar i lëvizjeve “hip dhe zbrit” seksual) e ka emrin “lulja”. Pastaj
për të paktën pesë shkallë, të bëjë vijnë zogjtë në pemë dhe në dritare
sforcime, të luajë me trupin e tij, të dhe lulet në vazo dhe në lulishte.
mësojë të përdorë thikën dhe gër- Çfarë telashi!
shërën, të ngrejë pesha “të rënda”.
Pasi fëmija ka arritur të flasë, të
Para periudhës së kopshtit, në zotërojë trupin, të luajë për kënaqë-
mjedisin e të cilit fëmijët që nuk si, pa u bërë me faj për sjelljet e
tregojnë nevojat mund të ndihen tij, ai do që t’i ngjajë sjelljeve të të
keq, duhet të vendosen në “miqë- rriturve. Vjen momenti kur fëmija
sira” shoqërie me tre-katër fëmijë fillon të interesohet për jashtëqitjet
të tjerë moshatarë. Në këtë shoqëri e të rriturve. Atëherë i shpjegohet
fëmijët janë të gëzuar, me besim gjithçka. Por është shumë e rëndë-
dhe të dashur nga prindërit, edhe sishme të mos detyrohet edhe ai
kur janë të ndotur. Inteligjenca e ta bëjë. Fëmija ka kënaqësinë ta
tyre spontane në lojë i bën të hyjnë zotërojë sjelljen e tij për jashtë-
në garë me fëmijët e tjerë më të qitjen, thjesht sepse “do edhe ai
shkathët se ata. Duke qenë të lirë të jetë i madh”. Ndihet krenar
ta bëjnë këtë garë ndërkohë që lu- kur ia arrin dhe ngushëllohet nëse
330 PJESA V VITI I KATËRT - MOSHA E FJALËS
juve gjithashtu.
• Mos urdhëroni fëmijën të hajë diçka. Ai do të hajë kur të ketë uri.
• Nëse doni që fëmijës t’i thoni “jo”, përdorni fjalë të tjera.
• Gjeni një mënyrë që t’i tregoni fëmijës suaj se jeni duke e dëgjuar: për
shembull: “Po, e shikoj” etj.
• Vlerësoni përpjekjet e fëmijës.
• Luani me fëmijën tuaj.
• Mos e frikësoni fëmijën për veprimet që bën, duke i thënë: “Do të vijë
teta të bëjë gjilpërën” ose “Do të vijë gogoli” etj.
• Mos ndërhyni në grindjet ndërmjet fëmijëve, pervecse kur fillojnë të
godasin.
• Mos përdorni fjalët: “Mos prek”, “Turp” etj.
• Lëreni fëmijën t’ju mbajë inat. Mos i mbani mëri për këtë.
339
Pjesa VI
VITI I PESTË
MOSHA E FRIKËS
340
4 - 5 vjeç
P ërpara se ju ta vini re, fëmija që dukej disi i qetë vitin e kaluar, do të
bëhet një shpërthim energjie, lëvizjeje, pronësie, trimërie dhe sjell-
jeje, përgjithësisht jashtë kufijve. Ju mund t’ju kujtohen të gjithë provat
dhe vështirësitë që keni kaluar kur ai ishte dy vjeç, por tani fëmija juaj
po merr një drejtim të ndryshëm. Megjithëse mund të duket se po merret
me njëqind gjëra të ndryshme, ai po mëson nga të gjitha këto. Por kjo do
të qetësohet (pikërisht atëhere kur ju mendoni se nuk mund të vazhdoni
kështu, as edhe një ditë të vetme) dhe rreth moshës pesë vjeç do të jetë një
fëmijë më i sigurt në vetvete dhe më i qetë.
N
•
jë fëmijë 4-vjeçar karakteri-
zohet nga:
Ndjenja e pavarësisë dhe e ndër-
• Marrëdhëniet e mira mes nënës
dhe babait janë burim gëzimi
për të. Nga njëra anë kjo e bën
gjegjësimit për individualitetin të jetë zemërgjerë, por nga ana
e tij. tjetër ndien xhelozi dhe zili.
• Fillon të flasë fjalë të mëdha, si • Nëse prindërit e kuptojnë situ-
të rriturit, por pa ia ditur gjith- atën dhe sillen me kujdes, da-
monë kuptimin. shuri dhe kanë marrëdhënie të
• Është në gjendje të bëjë lidhjen mira me gjyshërit, e ndihmojnë
logjike midis sendeve, ngjarje- fëmijën ta kapërcejë xhelozinë.
ve dhe personave. • Interesi i tij kryesor mbetet
• Ai ka kuptuar përfundimisht se trekëndëshi baba - nënë - fëmijë.
është një person më vete dhe • Rritet rëndësia e grupit të
i ndryshëm nga prindërit e tij. moshatarëve, vendit të banimit
Kjo i duket edhe si përjashtim dhe shoqërisë ku ai jeton.
dhe shkëputje nga prindërit dhe
e shqetëson, pasi mendon që Ndërkohë, kjo është një moshë e
prindërit e tij jetojnë edhe pa të. vështirë për t’u trajtuar. Çdo ditë
4 - 5 VJEÇ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE TË ZHVILLIMIT 341
Ata tani pëlqejnë të përdorin edhe Fëmijët tani janë shumë egoistë,
fjalë jo të hijshme dhe i përdorin mendojnë se çdo gjë që marrin në
më tepër për të gjetur një përgjigje dorë i takon atyre, mund të rrëmbej-
nga ju dhe jo për ndonjë arsye në gjëra të të tjerëve apo të thonë të
tjetër, pra mos u tregoni të ashpër. pavërteta. Sidoqoftë, katërvjeçarët
nuk janë as hajdutë, as gënjeshtarë.
Gjatë këtij viti bie në sy shtimi i Ata vetëm po rriten.
ideve imagjinare (fantazive), ku
hyjnë “përbindëshat” me të cilët Të hapur ndaj shoqërisë
ata flasin në kopsht, ose “dragonj- Tani, fëmijët e kësaj moshe janë
të” që rrinë poshtë krevatit. Kjo më të zotë për miqësira, shoqërira
është normale për moshën dhe nuk dhe për ndjenja të reja. Duke fi-
duhet penguar. Në fakt, tani fëmi- lluar shkëputjen nga familja, ata
jët përpiqen ta dallojnë të vërtetën arrijnë të bëhen pjesëtarë të gru-
nga fantazia, përralla. peve. Vizitojnë më shpesh të afër-
mit dhe kushërinjtë. Kjo tani për ta
Në këtë periudhë të jetës fëmija ka nuk është më bezdi, por kënaqësi.
një kujtesë më të mirë. Tani ndihet
edhe më shumë një person i ndarë Kujdes!
nga prindërit e tij, por nga ana • Zgjerimi i marrëdhënieve du-
tjetër vazhdon t’i quajë prindërit het të bëhet, por është shumë
pronë të vetes (“Mami është vetëm e rëndësishme që të bëhet nga-
imja”). Në këtë moshë fëmija është dalë, fillimisht me pak shokë,
thellësisht i interesuar për marrë - familje dhe njerëz të njohur
dhëniet mes tij dhe prindërve dhe të sigurt. Gjatë gjithë kohës
(djalë/ vajzë - baba/nënë), marrë- fëmijët duhet të jenë nën syrin
dhëniet midis dy të rriturve dhe e vëmendshëm të prindërve.
midis nënës dhe babait (këto ma- • Mund të ndodhë që fëmija po
rrëdhënie për fëmijën mund të u la jashtë vëmendjes, të kër-
342 PJESA VI VITI I PESTË - MOSHA E FRIKËS
pasur sukses, duke i bërë mirë këto të shqiptojë shumë nga tingujt në
aktivitete, do t’i rritet vlerësimi gjuhë, me përjashtim të: f,v, s, që
për vetveten. Ju mund edhe të da- mbase do të jenë të vështira për të
lloni “talente” të caktuara që do të deri në mes të moshës pesëvjeçare,
shfaqen gjatë punës së tij, por kjo dhe ai mund të mos të arrijë ta thotë
moshë nuk është e këshillueshme mirë sh, l, th dhe r deri në moshën
për ta nxitur atë në një drejtim apo gjashtë vjeç ose më vonë.
në një tjetër. Vetëm sigurohuni që
t’i jepni atij shumë mundësi, që të Fjalori i fëmijës tuaj tashmë do të
mund t’i ushtrojë këto aftësi. Ai do shtrihet deri në rreth 1500 fjalë,
të marrë drejtimin që i pëlqen më dhe ai do të rritet me 1000 fjalë të
shumë. tjera ose më shumë, gjatë këtyre
viteve. Ai tashmë do të thotë his-
tori të ngatërruara, duke përdorur
Aftësitë kryesore të duarve
fjali më të vështira, me tetë fjalë.
dhe gishtërinjve në fund të
kësaj periudhe Tani nuk do t’ju tregojë vetëm
gjërat që i ndodhin dhe nevojat e
• Bën vrima në një copë letër, tij, por edhe ëndrrat dhe fantazitë.
duke përdorur gishtërinjtë.
• Bashkon pikat e vizatuara më Gjithsesi mos u çudisni nëse disa
parë, për të formuar një figurë nga fjalët që do të thotë, nuk janë
të plotë. ato që doni të dëgjoni. Tani ai ka
• Kopjon trekëndësha dhe forma mësuar sesa të fuqishme mund të
të tjera gjeometrike.
jenë fjalët, dhe do ta që ta për-
• Vizaton një person me trup
dorë këtë fuqi, për të mirë dhe
• Riprodhon/shkruan disa gër-
ma. për të keq. Kështu që nëse fëmija
• Vishet dhe zhvishet pa ndihmë. juaj katërvjeçar është si të tjerët,
• Përdor pirunin, lugën dhe (ndo- ai në disa raste do të jetë shumë
njëherë) thikë buke. urdhërues, mbase duke ju urdhë-
• Zakonisht kujdeset për nevojat ruar “të mos flisni më” ose duke
e tij personale. thirrur shokët e lojës “hajdeni këtu
menjëherë”. Për ta larguar nga kjo
mënyrë të foluri, mësojeni fëmijën
tuaj si të përdorë “të lutem” dhe
ZHVILLIMI I GJUHËS DHE “faleminderit”. Por gjithashtu vini
TË FOLURIT re me vëmendje se si ju, të rritu-
rit në familje, flisni me të dhe me
Fëmija juaj gjithashtu mund të për- jë. Përpiquni t’i mësoni atij fjalë
dorë shumë sharje në këtë moshë. që e ndihmojnë t’ju tregojë se si
Nga pikëpamja e tij, këto janë fja- ndihet.
lët më të fuqishme nga të gjitha.
Ai dëgjon të rriturit t’i thonë ato Nëse sharjet që përdor janë të leh-
kur janë shumë të nevrikosur ose ta, përgjigja më e mirë mund të jetë
të emocionuar dhe nuk e kupton se një lojë. Për shembull, le ta zëmë
pse kur i përdor ai, ata e qortojnë. se ai ju quan një “shtrigë të keqe”:
Cila është mënyra më e mirë për ju mund të qeshni dhe t’i përgjigje-
ta ndaluar këtë sjellje? Bëhuni një ni: “jam duke zier një tenxhere me
shembull i mirë dhe përpiquni të krahë lakuriqi dhe sy bretkose.
mos i përdorni këto fjalë, edhe në Do të hash darkë tani me mua?”
momentet që jeni të stresuar. Veç Ky lloj humori është një rrugë e
kësaj, përpiquni të kufizoni për- shkëlqyer për të larguar zemërimin
dorimin e këtyre fjalëve, po pa i e tij sipas mënyrës tuaj.
rënë shumë në sy. Ai ndoshta nuk
e di kuptimin e tyre; është thjesht
Aftësitë kryesore në fund të
energjia e tyre që e gëzon.
kësaj periudhe
Kur fëmija juaj është i mërzitur,
ju do të vini re që ai do t’i për- • Kujton pjesë të një historie.
dorë këto fjalë si sharje. Sigurisht • Flet fjali me më shumë se pesë
që kjo është më e preferuar sesa fjalë.
dhuna fizike, megjithëse mund • Përdor kohën e ardhme.
të jetë shumë shqetësuese për ju. • Tregon histori të gjata.
Megjithatë, mbani mend se kur • Thotë emra dhe adresa.
fëmija juaj përdor këto fjalë, ai • Njeh dhe gjen të kundërtën e
fjalëve. (Nëse e pyet cila është
gjithashtu është i shqetësuar. Nëse
e kundërta e “i madh”, di të
ai thotë “të urrej”, ajo çfarë do të
përgjigjet: “i vogël” etj.)
thotë me të vërtetë është “jam shu- • Kupton gjendjen emocionale
më i mërzitur dhe dua të më ndih- të personave të tjerë. (Tregon
moni të vë në rregull në ndjenjat e kur personi shpreh frikë, dësh-
mia”. Duke u mërzitur dhe duke i përim, buzëqeshje, lodhje.)
bërtitur atij, ju vetëm do ta bëni të • Është në gjendje t’i përgjigjet
ndihet konfuz (i paqartë) dhe do ta pyetjeve: “Çfarë ke bërë dje?”.
lëndoni më tepër. Pra më mirë rrini “Çfarë do të bësh nesër?”.
të qetë dhe i thoni se ju e dini që • Fëmija është në gjendje të
bëjë dallimin midis kafshëve
nuk ju urren me të vërtetë. Më pas,
shtëpiake (një qeni dhe një
lërini të kuptojë që është e drejtë
maceje, një kali dhe pulës
të ndihet i zemëruar, dhe flisni me etj.).
të rreth asaj që e bëri të shpërthe-
346 PJESA VI VITI I PESTË - MOSHA E FRIKËS
Sigurisht, disa herë fëmija juaj nuk nga kjo, dhe nëse ju e detyroni me
ka nevojë të thotë diçka ofenduese zor të mësojë që tani dhe e fusni
që t’ju lodhë – mjafton që të flasë në siklet, mund të mos t’i pëlqejë
pa pushim. Një zgjidhje për këtë të mësojë kur të shkojë në shkollë.
është për shembull, që në vend ta Rruga më e mirë është t’i krijoni
lejoni të përsërisë vjersha pa kup- fëmijës tuaj mundësi të shumta
tim, mësojini disa vjersha humori- mësimi. Për shembull, kjo është mo-
stike ose këngë, ose harxhoni pak sha e duhur për ta çuar atë në muze,
kohë duke i lexuar disa poema. ekspozita dhe kopshte zoologjike,
Kjo do ta ndihmojë që t’i kushtojë nëse nuk e keni çuar deri tani.
më shumë rëndësi fjalëve që thotë,
dhe do t’i rrisë më shumë vlerësi- Në të njëtën kohë, ju duhet të re-
min për gjuhën e shkruar. spektoni interesat dhe talentet e
tij. Nëse fëmija juaj duket shumë
artist, çojeni atë në muzetë e artit
ZHVILLIMI NJOHËS DHE dhe galeritë, ose lëreni të marrë
I PERCEPTIMIT pjesë në aktivitetet parashkollore
artistike. Gjithashtu nëse njihni
një artist, çojeni për një vizitë, që
N ga mosha katërvjeçare fëmi-
ja juaj do të fillojë të zbu-
lojë shumë koncepte bazë, që do
të shohë sesi është një studio ose
sallë koncerti. Nëse ai është më
t’i mësojë më me hollësi kur të shumë i interesuar për makinat
shkojë në shkollë. Për shembull, dhe dinosaurët, çojeni në muzeun
ai tani kupton që dita ndahet në e historisë së natyrës, ndihmojeni
mëngjes, mbasdite dhe darkë dhe të mësojë të ndërtoje modele dhe
që viti ka katër stinë të ndryshme. pajiseni me vegla dhe lojra ndër-
Nga koha që hyn në kopsht, ai tuese, që do ta lejojnë të krijojë
mund të dijë disa ditë të javës dhe makinën e tij. Cilidoqoftë interesi
që çdo ditë matet në orë dhe minu- i tij, ju mund të përdorni libra për
ta. Ai gjithashtu mund të kuptojë t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve dhe
numërimin, alfabetin, marrëdhëni- të hapni horizontin e tij për më tej.
et e madhësive (e madhja përballë Në këtë moshë fëmija juaj duhet të
të voglës) dhe emrat e figurave zbulojë kënaqësinë e të mësuarit,
gjeometrike (katrori, rrethi, rombi në mënyrë që ta presë fillimin e
etj). shkollës me gëzim.
mojë atë të krijojë një ndjenjë dhe t’i tregoni se nuk ju pëlqen ky
krenarie. Gjithashtu, përpiquni ta veprim. Nëse ju do të reagoni me
bëni shtëpinë tuaj mikpritëse dhe emocion, duke humbur durimin, do
të dashur për shokët dhe miqtë e ta nxisni fëmijën tuaj të sillet edhe
tij të vegjël. më keq. Urdhërat dhe frenimi në
këtë moshë nuk dalin me sukses.
Ju duhet të kuptoni se shokët dhe Lëreni për pak ta kryejë veprimin
miqtë e fëmijës suaj katërvjeçar e tij. Pas pak muajsh, bisedat me të
nuk janë thjesht shokë loje. Ata do të kenë më shumë sukses.
ndikojnë fuqishëm në të mendua-
rin dhe në sjelljen e fëmijës. Ai do Etika e fëmijës 4-5 vjeç
të dojë shumë të jetë si shokët e
tij, edhe nëse gjatë lojës veprimet Kujtohuni se fëmija juaj e ka të
e tyre do të thyejnë disa rregulla, nevojshme të krijojë vetë kon-
me të cilat ju e keni mësuar që ceptet e të mirës dhe të keqes në
nga lindja. Ai tashmë kupton se ka moshën 4 – 5 vjeçare. Në këtë
vlera dhe opinione të tjera përveç moshë, fëmijët kanë një kuptim
tuajave, dhe ai mund t’i provojë shumë të thjeshtë për moralin. Kur
këto veprime të tjera, duke ju py- ai i bindet rregullave me urdhër,
etur për gjëra që nuk ja keni lejuar. nuk e bën këtë sepse është dakort
Sigurisht bëhet fjalë për lodra, apo se e kupton se çfarë është mirë
ushqime, rroba, ose leje për të parë dhe keq sipas jush. Ai ju bindet
programe televizive për të rritur. për t’iu shmangur ndëshkimeve.
Në mendjen e tij është vlerësuar
Mos u dëshpëroni nëse marrëdhë- pasoja, jo qëllimi. Pra ai është bin-
nia juaj me fëmijën ndryshon, kur dur, por nuk është edukuar.
fillojnë këto miqësi të reja. Për
shembull, ai mund të tregohet i Është mirë që fëmijët të mos ma-
pasjellshëm me ju, për herë të parë rrin leksione për etikën. Ata kanë
në jetën e tij. Kur i kërkoni të bëjë nevojë për vlerësime të qarta dhe
diçka që ai e kundërshton, mund të thjeshta. Nëse e marrin këtë
t’ju thotë të pushoni, madje dhe komunikim, ata më vonë janë në
t’ju shajë. Sado e vështirë të jetë gjendje ta përshtasin vetë në mend-
për t’u pranuar, kjo mund të jetë jen e tyre, në botën e tyre. Polici i
një shenjë e mirë, që ai po mëson mirë është qetësues për fëmijën,
të kundërshtojë autoritetin dhe të por nuk është e lehtë që ata të kup-
provojë se deri ku mund të shkojë. tojnë ndryshimin midis forcës së
egër dhe fuqisë së vendosmërisë
Nëse veprimet e tij nuk ju pëlqej- pa egërsi.
në, është mirë që të flisni me të Vetëm prindërit dhe të rriturit kanë
350 PJESA VI VITI I PESTË - MOSHA E FRIKËS
ndërtuese. Keni vënë re kur fëmi- prekni. Ajo duket se është e veçantë
jët e kësaj moshe luajnë me njëri- dhe e domosdoshme për të.
tjetrin duke u bërë si bebja dhe
prindi? Ata po përpiqen të mësoj-
në ato që bëjnë të rriturit. ZHVILLIMI EMOCIONAL
Fëmijët kanë edhe një përfitim
tjetër të madh nga puna-lojë.
Shumë kufij që i kanë të ndaluar
F antazia e fëmijës tuaj katërvje-
çar do të jetë po aq e fortë sa
në moshën trevjeçare. Gjithsesi, ai
në jetën e vërtetë, ata arrijnë t’i tani po mëson të dallojë të vërtetën
shkelin në jetën imagjinare të lo- nga përralla, imagjinata dhe do të
jës, si për shembull të bëjnë një jetë në gjendje të lëvizë midis të
vjedhje apo vrasje. Këto lloj rolesh dyjave, pa i ngatërruar shumë.
u mësojnë se ç’është e mira dhe e
keqja, gjithmonë brenda lojës. Ndërsa përpiqet më shumë të luajë,
mos u habisni nëse ai përdor lojrat
Kujdes! e imagjinatës, duke futur në to disa
Vini re nëse fëmija nuk arrin të forma të dhunës. Lojrat me luftë,
luajë vetëm dhe kërkon nënën, si me luftëtarë dhe kauboj, vrasja e
kusht për të luajtur. Përpiquni të dragonjve, madje dhe lojrat me
kuptoni arsyet dhe ta ndihmoni të ndjekje, të gjitha hyjnë këtu. Disa
dalë nga shqetësimi që ka. prindër i ndalojnë fëmijët e tyre të
luajnë me lodra armësh të blera
Lodrat në dyqan, vetëm duke ngjitur,
Fëmijës nuk i duhen dhe aq shumë prerë dhe duke përdorur armë prej
lodra, madje lodrat e shumta mund kartoni, ose thjesht duke drejtuar
të përbëjnë një problem. Ndihmo- gishtin dhe duke qëlluar “pau
jeni fëmijën të ketë mjetet e duhura pau”. Por ju nuk duhet të trembeni
për të luajtur edhe me sende të ras- nga këto aktivitete. Nuk është e
tit. Për fëmijën çdo lodër është një thënë që këta fëmijë janë “të dhun-
send dhe personazh, për të cilin ai shëm”. Fëmijët nuk e kanë idenë
duhet të harxhojë kohë dhe punë, se ç’është të vrasësh apo vdekja.
për ta futur në lojë. Nëse janë Për ta, armët prej lodre janë një
shumë, fëmija ngatërrohet dhe bez- mënyrë e pafajshme argëtimi për
diset. Nëse fëmija bëhet kokëfortë të qenë konkurues dhe e dobishme
duke përsëritur “Dua lodër tjetër”, për respektin për veten.
kërkoni arsyen e vërtetë. Ai mund
të ketë një problem tjetër. Nëse doni të kuptoni zhvillimin
Nëse fëmija një lodër të vjetër e dhe vetëbesimin e fëmijës suaj,
mban vazhdimisht me vete, mos ia dëgjoni mirë mënyrën sesi flet me
354 PJESA VI VITI I PESTË - MOSHA E FRIKËS
Masa të thjeshta:
1lugëgjelle=15 gr
1 lugë çaji=1/3 lugëgjelle(5gr)
1 filxhan= 50 gr
1 gotë ujë=150-200 gr
MËNGJESI
½ filxhan qumësht 2% yndyrë (qumësht tregu i skremuar),
1 fetë bukë ose biskotë (për fëmijë)
½ filxhan agrume (portokall)ose lëng domateje
1 vezë
ZEMRA
½ filxhan qumësht
1 banane
1 fetë të tërë buke
1 lugë çaji vaj ulliri
DREKA
¾ filxhan qumësht 2%
1 sanduiç –2 feta të tëra bukë të bardhë, 1 lugë çaji vaj dhe 1 thelë mish
ose djathë (60 gr)
perime jeshile ose të verdha
ZEMRA
1 lugë çaji gjalpë
1 fetë të tërë buke ose 5 biskota
½ filxhan lëng frutash
DARKA
Darka ndërtohet duke zgjedhur disa nga ushqimet e mësipërme dhe është
mirë të mos të jetë e rëndë.
360 PJESA VI VITI I PESTË - MOSHA E FRIKËS
Fëmija nuk fle për të ndenjur më këqija dhe jo një problem serioz.
gjatë me prindërit, duke plotë- Për ta ndihmuar më tej fëmijën që
suar mungesën e tyre gjatë ditës. t’i kalojë këto frikëra, ju mund t’i
Mënyra më e mirë për të përgatitur lexoni histori mbi ëndrrat dhe gju-
fëmijën tuaj për në shtrat, është t’i min. Nëse flisni për këto histori së
lexoni një histori. Pasi historia bashku, ai do të kuptojë më mirë
mbaron dhe ju i keni thënë natën se çdo njeri ëndërron dhe që nuk
e mirë, mos e lini të ngrihet dhe ka pse të ketë frikë. Por sigurohu-
mos e lejoni të flasë, ndërsa ju rri- ni gjithmonë që këto libra të mos
ni me të gjersa ta zërë gjumi. Ai jenë të frikshëm për të.
duhet të mësohet ta bëjë vetë këtë
gjë. Përpiquni të mos trazohet dhe Ndonjëherë mund t’ju qëllojë që
emocionohet në një lojë të zgjatur, fëmija juaj është në shtrat, duket
pikërisht në kohën e gjumit. Sa më sikur është zgjuar dhe duket
e qetë të jetë sjellja para gjumit, aq shumë i dëshpëruar. Ai mund të
më lehtë do të shkojë ai në shtrat. ulërasë dhe godasë me sy të hapur
Shumica e fëmijëve flenë natën, dhe i tmerruar, por nuk u përgji-
por shpesh zgjohen disa herë për gjet pyetjeve tuaja. Në këtë rast ai
të kontrolluar rrotull, përpara se nuk është zgjuar dhe as nuk është
të flenë përsëri. Mund të ketë netë duke parë ndonjë ëndërr të keqe.
kur ëndrrat shumë “të forta” që ka Në këtë rast jeni dëshmitarë të
parë fëmija, e zgjojnë. Këto ëndrra një “terrori nate” – një lloj sjell-
shpesh shprehin se si i ka parë ai jeje gjumi e pakuptueshme dhe e
disa ngjarje të ditës. Ato mund të dhimbshme për prindërit, e zakon-
pasqyrojnë disa ndjenja agresive shme për këtë moshë. Kjo ndodh
apo frikëra, që shfaqen vetëm në- edhe kur fëmijët kanë fjetur të
përmjet imazheve të frikshme në qetë dhe pa vështirësi dhe ju nuk
ëndrra. e kuptoni përse ai zgjohet kaq i
trembur, përse i mban sytë hapur
Në moshën pesëvjeçare e më tej, dhe ju tregon sende imagjinare,
fëmija do të të fillojë të kuptojë se godet dhe ulëret. Gjëja e vetme që
figurat e para në ëndërr nuk janë mund të bëni në këto raste është
të vërteta, por në këtë moshë ai ka ta mbani fëmijën për ta mbrojtur,
ende nevojë që dikush ta sigurojë që të mos vritet. Sigurojeni atë: “Je
për këtë. Kështu, kur ai ngrihet në mirë. Mami dhe babi janë këtu”.
mes të natës, i frikësuar dhe duke Pas 10 apo 30 minutash, ai do të
qarë, përqafojeni, flisni për ëndrrën shtrihet dhe do të flejë. Mëngje-
që ka parë dhe qëndroni aty derisa sin e ardhshëm ai nuk do të mbajë
të qetësohet. Kini gjithmonë para- mend asgjë.
sysh që këto janë vetëm ëndrra të
4 - 5 VJEÇ KËSHILLA PËR PRINDËRIT DHE KUJDESTARËT 361
Disa fëmijëve kjo mund t’u ndodhë Po kur jeni të sigurt që fëmija juaj
vetëm një herë, ndërsa të tjerëve nuk ka as ankthe as është i trem-
disa herë. Megjithatë, ndodh rra- bur, por zgjohet duke ju thirrur?
llë që t’i përjetojnë shpesh ose Lërini dhjetë minuta kohë që
për një periudhë të gjatë. Në këto të flejë, para se të shkoni tek ai.
raste mund të ndihmojnë ilaçet për Pastaj, thjesht sigurojeni që çdo
gjumë të dhëna nga pediatri juaj, gjë është në rregull dhe largohuni.
por më e mira është të presësh që Mos i jepni ushqim dhe mos e mer-
të kalojnë vetë. Ato do të zhduken rni me vete në dhomën tuaj, sepse
vetë, kur fëmija të rritet. mund të çohet më shpesh.
Një katërvjeçar mund të t’i ngrejë Për të penguar këtë lloj sjelljeje,
nervat lehtësisht. Ju e godisni me ndihmojeni fëmijën tuaj të shpre-
shpullë, sepse mendoni që ai meri- hë ndjenjat e tij me fjalë, në vend
ton të ndalohet. Por ka një ndry- të veprimeve të dhunshme apo të
shim të madh midis ndalimit të padurueshme. Nëna e një fëmije i
përkohshëm dhe shpullës. cili e godet, mund të thotë: “Mjaft!
Ti je shumë i inatosur. Të lutem,
Shpesh godasin me shpullë nëna më thuaj arsyen.”. Nëse ai refu-
366 PJESA VI VITI I PESTË - MOSHA E FRIKËS
Pjesa VII
VITI I GJASHTË
MOSHA E MENDIMIT
372
5 - 6 vjeç
F ëmijët e kësaj moshe në mënyrë figurative qëndrojnë në port, buzë de-
tit, me fytyrë jashtë. Përpara tyre është bota, jeta, shoqëria, pavarësia,
përgjegjësitë, zbulimet, konkurrenca, sukseset, dështimet... Pas shpatu-llave
të tyre është mjedisi i shtëpisë, prindërit, vëllezërit, motrat, gjyshërit,
farefisi, siguria e familjes. Tani ai është më i zoti: është më i pavarur,
ushqehet vetë, flet mirë, ka fjalor më të pasur, tregon mirë për nevojat dhe
emocionet e veta, kontrollon mirë jashtëqitjen, e kupton mirë se të rriturit
kanë punë të tjera … Ai i kupton gjërat më mirë, por është ende i pasi-
gurtë. Pikërisht tani, që ai shkëputet më shumë nga familja, bëhet shumë
e rëndësishme lidhja me prindërit dhe familjen.
E mbani mend kur ishte i vogël dhe u shkëput nga gjiri? Tani ai fillon të
shkëputet nga prehëri i prindërve dhe i familjes, për të qenë më i pavarur
në shoqëri. Aty, në shoqëri, grupi ka rregulla të tjera, ai kalon një kohë
më të gjatë në këtë shoqëri, pa praninë e prindërve. Tani rregullat duhen
zbatuar më mirë, sepse i kërkon i gjithë grupi.
një jetë aktive, por dhe me emo- më-nyrë korrekte brenda gru-
cione, në kohët e para lodhen pit.
shumë, aq sa i zë gjumi me- • Lojërat e fëmijës në këtë moshë
njëherë sapo kthehen në shtëpi. janë shumë të pëlqyeshme kur
Sameti 5-vjeçar, në Bathore, shoqërohen me këngë e vjer-
gati fjeti rrugës për në shtëpi, sha. Zhvillimi lëvizor në akti-
pas ditës së parë me fëmijët në vitetin e tij kërkon shoqërimin
kampin veror. Kjo nuk do të e këngëve (hedhjet me litar,
thotë se duhet kufizuar aktivi- “Roza rozina”, “Hodha një letër
teti, por se duhet qenë më afër mu në postë”, lojërat me top që
fëmijës për ta ndihmuar të për- shoqërohen me fjalë). Këto rite
shtasë më lehtë emocionet. transmetohen nga njëri brez në
• Ndonjëherë fëmijët, kur nuk tjetrin dhe nga fëmijët pëlqehen
janë njoftuar mirë, mendojnë se lojërat që kanë pasur në fëmi-
do të shkojnë në kopsht për një jëri prindërit e tyre.
ditë ose dy e më pas do të rrinë • Në këtë moshë vendoset ma-
përsëri në shtëpi. Atyre u duhet rrëdhënia e fëmijës me librat,
shpjeguar me durim se që këtej përrallat dhe pasurinë e kulturës
e tutje ai do të shkojë çdo ditë popullore. Një pjesë e madhe e
në kopsht. këtyre i përkasin gjuhës së në-
• Në kopsht ka rregulla të reja, nës dhe të gjyshes. Nëse fëmi-
të cilat fëmija do njëfarë kohe ja juaj vjen nga një zonë me
t’i mësojë. Të mësosh rregullat gjuhë/dialekt tjetër, duke marrë
dhe zakonet, për fëmijën, do të edhe ju pjesë në marrëdhëniet
thotë që pak më vonë të bëhesh me fëmijët e tjerë/edukatoret, e
edhe më i pavarur. Por kjo nuk bëni më të lehtë për fëmijën të
është një gjë e dëmshme. Fëmi- thotë përrallat e gjuhës së në-
ja, kur është i lirë, edhe nëse një nës së tij.
i rritur nuk i vë rregulla, kërkon • Edhe fëmijët me probleme zhvi-
vetë t’i vendosë ato. Prania e llimi duhet të marrin pjesë
prindit nuk duhet të jetë për njëlloj si fëmijët e tjerë në kë-
ta përjashtuar fëmijën nga kjo to grupe shoqërore fëmijësh.
“detyrë”, por për ta lehtësuar Duhet bërë kujdes që ai ta ndi-
atë. ejë veten i barabartë dhe të
• Është e këshillueshme që fëmi- stimulohet të luajë në mënyrën
jët në një grup të gjenden në e tij.
mosha të ndryshme dhe të pro- • Mos e çoni fëmijën në kopsht
vojnë edhe grupe të ndryshme vetëm për një arsye praktike, se
loje. Kjo i ndihmon ata të zhvi- ju ka lindur një fëmijë tjetër në
llojnë aftësinë për t’u sjellë në shtëpi. Nëse ka ndodhur kështu,
392 PJESA VII VITI I GJASHTË - MOSHA E MENDIMIT
ANEKSE
394 ANEKSE
V. Indeks
I 395
Familja, për një ose më shumë ar- Sot ka shumë fakte që dëshmoj-
sye, mund të ketë vetëm një fëmi- në se të lindurit e parë janë më
jë. Opinioni popullor shpesh këta të orientuar për të arritur sa më
fëmijë i quan të llastuar dhe ego- shumë në jetë, se sa të lindurit e
istë, që nuk dinë të sillen dhe men- mëvonshëm.
dojnë vetëm për vete. Por, a është
e vërtetë kjo? Fëmijët e parë bëhen shokë të prin-
dërve dhe të afërmve më shumë
Sipas studimeve shkencore, që sesa fëmijët e tjerë. Fëmijët e parë
janë bërë, është vënë re se fëmijët zakonisht kanë rezultate më të lar-
e vetëm janë po aq konkurues nga ta në shkollë si dhe kanë një koe-
ana intelektuale, vendosin marrë- ficient inteligjence më të lartë. Ata
dhënie shumë të mira me të tjerët janë më të mirë në matematikë dhe
dhe kanë sjellje gati të njëjta me gjuhë, si dhe kanë një arsyetim go-
të fëmijët e lindur të parët, por që jor më të mirë se fëmijët që vijnë
kanë vëllëzër ose motra të tjera. më pas.
Kur lind fëmija i vetëm, edukohet
si çdo fëmijë i parë (mbas të cilit Zakonisht të lindurit e parë janë më
mund të vijnë të tjerë). të shoqërueshëm se fëmijët që lin-
din më pas. Por, megjithëse të tillë,
Përfundimi se fëmijët e vetëm ata janë më pak të sigurt në situata
mund të jenë të bindur, me sjell- sociale. Është vënë re se djemtë,
je të mirë dhe konkurues, aq sa fëmijë të parë shfaqin çrregullime
dhe “i madhi” i fëmijëve në një të sjelljes dhe shpesh quhen nga
familje, është arritur nga studimet mësuesit si nevrikë dhe agresivë
shkencore. ndaj kujdestarëve të tyre, më tepër
RADHA E LINDJES DHE KARAKTERISTIKAT E FËMIJËVE 397
Nënat e punësuara
rit apo ndaj fëmijëve. Studiuesit Kjo sjellje e Mirës i bën shoqet të
tregojnë se rrahjet dhe abuzimet largohen prej saj.
e prindërve ndaj fëmijëve të tyre
sjellin probleme psikologjike dhe Fëmijët, të cilët e shohin apo e
emocionale te fëmijët. Fëmija provojnë vetë dhunën në familje
do të rritet “larg” prindërve dhe mund të shprehin:
në jetë do të shfaqet i tërhequr, i • Frikë, shqetësim për sigurinë e
ndruajtur, madje dhe “frikacak”, tyre
për t’u afruar me të tjerët. • Sjellje agresive ndaj të tjerëve
• Shënja depresioni
Janë të shumtë fëmijët të cilët pro- • Pagjumësi
vojnë dhunë fizike në familje. Ata • Mungesë dëshire për të zbuluar
kërcënohen me rrahjen dhe shpesh mjedisin rrethues
goditen nga prindërit e tyre për • Dhimbje koke, dhimbje sto-
arsye të tilla si, për shembull; kur maku (kur nuk është sëmurë)
dikush u ka shprehur “mospëlqim” • Nervozizëm, ankth, siklet
për sjelljen e tyre, kur kanë ma- • Çrregullime në të ngrënë
rrë në kopsht apo në shkollë një • Vlerësim të ulët të vetes
“notë të keqe”, ose kur nuk kanë • Tërheqje, veçim
rregulluar shtratin. Presioni i dhu- • Arritje të pakta në mësime,
nës i tmerron fëmijët. “Bashkë- vështirësi në përqëndrim
jetesa” me dhunën i mëson ata t’i • Tendenca për vetëvrasje
bëjnë gjërat nga frika. • Stres post-traumatik, një lloj
çrregullimi, i cili bën që fëmija
Me kalimin e viteve vihen re ndry- të ripërjetojë traumën, të shfaqë
shime të mëdha në sjelljen e fëmi- sjellje shmangëse, si dhe simp-
jëve, që kanë provuar apo vazhdoj- toma të tjera.
në të provojnë dhunë në familje.
Shumë prej tyre nuk shkojnë mirë Fëmijët e abuzuar
në shkollë, veçohen nga të tjerët
dhe janë gati të ngatërrohen në Të gjithë besojmë se e ardhmja
grupet që zihen. e shoqërisë varet nga mënyra se
si ne i trajtojmë sot fëmijët tanë.
Dhuna në familje ndikon shumë Megjithatë, për fat të keq, trajtimi
edhe në lojën e fëmijës. Për shem- i fëmijëve ashtu siç duhet ende
bull, në rastin e Mirës, e cila duke nuk ndodh. Serioziteti për të kup-
luajtur “shtëpiash” me një shoqen e tuar se çfarë pasojash sjell dhuna
saj, i kërkon asaj kukullën. Shoqja ndaj fëmijës ka filluar shumë vonë
ia jep, por Mirës nuk i pëlqen ku- në shoqërinë tonë.
kulla dhe fillon të qajë, ta godasë
shoqen dhe ta përplasë kukullën. Shumë fëmijë të dhunuar shfaqin
408 ANEKSE
Loja si terapi
Terapia përmes lojës është një llave, miqve duke bërë të mundur
mënyrë shumë e suksesshme për në këtë mënyrë jo vetëm qetësinë
të sjellë ndryshime të natyrshme shpirtërore, por edhe zhvillimin e
tek fëmija. Fëmija mëson të ndry- inteligjencës.
shojë përmes kënaqësisë, kuku-
Mbas vitit të parë të jetës, pesha peshë. Por nëse dy-tre matje të
dhe gjatësia e fëmijës duhet të bëra radhazi (në mënyrë periodike)
kontrollohet afësisht çdo tre muaj. ju duken shumë të ulta në grafikun
Mos u shqetësoni nëse fëmija juaj e kurbave të rritjes, këshillohuni
ka periudha kur zgjatet dhe pe- me mjekun. Kurbat e peshës janë
shon më pak dhe ka periudha kur të ndryshme për vajzat dhe për
ka shpërthime në gjatësi dhe në djemtë.
________________
Mosha:_______________________________________
Data:________________________________________
Problemi
1. Cili është problemi? __________________________________________
2. Kur filluat të shqetësoheshit për herë të parë? Përse? _______________
3. A ka ndryshuar problemi që kur ju e vutë re për herë të parë? __________
__________________________________________________________
Shtatzania, Lindja
1. Përshkruani shtatzaninë dhe lindjen: _____________________________
__________________________________________________________
Ushqyerja
1. Përshkruani çfarë ha fëmija juaj: ________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Gjumi
1. A ka fëmija juaj ndonjë problem me gjumin? Përshkruajini ato: __________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Zhvillimi lëvizjeve
1. Përshkruani aftësitë lëvizëse të fëmijës tuaj (si lëviz, si ecën, si i kap sen-
det me gishta apo me gjithë dorën etj) A keni vënë re ndonjë diçka të
veçantë në këtë fushë? ______________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________________
3. Si reagon fëmija juaj ndaj vizitorëve që vijnë në shtëpinë tuaj, apo kur ju ta-
koheni me të huajt? __________________________________________
__________________________________________________________
4. A merr pjesë fëmija juaj në grupe shoqërore jashtë shtëpisë (çerdhe, kuj-
destari me fëmijë të tjerë, lojë me fëmijë të tjerë etj.) PO JO
Përballja
1. Përshkruani si përballet fëmija juaj me zhgënjimin, hidhërimin, bezdisjen,
apo shqetësime të tjera. _______________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
3. Nëse fëmija juaj ende nuk flet si ju a komunikon dëshirat e tij/saj? ______
________________________________________________________
_______________________________________________________
3. A duket se fëmija juaj nuk njeh e frikën kur po bën diçka të rrezikshme ? Po
/ Jo
Sjellja Agresive
1. Nëse fëmija juaj ka një sjellje agresive në drejtim tuaj, vëllezërve, shokëve
të lojës apo dikujt tjetër, përshkruajeni si është kjo sjellje. _____________
__________________________________________________________
Marrëdhëniet me të tjerët
1. Përshkruani marrëdhëniet e fëmijës tuaj me anëtarët e tjerë të familjes:
__________________________________________________________
__________________________________________________________
4. Si sillet fëmija juaj ndaj të afërmve të familjes tuaj, miqve të familjes dhe
të huajve? __________________________________________________
__________________________________________________________
Informacion tjetër
Mjeku, apo specialisti mund t`ju pyesë edhe për jetën në familje, streset e
ndryshme që mund të keni. Shkruani ndonjë informacion që ju mendoni se
është me rëndësi ____________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
430
III
Një përmbledhje e
sëmundjeve të fëmijëve
Hyrje - Kujdesi për fëmijën e sëmurë
të paktën 6 herë në ditë. Kur fëmi- të mos mbyllet mirë. Kështu, nëse
jës i shtohet oreksi, mund të marrë gjatë ushqimit fëmija ka gëlltitur
racion ushqimor të plotë. shumë ajër, mund të ndodhë që në
vend të gromësimës normale, të
Fëmijët më të mëdhenj, pasi kalon vjellë.
e vjella, do të përshtaten disa ditë Të vjellat theksohen veçanërisht
me një ushqim me bazë orizi, me kur kur:
vaj dhe djathë, supë me patate dhe • ushqimi jepet me orar të
karrota, çaj me biskota. Pasi kalon përafërt.
diarreja, jepini të njëjtat ushqime • ushqimi jepet me sasi të tepërt
që i keni dhënë më parë, duke i dhe shpejtësi
shtuar edhe një vakt më shumë, • ushqimi nuk është gatuar mirë
për dy javë mbas ndalimit të dia- • nëna ka pak qumësht. Fëmija
rresë. vjell sepse thith sasi të madhe
ajri gjatë ushqyerjes me gji.
Drejtohuni tek mjeku në rast se
fëmija juaj: Shpeshtësia e vjelljes së zakon-
• Ka diarre për më shumë se shme pakësohet pas muajit të
gjashtë orë rresht gjashtë të jetës. Nëse kjo ndodh
• Ka gjak në jashtëqitje kohë pas kohe dhe nuk pengon
• Ka shenja të humbjes së lën- rritjen e fëmijës, nuk ka gjë për t’u
gjeve, siç i përshkruam më lart. shqetësuar: është diçka normale
dhe që kalon vetë. Nëse përsëritet
aq shpesh sa ngadalëson rritjen në
TË VJELLAT E FËMIJËS peshë, pediatri duhet të sigurohet
që nuk bëhet fjalë për një problem
njihet, por mund të jetë një pengesë ja e fortë kalon në anën e djathtë,
nga copa të vogla jashtëqitjesh, apo në pjesën e poshtme të barkut.
më rrallë edhe nga krimbat e zo- Fëmija mund të ketë pak tempe-
rrëve. Apendiksi enjtet dhe infek- raturë dhe të mos pranojë të hajë.
tohet. Nëse kapet shpejt, apendisiti Gjuha mund t’i thahet dhe mund të
nuk është serioz. Megjithatë, nëse ketë të vjella, diarre apo kapsllëk.
shenjat gabohen apo ngatërrohen
me kapsllëkun dhe ka vonesë në Trajtimi
trajtim, apendisiti mund të plasë. Flisni menjëherë me mjekun. Ape-
ndisiti duhet të hiqet sa pa plasur.
Shenjat Nëse kjo nuk bëhet, çon në form-
Shenja e parë është dhimbja rreth imin e një qeseje me qelb (abses)
kërthizës. Mbas disa orësh, dhimb- të brendshëm.
Kujdes!
Ë shtë një nga sëmundjet më
ngjitëse: mjafton të mendosh
që 90% e fëmijëve që i janë afruar
Nëse fëmija juaj ka një nga këto një personi me fruth, sëmuren. Mo-
sëmundje ngjitëse, mund të ketë sha në të cilën është më i shpeshtë
temperaturë të lartë. është rreth 3 vjeç, ndërsa është me
Asnjëherë mos i jepni aspirinë të vërtetë e vështirë të infektohet
për uljen e temperaturës, sepse ajo fëmija më i vogël se 6 muaj, pasi
mund të shpërthejë një sëmundje trupi i të voglit është i mbrojtur
448 ANEKSE
Tabela e sëmundjeve
Sëmundja
LIA E DHENVE. Një sëmundje virusale e zakonshme e lehtë. Periudha
e fshehtë:17-21 ditë.
Shenjat e mundshme
Puçrra të kuqe që kruhen, që bëhen flluska dhe pastaj plasin. Dhimbje
koke dhe pak ethe.
Trajtimi
Përdorni qetësues tek puçrrat. Mbajeni fëmijën në shtëpi dhe mos e lini
të kruhet. Mjeku mund t’ju japë një krem kundër infeksionit
Problemet (Komplikacionet)
Në raste të rralla mund të çojë ne infeksion të trurit dhe nëse aspirina
jepet gabim shfaqet Sindroma Rey, sëmundje shumë serioze me të
vjella dhe ethe.
456 ANEKSE
Sëmundja
FRUTHI BAKTERIAL. Një infeksion viral që është zakonisht i lehtë. Peri-
udha e fshehtë: 14-21 ditë.
Shenjat e mundshme
Pika të vogla të kuqe, në fillim në fytyrë dhe pastaj në të gjithë trupin. Pak
ethe dhe fryrje të gjëndrave limfatike në qafë dhe mbrapa veshëve.
Trajtimi
Nuk ka trajtim mjekësor të vecantë. Jepini fëmijës paracetamol nëse ka
ethe dhe mbajeni të veçuar.
Problemet (Komplikacionet)
Komplikacioni më i madh është tek gratë shtatëzëna sepse shkakton
e në lindje. Ka pak rrezik për infeksion të trurit.
Sëmundja
SHYTAT. Sëmundje virale rrallë serioze Inkubacioni: 14-21 ditë.
Shenjat e mundshme
Gjëndra të fryra poshtë veshëve dhe qafës, ethe, dhimbje koke dhe
vështirësi në përtypje dhe gëlltitje. Mund të ketë edhe dhimbje veshi.
Shenja më të rralla janë dhimbjet e testikujve tek djemtë, shumë rrallë
para moshës së pubertetit, 13-14 vjec.
Trajtimi
Nuk ka trajtim të vecantë mjekësor. Mos e çoni fëmijën në shkollë, je-
pini paracetamol dhe shumë lëngje. Bëjeni ushqimin e tij sa më të lëng-
shëm.
Problemet (Komplikacionet)
Shumë rrallë mund të shkaktojnë meningjit, encefalit. Rrallë preket dhe
zvogëlohet një nga testikujt, që mund të çojë në probleme të infertilitetit
(të lindjes së fëmijëve).
Sëmundja
FRUTHI. Sëmundje shumë serioze dhe shumë ngjitëse.
Shenjat e mundshme
Pika të kuqe në kafe që shfaqen tek veshët dhe pastaj në të gjithë trupin.
Pikat e bardha në gojë janë shenja dalluese. Fëmija është me ethe, ka
rrjedhje hundësh, kollë dhe dhimbje koke, sy të tharë dhe ka vështirësi
të shohë dritat e forta.
SËMUNDJET NGJITËSE TË FËMIJËRISË 457
Trajtimi
Mbajeni fëmijën në shtrat gjatë kohës së etheve dhe larg shkollës për
7 ditë pas shfaqjes së puçrave. Jepini paracetamol dhe shumë lëngje.
Mjeku mund t’ju japë ilaç me pika për sytë e thatë dhe antibiotikë për
infeksionet e tjera.
Problemet (Komplikacionet)
nfeksione në vesh dhe në gjoks që kërkojnë trajtim me antibiotikë. Ka një
rrezik të vogël për pneumoni, infeksion të trurit etj.
Sëmundja
KOLLA E MIRË. Infeksion bakterial që shkakton infektimin e rrugëve të
frymëmarrjes.
Shenjat e mundshme
Një kollë me tingull të dallueshëm dhe vështirësi në frymëmarrje, shenjat
e zakonshme të të ftohurit dhe të vjella.
Trajtimi
Mjeku do t’ju japë antibiotikë dhe në raste të rënda fëmija duhet të shkojë
në spital për oksigjen e trajtim për humbje lëngjesh. Inkurajojeni fëmijën
ta nxjerrë gëlbazën dhe mbajeni larg tymit të cigares.
Problemet (Komplikacionet)
Rreziku më i madh është humbja e lëngjeve për shkak të vjelljeve së va-
zhdueshme. Ndonjëherë mund të dëmtojë mushkëritë dhe të shkaktojë
infeksion kraharori. Më në rrezik janë bebet e vogla që mund të pushojnë
së marri frymë për pak momente dhe rrezikohen nga konvulsionet, pneu-
monia, dëmtimi i trurit dhe rrallë vdekja.
Sëmundja
VERDHËZA. Infeksion i mëlçisë shkaktuar nga një virus. Ka shumë
viruse shkaktarë, por tipi A është më i zakonshëm.
Shenjat e mundshme
Humbje oreksi, të përziera. Në disa raste fëmija mund të ketë urinë kafe
të errët dhe jashtëqitje të zbehtë.
Trajtimi
Fëmija duhet të veçohet e të rrijë në shtrat për të paktën dy javë. Kini
kujdes higjenën, pasi verdhëza është shumë ngjitëse dhe jepini shumë
lëngje. Nëse nuk ha, futini një lugë sheqer tek të gjitha pijet.
458 ANEKSE
Problemet (Komplikacionet)
Disa fëmijë vuajnë shenjat pas verdhëzës deri në gjashtë muaj. Këto
mund të jenë një gjëndje e plogësht (pa fuqi) dhe humor i keq.
Sëmundja
MENINGJITI. Infektim i cipës që mbulon trurin dhe shtyllën kurrizore, që
shkaktohet nga viruse apo baktere.
Shenjat e mundshme
Shenjat e meningjitit janë ethet, qafë e ngrirë, letargji, dhimbje koke,
vështirësi për të parë dritat e forta. Ka gjithashtu nje irritim të kuq në të
purpurt në të gjithë trupin. Te bebet nën 18 muaj ka një shenjë të duk-
shme, që janë fryrjet e rrathëve të syrit.
Trajtimi
Antibiotikët që bëhen në vena përdoren për të kuruar meningjitin bakte-
rial, si dhe ilaçet qetësuese për dhimbjet. Nëse shfaqen puçrra të purpurta
në lëkurë, duhet ta çoni menjëherë në spital.
Problemet (Komplikacionet)
Meningjiti viral nuk sjell pasoja, por meningjiti bakterial është shumë i
rrezikshëm, për shkak të kalimit të infeksionit në gjak dhe gjithmonë duhet
të trajtohet si urgjencë.
Sëmundja
ETHET E KUQE. Infeksion bakterial që shkakton bajamet, i shoqëruar me
irritim të lëkurës me puçrra. Nuk është shumë i përhapur dhe është rrallë
serioz.
Shenjat e mundshme
Ethe, zmadhimi i bajameve dhe fyt i thatë. Irritim me puçrra të vogla që
fillojnë në kraharor dhe përhapen pa e prekur zonën rreth gojës. Pika të
kuqe në gjuhë.
Trajtimi
Mjeku mund t’ju japë antibiotikë. Trajtimi në shtëpi përfshin dhënien e
shumë lëngjeve, ushqim të lëngshëm dhe paracetamol për tempe-
raturën.
Problemet (Komplikacionet)
Nëse fëmija është i ndjeshëm ndaj streptokokut, mund të përjetojë rën-
dime që përfshijnë infektimin e veshkave dhe ethet reumatizmale, që
janë të rralla.
SËMUNDJET NGJITËSE TË FËMIJËRISË 459
Sëmundja
ROSEOLA. Infeksion viral i rrallë me shenja të ngjashme si ethet e kuqe.
Shenjat e mundshme
Ethe të mëdha për rreth tre ditë. Pika të kuqe apo portokalli në trup dhe
qafë shfaqen kur ethja përparon. Puçrrat ikin pas 48 orësh.
Trajtimi
Mbajeni fëmijën në qetësi dhe bëjini kompresa me ujë të vakët, për t’i ulur
ethet. Jepini paracetamol.
Problemet (Komplikacionet)
Nëse temperatura e fëmijës është shumë e lartë, mund të ketë konvul-
sione.
Sëmundja
DIFTERIA. Sëmundje shumë ngjitëse dhe serioze. Tani nuk është shumë
e perhapur për shkak të vaksinimit.
Shenjat e mundshme
Bajamet zmadhohen dhe mbulohen me një membranë gri. Fëmija ka pak
ethe, kollë dhe fyt të thatë. Mund të ketë vështirësi në frymëmarrje.
Trajtimi
Eshtë shumë serioze për shkak të vështirësive në frymëmarrje dhe fëmija
duhet të çohet menjëherë në spital. Jepen antibiotikë të fortë dhe mund të
ketë nevojë për një trakeostomi për ta ndihmuar të marrë frymë (një tub i
vogël që futet në kanalet e frymemarrjes).
Problemet (Komplikacionet)
Pa trajtim difteria shkakton probleme shumë të rënda. Bakteria mund të
shkaktojë një helm/toksinë që dëmton zemrën dhe sistemin nervor, që
mund të shkaktojë infarkt dhe paralizë të muskujve të frymëmarrjes.
Sëmundja
TUBERKULOZI. Sëmundje shumë ngjitëse që prek mushkëritë, por mund
të prekë edhe veshkat, kockat etj.
Shenjat e mundshme
Kollë e vazhdueshme, dhimbje gjoksi, vështirësi në frymemarrje, ethe,
oreks i pakët, humbje peshe, lodhje.
460 ANEKSE
Trajtimi
Eshtë sëmundje serioze nëse nuk trajtohet. Sëmundja mund të kalohet
edhe në shtëpi. Mjeku do t’ju japë antibiotikë.
Problemet (Komplikacionet)
Rëndimet e mundshme të tuberkulozit përfshijnë mbledhjen e ujit midis
mushkërive dhe murit të kraharorit dhe dëmtimin e mushkërive.
Sëmundjet e veshit
Si dallohet
INFEKSIONI I VESHIT TË Dhimbja e veshit është vërtet
MESËM shumë e fortë dhe fëmija, nëse
është i madh do të ankohet shumë.
Nëse fëmija është shumë i vogël
I nfeksioni i veshit të mesëm
është i zakonshëm tek fëmijët.
Infeksioni shkaktohet nga bakteret
dhe ende nuk di ta shprehë prob-
lemin e vet, do të qajë pa pushim.
që futen në vesh nga hunda apo Për t’u siguruar që bëhet fjalë pikë-
nga fyti, nëpërmjet tubave. Nëse risht për otit, provoni të shtypni
ky infeksion nuk kurohet, mund pak veshin e fëmijës dhe fëmija do
462 ANEKSE
Infeksionet e fytit
Pra nuk është për t’u habitur që fytit (Kujdes! Ky është një vep-
skuqen dhe kjo ndodh shpesh tek rim që i lejohet vetëm mjekut të
fëmijët mbi dy vjeç. Bajamet, që specializuar dhe jo familjarëve).
janë të vogla në lindje, zhvillo- Është e rëndësishme të përjash-
hen në vitet e para të jetës për të tohet prania e një bakteri veçanë-
ndihmuar trupin të mbrohet nga risht të rrezikshëm: Streptokoku
infeksionet. Është normale pra, që betahemolitik i grupit A. Ai është
një fëmijë në moshë parashkollore i vetmi që mund të shkaktojë, për
mund të ketë gjatë dimrit 4-5 epi- fat të mirë shumë rrallë, prob-
sode të mprehta të bajameve. leme të rënda si temperatura reu-
matike, ose infeksioni në veshka.
Viral apo bakterial? Gjithashtu, duke dalluar bakterin,
Pjesa më e madhe e skuqjeve të pediatri mund të përshkruajë anti-
bajameve është me origjinë virale biotikun më të mirë pasi ka bërë
(rreth 70 %). Shfaqet me tem- antibiogramën (analizë e rekoman-
peraturë të lartë (38.5-39 gradë), duar nga mjeku).
dhimbje fyti dhe skuqje të lehtë të
bajameve. Kur hiqen?
Më parë mjaftonin disa shqetësime
Këto shenja lehtësohen që nga dita të bajameve dhe mjekët vendosnin
e dytë për t’i lënë vendin ftohjes, t’i operonin. Sot mjekët përpiqen
kollës së thatë dhe pastaj rrjedh- t’i ruajnë sa më shumë të jetë e
jes së ujshme të hundëve. Kura mundur këto organe mbrojtëse të
parashikon pothuajse ekskluziv- vogla, por shumë të dobishme. Heq-
isht përdorimin e mjekimit kundër ja bëhet vërtet e nevojshme kur:
temperaturës për ta ulur atë. Bren-
da një jave shqetësimi zhduket. • Bajamet zmadhohen, aq sa
Vetëm 30 % e bajameve bëhen nga bëjnë të vështirë frymëmarrjen
bakteret. Por t’i dallosh nuk është dhe gëlltitjen.
gjithmonë e thjeshtë: temperatura • Inflamacionet bakteriale janë
shkon mbi 39 gradë dhe vazhdon më shumë se 7 në një vit dhe
për të paktën dy ditë; bajamet antibiotikët nuk iu bëjnë asgjë.
duken të zmadhuara dhe shumë të • Formohen çibanët e qelbëzuar
skuqura. Gjëndrat në anë të nofu- të bajameve, që shkaktojnë
llave janë rritur. Pediatri mund të temperaturë të lartë dhe dhimb-
sigurohet për tipin e bakterit duke je fyti.
vendosur një pambuk në fund të
KOLLA DHE INFEKSIONET E KRAHARORIT 465
Në pritje të pediatrit
bronkiolitet ndodhin kur infeksio- Mjetet që mund të përdorni për të
net virale çojnë në mbushjen e tyre lehtësuar janë të thjeshta:
me mukus, apo bllokimin e tyre. • Përpiquni ta lehtësoni frymë-
Bronkioliti është më serioz, sepse marrjen e fëmijës gjatë një
mund të sjellë vështirësi në frymë- krize kolle. Vendoseni shtrirë
marrje dhe vihet re më shumë tek mbi gjunjët tuaja me barkun
bebet dhe fëmijët e vegjël. Bronki- poshtë dhe goditeni lehtësisht
ti zakonisht nuk është serioz tek mbi shpinë. Mos i jepni ilaç për
fëmijët mbi 1 vjeç. të ndaluar kollën, pasi duhet të
nxjerrë gëlbazën.
Është një maisje e bronkeve që • Mbajeni fëmijën në shtrat, duke
paraprin ose i bashkangjitet maisjes e bërë mjedisin të lagësht për të
së rrugëve të frymëmarrjes (grip, lehtësuar frymëmarrjen.
KOLLA DHE INFEKSIONET E KRAHARORIT 467
Si kurohet?
Pediatri do t’ju këshillojë një mje- PNEUMONIA
kim kundra temperaturës, nëse te-
mperatura është më e lartë se 38
gradë, dhe nëse bronkiti shkak-
tohet nga bakteret, një antibiotik.
P neumonia është një infeksion i
rëndë i mushkërive, i shkaktu-
ar nga viruse apo baktere. Fëmija
Nëse kolla është e vazhdueshme sëmuret për dy arsye: e para nga
dhe nuk e lejon fëmijën të fle- helmet/toksinat e virusit apo bak-
jë, mund të jetë i nevojshëm një tereve, dhe e dyta sepse mushkëria
shurup i lëngshëm për të larguar e prekur del jashtë funksionit.
gëlbazën. Edhe aerosoli mund të Shkaku fillestar i pneumonisë ësh-
lehtësojë. Kini parasysh që mjeki- të një grip apo një e ftohur. Gjen-
met kundër temperaturës dhe shu- dje si azma, kolla e keqe etj. rrisin
rupet jepen për periudha të shkurtra rrezikun e pneumonisë. Pneumo-
dhe gjithmonë në fazën e theksuar nia është gjithmonë serioze dhe fë-
të sëmundjes. mijët e vegjël trajtohen në spital,
pasi nevojitet oksigjeni.
Rikthimi i sëmundjes
Zakonisht bronkiti shërohet bren- Shenjat. Zakonisht fillon me ethe
da një jave, pa lënë gjurmë. Por ka dhe kollë dhe fëmijës i merret fryma.
disa fëmijë që kanë kollë me gël- Ai mund të duket i zbehtë, i plogësht
bazë (në mënyrë të veçantë natën) dhe i përgjumur. Frymëmarrja mund
për periudha të gjata dhe e rima- të jetë e shpejtë dhe e rënduar.
rrin infeksionin dhe 5-6 herë. Për
të luftuar këtë “ndjeshmëri bron- Trajtimi. Frymëmarrja e rënduar
kiale” është e nevojshme: është gjithmonë një shenjë për të
• Të mos pihet kurrë duhan në kërkuar ndihmën urgjente mjekë-
prani të fëmijës ose në mjediset sore. Duhet të komunikoni me-
ku rri zakonisht njëherë me mjekun, nëse dyshoni
468 ANEKSE
Pickimet
Parazitët e zorrëve
Anemia
Konvulsionet
Sëmundjet e hundës
hundës. Mund të formohet një kore kur për arsye të një të ftohti ose të
në hundë, që nuk duhet të hiqet. një gripi, ose kur ndonjë infeksion
kalon nga fyti te hundët.
Trajtimi
Vendoseni fëmijën me kokën Shenjat
poshtë në lavaman dhe shtrën- Qurret në fillim kur fëmija ftohet
gojini pjesën e butë të hundës. janë të pastra dhe të rrjedhshme.
Ushtroni presion për tre minuta Më pas bëhen të trasha dhe më të
deri sa gjakrrjedhja të ndërpritet. verdha. Kjo është normale. Por
Asnjëherë mos ia vendosni kokën nëse kjo është e vazhdueshme,
mbrapa, sepse ai mund të gëlltisë atëherë ka shumë të ngjarë që të
gjak dhe të sëmuret. jetë zhvilluar sinoziti. Jep dhimbje
koke, bllokim të hundëve, ulje të
shijes dhe ndonjëherë ethe.
SINOZITI
Trajtimi
S inuset janë zgavra në kockat e
hundës, faqeve dhe mbi sy që
janë të mbështjella nga cipa. Mu-
Trajtohet me antibiotikë dhe ilaç
me pika në hundë. Mbajeni mje-
disin të lagësht në shtëpi, përgatis-
kusi/sekrecioni rrjedh nga ato tek
ni mentol dhe jepini paracetamol
hundët. Sinoziti shfaqet kur rrjedh-
për dhimbjet.
ja e mukusit keqësohet. Kjo vjen
Sëmundjet e syve
P roblemet më të zakonshme të
syve janë infeksionet, që mund
të kurohen me higjenë të mirë dhe
serioz dhe mund të ndalohet me
masa ndihmëse. Flisni me mjekun
nëse sytë bëhen ngjitës ose nuk
me antibiotikë me pika. pastrohen brenda një jave.
Shenjat
INFEKSIONI I QERPIKËVE Cepat e syrit janë të kuqe, të in-
(BLEFARITIS) fektuara dhe mund të vini re pika
qelbi të tharë tek qerpikët.
Shenjat
INFEKSIONI I Në fillim qepalla enjtet pak dhe
MEMBRANËS QË pastaj mbushet me qelb.
MBULON KOKËRDHOKËT
Trajtimi
E SYRIT (KONJUKTIVIT) Megjithëse byci nuk është aq
ngjitës, fëmija duhet të përdorë
K y infeksion mund të vijë
nga një virus, nga futja e një
trupi të huaj në sy dhe një reak-
peshqir të veçantë. Mjeku do t’ju
rekomandojë antibiotikë dhe kom-
presa me ujë të ngrohtë.
sion alergjie. Eshtë shumë ngjitës,
kështu që kujdesuni për syrin tjetër
nëse nuk është infektuar.
SYTË E VËNGËR/
Shenjat. STRABIZMI
Infeksioni shkakton dhimbje dhe
vështirësi për të parë dritat e for-
ta. Kur konjuktivi shkaktohet nga S ytë e fëmijës shohin në drej-
time të ndryshme, ndonjëherë
drejt njëri-tjetrit dhe ndonjëherë
bakteret, mund të ketë qelb në
kapakun e poshtëm të syrit. Ko- në drejtim të kundërt. Deri në tetë
njuktivi alergjik shkakton lot dhe javë kjo është normale, por më
qepalla të fryra. vonë duhet të flisni me mjekun.
Trajtimi Shenjat
Pastrojeni mirë syrin me ilaç të Nëse dyshoni për strabizëm, shi-
përshtatshëm ose me ujë. Duhet të koni sesi reflektohet drita në sytë
trajtohen të dy sytë, sepse ky in- e fëmijës. Drita duhet të reflek-
feksion është shumë ngjitës. Kur tohet nga i njëjti vend në çdo sy,
ka trup të huaj hiqeni me kujdes. nëse jo, pra nëse sytë janë drejtuar
Në rastin e një infeksioni të rëndë, në drejtime të ndryshme, thërrisni
mjeku do t’ju japë antibiotikë apo mjekun.
ilaç me pika.
SËMUNDJET E GOJËS 477
Sëmundjet e gojës
M e përjashtim të mykut që
kërkon trajtim të menjëher-
shëm, shqetësimet e tjera të gojës
Trajtimi
Zakonisht, trajtimi mjekësor nuk
është i nevojshëm. Mos mendo-
së fëmijës janë serioze. Fëmija ni se shenja të tjera si mungesa
mund të refuzojë ushqimin nëse e oreksit apo të vjellat vijnë nga
i dhëmb goja. Jepini ushqime të dhëmbët. Asnjëherë nuk ndodh
lëngshme. kështu. Flisni me mjekun në këto
raste.
DHIMBJET E DHËMBËVE
PLAGËT E HAPURA TË
ushqim të kripur apo mund të mos nës. Megjithëse nuk është serioz,
të pranojë të hajë. i shkakton fëmijës probleme gjatë
thithjes apo ushqimit.
Trajtimi
Mjeku mund t’ju japë ilaçe kundër Tek fëmijët, myku mund të shi-
infeksionit. Pëprpiquni që të lar- het vetëm në gojë, por ai infekton
goni shkaqet e tyre: mund të jetë edhe traktin gastro-intestinal dhe
ndonjë majë dhëmbi e mprehtë, zonën anale (të jashtëqitjes), ku
ose fëmija mund të kafshojë go- shpesh ngatërrohet me irritimin
jën kur ha etj. Çfarëdo lloj ulçere nga panolina.
të ketë fëmija, jepini ushqime të
lëngshme që t’i pijë me anë të një Shenjat
pipëze dhe shmangni ushqimet e Myku prodhon njolla të bardha në
kripura dhe me aciditet. mishin e dhëmbëve, në gjuhë dhe
qiellzë. Nëse përpiqeni t’i fshini
fort, ato mund të gjakosen. Përreth
MYKU zonës anale myku shfaqet me pika
të kuqe apo irritim.
Gjëndrat
Lëkura
Shenjat
LËKURA E PLASARITUR Lëkura duket e thatë, e irrituar dhe
e plasaritur. Nëse të çarat janë të
thella, mund të gjakosen dhe të
P lasaritjet janë çarje të vogla në
lëkurë, ndonjëherë të thella.
Të ftohtit e than lëkurën dhe e bën
kenë shumë dhimbje dhe nëse in-
fektohen, mund të jenë të infektu-
të plasaritet, sidomos në vendet ku ara dhe me qelb.
480 ANEKSE
Shenjat
dhen në të ftohtë dhe të zgjerohen Puçrrat
në të ngrohtë. Kur ndodh zgjerimi, • Një enjtje e vogël e skuqur dhe
formohen të enjtura në lëkurë. pa dhimbje
Forunkuli/ Çibani
Shenjat • Nyje e skuqur e dhimbshme që
Të enjturat kanë ngjyrë të kuqe zmadhohet gradualisht
dhe janë të madhësive të ndrysh- • Pas disa ditësh shfaqja e një
me. Shenja kryesore është kruarja maje si kapuç në qendër me
e madhe, kur trupi ngrohet pas qelb të bardhë në të verdhë
ekspozimit në të ftohtë. Të enj-
turat shfaqen në këmbë, shputa, Çfarë mund të bëni?
duar majën e hundës dhe mbrapa • Në rast se fëmija juaj paraqet
veshit. puçrra, mos bëni asgjë. Ato do
të zhduken pas disa ditëve pa
Trajtimi asnjë mjekim. Në rast se fëmija
Ato shërohen nga të ngrohtit. Për- jargëzon dhe përreth gojës i
dorni pak pudër, që fëmija të mos shfaqen puçrra, mund ta lyeni
kruhet. Visheni mirë, veçanërisht zonën me një krem mbrojtës
në pjesët më delikate të trupit. me përmbajtje vitaminoze për
fëmijët.
PUÇRRAT/ ÇIBANËT/ • Në rast se fëmija ka një çiban
FORUNKULAT apo një puçërr që duket e infek-
tuar, pastrojeni me delikatesë
Çfarë janë? me pambuk të lagur me alkol
• Puçrra është një fryrje e e vogël apo një solucion tjetër dez-
LËKURA 481
Trajtimi
N jë mjedis i nxehtë, i pa ajrosur
mund të shkaktojë irritimin e
lëkurës. Kjo vjen ngaqë trupi djer-
Nëse dyshoni për ekzemë, mjeku sit shumë dhe gjëndrat e djersës
do t’ju japë një krem kundër infek- rriten dhe skuqen. Irritimi i lëkurës
sionit dhe qetësues për kruarjen nga nxehtësia është i zakonshëm
dhe kundër alergjisë. Nëse lëkura te fëmijët, ngaqë gjëndrat e tyre
infektohet, janë të nevojshëm an- të djersës nuk funksionojnë ende
tibiotikët. Lajeni sa më pak fëmi- ashtu siç duhet.
jën, mos përdorni sapun dhe sigu-
rohuni që rrobat të jenë të shplara Shenjat
shumë mirë. Puçrra të vogla të kuqe shfaqen në
pjesët ku trupi është më i nxehtë,
veçanërisht në qafë, fytyrë, bërry-
DERMATITET la dhe poshtë gjunjëve.
Alergjitë
Trajtimi
Flisni me mjekun. Bëjini fëmijës A lergjitë hundore kronike janë
të ngjashme me të tjerat, por
zgjasin të gjithë vitin. Fillon në të
një banjë me ujë disi të ftohtë.
ALERGJITË 485
Parazitët
Ndihma e shpejtë
është rreth 120 rrahje në minutë marrje artificiale. Nëse nuk merr
për një bebe. Nëse është më pak se frymë dhe nuk ka puls, ju duhet
60 rrahje, shtypini kraharorin. t’i shtypni kraharorin, duke i bërë
edhe frymëmarrje artificiale. Këto
Thërrisni një ambulancë. Nëse janë pak të ndryshme për foshnjat
ka vështirësi në frymëmarrje apo dhe për fëmijët.
është pa ndjenja, thërrisni një am-
bulancë. Mos e lini fëmijën pa vë- Vlerësimi i gjendjes së një
mendje dhe përpiquni ta sillni në foshnjeje
vete.
Kontrolloni nëse është i vetë-
dijshëm
SJELLJA E FËMIJËS Shihni nëse fëmija është i vetëdij-
shëm duke thirrur emrin e tij dhe
NË VETE duke e shkundur lehtë apo duke i
ngacmuar shputat e këmbve. Nëse
N ë mënyrë që organet jetësore
të funksionojnë normalisht,
kanë nevojë për oksigjen. Nëse
nuk përgjigjet pas 10 sekondash
kërkoni ndihmë.
ndonjë pjesë e procesit të furnizi- Pastroni rrugët e frymëmarrjes
mit me oksigjen nuk funksionon, Shikoni në gojën e fëmijës nëse ka
atëherë njeriu humb vetëdijen. ndonjë pengesë dhe hiqjani. Hapi-
Nëse truri nuk furnizohet me ok- ni rrugët e frymëmarrjes duke i
sigjen për më shumë se 3 minuta, ngritur mjekrën pak lart dhe duke i
fillon të dëmtohet. Nëse preket tërhequr kokën prapa shumë lehtë.
zemra, sjell si pasojë vdekjen.
Cilado qoftë arsyeja, fëmija duhet Kontrolloni për frymëmarrjen
sjellë sa më shpejt në vete nëse nuk Shikoni nëse kraharori ulet dhe
merr frymë, apo i ka ndaluar pulsi. ngrihet. Ndiejini frymëmarrjen në
faqen tuaj. Nëse nuk merr frymë,
Nëse fëmija ka humbur vetëdi- pas 5 sekondash duhet t’i bëni
jen dhe nuk merr frymë, ka rrezik frymëmarrje artificiale dhe pastaj
dëmtimi të trurit apo të infarktit kontrollojini pulsin.
të zemrës. Ju duhet të vlerësoni
kushtet e tij, që të dini si ta traj- Kontrollojini pulsin
toni. Nëse i ka rënë të fikët, por Vendosini dy gishtat në pjesën e
merr frymë dhe ka puls, ju duhet të brendshme të krahut, mbi bërryl
thërrisni për ndihmë dhe ta shtrini. dhe shtypeni lehtë. Nëse nuk ndje-
Nëse është pa ndjenja dhe nuk merr ni asnjë puls pas pesë sekondash,
frymë, por ka puls, bëjini frymë- shtypini gjoksin dhe bëjini frymë-
NDIHMA E SHPEJTË 493
Nëse nuk ka fare puls ose ka më Pas një minute frymëmarrjeje arti-
pak se 60 të rrahura për minutë, ficiale kontrolloni pulsin në qafën
kombinoni frymëmarrjen artifici- e fëmijës. Nëse nuk ndjeni pulsin,
ale me shtypjen e gjoksit. Pas një kombinoni shtypjen e gjoksit me
minute lajmëroni një ambulancë. frymëmarrjen artificiale për një
minutë, pastaj thërrisni një am-
Frymëmarrja artificiale për bulancë. Nëse ka puls, vazhdoni
fëmijët frymëmarrjen artificiale duke kon-
trolluar pulsin çdo një minutë.
Hapini rrugët e frymëmarrjes
(Njëlloj si te foshnjat). Shtypja e kraharorit tek foshnjat
jën duke e mbajtur pjesën e trupit mbrojtur nga bakteret. Nëse djegia
të dëmtuar në një pozicion më të është e rëndë thërrisni ambulancën,
ngritur se zemra, për të pakësuar pastaj shtrijeni fëmijën dhe hidhi-
rrjedhjen e gjakut nga plaga. Mos ni ujë të ftohtë në zonën e djegur
përdorni kapse, por vendosni një për rreth 10 min. Hiqini rrobat, në
copë sipër plagës dhe lidheni mirë rast se nuk kanë ngjitur me plagën.
me fasho. Nëse ka copëza xhami, Kontrolloni frymëmarrjen dhe
lidheni me fasho duke u munduar pulsin e fëmijës. Nëse lind nevoja,
që të mos i shtyni ato më thellë bëni frymëmarrje artificiale.
në plagë. Thërrisni menjëherë një
ambulancë.
Kini kujdes:
Gjakrrjedhje e brendshme • Mos prekni zonën e djegur
Nëse fëmija tregon shenja shoku • Mos përdorni locione apo vajra
ose nëse ka gjakrrjedhje nga në vendin e djegur
veshët, hunda, goja apo vagina, • Mos vendosni leukoplast
duhet të dyshoni për gjakrrjedhje • Mos hiqni asgjë që është e ngji-
të brendshme. Trajtojeni fëmijën tur tek plaga. Mund t’i shkak-
si në rastin e gjendjes së shokut toni më shumë dëmtim lëkurës
dhe thërrisni një ambulancë. dhe ta infektoni.
• Mos e ftohni shumë fëmijën
(duke përdorur të ftohta) nëse
DJEGIET ka djegie të rënda sepse kjo
mund ta çojë në hipotermi (ulje
të temperaturës).
S hkalla e djegieve përcaktohet
në bazë të përmasës së dëm-
timit të lëkurës. Djegiet mund të
jenë të lehta, mesatare apo shumë DËMTIMET NË KOKË
të rënda në rastet kur të gjitha shtre-
sat e lëkurës janë të dëmtuara, ma-
dje dhe nervat dhe muskujt. Nëse
djegjiet janë të lehta mund të traj-
N ëse fëmija vret kokën, do
ta marrë veten brenda disa
minutash. Nëse ai e përplas shumë
tohen në shtëpi. Në të gjitha rastet kokën, mund të ketë enjtje. Plagët e
e tjera ju duhet të kërkoni ndihmë kokës të cilave duhet t’i kushtojmë
mjekësore. vëmendje janë ato që shkaktojnë
gjakrrjedhje apo që çojnë në gjënd-
Çfarë të bëni? je shoku, madje edhe disa orë mbas
Nëse djegia është e vogël, shpë- dëmtimit. Shihni se mos fëmija ka
lajeni me ujë të ftohtë dhe mbu- marrje mendsh, dhimbje koke, të
lojeni me një pecetë sterile, për ta vjella.
NDIHMA E SHPEJTË 501
Çfarë të bëni?
Nëse fëmija është pa ndjenja, thë- DËMTIMET E SYRIT
rrisni ambulancën. Bëni frymëmar-
rje artificiale. Nëse ka gjakrrjedh-
je nga skalpi i kokës, hunda
apo veshët, përdorni një napë të
D ëmtimet në sy duhet të merren
shumë seriozisht. Dëmtimet
e zakonshme të syrit janë: futja e
pastër për të ndaluar rrjedhjen. një trupi të huaj apo një kimikati
Mos e prekni plagën me gishta. në sy, një përplasje që shkakton
Nëse gjakrrjedhja pushon, lidheni nxirjen e syrit, apo prerje brenda
plagën. Nëse plaga është e madhe apo pranë syrit.
çojeni në spital për ta qepur dhe
nëse ka një prerje shumë të vogël, Shenjat
lajeni dhe pastrojeni mirë. Këto ndryshojnë sipas tipit të
dëmtimit, por mund të jenë nxirrje
e syrit, dhimbje, pamundësi për të
TRONDITJA E TRURIT hapur syrin apo spazma të qepallës
së syrit. Po ashtu fëmijës mund t’i
Çfarë të bëni?
Shplani plagën mirë e mirë me ujë
K ur lëkura digjet, formohen fl-
luckat. Flluskat janë puçrra
të mbushura me ujë. Ato janë të
të ngrohtë. Përdorni dizinfektues. zakonshme në shputat e këmbëve.
Nëse e kafshuara është e thellë, Nuk janë shumë serioze, përveç
përpiquni të ndaloni gjakrrjedh- rasteve kur shkaktohen nga djegia,
jen duke e shtrënguar plagën me kur infektohen apo kur janë shumë
një fashë të pastër. Çojeni fëmijën të mëdha.
në spital .Ai mund të ketë nevojë
për një gjilpërë kundër tetanozit. Çfarë të bëni?
Mundohuni që ta qetësoni fëmijën Mos e plasni flluskën. Brenda një
e frikësuar. apo dy ditëve lëngu do të thahet.
Për të ndihmuar, duhet ta mbulo-
ni flluskën me një rrobë të pastër
PICKIMET NGA INSEKTET dhe ta mbani të thatë. Nëse flluska
është shumë e madhe, duhet folur
me mjekun.
K ëto kafshime (pickimet nga
mickonjat, bletët, mizat etj)
nuk janë serioze, me përjashtim të
rasteve që japin alergji. Pickimet TË PRERAT DHE
në qafë, në fyt janë të rrezikshme, GËRVISHTJET
sepse ënjtja prej tyre mund të bllo-
kojë kanalet e kalimit të ajrit.
Çfarë të bëni?
P ërveç rasteve kur janë të in-
fektuara, nuk kërkojnë trajtim
tjetër përveç pomadës antiseptike.
Përdorni kompresa të ftohta dhe Një prerje që rrjedh shumë gjak
më vonë pomada qetësuese për të mund të çojë në gjendje shoku,
lehtësuar dhimbjen. Nëse fëmija kështu që duhet trajtuar si një rast
shfaq një reaksion alergjik, ju urgjent.
NDIHMA E SHPEJTË E PËRDITSHME 505
Çfarë të bëni?
TRUPI I HUAJ NË VESH Mos i hiqni vetë sendet, sepse
mund t’i shkaktoni ndonjë dëmtim
Indeks
618.2-083
612.64
613.954
616 -053.2