INFOTEH-JAHORINA Vol. 13, March 2014.
Proračun energetskog potencijala Sunca
naproizvoljnoj lokaciji na osnovu podataka o dužini
trajanja Sunčevog zračenja
Rastko Kostić
Elektrotehnički fakultet
Beograd, Srbija
Elektrotehnički institut Nikola Tesla
Beograd Srbija
rastko.kostic@ieent.org
Sadržaj—U ovom radu je prikazan model na osnovu koga je
moguće jednostavno proceniti godišnju energiju Sunčevog
zračenja na proizvoljnoj lokaciji, bez potrebe za namenskim
višegodišnjim merenjima solarne iradijacije. Za razvoj modela su
korišćeni hidrometeorološki podaci o dužini trajanja Sunčevog
zračenja, kao i podaci merenja horizontalne iradijacije.
Prikazani model uvažava uticaj dužine trajanja Sunčevog
zračenja u toku dana, a samim tim i uticaj oblačnosti na procenu
godiišnje proizvodnje fotonaponskih panela.
Ključne reči- fotonaponski panel; insolacija; procena godišnje
energije Sunčevog zračenja; dužina trajanja Sunčevog zračenja
I. UVOD
Danas je u velikoj meri osvojena tehnologija i razvijena
industrija za konverziju energije iz mnogih obnovljivih izvora,
a pre svega energije Sunca i vetra [1]-[3]. Razvoj energetske
elektronike, korišćenje savremenih materijala i sve veća
potreba i zahtevi za korišćenjem čistih izvora energije
rezultovali su naglim razvojem solarne energetike u svetu.
Energija Sunca se direktno može pretvarati u električnu
energiju pomoću fotonaponskih (PV-photovoltaic) solarnih
ćelija, odnosno fotonaponskih modula i panela. Osim što se ne
zagađuje prirodna sredina, korišćenje fotonaponskih modula
ima i niz drugih prednosti. Pre svega, energija Sunca je
besplatan, neiscrpan i sveprisutan energent. Zatim,vrši se
direktna konverzija energije Sunca u električnu energiju, nema
mehanički pokretnih delova, nema buke, solarni moduli imaju
dug period eksploatacije,lako setransportuju, omogućavaju
fleksibilnu veličinusistema, itd. Pored ovih prednosti postoje i
dve osnovne mane solarnih modula: zavisnost od Sunca, što
kao posledicu ima izostanak proizvodnje električne energije
noćui smanjenu proizvodnju kada je oblačan dan,
icenasolarnih sistema koja je još uvek relativno
visoka.Varijacije Sunčevog zračenja u toku godine čine da
fotonaponski sistem ima u proseku mali faktor iskorišćenja
- 304 -
Milena Milinković
Elektrotehnički fakultet
Beograd, Srbija
Siemens d.o.o. Beograd, Srbija
milena.r.milinkovic.ext@siemens.com
Jovan Mikulović, Željko Đurišić
Elektrotehnički fakultet
Beograd, Srbija
mikulovic@etf.rs, djurisic@etf.rs
kapaciteta, što zajedno sa niskom efikasnošću pri
fotonaponskoj konverziji rezultuje da se relativno mali
procenat Sunčeve energije pretvara u električnu energiju.
Zbog navedenih problema, u cilju procene godišnje
proizvednje električne energije, a samim tim i procene
ispaltivosti investicije postavljanja fotonaponskih modula,
neophodno je izvršiti procenu energetskog potencijala Sunca
na ciljnoj lokaciji. Za takvu procenu potrebna su namenska
visegodišnja merenja solarne iradijacije, koja su skupa, i iz tog
razloga nisu vršena na većini potencijalnih lokacija. Proizašla
je ideja da se u svrhu procene solarne iradijacije mogu koristiti
daleko dostupniji podaci,kao što je dužina trajanja Sunčevog
zračenja iz obližnje hidrometeorološke stanice. Takva merenja
su vršena duži niz godina iz čega proizilazi mnogo preciznija i
sigurnija procena solarnog potencijala na ciljnoj lokaciji od
one koja bi se dobila na osnovu višegodišnjih namenskih
merenja solarne iradijacije. U ovom radu su prikazani postupci
za proračun energije Sunčevog zračenja (insolacije) na osnovu
trajanja Sunčevog zračenja.
II. PRORAČUN KOMPONENTI SUNČEVOG ZRAČENJA
Za proračun komponenti ukupne horizontalne iradijacije
neophodno je proračunati indeks vedrosti (čistoće) KT. Indeks
vedrosti se definiše kao odnos srednje horizontalne insolacije
na površini Zemlje (mernom mestu) i srednje horizontalne
ekstraterestričke insolacije na površini atmosfere, na
geografskoj širini i dužini koja odgovara mernom mestu na
Zemlji:
IH
KT = (1)
I0
Veći indeks znači da nebo nije oblačno i da je atmosfera
čista i obrnuto. Srednja horizontalna dnevna insolacija
ekstraterestričkog zračenja može se dobiti integraljenjem trajanja insolacije na dnevnom nivou u periodu od godinu
ukupnog ekstraterestričkog zračenja od izlaska do zalaska dana, kao i mereni podaci horizontalne iradijacije u
Sunca i njegovom projekcijom na horizontalnu površinu, što odgovarajućoj godini.
rezultuje sledećom relacijom: Zavisnost između horizontalne insolacije i dužine trajanja
solarne insolacije se može izraziti sledećom lienearnom
 24    360n  
I 0 =   SC 1 + 0.034cos    ( cos L cos δ sin H sr + H sr sin L sin δ ) funkcijom [4]:
π    365  
(2) 


̅ =  +
∙  ∙
 (6)

2
gdesu: n dan u godini, SC solarna konstanta (SC= 1377W/m )
Hsr satni ugao izlaska Sunca, L geografska širina, δ solarna gde je  dužina trajanja obdanice, a i b koeficijenti.
̅
 

deklinacija. Može se usvojiti da je  =  = , pa prethodna
Proračun srednje mesečne solarne deklinacije i satnog uglai   

zlaska Sunca su definisani sledećim relacijama: relacija dobija sledeći oblik:

 360  =  +
∙  
δ = 23.4sin  ( n − 81)  (3)
(7)
 365 
Primenom metode najmanjih kvradrata mogu se izračunati
nove vrednosti koeficijenata a i b tako da kriterijumska
H SR = arccos ( −tgL ⋅ tgδ ) (4) funkcija metode najmanjih kvadrata glasi [4]:

Srednji dnevni indeks vedrosti se računa na osnovu srednje  = ∑&'(

)* " −  +
∙  $
%
(8)
dnevne horizontalne insolacije napovršini Zemlje i srednje
dnevne horizontalne ekstraterestričke insolacije. Srednji Funkcija  se minimizira pronalaženjem odgovarajućih
mesečni indeks vedrosti se obično računa tako što se indeks koeficijenata a i b po kojima su urađeni izvodi kriterijumske
vedrosti proračuna za svaki dan u analiziranom mesecu pa se funkcije:
dobijene vrednosti usrednje, ili se I 0 proračuna za centralni
+,
dan u mesecu i uzme se kao referentni dan za ceo mesec, pa se = ∑&'(
)* .2 ∙ " −  +
∙  $ ∙ −11 = 0 (9)
+-
prema njemu proračunava srednji mesečni indeks KT. Kada se
proračuna indeks vedrine KT može se primeniti neka od +,
empirijskih relacija za dekompoziciju ukupnog horizontalnog = ∑&'(
)* .2 ∙ " −  +
∙  $ ∙ − 1 = 0 (10)
+3
zračenja na direktnu i difuznu komponentu.
Liu-Jordan-ova empirijska relacija za dekompoziciju Koeficijenti u sistemu jednačina su na osnovu vrednosti
ukupnog horizontalnog zračenja na direktnu i difuznu insolacije dobijenih izmernih podataka i dužine trajanja
komponentu korist indeks vedrosti KT [1]: insolacije za svaki dan u toku posmatrane godine:

I DH ∑789 789
:; 4 53∙∑ :; 6
= 1.39 − 4.027 KT + 5.531KT2 − 3.108 KT3 (5) = (11)
IH 
∙∑789 789 789
:; 4 ∙6 53∙∑ :; 6 ∙∑ :; 4

= 789 < 789 < <
(12)
∙∑ :; 6 5=∑ :; 6 >
Na osnovu Liu-Jordan-ove formule i indeksa vedrosti mogu se
̅ i
izračunati direktne horizontalne komponente iradijacije

̅
difuzne horizontalne komponente iradijacije
 . gde je sa N označen broj dana u godini.

III. MODEL ZA PROCENU INSOLACIJE NA OSNOVU DUŽINE Vrednosti za koeficijente a i b su:

TRAJANJA SUNČEVOG ZRAČENJA
 = 0.000218
Da bi se procenila proizvodnja solarnih modula na nekoj
lokaciji, potrebno je uraditi namenska merenja solarne
= 0.000488
iradijacije na datoj lokaciji. Merenja iradijacije su skupa, a
pored toga usporavaju proces procene solarnog potencijala Izrazi za estimiranu direktnu i difuzionu horizontalnu
posmatrane lokacije. Iz prethodno navedenih razloga se došlo insolaciju dobija sledeći oblik:
na ideju da se solarna iradijacija treba proceniti na osnovu već  
dostupnih podataka. Dužina trajanja sunčevog zračenja tj.
̅ = 0.000218 + 0.000488 ∙  ∙
 (13)

dužina trajanja insolacije (tins), je sastavni deo
hidrometeroloških merenja odnosno podataka. Direktna i difuzna komponenta horizontalne insolacije
Hidrometerološki podaci pored toga što su dostupni su vrlo zavise od ekstraterestričkog zračenja , ali na različit način.
pouzdani, jer je reč o višegodišnjim merenjima. Za razvijanje Difuziona komponenta horizontalne insolacije je deo
ovog modela su korišćeni hidrometerološki podaci o dužini

- 305 -
insolacije koji nastaje kao posledica raspršenog
ekstraterestričkog zračenja unutar Zemljine atmosfere; samim ∙∑789 789 789
:; 4 ∙6 5∑ :; 6 ∙∑ :; 4

3 = < (25)
tim se zaključuje da će ova komponenta postojati tokom celog ∙∑789 < 789 <
:; 6 5=∑ :; 6 >
dana nezavisno od oblačnosti. Direktna komponenta
horizontalne iradijacije zavisi od više faktora: za nju nije ∑789 789
:; K 5∑ :; 
 = (26)
merodavna dužina trajanja dana odnosno obdanice nego 
dužina trajanja zračenja na solarni modul, iz čega sledi da jako
bitnu ulogu ima i oblačnost. Na osnovu prethodnih ∙∑789 789 789
:; K ∙ 5∑ :;  ∙∑ :; K

 = < (27)
razmatranja usvojene su sledeće zavisnosti direktne i difuzione ∙∑789 < 789 <
:;  5=∑ :;  >
komponente horizontalne insolacije:
gde je sa N označen broj dana u godini.
̅ = 3 +
3 ∙   ∙


 (14)
 Vrednosti za koeficijente 3 ,
3 ,  F
 su:
̅ =  +
 ∙   ∙


 (15) 3 = 0.000064

gde su:  dužina trajanja obdanice, BCD dužina trajanja

3 = 0.000462
insolacije, 3 F
3 koeficijenti uz direktnu horizontalnu
insolaciju, ,  F
 koeficijenti uz difuzionu horizontalnu  = 0.000143
insolaciju.
̅
   ̅

Ukoliko se usvoji da je  =  = G = ,
 = 0.000002
   
prethodne relacije se mogu napisati na sledeći način:
Izrazi za estimiranu direktnu i difuzionu horizontalnu
 = 3 +
3 ∙   (16)
insolaciju dobijaju sledeći oblik:
G =  +
 ∙   (17)  
̅ = 0.000064 + 0.000462 ∙

  ∙
 (28)

Primenom medote najmanjih kvradrata mogu se izračunati
nove vrednosti koeficijenata 3 ,
3 ,  F
 tako da ̅ = 0.000143 + 0.000002 ∙   ∙


 (29)
kriterijumske funkcije metode najmanjih kvadrata glase:

 = ∑&'(
)* " − 3 +
3 ∙  $
%
(18) IV. PROVERA MODELA ZA PROCENU INSOLACIJE NA OSNOVU
DUŽINE TRAJANJA SUNČEVOG ZRAČENJA

 = ∑&'(
)* "G −  +
 ∙  $
%
(19)
Na Sl. 1 su uporedno prikazane merena horizontalna
insolacija i estimirana horizontalna insolacija dobijena ovim
Funkcije  F  se minimiziraju pronalaženjem modelom.
odgovarajućih koeficijenata 3 ,
3 ,  F
 po kojima su
urađeni izvodi kriterijumske funkcije: 9
estimirana horizontalna insolacija [kWh/m2]
+, 8 merena horizontalna insolacija [kWh/m2]
= ∑&'(
)* .2 ∙ " − 3 +
3 ∙  $ ∙ −11 = 0 (20)
+-I
7
+,
= ∑&'(
)* .2 ∙ " − - +
3 ∙  $ ∙ − 1 = 0 (21) 6
+3I
5
+,J
= ∑&'(
)* .2 ∙ "G −  +
 ∙  $ ∙ −11 = 0 (22)
+- 4

+,J 3
= ∑&'(
)* .2 ∙ " − - +
3 ∙  $ ∙ − 1 = 0 (23)
+3
2
Koeficijenti u sistemu jednačina su dobijeni na osnovu 1
odgovarajućih komponenti insolacije dobijenih izmernih
podataka i dužine i vrednosti trajanja insolacije za svaki dan u 0
0 50 100 150 200 250 300 365
toku posmatrane godine: Dan u godini
∑789 789
:; 4 53∙∑ :; 6
3 = (24) Slika 1. Uporedna analiza merene i estimirane horizontalne insolacije


- 306 -
 2.5 estimirana difuziona komponenta horizontalne insolacije [kWh/m2]
Sa slike se može uočiti da estimirana horizontalna
insolacija prati merenu horizontalnu insolaciju. Radi provere merena difuziona komponenta horizontalne insolacije [kWh/m2]
izvršen je proračun ukupne izmerene energije u toku 2
posmatrane godine. Takođe je izračunata suma dobijenih
estimiranih vrednosti dnevnih energija za istu godinu, koja
predstavlja estimiranu godišnju energiju. Poređenjem te dve 1.5
vrednosti dobijeno je da je greška estimirane godišnje energije
1.6%. Može se zaključiti da je pretpostavljeni oblik zavisnosti
estimirane horizontalne insolacije u zavisnosti od dužine 1
trajanja Sunčevog zračenja dobar (6).
Na Sl. 2 su prikazane estimirana i merena direktna
komponenta horizontalne insolacije. 0.5

7
estimirana direktna komponenta horizontalne insolacije [kWh/m2] 0
merena direktna komponenta horizontalne insolacije [kWh/m2] 0 50 100 150 200 250 300 365
6 Dan u godini
Slika 3. Uporedna analiza merene i estimirane difuzione komponente
5 horizontalne insolacije

4 Sa slike se može uočiti da estimirana difuziona

komponenta horizontalne insolacije prati merenu difuzionu
3 komponentu horizontalne insolacije. Radi provere izvršen je
proračun ukupne izmerene energije dozračene difuzionom
komponentom Sunčevog zračenja u toku posmatrane godine.
2 Takođe izračunata je i suma dobijenih estimiranih vrednosti
dnevnih energija dozračenih difuzionom komponentom
1 Sunčevog zračenja za istu godinu. Poređenjem te dve
vrednosti dobijeno je da je greška estimirane godišnje energije
dozračene difuzionom komponentom Sunčevog zračenja ispod
0
0 50 100 150 200 250 300 365 1%. I u ovom slučaju se može zaključiti da je pretpostavljni
Dan u godini oblik zavisnosti estimirane difuzione komponente horizontalne
insolacije u zavisnosti od dužine trajanja Sunčevog zračenja
Slika 2. Uporedna analiza merene i estimirane direktne Komponente
horizontalne insolacije
dobar (15).

Kao poslednja provera modela urađen je prikaz zbirne

Sa slike se može uočiti da estimirana direktna komponenta estimirane horizontalne insolacije, koja predstavlja zbir
horizontalne insolacije prati merenu direktnu komponentu estimirane direktne i difuzione komponente horizontalne
horizontalne insolacije. Radi provere izvršen je proračun ̅
insolacije
K3NCO ̅ +

=
 ̅ , i merene horizontalne
ukupne izmerene energije dozračene direktnom komponentom insolacije, Sl. 4.
Sunčevog zračenja u toku posmatrane godine. Takođe 9
izračunata je isuma dobijenih estimiranih vrednosti dnevnih
zbirna horizontalna insolacija [kWh/m2]
energija dozračenih direktnom komponentom Sunčevog 8
merena horizontalna insolacija [kWh/m2]
zračenja zaistu godinu. Poređenjem te dve vrednosti dobijeno
7
je da je greška estimirane godišnje energijedo zračene
difuzionom komponentom Sunčevog zračenja 2.4%. Može se 6
pa se može zaključiti da je pretpostavljeni oblik zavisnosti
5
estimirane direktne komponente horizontalne insolacije u
zavisnosti od dužine trajanja Sunčevog zračenja dobar (14). 4

Na Sl. 3 su prikazane estimirana i merena difuziona 3

komponenta horizontalne insolacije. 2

0
0 50 100 150 200 250 300 365
Dan u godini
Slika 4. Uporedna analiza merene i zbirne horizontalne insolacije

- 307 -
 Sa slike se može uočiti da estimirana zbirna horizontalna VI. LITERATURA
insolacija prati merenu horizontalnu insolaciju. Radi provere [1] Gilbert M. Masters,“Renewable and Efficient Electric Power Systems,“
izračunata je ukupna estimirana energija dobijena na ovaj Stanford University
način i upoređena sa ukupnomizmerenomenergijom u [2] T. Markvart, L. Castaner, “Practical handbook of photovoltaics
tokuposmatranegodine. Greška estimirane godišnje energije fundamentals and applications,“ Elsevier Ltd, 2003
dobijene na ovaj način je 1.57%. Može zaključiti da su [3] T. Muner, “Solar Radiation and Daylight Models,“ Elsevier Ltd, 2004
pretpostavljeni oblici zavisnosti estimirane direktne i [4] O. P. Singh, S. K. Srivastava and A. Gaur, “Empirical relationship to
estimate global radiation from hours of sunshine,” Energy Convers.
difuzione komponente horizontalne insolacije u zavisnosti od MgrntVol. 37, No. 4, pp. 501-504, 1996.
dužine trajanja Sunčevog zračenja dobri. [5] InciTürkToğrul,HasanToğrul, “Global solar radiation over Turkey:
Da bi se konačno moglo zaključiti da je predstavljeni comparison of predicted and measured data,“ Elsevier Ltd, Renewable
model u ovom radu ispravan, potrebno je da estimirana Energy25(2002)55–67
komponenta horizontalne insolacije, od koje se i krenulo sa [6] Republicki hidrometeorološki zavod Srbije, “Meteorološki godišnjak 1.
razvojem ovog modela, odgovara zbirnoj horizontalnoj Klimatoloski podaci 2010.“
insolaciji , Sl. 5.
Abstract— In this paper is an estimation model for annual solar
9 energy at a certain location, without need of long term period solar
zbirna horizontalna insolacija [kWh/m2]
irradiation measurements. The hydrometeorological data for
8 estimirana horizontalna insolacija [kWh/m2] duration of the solar irradiation, as well as the measurements of
merena horizontalna insolacija [kWh/m2] horizontal irradiation were used. The developed model takes into
7 account the influence of the duration of the solar irradiation , as
well as influence of cloudiness on annual energy production of PV
6 panel.

5 Keywords - photovoltaic panel; insolation; assessment of annual

solar radiation; duration of the solar irradiation
4
CALCULATION OF THE SOLAR ENERGY
3 POTENTIAL AT A CERTAIN LOCATION BASED ON
2 THE DATA OF DURATION OF THE SOLAR
IRRADIATION
1

0
0 50 100 150 200 250 300 365
Dan u godini
Slika 5. Uporedna analiza merene, zbirne i estimirane horizontalne insolacije

Sa slike se može uočiti da zbirna horizontalna insolacija

prati estimiranu horizontalnu insolaciju, a one opet zajedno
prate merenu horizontalnu insolaciju, iz čega sledi da je
poretstavljeni model u ovom radu ispravan.

V. ZAKLJUČAK

U ovom radu je prikazan model na osnovu koga je moguće

jednostavno proceniti godišnju energiju Sunčevog zračenja na
nekoj lokaciji. U formiranju modela je korišćeni su podaci o
dužini trajanja Sunčevog zračenja iz obližnje
hidrometeorološke stanice. Takva merenja su vršena duži niz
godina , vrlo su precizna i pouzdana a samim tim i procena
solarnog potencijala na ciljnoj lokaciji. Pretpostavljena
linearna zavisnost insolacije i komponenti insolacije od
trajanja Sunčevog zračenja se pokazao ispravnim. Razvojem
ovog modela je omogućena jednostavna procena godišnje
proizvodnje električne energije solarnih modula na
proizvoljnoj lokaciji, a samim tim i procena ispaltivosti
investicije postavljanja fotonaponskih modula.

- 308 -