UNIVERZITET U TUZLI

MAŠINSKI FAKULTET
PROIZVODNO MAŠINSTVO

LABORATORIJSKA VJEŽBA

ISPITIVANJE MATERIJALA METODAMA BEZ RAZARANJA

Tuzla,21.05.2006.godine Student: Šukilović Ahmedin

Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević

Sadržaj:

1. Teorijska podloga ........................................................................................ 3

2. Radiografija .................................................................................................. 4
3. Ispitivanja ultrazvučnim talasima .................................................................. 9
4. Ispitivanje magnetnim metodama ................................................................. 12
5. Ispitivanje penetrantnim tečnostima ............................................................. 13
6. Ostale metode ispitivanja bez razaranja ....................................................... 14

___________________________________________________________________________
2
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
1. Teorijska podloga:

U savremenoj mašinogradnji opšta tendencija jeste da se sve više ide na

lakše i jeftinije mašinske konstrukcije u kojima je iskorištenje materijala gotovo
maksimalno.Sa druge strane sigurnosni zahtjevi su u mnogim oblastima kao što je
energetika, mostogradnja, saobraćaj,petrohemija itd. Veoma visoki tako da materijal
mora da zadovolji oštre eksplatacione uslove.
Ispitivanje materijala metodama razaranja u cilju utvrđivanja njegovih
mehaničkih, tehnoloških i ostalih osobina je svakako neophodan uslov za njegovu
ugradnju, ali ne i dovoljan za veliki broj mašinskih konstrukcija.
U procesu učvršćavanja prilikom proizvodnje metala i legura može doći do
različitih vrsta grešaka koje narušavaju homogenost materijala. Do grešaka u
materijalu također može da dođe i u fazama njegove dalje tehnološke obrade na
primjer pri livenju, zavarivanju, obradi plastičnom deformacijom, termičkoj obradi i
drugim vidovima obrade. Prisutnost grešaka se u mašinskim konstrukcijama ne
tolerišu jer greške narušavaju kontinuitet materijala, smanjuju korisni presjek i djeluju
kao koncentratori napona čime drastično utiču na nosivost i sigurnost bilo koje
mašinske konstrukcije. Naročito veliki uticaj grešaka imaju u dinamički opterećenim
konstrukcijama.

Nauka koja se bavi iznalaženjem grešaka materijalne homogenosti se naziva

Defekskopija.

Materijal koji se podvrgava ispitivanju savremenim metodama ne doživljava

nikakvo razaranje i defektoskopija se može ukomponovati u tehnološki proces
proizvodnje ili kao završna faza kontrole gotovih proizvoda ili
polufabrikata.Defektoskopijom se isključivo otkrivaju greške homognosti materijala
kao što su: plinski uključci, nemetalni uključci, lunkeri, dvoslojnost, pukotine i druge
greške karakteristične za pojedine postupke obrade. U modernoj industrijskoj
defektoskopiji primjenjuju se nekoliko metoda koje se baziraju na određenim
fizikalnim pojavama i zakonitostima koji karakterišu te pojave:

- ispitivanje jonizirajućim elektromagnetnim talasima,

- ispitivanje ultrazvučnim talasima,
- ispitivanje magnetnim metodama,
- ispitivanje kapilarnim metodama,
- ispitivanje ostalim metodama.

Sve navedene metode nisu podjednako pogodne za otkrivanje svih vrsta grešaka
zato se naročito kod izrazito odgovornih konstrukcija ispitivanje vrši kombinovanjem
dviju ili više metoda da bih se tek po završenom ispitivanju donio sud o kvalitetu
konstrukcije.

2. Radiografija

Radiografija je metoda ispitivanja materijala bez razaranja koja pomoću

radiografskih negativa otkriva makroskopske defekte u materijalu, prolazeći kroz
materijal X i GAMA zraci gube intezitet tako da je izlazni zrak uvijek manjeg inteziteta
od ulaznog. To smanjenje inteziteta zavisno je od prirode i debljine materijala kroz
koje prolazi zrak. Izlazni zvuk djeluje na foto emulziju te izaziva na filmu ili ekranu

___________________________________________________________________________
3
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
različito zacrnjenje. Na taj način se dobije uvid u unutrašnje slojeve materijala, sve
greške i odstupanja od homogenosti.
X i GAMA zraci su elektromagnetne prirode slične svjetlosti od koje se
razlikuju po nizu osobina. Talasna dužina svjetlosnih zraka se kreće od 10 -4 do 10-15
cm, X zraci imaju talasnu dužina 10 -7 do 10-9, a GAMA zraci 10-10 do 10-11 cm. Brzina
X i GAMA zraka ravna je brzini svjetlosti.

Poznavajući talasnu dužinu i brzinu svjetlosti iz izraza:

C
f =
l
gdje je:

f – frekvencija talasnog kretanja

c – brzina kretanja talasa
λ – talasna dužina.

Tako dobijamo frekvenciju X i GAMA zračenja, dok vrijednost λ i C zavise od

sredine kroz koju prolaze zraci.

Osnovne karakteristike X i GAMA zraka su:

- kreću se pravolinijski poput svjetlosti,

- ne mogu se skretati pomoću optičkih instrumenata,
- prolaze kroz bilo koji materijal zavisno od osobine materijala,
- pri prelazu kroz materijal bivaju apsorbovani zavisno od talasne dužine,
gustine materijala, debljine materijala itd.
- djeluju na foto- emulziju poput svjetlosti,
- joniziraju materiju kroz koju prolaze,
- radioaktivni su i nisu vidljivi,
- štetno djeluju na žive ćelije.

Radioaktivni zraci imaju svojstvo da u dodiru sa filmskom emulzijom, tj. solima

srebra, bakra i hlora stvaraju jonizaciju pri čemu se postiže fotoefekat.
Radioaktivni zraci će pri prolazu kroz materijal oslabiti što znači da je izvjesna
količina radioaktivnih zraka apsorbirana u materijalu.
Ukoliko se u materijalu nalazi greška tada će materijal zbog prisustva greške biti
oslabljen te će iz materijala prodirati veći kvant radioaktivnog zračenja.

Pri većom kvantu zračenja na filmu će nastati veće zacrnjenje.

___________________________________________________________________________
4
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević

Slika 1. Princip industrijske radiografije

Iz zakona o apsorpciji radioaktivnog zračenja pri prolazu kroz materijal debljine

„d“ slijedi:
Id = Io �e- md
a na mjestu gdje se nalazi greška dimenzije „a“:

e- m ( d -a )
I d' = I o �

Id i Id' su inteziteti primarnih zraka nakon prolaza kroz zdrav materijal, odnosno kroz
materijal sa greškom.
Io – intezitet primarnih zraka nakon prolaza kroz materijal,
μ – koeficijent apsorpcije radioaktivnog zračenja,
e – osnova prirodnog logaritma.

Razlici u intezitetu zračenja kroz greške i kroz greške i kroz zdravi materijal
odgovara i razlika u gustoći zacrnjenja odgovarajućih mjesta na radiogramu
(detektoru zračenja).

Gustoća zacrnjenja definisana je kao odnos:

Io
S = log
Id
i pomoću nje se mogu odrediti dimenzije greške, a time i njen uticaj na kvalitet.

Osnovni razlozi zbog kojih se radiografija koristi u industrijskoj defektoskopiji su:

- mogućnosti otkrivanja veoma sitnih grešaka,

- geometrijska tačnost slike,
- dobijanje trajnog dokumenta o kvalitetu,
- jednostavna interpretacija nalaza.

Z prevođenje radiografskih ispitivanja u industriji neophodno je imati slijedeća

sredstva i opremu:

- eksponažni uređaj, odnosno izvor zračenja,

- opremu za registrovanje radioaktivnog zračenja,
- opremu za zaštitu od radio aktivnog zračenja,

___________________________________________________________________________
5
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
- film za registrovanje grešaka sa pripadajućim kasetama, folijama i simbolima
za označavanje,
- laboratorij za hemijsku obradu filma i analizu rezultata,
- obučen kadar,
- objekat koji se kontroliše.

Kao eksponažni uređaji koriste se rengen aparati i defektoskopi sa radioaktivnim

izotopima. Pomoću rendgenskih aparata proizvode se X zraci.
Osnovna komponenta jednog rendgenskog aparata jeste rendgenska cijev.
Rendgenska cijev se sastoji od katode i anode koje su smještene u staklenom
balonu u kome vlada visoki vakum.
Katoda je napravljena tako, da ako se zagrije omogućava izlaz elektrona u
okolni prostor. Pod dejstvom visokog napona između anode i katode elektroni se
ubrzavaju i kreću u područje anode. Ulaskom u anodno područje elektroni se
zaustavljaju pri čemu predaju energiju u vidu elektromagnetnog zračenja i toplote.
Osim cijevi rendgenski aparati moraju imati visokonaponski trafo, sistem za hlađenje,
sigurnosni sistem, sistem za upravljanje i regulaciju.

Slika 2. Princip rendgenskog zračenja

U radiografiji gdje se nezahtjeva izuzetno visoka preciznost veliku primjenu

imaju radioaktivni izotopi koji emituju GAMA zračenje. Najčešće se kao izvori GAMA
zračenja koriste izotopi Iridijuma 192, Tulijum 170, Cenzijum 137 i Kobalt 60.
Radioaktivni izotopi se dibijaju borbardovanjem stabilnih izotopa u nuklearnom
reaktoru. Da bih semogli koristiti radioaktivni izotopi oni se smještaju u uređaje koje
nazivamo defektoskopima.
Osnovna funkcija defektoskopa jeste da omogući početak i prekid
prozračavanja, postavljanje izvora u željeni položaj u odnosu na predmet koji se
kontroliše i da štiti ljude od radioaktivnog zračenja. Na slici 4. prikazan je defektoskop
sa držačem izotopa.
Za regristrovanje radioaktivnog zračenja danas se primjenjuju slijedeći uređaji:
za regristaciju dnevnih doza koriste se džepni dozimetri –džepne jonizacione
komore, film značke služe za regristaciju mjesečnih doza a trenutne doze i za
regristaciju inteziteta zračenja koriste se monitori na bazi Gajger – Milerovog brojača.

___________________________________________________________________________
6
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević

Slika 3. Rendgenski uređaj za panoramsko snimanje

Slika 4. Defektoskop sa držačem

Slika 5. Defektoskop „GAMMAMAT T 110“

___________________________________________________________________________
7
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
Za zaštitu od radioaktivnog zračenja koristi se prepreke i to paravani
napravljeni od materijala koji imaju visok koeficijent apsorpcije radioaktivnog
zračenja. To su u prvom redu uran, olovo i baritni beton. Za ličnu zaštitu operatora
koriste se olovne kecelje, rukavice i paravani.

Film koji se koristi za regristovanje grešaka se razlikuju od fotografičkih

filmova po vrsti i kvalitetu emulzije.
Osnovne karakteristike industrijskih filmova su konstrasnost, zrnatost i
osljetljivost filma. Najbolju kontrasnost imaju sitnozrnasti filmovi slabo osljetljivi. Da
boh se povećala osjetljivost filma, pri eksponiranju filmovi se stavljaju između
pojačavajućih folija koje mogu slane i olovne. Slane folije rade na principu
provođenja X i GAMA zračenja u vidljivu svjetlost za koju je emulzija osjetljiva.
Olovne folije također skraćuju vrijeme eksponiranja i doprinosa kvalitetu radiograma,
koristeći prije svega sekundarno zračenje za vrijeme snimanja. U tehnologiji
radiografskog snimanja posebno važno mjesto ima određivanje vremena
prozračavanja ekspozicije. Od vremena prozračavanja zavisi kvalitet radiograma, a i
sama ekonomičnost kontrole. Vrijeme prozračavanja trba odabrati tako da se
normalne hemijske obrade filma postigne zacrnjenje S= 2. Manja zacrnjenja
smanjuju konstrastrnost radiograma, a veće zacrnjenje povećava troškove kontrole.
Dužina prozračavanja zavisi od vrste i jačine izvora zračenja, debljine materijala koji
je ispituje, rastojanja izvora i materijala, vrste filma i folija, željenog zacrnjenja itd.

Nakon prozračavanja na filmu je stvorena latentna slika koju hemijskom

obradom filma prevedemo u vidljivu sliku.
Hemijska obrada filma sastoji se od slijedećih faza:đ

- razvijanje – pranje – fiksiranje – pranje – sušenje.

-
Hemijska obrada filma se mora obaviti veoma kvalitetno jer od nje zavisi kvalitet
radiograma. Po završenom sušenju radiogrami se podvrgavaju pregledu pomoću
jakih svjetlosnih izvora pri čemu se otkrivaju greške i donosi zaključak o kvalitetu na
bazi ranije utvrđenih standarda, preporuka i kriterija.

3. Ispitivanje ultrazvučnim talasima

Osnovna razlika između zvuka i ultra zvuka leži u učestanosti. Oba fenomena
u osnovi predstavljaju mehaničke vibracije u datoj sredini.
Pojava oscilacija gustoće čija su učestanosti toliko visoke da ih čulo sluha
čovjeka više ne može osjetiti, naziva se ultrazvuk.
Granica na kojoj se završava područje zvuka je učestanost od 20 hiljada
treptaja u sekundi. Novija istraživanja pokazala su da, kad učestanost ultrazvučnih
treptaja dostigne milijardu treptaja u sekundi i javljaju se sasvim nove zvučne
pojave vezane za strukturu materije, jer tada talasna dužina ovih zvukova postaje
bliska rastojanju susjednih atoma u sredini u kojoj se oni javljaju. Oni su nazvani
hiperzvuci.

Dobre strane ultrazvučne kontrole jesu:

- velika osjetljivost,
- velika moć prodiranja u homogenim materijalima,

___________________________________________________________________________
8
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
- tačnost u mjerenju položaja i veličine greške,
- brzina ispitivanja,
- mogućnost ispitivanja na osnovu prisustva samo jednoj površini ispitivanog
komada (spoljašnja površina cijevi).

Ispitivanje ultrazvučnim talasima je jedna od najpogodnijih nerazarajućih metoda

za ispitivanje materijala.

Ultrzvukom se danas vrše slijedeća ispitivanja:

- otkrivanj unutrašnjih grešaka u materijalu,

- određivanje osobina matala,
- mjerenje unutrašnjih napona,
- mjerenje debljine materijala.

Moderni ultrazvučni uređaji su danas toliko usavršeni da se gotovo smatraju

standardnim mjernim i ispitnim alatom.
Za ispitivanje pomoću ultra zvuka koriste se mehanički – akustički talasi čija
frekvencija se kreće od - MHz. Ovi talasi nisu čujni za ljudsko uho i nastaju
vibracijom mehaničkih vibratora. Talasna dužina ultrazvuka zavisi od sredine kroz
koju se prostire u vazduhu ona iznosi 0,3 – 1,6 x 10 -4cm, a u tačnostima 1,2 – 6,0 x
10-4 cm. Brzina ultrazvuka u vazduhu iznosi 330 m/s, vodi 1200 m/s , u čvrstim
tijelima do 4000 m/s.
Osnovne karakteristike ultrazvučnih talasa su: pravolinijsko kretanje, refleksija
i apsorpcija. Mala talasna dužina uslovljava pravolinijsko kretanje i vrlo malo
rasipanje prilikom kretanja.
Refleksija ultrazvučnih talas pri prelazu iz jedne sredine u drugu predstavlja jednu od
osnovnih osobina ultrazvuka na kojoj se zasniva ultrazvučna kontrola materijala.
Odbijanje ultrazvučnih talasa se vrši prema zakonima akustike i optike. Apsorpcija
ultrazvučnih talasa u čvrstim tijelima je veoma mala što omugućava ispitivanje veoma
velikih debljina.
Zavisno od pravca osilovanja čestica i pravca prostiranja talasa ultrazvučni
talasi mogu biti longitudinalni,transverzalni i površinski.
Longitudionalni talasi se najčešće koriste pri ispitivanju materijala jer se relativno lako
proizvode i pravolinijski kreću kroz sva agregatna stanja.

Slika 6. Ultrazvučna glava

___________________________________________________________________________
9
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
Najpogodniji način za proizvodnju ultrazvučnih talasa jeste piezoelektrični
provodnik. Ovakav provodnik električne oscilacije pretvara u mehaničke vibracije i
obrnuto. Ako kvarcnu pločicu stavimo između dvije metalne ploče i priključimo
naizmjeničnu struju visoke frekvencije onda će pod dejstvom struje kvarcna pločica
da se širi i sakuplja u taktu sa frekvencijom struje stvarajući talas ( slika 6).
Ovaj proces se odvija u ultrazvučnoj glavi preko koje se talasi uvode u
ispitivani predmet. Ultrazvučne metode ispitivanja se dijele na metodu
prozvučenja,impulsnu eho metodu i rezonantnu metode.
Najveću primjenu ima impulsna eho metoda koja može da ima jedan ili dva
ultrazvučna vibratora. Pri radu sa dva vibratora jedan služi za kao odašiljač, a drugi
kao prijemnik ultrazvučnih talasa. Pri radu sa jednim vibratorom on naizmjenično radi
kao predajnik, a zatim kao prijemnik ultrazvučnih talasa.

Na slikama 7. i 8. prikazan je princip ultrazvučnih ispitivanja impulsnom eho

metodom sa jednim ultrazvučnim vibratorom.

Slika 7. Ispitivanje limova Slika 8. Ispitivanje zavarenih spojeva

Uređaj za ultrazvučna ispitivanja se naziva ultrazvučni defektoskop i njegov

princip rada se može jednostavno objasniti pomoću blok šeme date na slici 9.

Vremenska baza t predstavnja jedan elektronski oscilator koji proizvodi

testerasti napon. Preko predajnika impulsa A se aktivira vibrator S gdje se električna

___________________________________________________________________________
10
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
energija pretvara u mehaničku energiju sopstvenih vibracija. Ove vibracije se
pomoću kontaktnog sredstva prenose u komad koji se ispituje.

Na suprotnoj strani, odnosno na granici metal – vazduh dolazi do refleksije

ultrazvučnog talasa koji dolazi do vibratora gdje se reverzibilnim procesom pretvara
u električni impuls. Preko pojačivača ovaj impuls dolazi do katodne cijevi gdje se vrši
njegova vizuelizacija. Bitno je napomenuti da se na katodnoj cijevi vrši vizuelizacija i
izlaznog impulsa. Ukoliko je metal homogen, rastojanje između izlaznog i povratnog
impulsa odgovara debljini materijala što se baždarenjem skale ekrana može lako
ustanoviti.

Slika 9. Šema uređaja za ultrazvučno ispitivanje

Ukoliko ultrazvučni talas naiđe na grešku unutar materijala na ekranu će se

pojaviti eho greške. Ispitivanje ultrazvukom je pogodno za ispitivanje materijala i
zavarenih spojeva naročito za otkrivanje grešaka normalnih na pravac prodiranja
ultrazvučnih talasa; velika stručnost i odgovornost ispitivača i što ispitivanje ne
ostavlja trajan dokument jesu osnovni nedostatci ultrazvučnih ispitivanja.

4. Ispitivanje magnetnim metodama

Magnetna ispitivanja služe isključivo za otkrivanje površinskih grešaka na fero

– magnetnim metalima.
Metoda je pogodna za kontrolu u procesu proizvodnje kao i za kontrolu u toku
eksploatacije. Da bih se magnetna ispitivanja mogla sprovesti na nekom komadu
neophodno je ispuniti slijedeće uslove:

- u ispitivanom komadu se mora formirati magnetno polje,

- pogodnim sredstvom, najčešće magnetiziranim prahom Fe 2O3 (koji može biti
još i fluoroscentan) izvršti vizuelizaciju magnetnog polja.

Ukoliko postoji greška u materijalu tada na mjestu greške dolazi do gomilanja

magnetnih silnica. Smjer silnica treba da je okomit na pravac pružanja greške i
magnetno polje dovoljne snage.
U magnetnoj defektoskopiji koriste se kružna i uzdužna magnetna polja.
Kružnim poljima se otkrivaju greške koje su paralelne samim poljem, a uzdužnim
greške okomite na magnetne silnice.
Magnetno polje se može stvarati pomoću istosmjerne i naizmjenične struje. Za
otkrivanje površinskih grešaka mogu se koristiti istosmjerne i naizmjenične struje. Za

___________________________________________________________________________
11
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
otkrivanje površinskih grešaka mogu se koristiti istosmjerna i naizmjenična magnetna
polja. Greške ispod površine se znatno lakše otkrivaju primjenom istosmjernog
magnetnog polja. Magnetno polje se stvara uglavnom primjenom elektromagneta
mada se za magnetizaciju mogu koristiti i parmanentni magneti.

Slika 10. Izgled uređaja sa permanentnim magnetima

Nakon završenog ispitivanja neophodno je izvršiti demagnetizaciju ispitivanog

predmeta, jer zaostali magnetizam nepovoljno utiču na dalju obradu (struganje,
brušenje, zavarivanje). Demagnetizacija se vrši termičkim putem ili češće
zadržavanjem komada u rotirajućem magnetnom polju.

5. Ispitivanje penetrantnim tečnostima

Ova ispitivanja služe za otkrivanje površinskih grešaka na magnetičkim i

nemagnetnim materijalima.
Metoda je zasnovana na primjeni penetrirajućih tečnosti koje imaju sposobnosti da
prodiru u vrlo uske zazore do 0,001 mm i da budu lako absorbovane od strane
razvijača.
Kao pentrirajuće tečnosti se najčešće koriste mješavine na bazi benzola,
transformatorskog ulja i boje. Penetrirajuće tečnosti mogu biti i fluoroscentne čime se
uz upotrebu ultraljubičaste svjetlosti znatno povećava osljetljivost metode. Dubina
prodiranja penetrirajuće tečnosti deginisana je izrazom:

�tg cos q 1/ 2 �
l =� �
� 2h �
Gdje je:
L – dubina prodiranja
T – vrijeme prodiranja tečnosti
θ- ugao kvašenja
γ- površinski napon tečnosti
η – viskoznost tečnosti.

Princip kapilarne defektoskopije najlakše je shvatiti pomoću šeme date na slici:

a -odmašćen detalj pripremljen za ispitivanje,

___________________________________________________________________________
12
Laboratorijska vježba Jasmin
Mrkaljević
b- penitrirajuća tečnost obično crvene boje nanešene na površinu,
c- uklonjen višak penetrirajućih tečnosti sa površine,
d - bijela tečnost - razvijač nanesen na površinu,
e – izvlačenje deponovane crvene tečnosti iz greške na površinu.

Slika 11. Šema ispitivanja penetrantnim tečnostima

Ispitivanje penetrantnim tečnostima se dakle zasniva na kapilarnom efektu

gdje bijela tečnost (razvijač) kapilarnim efektom izvlači indikatorsku tečnost (crvenu)
ukazujući pri tome na mjesto i dimenzije grešaka.

6. Ostale metode ispitivanja bez razaranja

Osim opisanih metoda dosta značajno mjesto u savremenoj defektoskopiji

imaju još i slijedeće metode:ispitivanje pritiskom pomoću tečnosti ili gasova,
ispitivanje primjenom vakuma, ispitivanje pomoću vrložnih struja i ispitivanje
primjenom holografije.

Naročito značajno mjesto u tehnici ima ispitivanje hladnim vodenim pritiskom.

Ova ispitivanja se vrše na cjevovodima i posudama pod pritiskom i njime se utvrđuje
zaptivnost objekta i njegova ponašanja pri povećanim pritiscima.
Ukoliko se traži izuzetna zaptivenost umjesto vode se mogu upotrebiti plinovi koji se
u slučaju neostvarene hermetičnosti lako otkrivaju pomoću specilnih detektora.
Primjena vrložnih struja je također veoma rasprostranjena naročito u serijskoj
proizvodnji. Holografija je jedna moderna metoda zasnovana na primjeni laserske
svjetlosti.

___________________________________________________________________________
13