Doc.

dr Miodrag Vuković

UVOD U PRAVO
Skripta
-Izabrana poglavlja-

B a r, 2012.

1
 GLAVA I

PREDMET I METODI
„UVODA U PRAVO”

2
1. Predmet

„Uvod u pravo” je jedna enciklopedijska i osnovna disciplina koja u

sebi sadrži uvodna, tj. početna objašnjenja i učenje o državi i pravu.
Objašnjenja su elementarna jer se u okviru ove discipline izučavaju osnovni
pojmovi prava, kao što su pravna norma i pravni akt, stvaranje i primjena
prava i tsl1. Zatim izučavaju se opšti pravni pojmovi, kao i osnovne
kategorije koje oni sadrže.
Konačno, u okviru ove discipline izučavaju se i pravni i društveni
procesi npr. ostvarivanja prava i raskorak između normativnog i stvarnog, te
proces stvaranja, tumačenja i primjene prava, kao i neke filozofske postavke
o tome šta pravo štiti, tj. koje osnovne vrijednosti čine pravnu aksiologiju
kao nauku o pravnim vrijednostima i ciljevima i koje pravo štiti i/ili mu teži.

2. Metodi

Metod je po svojoj definiciji put kako nauka upoznaje svoj predmet,

to jest kako dolazi do naučnih istina. Metod u sebi podrazumijeva određene
postulate, tj.principe koji se odnose na kompletno istraživanje, kao i pravila
kojima se regulišu pojedine faze istraživanja. Konačno i samu tehniku
istraživanja. To su nivoi metoda.

Metodi koji se primjenjuju u pravu se dijele na saznajne i tehničke

metode. Što se saznanja tiče, oni mogu biti filozofski ili naučni. Naučni se
1
O tome: R.Lukić, Uvod u pravo, SA, Beograd 2000, str. 14-18.

3
dijele na opšte i posebne. Opštim metodima se izražavaju opšti pogledi na
svijet i njegove djelove. Tu spadaju dijalektički, sociološki metod,
metafizika i idealistički metod. Posebnim metodima se otkrivaju i analiziraju
pojedini vidovi pojava.
Pravo se izučava kombinacijom ovih metoda i to više posebnih
metoda: pravnog ili dogmatskog metoda, sociološkog, politikološkog,
pravno- psihološkog, komparativnog, istorijskog i slično.

4
 GLAVA II

O DRŽAVI

1. Pojam i obilježja države

5
 Država se različito shvata i definiše u teoriji. Može reći da je
zajedničko svim stavovima sljedeće: da je država jedna društvena pojava
nastala iz realnih društvenih potreba da bi rješavala društvene sukobe, da je
ona organizacija koja raspolaže monopolom fizičke prinude, tj. sa najvećom
silom u društvu, te da ona stvara pravo u skladu, kako sa svojim potrebama,
tako, prvenstveno i radi širih društvenih interesa.
Njena su tri osnovna obilježja ili pretpostavke: teritorija, vlast i
stanovništvo.
Država je dakle teritorijalna organizacija. Ona se proteže do svojih
granica, sprovodi vlast, tj.imperij na svojoj teritoriji i tu vlast sprovodi
prema stanovništvu, odnosno prema gradjanima, tj.državljanima2.
Što se državne vlasti tiče to je vlast koja ima subjekte i objekte, gdje
jedna strana odlučuje i naređuje a druga „sluša” i „izvršava“.
Osnovno obilježje državne vlasti je njena suverenost, tj.da je ona na
svojoj teritoriji jača od bilo koje druge organizacije. Suverenost nije isto što i
suverenitet, jer suverenost znači obilježje državne vlasti, a suverenitet kome
ta vlast pripada narodu, gradjanima, klasi, itd.
Što se tiče državne suverenosti, njena su osnovna obilježja da je ona
neograničena vlast na svojoj teritoriji, da je jača u odnosu na neku drugu
vlast od svih drugih subjekata u državi i da je ona nezavisna i samostalna, da
je tj. država je autonomna u vršenju svoje vlasti.
Naravno, ovi atributi nijesu sasvim bez ograničenja i nijesu apsolutni, jer
ipak je ona ograničena faktorima, pravilima i interesima gradjana koji
okružuju državu. Takođe, ona počiva na pravu i na pravnim normama, što

2
O tome: R. Lukić, op.cit. str. 16,
J.Vukadinović, Učenje o pravu, SA, Beograd, str. 23.
Z. Kulić, Uvod u pravo, Beograd, 2004, str. 22.

6
znači da je vlast u granicama prava, tj. da je ona pravna država i kao takva
ograničena. Pravna država je germanska koncepcija, rule of law ili vladavina
prava je anglosaksonska, konstitucionalizam i konstitucionalitet američka.
Ustavnost i zakonitost više odnose na pitanje ograničenja vlasti u
postkomunističkim zemljama, pa su u njima ovi principi i nastajali.
Konačno, suverenost3 je u uslovima integracija, naročito evropskih
integracija, prilično ograničena, jer se ne svodi na pitanja apsolutne vlasti.
Jer više nema granica, nema ni klasične policije i vojske, pa se ni ustav, kao
najviši zakon ne može više smatrati najvišim pravnim aktom, ako je jedan
dobar dio međunarodnih ugovora iz oblasti ljudskih prava sastavni dio
ustava. U svakom slučaju imamo suprematiju medjunarodnih ugovora iz
oblasti ljudskih prava u odnosu na ustav kao vrhovni akt. Takodje, konačna
sudska funkcija se završava ne u državi nego van države, u Evropskoj uniji,
odnosno pred Sudom za ljudska prava u Strazburu.
Što se stanovništva tiče, to su gradjani nad kojima se vrši imperium,
odnosno to su državljani ali i stranci koji se nalaze na njenoj teritoriji.
Državljanstvo je odnos izmedju građanina i pravna veza izmedju države i
državljanina. Ono se stiče na različite načine: na osnovu krvne veze ili
porijekla, zatim na osnovu rođenja na određenoj teritoriji, ili po osnovu
prebivališta. Mnogo je manja vlast građana jedne države u odnosu na
strance, i njihova prava su manja.
Mada, danas ima orjentacija da se daje pravo u mnogim zemljama da stranci
učestvuju na lokalnim izborima, uz prava koja im se, inače, na osnovu
reciprociteta priznaju medjunarodnim konvencijama.

3
R. Lukić, op.cit., str. 23.
Vukadinović, str. 23.

7
 Što se tiče državne organizacije ona je jedna cjelina. Državni organ je
atom te organizacije. On je dio državne organizacije koji ima pravom
utvrdjenu nadležnost za vršenje odredjenih državnih poslova. Svaki organ
ima svoju stvarnu i mjesnu nadležnost. Najznačajnija obilježja državnog
organa su personal, tj.ljudi koji rade u njemu, zatim poslovi za koje je
nadležan, sredstva kojima raspolaže, te njegova samostalnost, koja ne mora
biti apsolutna. Zatim i vršenje funkcije, ali i povezanost sa drugim državnim
organima, što čini sastavni dio državne organizacije.
Različite su vrste ovih organa. Oni najprije mogu biti civilni organi, tj.
građanski, zatim oružani organi, potom demokratski i birokratski organi,
odlučujući i izvršni, politički i stručni organi. Najzad, individalni ili
kolektivni organi, po svom sastavu.
Što se tiče samih organa važan je njihov legitimitet i legalitet. Da bi
radili oni moraju imati kvorum za rad, a da bi odlučivali moraju imati
kvorum za odlučivanje, kao običnu većinu, zatim većinu prisutnih, većinu
ukupnog broja, a i strože većine od ovih običnih ili kvalifikovanih većina.

2. Pravna država
Pravni poredak se sastoji iz svog normativnog, stvarnosnog i
vrjednosnog elementa. Normativni dio čine pravne norme, grupisane u
pravne ustanove, a ove u pravne grane. Sve grane prava čine pravni sistem.
Faktički, pravni poredak je pravni sistem koji se ostvaruje u realnim
društvenim odnosima, a njegov vrjednosni elemenat je ostvarivanje ciljeva
kao što su: istina, pravda, jednakost, sloboda i tome slično.
Pravni poredak se temelji na hijerarhiji pravnih normi. One sve
moraju biti usklađene, tj.niže moraju biti u skladu sa višim normama.

8
 Sve norme, usklađene sa ustavom, označavaju princip ustavnosti, dok
sve niže norme od zakona označavaju pojam zakonitosti.
Ona može biti formalno, a može biti i materijalno. Materijalno znači
usklađenost njihove sadržine, a formalni znači poštovanje nadležnosti
organa i donošenje akata u skladu sa pravilima postupka kao i donošenje u
određenoj formi.
Šta je pravna snaga akta? To je dejstvo koje pravni akt ima u odnosu
na druge pravne akte, a ona zavisi od toga kakvo je njegovo mjesto u toj
hijerarhiji u odnosu na pravnu ljestvicu. Prema pravnoj snazi imamo više i
niže akte, viši od viših, a niži od nižih organa.
Hans Kelsen4, poznat kao autor „čiste teorije prava”, isticao je da u
analizi pojma prava valja odgovoriti na pitanje: „Šta je i kakvo je pravo?”.
On smatra da ne postoji generalna definicija prava, ali da dva različita
odgovora na ovo pitanje postoje. Po prvom pravo je činjenica, a prema
drugom stanovištu pravo nije činjenica, nego norma. Kelsen zastupa ovo
drugo shvatanje, a da je norma nešto što tek treba da bude, tj. da ona ima
obilježje zapovijesti ili preskripcije.
Nok Fuller, američki profesor filozofije prava ,odgovor na pitanje šta
je pravo traži u okviru stanovišta o unutrašnjoj moralnosti prava i
svojevrsnog proceduralnog ius naturalizma. On misli da je pravo „poduhvat
potčinjavanja ljudskog ponašanja vladavini pravila”.
Njemački pravnik Nikolas Luman kaže da je pravo sistem bez obzira
na to koju varijantu tj. definiciju pojma prava brani. Ono je cjelina sa sedam
elemenata propisa povezanih međusobnom neprotivurječnosti.

4
H. Kelsen, Opšta teorija prava, pp 22.-42.
G.Radbruch, Rechstaat, Jeden, 2001.

9
 U Francuskoj su to: Vilei, Amselek i drugi, a u Italiji Norberto Bobio 5,
Rudolf Sako, u Njemačkoj Haufman, Špenger, Valcer, a u anglo-američkoj
teoriji Džon Rols, Dworkin, Ras, Nikol i neki drugi.
Pravo u domaćoj teoriji čini jedno dinamično jedinstvo normi
određenih konfliktnih društvenih odnosa, vrijednosti, stavova i ciljeva. Ono
obezbjeđuje strukturu prava: normativnu, sociološku i vrjednosno-
aksiološku. Ono je doprinos integralnom pojmu prava, ali u užem smislu
pravo je ipak skup normi i odnosa koji se na osnovu normi ustanovljavaju.

5
Uporedi, N. Bobbio, Eseji o pravu, Padova 1999.

10
 GLAVA III

PRAVNA NORMA

1. Društvena norma, pojam i vrste

11
 Izraz norma znači pravilo ili propis (kanon, nomos). U latinskom
jeziku norma se pojavljuje kao regula, za razliku od zakona koji postoje u
prirodi, nezavisno od ljudi i njihove volje.
Društvene norme su pravila, to jest zahtjevi ili iskazi o nekoj potrebi
pomoću kojih se usmjerava ljudska djelatnost, a kojoj se ujedno prijeti i
sankcijom ukoliko se ne postupi prema tom zahtjevu.
Kod društvenih normi razlikujemo subjekte koji stvaraju norme, tj.
adresanti i one kojima su oni namijenjeni: adresate. Društvenim normama se
žele postići odredjeni ciljevi i vrijednosti, a one se, kad ih primaju adresati
koji se ponašaju u skladu sa njima, ili krše ili ostvaruju.
Normativni poredak je u stvari skup društvenih normi, ali i skup
pravnih pravila ponašanja. Društvene norme su sredstva koja služe čovjeku,
ali su one snabdjevene i odredjenim instrumentima. To su dispozicija i
sankcija. Onaj centralni element norme: dispozicija, koji sadrži zahtjev po
kome se treba ponašati, čini samo biće pravne norme, dok su sankcije
sredstvo društvene i normativne kontrole kojim se utiče da se norme
poštuju. One mogu biti negativne tj. kazne ili sankcije u užem smislu i
pozitivne kao „nagrade” kojima se podstiče određeno poželjno ponašanje.
Društvene norme se razlikuju od prirodnih zakona. Ta razlika počiva
na razlici između onoga što jeste i onoga što treba da bude. Društvene norme
su jedno, a norme u društvu, to jest pravila društva, drugo. Može se reći da
su pravila u društvu šira od društvenih pravila, jer uređuju društvene odnose
među ljudima, kao npr. tehnička pravila koja nastaju u društvu tj. tehničke
norme i takozvani tehnički standardi.
Najvažnije vrste društvenih normi sa stanovišta njihove povezanosti
sa pravom su: običaj, moral i konvencije. Običaj je dio svijesti, jedna vrsta
društvenih normi koja nastaje dugotrajnim ponašanjem i prihvatanjem

12
takvog ponašanja. Tu je i svijest o obaveznosti takvog ponašanja. One
nastaju spontano ili neogranizovano. Nijesu napisane jer ih nose ljudi u
svojoj svijesti i iskazuju u svom ponašanju. Sankcije su po pravilu: osuda ili
prigovor, prezir ili lišavanje života u tradicionalnim zajednicama.
Običaj se razlikuje od konvencije po tome što se običajima popunjava
pravna praznina, tj. onaj dio društvene stvarnosti koji je trebao biti regulisan,
a nije regulisan pisanim pravom, za razliku od konvencije koja je slična
običaju, ali se razlikuje u odnosu na njega, time što se njome ne popunjava
pravna praznina. Dakle, običajem se reguliše nešto što treba da se reguliše, a
nije regulisano pravom, a konvencijom se reguliše nešto što ne treba da se
reguliše, ali se ipak reguliše.
Konvencije su recimo u britanskom parlamentarizmu: konvencija da
obavezno šef države konsultuje političke partije kada obrazuje vladu, da
obično stoji onaj koji govori dok drugi slušaju i sjede, da se postavljaju
pitanja tek nakon rasprave ili nakon referata, itd.
Moral6 je dio svijesti, tj. jedna vrsta društvenih normi, nastala
spontano i neorganizovano. Oni počivaju takođe kao i običaji na konsenzusu
onoga što je po moralu prihvatljivo, tj.dobro, i nepoštovanja onoga što je zlo.
Moral inače propagira ili naređuje da se čini dobro, a da se zabranjuje zlo.
Tako se on odnosi i na suštinska pitanja aksiologije, tj.vrijednosti čovjeka i
njegovog društva kao što su: zdravlje, dostojanstvo, život, čast, jednakost,
sloboda i tako dalje.
Kao sankcija predviđa se griža savjesti pojedinca koja prati prekršaj moralne
norme. No, moral nije isključivo vezan za pojedinca već i za društvo, tj.
jednu zajednicu.

6
R. Lukić, O moralu, SA, Beograd, 2000.

13
2. Pojam i vrste pravnih normi
Šta je pravna norma?
Pravna norma je posebna vrsta društvenih normi što čini njeno
generično obilježje i najbliži rod. Međutim, ona ima i svoju specifičnu
diferenciju, tj. specifičnuu razliku, jer tek u jedinstvu ta dva obilježja
dobijamo relativno upotrebljivu definiciju pravne norme. Ona se najčešće
označava kao atom prava, tj.najsitnija ćelija na kojoj počiva pravni poredak i
pravni sistem.
Prema objektu, pravna norma se javlja kao regulator medju
subjektima i činilac društvenog uticaja. Što se subjekta tiče, najčešće se
obilježje norme izvlači iz tog subjekta.
Pravna norma7 se odredjuje kao norma koju donosi suverena vlast ili
od nje delegirani subjekat. Konačno, u pravnoj teoriji pravni karakter norme
vezuje se za pripadanje određenom pravnom sistemu ili pravnom poretku.
No, jedno od najčešćih mjerila izvedeno je iz činjenice primjene
sankcije odnosno učinjenog prekršaja za koji slijedi sankcija. Ona je jedno
obavezno pravilo, tj.jedna zapovijest ponašanja u društvu garantovana
državnim autoritetom. Ta zapovijest može biti izričita. Tada govorimo o
normama koje imaju urgentnu ili naredbodavnu prirodu za razliku od
dispozitivnih normi koje ovlašćuju subjekte da nešto urade.
Ove prve pripadaju krivičnom pravu, a druge pripadaju građanskom pravu.
No, konačno i jedne i druge izvršava država. Da bi bila djelotvorna pravna
norma, ona mora biti snabdjevena i sankcijom, pa se tako ona definiše kao
sankcionisano pravilo, tj. izvodljiva zapovijest, itd.

7
O tome: R.Lukić, op.cit., str. 130.
G.Vukadinović, op.cit., str. 41.
Z. Kulić, op.cit., str. 29.

14
 Moglo bi se konačno reći da su pravne norme zapovijesti o ponašanju
subjekata koje su garantovane državnim autoritetom, a u krajnjem
sankcionisani fizičkom prinudom. One su vezane za ekonomsku i političku
vlast, obično i prije svega za državu, a povezane su u hijerarhijski sistem
koji ima funkciju ostvarivanja specifičnih društvenih interesa i ciljeva.
Pravne norme koje pripadaju istoj oblasti čine pravne ustanove, a
ustanove i norme čine jednu granu prava. Ta grana prava sa svim drugim
granama prava čini pravni sistem ili poredak jedne zemlje.

3. Struktura pravne norme

Učenje o strukturi norme je nastalo krajem 19. i početkom 20. vijeka.

Smatralo se da norma ima dva elementa, tj. ako se izvrši prekršaj treba
primijeniti sankciju. Ovo je zastupao H.Kelzen. No, ovom elementu se
dodaje i treći.
Tako po jednom novom učenju pravna norma ima tri elementa:
hipotezu, dispoziciju i sankciju.
Nedostatak ovog shvatanja se sastoji u činjenici da se nedovoljno
diferencirano govori o svim bitnim elementima norme. Pošto hipoteza može
biti dvojaka: hipoteza dispozicije i hipoteza sankcije, te nedostatke otklanja
shvatanje o četvornoj strukturi pravne norme. Pravna norma pored
dispozicije i sankcije sadrži i hipotezu dispozicije i hipotezu sankcije.
U okviru ovoga se razvijaju dvije hipotetičke šeme: jedna o značaju
veze između hipoteze i dispozicije kao posljedice, dok druga označava vezu
između prekršaja: tj.neostvarena dispozicija je uslov za sankciju, a sankcija
je posljedica. Pristilace ovog shvatanja smatraju da se samo na taj način
može izraziti stvarni, univerzalni sastav pravne norme. Prema Kosiju u

15
svakoj potpunoj pravnoj normi nalazimo osam elemenata: početni akt,
činjenje, subjekat obaveze, subjekat ovlašćenja, prekršaj, sankciju, obavezni
organ i volju zajednice.
No, ipak može se govoriti o vladajućem shvatanju 8 da postoji hipoteza
dispozicije i dispozicija i hipoteza sankcije i sankcije.
Hipoteza ili pretpostavka dispozicije je dio pravne norme koja
odredjuje one činjenice i okolnosti čijim postojanjem je stvoren zahtjev,
odnosno obaveza ponašanja, tj. dispozicija.
Obaveza subjekta na činjenje po dispoziciji ili uzdržanost nastaje tek
pošto se ispune uslovi iz hipoteze dispozicije. Sadržina hipoteze može biti
manje ili više određena, pa se ona razlikuje kao apsolutno ili relativno
određena. U slučaju apsolutno određenih, sasvim su precizno određeni
uslovi za koje se vezuje ponašanje, dok kod relativnih to nije precizno
utvrđeno. Postavlja se pitanje da li postoji neodređena hipoteza dispozicije i
da li se ona može konstruisati po zakonu ove logike. To znači da ona ne
može biti sasvim neodređena. Zaključak je ipak da je hipoteza uslov
ponašanja po dispoziciji, samo manje ili više određena. Neodređena je
nepostojeća hipoteza.

Dispozicija je centralni bitan dio norme. To je primarni nalog ili

zahtjev o ponašanju subjekta. Ona sadrži uslovnu, relativnu i alternativnu
zapovijest. Ako primarnu zapovijest u dispoziciji subjekt ne ispuni, sankciju
on ne može izbjeći, jer će država, u krajnjem, njenu primjenu obezbijediti
silom. Pravna norma je, dakle, strukturno i funkcionalno jedinstvo tj.
garantovana zapovijest, kao što je to pod određenim uslovima i njeni uslovni

8
R.Lukić, Političke i pravne teorije, SA, Beograd, str. 122-145.
B.Pulišević, Istorija političkih i pravnih teorija, Zagreb, 2000, str. 22-49.

16
element: dispozicija i sankcija. Zapovijest može biti u vidu naređenja za
činjenje, ili se može sastojati u zabrani aktivnosti, tj.u pasivnom držanju
subjekta. Može biti zahtjev u dispoziciji iskazan u vidu ovlašćenja ili
dozvole. To su takozvane ovlašćujuće dispozicije. No, i ovlašćujuće, sadrže
zapovijest da se ne ometa subjekat ovlašćenja u ostvarivanju svog prava.
Koje su vrste dispozicije? S obzirom na način na koji je izražena
zapovijest imamo naređujuće ili pozitivne, zabranjujuće ili negativne
(prohibitivne), ovlašćujuće ili dopuštujuće (permisivne), te deklarativne ili
imperativne (rekstriktivne).
Naređujuće dispozicije traže neku pozitivnu radnju i akt činjenja.
Zabranjajuće- uzdržavanje od neke radnje ili činjenja, dok ovlašćujuće
predstavljaju ovlašćenje da se nešto čini ili zahtijeva od drugog subjekta.
Deklarativne su one dispozicije koje sadrže objašnjenje, opis ili definiciju.
Međutim, i ove dispozicije sadrže zapovijest o ponašanju. Recimo, za glavni
grad ili grb, obaveza je države da se napiše ili da se istakne zastava ili grb,
određenim pravilima.
S obzirom na stepen slobode ovlašćenih i obaveznih subjekata
razlikuju se apsolutno određene i relativno određene dispozicije.
Apsolutno određene su one dispozicije9 koje se još zovu kategoričnim
ili imperativnim, ius cogens, ius strictum. Kod njih je zahtjev tačno određen,
a zapovijest je onome kome je upućena označena kao takva i nikako
drugačuje. Takve su naređujuće i zabranjujuće dispozicije.
Relativno određene dispozicije mogu biti s obzirom na slobodu
adresata sa neodređenim pojmovima i pravnim standardima: alternativne
dispozicije, zatim dispozicije sa diskrecionom vlašću i dispozitivne,
tj.zamjenljive dispozicije.
9
B.Košutić, Uvod u pravo, Naučna knjiga, Beograd, str. 29-36.

17
 Mnogobrojna složenost društvenih odnosa uslovljava da se u pravu
nužno koristi dispozicija sa nedovoljno određenim pojmovima. Čak i kad bi
tvorac norme pokušao da ih stvori sa preciznim pojmom, njihov broj bi bio
veliki da bi bio nepregledan. Primjer ove norme je recimo: da su roditelji
dužni da vaspitavaju i izdržavaju svoju maloljetnu đecu. Upotrebljava se
relativno jer se odnosi na određeno vaspitanje i izdržavanje, jer očigledno je
da svi roditelji niti mogu, niti imaju uslove da vaspitavaju djecu na isti
način.
Stvaralac norme upotrebljava i određene pojmove koji se nazivaju
pravnim standardima. Na primjer: brza vožnja, javni red i mir, savjestan i
dobar domaćin, pravična naknada itd. Ovi standardi su pojmovi koji nemaju
svoju sadržinu u zavisnosti od konkretnih okolnosti. Iako oni obuhvataju
različita ponašanja oni ne podrazumijevaju u konkretnim okolnostima
slobodu izbora za subjekta obaveze. Samo jedno je, po našem stavu, u
skladu sa dispozicijom, a sva ostala predstavljaju prekršaj.
Alternativne dispozicije daju slobodu subjektu adresatu da bira jednu
od određenih alternativa, ali samo u okviru ponuđenih. Subjekat je, dakle,
vezan za broj mogućnosti.
Npr. dužnik je obavezan da vrati stvar koju duguje ili njenu novčanu
vrijednost, supružnici se po svom izboru prilikom sklapanja braka
izjašnjavaju o svom prezimenu, itd.
Dispozicije sa diskrecionim10 ovlašćenjem ili kako se još nazivaju
dispozicije sa slobodnom ocjenom, tj.diskrecionom vlašću ili diskrecionim
pravom su dispozicije koje ovlašćuju organe državne vlasti, upravne i
sudske, da u primjeni dispozicije biraju između više mogućnosti slijedeći
principe ili zakonitosti ili cjelishodnosti.
10
B.Košutić, op.cit., str. 49.

18
 Na primjer, državni organ prilikom donošenja odluke bira koja će
dispozicija najbolje odgovarati potrebama konkretnog slučaja rukovodeći se
javnim interesom ili nekim posebnim društvenim interesima kad izdaje
nekom građaninu dozvolu za nošenje oružja, ili izriče okrivljenom kaznu
zatvora u trajanju od godinu dana u okviru predviđenog raspona od jedne do
tri godine. Dakle, diskreciona ocjena je ovlašćenje koje podrazumijeva
alternativu, ili ovlašćenje koje se mora sprovoditi u okviru zakona, tj.javnog
interesa.
Konačno, dispozitivne ili zamjenjive dispozicije su one koje daju
subjektima mogućnost da svoje odnose urede drugačije od predloženih,
odnosno da dispoziciju zamijene nekom drugom stvarajući sami dispoziciju.
Ako se to ne učini primjenjuje se dispozitivna dispozicija. Dakle, tvorac
norme nije htio da društveni odnos bude neregulisan, već je primjenu i
efikasnost dispozitivne dispozicije učinio zavisnim od volje stranaka. Npr.
stvar koju je neko posudio vraća se u roku od tri mjeseca ako se stranke
drugačije ne dogovore. Obično se ovim izrazom: “ako se drugačije ne
dogovore”, naglašava da se radi o dispozitivnoj dispoziciji.
One su predviđene naročito u onim granama prava gdje važi načelo
autonomije volje kao što je građansko pravo.
Sloboda subjekta se izražava i kroz fakultativnu obavezu: kada zbog
ispunjenja obaveze subjekat vrši ili zamjenjuje ispunjenje, kad subjekt ima
ovlašćenje da ispuni obavezu zamjenom za nešto drugo i konačno,
odustajanje, tj.plaćanjem može da se oslobodi obaveze.

4. Hipoteza sankcije
Hipoteza ili pretpostavka sankcije je dio pravne norme koji sadrži opis
bića prekršaja ili delikta koji treba da se desi da bi se primijenila sankcija.

19
 Pretpostavka sankcije nije isto što i prekršaj ili krivično djelo kao dio
stvarnosti. One su činjenice koje se nalaze izvan pravne norme, npr.
lišavanje života, neplaćanje duga, oštećenje tuđe stvari.
Delikt se sastoji u ponašanju suprotnom od onog koje zahtijeva
dispoziciju. Pravni prekršaj je protivpravno ponašanje. U strukturi pravne
norme delikt pokazuje način povezivanja primarne i sekundarne zapovijesti
dispozicije i sankcije. Zato je on negacija dispozicije i uslov za primjenu
sankcije. Za pravo je bitno ono što uslovljava pravni poredak kao delikt.
Dakle, zabranjena zla, a ne zla po sebi.
Hans Kelsen je oštro osuđivao prirodno pravni dualizam
protivpravnosti ističući da je za pravni poredak bitno samo ono što je
predviđeno kao prekrašaj tj.delikt. Ne postoji djelo, ako nije propisano tako
(nulla poena sine lege nullum crimen sine lege) ,a i nema sankcije bez
zakona i zakonske norme koja određuje taj delikt.
Ovi principi preovladavaju ne samo u građanskom pravu ukoliko se
tiču građanskog delikta i građanske sankcije.
Ljudsko ponašanje se smatra deliktom ako neka protivpravna norma
vezuje sankciju kao posljedicu za to, a ponašanje kao uslov. Ponašanje se
kvalifikuje kao prekršaj i suprotno je onome koje je označeno u dispoziciji a
sastoji se u činjenju ili nečinjenju. S obzirom na to da se u modernom pravu
prekršaj određuje kao svjesna i voljna reakcija i pitanje odgovornosti se
personalizuje. Na koga će se primijeniti sankcija za prekršaj? Da li je za to
odgovoran jedino subjekt kao prekršilac ili još neke druge osobe? Obično
čovjek odgovara samo za delikt koji je sam izvršio u zavisnosti od svijesti i
odnosa volje prema prekršaju. Odnos volje se definiše kroz umišljaj ili nehat
u krivičnom pravu, a kroz dolus i culpu u građanskom pravu.

20
 Odgovornost11 subjekta počiva na krivici, a nezavisna od krivice je
objektivna odgovornost. Danas se sve više govori o „socijalizaciji
odgovornosti“.

5. Sankcija
Sankcija je alternativno i sekundarno pravilo o ponašanju pravnih
subjekata. Ona je usmjerena prema učiniocu prekršaja, ali i prema organu
koji treba da je izvrši.
Imamo dvije grupe shvatanja. Jedno je sankcionističko a drugo
antisankcionističko. Prema prvoj grupi za pravo je bitna njegova vezanost
za sankciju, tj.za fizičku prinudu, dok se u okviru druge dokazuje da prinuda
ni u normativnom i u faktičkom smislu nije obilježje prava.

U okviru sankcionističke teorije shvatanja se ipak razlikuju. Najstariji

i narasprostranjeniji je stav da je bitno obilježje prava stvarna primjena
državne sankcije (Jering u svom djelu: „Cilj u pravu” smatra da pravo
zaslužuju samo te norme). U ovu grupu imamo i Ostina i Šandabena.
Prema drugima, obilježje prava je ustanovljenje sankcije kao elementa
norme, pri čemu stvarna primjena nije bitna. Hans Kelzen smatra da je
efikasna primjena prinude bitno obilježje pravnog poretka, dok je za pravnu
normu bitno da sadrži sankciju kao bitan element, ali ne da je ona
primijenjena u slučaju prekršaja.
Treću grupu čine oni koji zastupaju realističko normativni stav da
bitno obilježje prava nije stvarna primjena ni ustanovljenje sankcije, već
njihova pripadnost jednom poretku pravne norme. Tako, Norberto Bobbio
11
D. Radulović, Krivično pravo,PF, Podgorica, str. 22.

21
govori o organizovanoj sankciji kao bitnom elementu prava, misleći na
cjelinu pravnog poretka, ne na svaku normu ponaosob, nego na dio pravnih
normi. Ona po njemu nije stvar „važenja prava nego efikasnosti koja je
presudna za postojanje pravnog poretka”.
No, i pored ova tri stava ističe se i stav o empirijskoj ili apriornoj
mogućnosti da se primijeni prinuda12. Pravo ipak pripada svijetu vrijednosti.
Tako De Vekio ostvarljivost prinude shvata u apriornom smislu. Žorž Gurvič
prinudu poima u iskustvenom smislu i kaže da ona proističe iz same
strukture pravila. Pravo, po Gurviču, ne zahtijeva kao uslov svog izvršenja
spoljnu prinudu, već mogućnost, ali pravo ne mora da prati prinuda. Takođe,
Ženije smatra da se norme razlikuju po tome što su podvrgnute spoljnoj
sankciji, a ta tedencija prinudljivosti ih odvaja od ostalih društvenih normi.
Za razliku od ovih sankcionističkih shvatanja u okviru socioloških
teorija prava13, razvija se stav da za pravo nije bitna organizovana prinuda,
„nego prinuda kao spontana reakcija ljudi na kršenje pravnih pravila i
društvenih vrijednosti“ (Leon Digi).
U modernoj pravnoj nauci, nasuprot sankcionističkoj teoriji razlikuju
se antisankcionistički stavovi u okviru kojih dominira ideja da prinuda nije
bitno obilježje prava, kao što nije ni državnost. Pored toga u pravnom
sistemu postoje i nesankcionisane norme.
Prinuda je kako kaže N. Bobbio svojstvo velikog broja, ne i svih
pravnih normi. Postavlja se pitanje pravila bez sankcija, da li je ono pravno
ili ne. Konačno, unutar jednog poretka nemaju sve norme državnu sankciju.
To se odnosi naročito na norme koje se odnose na vrhovne ustavotvorne

12
D. Radulović, op.cit., str. 29.
13
Uporedi: M. Pečujlić, Sociologija, SA, Beograd, str. 120-125.
R.Lukić, Osnovi sociologije, Beograd, str. 112-118.

22
organe. One nijesu snabdjevene sankcijom. Postavlja se pitanje i u pogledu
normi međunarodnog prava i prava Evropske unije, prirodnih i naturalnih
obligacija: leges inperfectae, i lex mercatoria, koja imaju neka obilježlja
pravnih normi, ali im nedostaje državna sankcija.
Sankcije se prema vrsti dobara mogu podijeliti na tjelesne, materijalne
i moralne, a prema cilju na restributivne i restitutivne. Restributivne radi
odmazde, a restitutivne da se nadoknadi šteta ili da se izvrši povraćaj u
pređašnje stanje. Ako se sankcija smatra kao probna mjera, onda razlikujemo
sankcije prema licima i sankcije prema aktima. Prema licima, fizičkim i
pravnim, one mogu biti krivične, građansko- pravne i disciplinske, a prema
pravnim aktima to su: ništavost ili rušivost akta, s tim što kod ništavnosti on
ne važi od momenta donošenja tj. kao da nije ni donijet, a kad se ruši: od
momenta kad je ukinut.
U slučaju ništavnosti sve pravne posljedice se ne računaju od
donošenja akta (ex tunc), za razliku od rušljivosti gdje ne važe (ex-nunc) od
momenta kada su ukinute.
Sankcije mogu biti apstraktne ili konkretne. Opšte pravne norme
sadrže apstraktnu sankciju. U krivičnom pravu to su npr. vrste i raspon kazni
za pojedina krivična djela u trajanju od tri do pet godina, a da li je učinjeno
krivično djelo u jednom konkretnom slučaju utvrđuje se u postupku.

23
 GLAVA IV

PRAVNI ODNOS

24
 1. Pojam pravnog odnosa
Pravni odnos je društveni odnos koji je regulisan pravom. Da bi
društveni odnos postao pravni, bitno je da odnos bude regulisan pravnom
normom. Pristalice normativnog shvatanja vide isključivo normativni odnos
koji čini sadržaj pravnog odnosa, dok realisti i sociolozi smatraju da je to
faktički odnos.
U pravnoj nauci se razlikuje konkretni i apstraktni pravni odnos.
Konkretni je onaj pravni odnos koji nastaje kada se primijeni pravna norma
u jednoj individualnoj konkretnoj društvenoj situaciji između pojedinih
pravnih subjekata, dok se stvaranje pravnih odnosa oslanja na apstraktni
pravni odnos, a taj apstraktni odnos je onaj društveni odnos koji je regulisan
pravnom normom. On se odnosi na neodređeni broj slučajeva i na apstrakne
pravne subjekte, a sastoji se iz apstraktne pravne obaveze i apstraktnog
pravnog ovlašćenja.

25
 Apstraktni pravni odnosi su npr. odnosi između roditelja i djece,
kupaca i prodavaca, poreskih obaveznika i organa, itd. Konkretan bi bio
odnos između Petra Petrovića i prodavca Jovana Jovanovića u kupoprodaji
neke kuće ili odnos Janka Jankovića prema državi prilikom plaćanja poreza.
Dakle, u stvaranju pravnih odnosa i njihovog nastajanja uspostavlja se
veza između pravne norme i odnosa, tj.pravni odnos ne može nastati ukoliko
nije predviđen pravnom normom. On nastaje kad se ispune odgovarajući
uslovi na osnovu opšte norme ili opšte i pojedinačne, ili samo na osnovu
pojedinačne norme u slučaju tzv. pravne praznine.
Šta je pravna praznina? Pravna praznina je društveni odnos koji nije, a
treba da bude regulisan pravom.

2. Elementi pravnog odnosa

Elementi pravnog odnosa su: pravni subjekat i pravni objekat14.
Postoji više pravno teorijskih shvatanja u pogledu strukture pravnog
odnosa. Dok jedni smatraju da ga čine dva elementa, drugi tri, po trećima
čine ga četiri, pa i više elemenata.
U prvu grupu spadaju oni koji smatraju da postoje dva elementa
pravnog odnosa: subjektivno pravo i pravna obaveza. Unutar te grupe neki
izdvajaju stav po kome su elementi pravnog odnosa: pravno ovlašćenje i
pravna obaveza, tj.dužnost. Pri tome je ovlašćenje samo viši rodni pojam za
subjektivna prava i nadležnosti.

14
Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 22.-40.
G. Živadinović, op.cit., str. 112.-115.
Z. Kulić, op.cit., str. 79.-812.

26
 Po mišljenju pravnih pisaca druge grupe, prava i odnosi sastoje se iz
subjektivnog prava, tj. iz pravnih obaveza i pravnih subjekata.
Treću grupu čine oni koji ističu četiri elementa, smatrajući da pravni
odnos sačinjava: subjektivno pravo, pravna obaveza, pravni subjekat i
objekat prava. Ne ulazeći u opravdanost pojedinih klasifikacija, mi se
možemo osvrnuti na pojedine ove elemente.

2.1. Pravni subjekt- pojam

Šta je pravni subjekat? To je nosilac ili imalac pravne sposobnosti.
Pravna sposobnost je sposobnost biti subjekat prava, tj.imati prava, odnosno
ovlašćenja i obaveze, tj.dužnosti. Dakle, subjekat prava je onaj koji je
nosilac prava i obaveza.
To je subjektivitet u pasivnom smislu, jer se govori o sposobnosti da se za
subjekat vežu određena prava i obaveze, kao vlasnika, povjerioca, dužnika,
nasljednika, bez obzira na njegovu svijest i volju i bez obzira na to da li ih
može sticati sopstvenim djelovanjem.
Današnji stupanj pravnog razvoja pokazuje dvije vrste pravnih
subjekata: fizička lica i pravna lica. Fizička lica su ljudi kao pojedinci, a
pravna organizacije, udruženja, ustanove, koje su snadbjevene sredstvima i
koje imaju pravnu sposobnost tj. sposobnost da budu subjekat prava.
U pravu treba razlikovati i lice koje može da postupa po pravnim
normama, svjesno i voljno i ono se naziva pravni agent. Ono se može
ponašati u svoje ime i za svoju korist, ali i u tuđe ime i u tuđu korist kao
zastupnik.
Ko ima svojstvo pravnog subjekta?15 Najprije su to imali ljudi, ali ne
svi ljudi. U rimskom pravu robovi su bili objekti prava i nijesu imali tu
15
Opširnije: B. Košutić, op.cit., str. 22.-30.

27
sposobnost. Svojstvo subjekta prava imali su u starom Rimu pored ljudi i
udruženja (Princepsova državna blagajna - Fiskus, zatim kolegija, sortus,
univerzitates itd.). Subjekat prava nije neko prirodno svojstvo čovjeka -
pravna sposobnost, nego to svojstvo u određenom razdoblju pravni poredak
priznaje ljudima, ali i tvorevinama i osamostaljenoj imovini.

2.1.1. Fizičko lice

Čovjek u svojstvu pravnog subjekta naziva se fizičko lice. Ono je

dakle imalac pravne sposobnosti, tj.nosilac prava i obaveza.
Ta sposobnost se stiče rođenjem u određenoj mjeri, pod određenim
uslovima i prije rođenja, jer se „začeto dijete smatra subjektom“
(„Nasciturus pro iam nato habetur”).
Potpuna pravna sposobnost znači isto kao i subjekat prava, stiče se
rođenjem pod uslovom da je dijete rođeno živo. Danas postoji veća potreba
da se „čovjeku u nastajanju“ prizna pravna sposobnost zbog mogućnosti
povrede, te da mu se pruži krivično pravna i privatno pravna zaštita. Pravna
sposobnost fizičkog lica prestaje prestankom njegovog postojanja, tj. smrću.
Pravna sposobnost fizičkog lica može da prestane i kada se proglasi nestalo
lice za umrlo, tzv. pretpostavljenom smrću u ratu, elementarnim
nepogodama, saobraćajnoj nesreći itd. U nekim slučajevima npr. postojala je
ustanova tzv. civilne smrti. Naime, tada kada je lice osuđeno na smrt ili
doživotnu robiju, pravo je tangiralo to kao pravnu smrt da bi se gasila
imovinska i porodična prava osuđenog, odnosno regulisala njegova prava i
obaveze.

28
 Za razliku od pravne sposobnosti poslovna sposobnost16 je sposobnost
djelanja, tj.aktivna sposobnost pravnog djelovanja, odnosno voljnim
radnjama izazivanja pravnih posljedica. Tako se u poređenju sa pravnom
sposobnošću, kao pasivnom kategorijom, ova sposobnost pokazuje kao
aktivnost, ona je aktivna kategorija. Unutar tih djelatnosti razlikuje se
poslovna, deliktna i procesna sposobnost. Poslovna sposobnost je spoobnost
da se stiču prava i obaveze npr. da se zaključi pravni posao, da se primi
nasljeđe, primi otkaz, itd.
Pored te poslovne postoji i politička sposobnost, tj.sposobnost ili
nesposobnost biračkog prava, aktivno i pasivno biračko pravo.
Zatim, imamo deliktnu sposobnost. To je sposobnost fizičkog lica da
izvrši delikt, tj.protivpravnu radnju i da bude za to odgovoran. Veza između
subjekta i odgovornosti temelji se na pojmu uračunljivosti.
Procesna sposobnost predstavlja sposobnost fizičkog lica da pokrene
postupak i da bude aktivna ili pasivna strana u tom procesu.
Potpuna poslovna to jest djelatna sposobnost stiče se određenim
uzrastom, tj.punoljetstvom. Ona može biti ograničena ili djelimična
poslovna sposobnost, dakle i prije punoljetstva. Za zaključivanje izvjesnih
poslova manje vrijednosti, kao npr. stupanje u radni odnos, raspolaganje
vlastitom zaradom, sposobnost da sačini punovažni testament, eventualno da
sklopi brak, itd.
Sa punoljetstvom se stiče neograničena poslovna sposobnost koja je
opšta i potpuna. Opšta se odnosi na zaključenje svih pravnih poslova koje
poredak poznaje, a potpuna znači da se ti poslovi mogu zaključiti

16
Opširnije: I. Djurić, Pravna i poslovna sposobnost, Beograd (doktorska
disertacija),1999.

29
samostalno. Ova sposobnost se izuzetno može steći i prije punoljetstva
stupanjem u brak pod određenim uslovima, npr. uz sudsku dozvolu.
Fizičko lice može biti lišeno poslovne sposobnosti ako postane
nesposobno za rasuđivanje ili svojim postupcima ugrožava prava i interese
drugih lica usljed bolesti, upotreba alkohola, opojnih sredstava, senilnosti ili
drugih sličnih razloga. Taj stepen lišavanja može biti potpun ili djelimičan, u
zavisnosti od toga u kojoj mjeri je ispoljena sposobnost za rasuđivanje.
Sposobnost da se učini delikt i da se za njega odgovora naziva se
deliktna sposobnost. Ona počiva na uračunljivost. Stepen deliktne
sposobnosti zavisi od doba života. Potpuna deliktna sposobnost stiče se
punoljetstvom, a za izvjesne lakše delikte predviđena je djelimična deliktna
sposobnost.
Djelatna sposobnost može biti ograničena različitim kriterijima: doba
života, zdravlje, negativno društveno ponašanje, kao i razni oblici
diskriminacije: pol, rasa, nacija, imovina, vjera, imovinski cenzus. Eto na
primjer, obrazovanje za nepismene je obaveza, itd.
Djelatna, kao i pravna sposobnost, prestaje smrću ili proglašavanjem
nestalog lica za umrlo.

2.1.2. Pravno lice

Pravno lice je subjekat prava. Kao društvena tvorevina kojom se
priznaje svojstvo pravnog lica, ono postoji kao jedna vrsta pravno
personificiranih kolektivnih bića.
Studijski posmatrano, to su udruženja i ustanove (Savinji). Obim
pojma pravnog lica određen je, ali i proširen. Obnovio se pojam pravnog lica
u modernoj teoriji, a tema „pravno lice” je vezana za Gustava Huga,

30
predstavnika istorijsko pravne škole koji time označava udruženje ili
korporaciju. Kasnije Savinji dodaje i ustanove.
Podruzumijeva se da prava i obaveze pripadaju samom pravnom licu i
ne može se poistovjetiti sa članovima ili učesnicima, kao pojedincima.
Istorijski i u okviru Rimskog prava17 personalitet se vezivao za
čovjeka kao ljudsko biće, a tek ga ius naturalis kvalifikuje za imaoca prava i
obaveza (fizičko lice), ne i za samu organizaciju.

Dva velika shvatanja su vezana za pojam pravnog lica. Prvo smatra da

se pravno lice negativno određuje, to jeste, da sve što jeste subjekat prava
nije fizičko lice. Drugi određujući pozitivno pravno lice, smatraju da je ono
društvena tvorevina, nosilac prava i obaveza koje ima svojstvo pravnog
subjekta.
Dva su osnovna elementa pravnog lica: jedan je realni element: skup
lica sa određenom imovinom ili imovinska organizacija sa trajnim ciljem i
personalni element. Treći je pravi pazrimonijalni. Pet, pa i sedam osnovnih
elemenata su cilj, sredstva, članstvo, organi, status, jedinstvenost i identitet.
Svaka organizacija nastaje zbog nekog cilja,a nijedna organizacija ne
može funkcionisati, ako nema određena sredstva, to jest imovinu. Ljudi koji
pripadaju pravnom licu čine članstvo ili kolektiv iz koga se izdvaja posebna
grupa kao organi koji rukovode. Ta organizacija mora biti ustrojena jednim
posebnim aktom koji se zove Statut (opštim aktom). Zatim, pravna lica
nastupaju u društvenim odnosima jedinstveno i sa tog stanovišta su ona
impersonalna. Za razliku od fizičkih lica njima se potvrđuje pravni

O tome: I. Danilović, Rimsko pravo, SA, Beograd, str. 22-29,

17

N. Bogojević – Gluščević, Izvori Rimskog prava, Podgorica, str.

20.-22.
O. Stanojević, Rimsko pravo, Beograd, str. 120.-123.

31
kontinuitet i identitet, a osobini impersonalnosti dodaje se i
intranspersonalnost, to jest međuljudski odnosi.
Ime, sjedište i država osnovni su elementi identiteta pravnog lica. Za
razliku od pravnog lica individualizacija fizičkih lica se uspostavlja na
osnovu sljedećih elemenata: ličnog imena, prebivališta i državljanstva.
Što se podjele pravnih lica tiče, danas je najčešća podjela na
korporacije ili udruženja (univerzitas personarum) i ustanove (univerzitas
rerum ili bonoum). Članovi koji se udružuju zbog ostvarivanja zajedničkog
cilja, npr. zadruge, političke stranke, vjerske organizacije itd. su ljudi, čim je
ono lice koje ima status i određena prava i obaveze u odnosu na udruženje.
Dakle, član je ono lice koje ima status člana, ali i određena prava:
učešće u upravljanju, dobiti, vođenju poslova itd. Učesnici se služe
imovinom udruženja da bi ostvarivali svoje ciljeve, zbog čega se kaže da
imaju personalni status osnivača, dok lica koja ostvaruju ciljeve ustanove
služe imovini ustanove da bi ostvarili ciljeve kojima je ta imovina
posvećena. Tako se u prvi plan ističe imovina ustanove u korist trećih lica, tj.
trećih osoba koji su njeni destinatori. Svrha ustanove je upravo njena
postojanost.
Pravni subjektivitet priznaje se i zadužbini, tj.osamostaljenoj
,nominisanoj nekim ciljem u privatnom pravu, a u javnom pravu zavodima.
Podjela pravnih lica u njemačkoj i francuskoj teoriji je prisutna na
privatno pravna i javno pravna. Javno pravna su: država, zajednička država,
federacija, federalne jedinice, kantoni, pokrajine, opštine, zavodi,
ministarstva. Privatna mogu biti komercijalna i nekomercijalna.
Komercijalna su ona koja djeluju radi ostvarivanja dobiti iz privredne
djelatnosti, proizvodnje i trgovine, prometa roba i kapitala a neprivredna u:

32
obrazovanju, nauci, zdravstvu, dok su nekomercijalna ona koja djeluju bez
težnje za dobiti: nepreduzetnička i nekomercijalna, tzv. neprofitna.

2.2. Pravni objekat

Objekat prava je sredstvo, spona, koja povezuje pravne subjekte u
pravni odnos. Ona je svrha ili racio pravnog odnosa, tj. razlog iz kojeg
nastaje ljudska volja. Objekat prava jesu sva dobra, tj.vrijednosti, koja se
prema vladajućem shvatanju pravde raspodjeljuju između subjekata prava.
Tako su, na primjer, stvari najčešći objekat prava u slučaju zajma novca,a u
slučaju najma to je stan, radnja ili lokal. Objekti prava mogu biti i
subjektivna prava, npr. prenos potraživanja na treću osobu.
Objekti prava su proizvodi ljudskog duha iz oblasti nauke i kulture,
oni se dijele na autorska djela, na intelektualna ostvarenja, patente i tome
slično. Tim djelom podrazumijeva se originalna duhovna tvorevina, koja je
izražena u određenoj formi, pisanoj, nepisanoj, umjetničkoj i slično.
Autorsko djelo je objekat autorskog prava. U intelektualnoj oblasti to
je ostvarenje, a u oblasti industrijske proizvodnje tu spadaju: promocije,
žigovi, uzorci i modeli.
Pored stvari i proizvoda ljudskog stvaralašta objekti prava mogu biti
dobra ličnosti ili lična dobra kao osnovne ljudske vrijednosti. Dobra ličnosti
se dijele u dvije grupe, to su dobra koja predstavljaju komponente fizičke ili
psihičke strukture ljudskog bića: život, čast, ugled. Druga vrsta dobara su
opredmećeni izrazi, jedne nacije ili ličnosti, fotografije, dnevnici, prepiska,
tonski i video zapisi.
Dobra ličnosti su objekti ličnog prava. Ljudska radnja je ponašanje
koje jedna strana može da zahtijeva od druge u pravnom odnosu, pri čemu je

33
bitnost radnje određena i moguća, a potrebno je da nijesu suprotne pravnom
poretku.
Što se pod čovjekom podrazumijeva? Čovjek u generičkom smislu
nije kao ljudsko biće objekat prava, ali to može da postane njegovo tijelo i
djelovi koji se nakon smrti zavještavaju zbog transplatacije ili naučnog
ispitivanja. Tako se mnoga pitanja postavljaju pred nauku, kao procjena
prekida trudnoće ili abortusa, eutanazija, kupovina organa, transplatiranje,
kloniranje itd. asuprot njima i etičke, a ne samo pravne dileme.

U pravnoj nauci se srijeće i pojam pravnog objekta. Pod pravnim

objektom se obično podrazumijeva stvar, dio spoljnjeg materijalnog svijeta
koji, po pravilu, nije čovjek i koji stoji u čovjekovoj vlasti, tj. kojim čovjek
može gospodariti i upotrebljavati ga. Tako npr. objekt ugovora o kupoprodaji
je knjiga, mašina koja se kupuje ili prodaje, a objekt zajma je novac itd.
Stvari ima veoma raznovrsnih i one mogu doći u najrazličitije pravne
situacije i mogu se na razne načine pravno tretirati. Tako se stvari dijele na
pokretne i nepokretne, zamjenljive i nezamjenljive, itd. Ako stvari ovako
definišemo onda može biti pravnih odnosa odnosno prava bez objekta, npr.
odnos roditelja i djece u kome je roditelj dužan da vaspitava dijete i
slično.To je materija porodičnog prava stvarima se uči u drugoj
pozitivnopravnoj grani , stvarnom pravu, a o ovim drugim odnosima se uči
u drugim granama prava, odnosno oni se regulišu u njima.

3. Subjektivno pravo

34
 Pojam subjektivno pravo ne nalazimo u rimskom pravu, već u
hrišćanstvu , u teoriji svetog Avgustina18 i skolastici. Tek sa modernom
školom Prirodnog prava ideja subjektivnog prava dobija svoj puni zamah.
Tako Hugo Grocius ističe da je pravo moralni kvalitet kompetentne ličnosti.
Radi se dakle o prirodnim subjektivnim pravima. Od 19. vijeka govori se o
subjektivnim pravima po sebi koja su nastala kao plod Hegelove filozofije
prava.
Od polovine 19. vijeka počinje izučavanje ovih subjektivnih prava sa
stanovišta pozitivnog prava. Ona se najprije klasifikuju na prirodna prava,
zatim se u pogledu osnova prava ističe da je država centralni element prava.
Ona je u pravnom poretku, organizuje državni život i dodjeljuje pojedina
subjektivna prava. Subjektivna prava proističu iz prava koje određuje država
koje nazivamo objektivnim pravom. To Karbonije zove „veliko pravo”
naspram „malog prava”, kao subjektivnog prava.
Što je objektivno pravo? Ono je skup pravnih pravila, a subjektivno
pravo je moć, odnosno sposobnost djelovanja. Subjektivno pravo predstavlja
mogućnost da se pravni subjekat na određeni način ponaša (facultas
agendi)19. Ono je dakle ovlašćenje koje pripada pravnim subjektima zbog
zaštite sopstvenih interesa na osnovu pravnih normi.

3.1. Vrste subjektivnih prava

Subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Apsolutna stvarna

prava ili ius in rem. Na primjer, pravo svojine na neku stvar djeluju prema
svima, tj. erga omnes.

18
Sv. Avgustin, De Civitate Dei, Roma, Publ. II
19
R. Lukić, op.cit., str. 22.

35
 Kod apsolutnih prava poznat je samo aktivni subjekat, koji raspolaže
pravnim ovlašćenjima. Subjekat obaveze20 je apstraktan sve dok ne povrijedi
nečije apsolutno pravo. Kod apsolutnih prava zahtjev nastaje tek njihovom
povredom. Ona su apsolutna zato što subjekat može da radi sa njima što
hoće i može slobodno da se ponaša i radi kako hoće. Ukoliko odluči da
ovlašćenje ne vrši ,on je slobodan u tome i zbog toga se nad njim ne
primjenjuje sankcija. Takođe i prema drugim licima se taj subjekat
manifestuje budući da djeluje prema svima i da je dužan da se uzdrži od
svake radnje koja bi ugrozila sadržaj ovih prava.
Za razliku od apsolutnih, relativna ili obligaciona prava su usmjerena
ka tačno određenoj ličnosti i broju ljudi koji su određeni kao obavezni. Ona
djeluju samo između ovlašćenog i obaveznog lica, dakle između stranaka,
dakle ,ne erga omnes nego inter partes.
Kod relativnih prava tačno određeni subjekat ovlašćenja je i subjekat
obaveze. Pošto je pravni odnos potpuno presonalizovan, relativna prava se
nazivaju i lična, odnosno obligaciona prava.
Treba imati u vidu da i pravo prema stvarima nije ništa drugo nego
pravo prema licu. Ali za razliku od obligacionih gdje lice prema kome se
ima određeno pravo je subjekat i kao takav određen kod apsolutnih prava je
neodređen, te je to svako lice koje može ometati vršenje tog prava. Pored
stvarnih i obligacionih , razlikuju se i korporativna prava kao složena
subjektivna prava: upravljačka, imovinska i tome slično.
U zavisnosti od toga kome su upućena subjektivna prava se dijele na
privatna i javna subjektivna prava21. Privatna subjektivna prava imaju jedni
prema drugima ,ravnopravni subjekti u odnosu koordinacije. Subjektivna

20
S.Miladinović, Obligaciono pravo, UNIRCA, Podgorica, str. 122.
21
O tome: G. Vukadinović, op.cit., str. 140.-144.

36
javna prava su prava između pojedinca i države, pravo na fer suđenje, na
odbranu, pravo glasa, itd. Dakle, radi se o odnosu subordinacije u tim
odnosima, jer je država nosilac najviše vlasti.
U literaturi postoji pored ove podjele i podjela na prenosiva i
neprenosiva prava. Prenosiva su ona koja se mogu prenijeti, a ona koja su
neodvojiva od ličnosti zovu se nepronosiva prava: pravo glasa, roditeljsko
pravo itd.
Pored ovih javljaju se i mnoge druge raznovrsne podjele, kao na
pozitivna i negativna, diskreciona (oportunitetna) i oficijalna (legalitetna),
subjektivna prava državnih organa, samostalna i nesamostalna prava itd.
Kako se ona ostvaruju?
Ostvaruju se kroz takozvano pravo na pristup sudu koje ćini skup
različitih proceduralnih zahtjeva kojima se ostvaruje samo to pravo.
Naročito, prihvatanje i ispitivanje zahtjeva od stane nezavisnog suda, pravo
na primjenu hitnih i prirodnih mjera da bi se čuvali interesi i prava u slučaju
opasnosti i opasne prijetnje, pravo na izuzeće sudije, pravo da se dobije
sudska odluka u razumnom roku, pravo na korektno i fer suđenje, itd. Ono
označava i pojedine formalno pravne mogućnosti, kao i efektivne i
materijalne sadržine tih mogućnosti.
Aristotel je upozoravao da „ići sudiji znači ići pravdi”. Osim pitanja
da li i kako do suda, podrazumijeva se i pitanje do kakvog suda, pošto je
pristup sudu izabran, u nekim nužan, a u nekim prisilan, pravo na pristup
sudu ulazi u temelj pravne države i ono se svrstava u osnovna ljudska prava.
Kroz pravo na pristup sudu ispoljava se skoro čitava jedna skala pravosudnih
prava i pravde, a ujedno se određuje i položaj suda u određivanju svrhe
prava.

37
 Sva subjektivna prava ne čine samo ovlašćenje, već i zahtjev za
ostvarivanje subjektivnog prava. Vodi se spor u nauci o značaju i prirodi
zahtjeva. Zahtjev sadrži mogućnost prirodnog ostvarivanja subjektivnog
prava posredstvom države, on se upućuje se nadležnom organu, a tu se
uklapa i mogućnost da se subjektivno pravo prirodno ostvari.
Pored ovog postoji i subjektivno pravo i pravo na tužbu. Dakle, ona
predstavljaju pravno sredstvo za obraćanje nadležnom organu da riješi neki
spor. Tim sredstvom se rješava i pitanje da li postoje obaveze i da li je došlo
do delikta. Sve je to u cilju toga da ne bi došlo do samovlašća koje je još od
rimskog prava zabranjeno.
Postavlja se pitanje da li pravo na tužbu predstavlja elemenat
subjektivnog prava ili posebno subjektivno pravo u vezi sa pravom koje
treba da se zaštiti. Ovo pitanje nudi dva odgovora. Pravo na tužbu nije
samostalna pojava, nego samo elemenat subjektivnog prava, dok je po
drugom, ono individualno, javno, procesno, subjektivno pravo, koje i štiti
subjektivno pravo.
Procesno pravo je instrumentalnog karaktera u odnosu na materijalno.
Pravo na tužbu sintetizuje,jer ono je sredstvo kojim se štiti i primjenjuje
materijalno pravo, a i sama tužba ima dva aspekta: materijalni, dakle,
zahtjev ili tužba u materijalnom smislu i procesni: oblik u kome se iznosi
zahtjev.
Funkcija prava na tužbu je dakle, zaštita povrijeđenog subjektivnog
prava. Svaki subjekt kome je pravo ugroženo ili povrijeđeno može da se
obrati i da traži zaštitu kako bi pravno obaveznog subjekta natjerao na njeno
ispunjenje.
Pravno ovlašćenje je dakle , mogućnost određenog ponašanja jednog
subjekta koje on može vršiti. Njegovo ponašanje štiti pravni poredak.

38
Drugim riječima , njegovo ponašanje niko ne može sprečavati, jer bi tada
neko vršio prekršaj. U određenim slučajevima to znači da je neki drugi
subjekt dužan da se ponaša na način koji određuje subjekt ovlašćenja.
U prvom slučaju subjekt obaveze je dakle obavezan na pasivno
ponašanje, tj. na nečinjenje. Dužan je da trpi ponašanje na koje je subjekt
ovlašćenja ovlašćen. U drugom slučaju subjekt obaveze je dužan na aktivno
ponašanje, tj. činjenje.
Tako, ako je neko kao subjekt ovlašćenja ,ovlašćen da stanuje u svojoj kući
svi su drugi subjekti obavezni da to trpe, tj. da ga u tome ga ničim ne
ometaju. Međutim, ako je neko ovlašćen da zahtijeva da stanuje u tuđoj
kući, onda je subjekt obaveze dužan da mu svoju kuću stavi na raspolaganje
za stanovanje po njegovom zahtjevu.
Ovlašćenje se daje subjektu da bi mogao da ostvari neki interes za koji
društvo nalazi da ga treba pravno obezbijediti. Ali, obzirom na odnos
subjekta ovlašćenja prema interesu koji tim svojim ovlašćenjem stvori,
postoje dvije različite vrste pravnog ovlašćenja, a to su subjektivno pravo i
nadležnost.
Subjektivno pravo je pravno ovlašćenje subjekta prava radi zaštite
njegovog sopstvenog interesa. Takvo ovlašćenje je npr. pravo svojine,
sloboda kretanja itd. Subjektivna prava se mogu razlikovati prema raznim
mjerilima, ali je najvažnija podjela tih prava na tzv. apsolutna ili stvarna
prava i relativna ili obligaciona prava. Pravo svojine je apsolutno pravo, dok
je obligaciono pravo relativno pravo.
Pored ovih, subjektivna prava se razlikuju na prenosiva i neprenosiva
prava, kao i odgovarajuća podjela obaveza. Prenosiva na druge subjekte su u
principu imovinska prava, recimo pravo svojine, hipoteke itd. Prava vezana

39
za ličnost svog subjekta samo on može vršiti – neprenosiva su, npr. pravo
roditelja, pravo djece, pravo glasa.
Nadležnost je pravno ovlašćenje subjekta prava kojim on treba da štiti
nečiji tuđi, a ne svoj interes, tj. interes drugog subjekta u čije ime djeluje.
Bitna razlika između subjektivnog prava i nadležnosti je što je subjekt u
subjektivnom pravu mnogo slobodniji u vršenju svog ovlašćenja od subjekta
nadležnosti. Prema tome, nadležnost nije čisto ovlašćenje kao što je to
subjektivno pravo nego istovremeno i jedna pravna obaveza.
Naime, prema subjektu nadležnosti stoje drugi subjekti – subjekt
subjektivnog prava koji ovlašćuje i zahtijevaju da subjekt nadležnosti tu
nadležnost vrši onako kako bi je vršio on sam kad bi je mogao vršiti. Tako se
prema ovom drugom subjektu subjekt nadležnosti pojavljuje kao subjekt
obaveze.
Pored subjektivnog prava i pravne nadležnosti u pravno ovlašćenje
spada još i pravo na tužbu. Pojam pravnog ovlašćenja podrazumijeva da je
ono zaštićeno državnim aparatom. Stoga je za pojam ovlašćenja vezan još
jedan pojam koji je njegov sastavni element, a to je pravo na njegovu pravnu
zaštitu, tj. praktično pravo na tužbu. Pravo na zaštitu sastoji se u ovlašćenju
subjekta prava da zahtijeva da državni organ interveniše svojom silom za
zaštitu njegovih prava.

Zloupotreba subjektivnih prava

Kolektivno pravo utvrđuje principe subjektivnih prava samim

njegovim određivanjem. Ranija prava su smatrala da subjekt može svoje
pravo neograničeno da vrši, po načelu – ko svoje pravo vrši nikome ne
nanosi štetu. Međutim, u toku pravnog razvitka se sve više uviđa da se

40
subjektivna prava moraju ograničavatii ne samo da se normom ogrančenja
utvrđuju nego i konkretno u situacijama koja pravo određuje ako ne može
ostvariti. Tako se stvara opšta ograničavajuća norma kojom se zabranjuje
tzv. zloupotreba prava. Nadležni organ, najčešće sud, koji ima da primijeni
opštu normu ima u tom konkretnom slučaju da ocjenjuje da li zloupotreba
postoji ili ne.

Opšta zloupotreba prava sastoji se u upotrebi svoga prava tako da se

potpuno ili djelimično onemogućava korišćenje drugom subjektu njegovog
prava. Bitno je za pojam zloupotrebe da se njome ne vrši prekršaj nego
punovažno pravo – ne nešto zabranjeno (prekršaj) nego nešto dopušteno
(subjektivno pravo).
No, ima različitih shvatanja u određivanju drugih elemenata
zloupotrebe. Pod tzv. subjektivnom shvatanju potrebno da je postoji namjera
vršioca da drugome nanese štetu, dok je u objektivnom potrebno da postoji
nepravilno vršenje svog prava, bez obzira na subjektivan odnos prema
njemu.

Zloupotreba nadležnosti

Ukoliko se ovlašćenje odnosno nadležnost obavlja kao dužnost može

se zloupotrijebiti kao i subjektivno pravo. Ukoliko se u tom slučaju prihvata
ustanova zloupotrebe subjektivnog prava treba prihvatiti i ustanovu
zloupotrebe nadležnosti. Moguće je još jedan način se zloupotrijebi
nadležnost. Taj način nije moguć u slučaju subjektivnog prava. Naime,
subjekt nadležnosti svojom nadležnošću ne štiti svoj interes već interes
nekog drugog subjekta. Čim on svoju nadležnost ne vrši u interesu drugog

41
subjekta, tj. čim ne postupa onako kako mu on kaže ,on vrši zloupotrebu
nadležnosti.
Zloupotreba nadležnosti se naročito proučava u slučaju kad nadležni
državni organ zloupotrebljava nadležnost. Takva zloupotreba se uobičajeno
naziva zloupotreba vlasti. Ona može biti aktivna ili pasivna,a može biti
pozitivna ili negativna. Kad organ neće da donese propis odugovlačeći, tj.
kada neće da riješi neku situaciju – to je pasivna, a kada krši ustav odnosno
prava građana onda je to aktivna zloupotreba.

3.2. Zloupotreba subjektivnih prava

Zloupotreba prava postoji, ako se ona vrši nedopušteno, tj.ako se vrše

suprotno pravu i ako se obavlja zabranjeno vršenje prava. Rimsko pravo nije
poznavalo zloupotrebu prava, niti je ideja bila formulisana na opšti način.
Međutim, neka ranija prava su priznavala princip neograničenog vršenja
subjektivnog prava, kao iz Justinijanove kodifikacije: "Ko sve pravo koristi
ne može drugom škoditi, ne može činiti nepravdu". Nasuprot tome su
stvaranje i primjena objektivnog prava, formiranje shvatanja o zabrani
zloupotrebe subjektivnih prava i ideje o relativnosti prava.
Pored ovog pravila da niko ko koristi pravo ne može drugom škoditi,
ne može činiti nepravdu, navodi se i princip Justinijana: "Pošteno živjeti,
drugog ne vrijeđati, svakom dati ono što mu pripada", Paulusa: "Sve što je
prema pravu dozvoljeno nije uvijek i pošteno" i Ciceron: "Najveće pravo je
najveća nepravda".

42
 Ovi pojedinačni principi su neka vrsta korekcije i dopuna ustavnog
pravila o neograničenom vršenju subjektivnog prava. Međutim, u kasnijem
razvoju, a ni u srednjem vijeku ne nailazimo na izraz „zloupotrebe prava”.
U Francuskoj u 19. vijeku sudovi su počeli prvo da ograničavaju
individualističko shvaćeno pravo svojine, da bi proširili kontrolu nad
vršenjem svih subjektivnih prava. Tako su u Francuskoj postepeno
izgrađivala teorija zloupotrebe prava, a u zakonodavstvu prodirala zabrana
zloupotrebe subjektivnih prava.
U 20. vijeku se u teoriji i praksi razvija tako institut koji se zove
„zabrana zloupotrebe subjektivnih prava”. Tu su se ugrađivali za utvrđivanje
postojanja ove zabrane različiti kriterijumi: subjektivni i objektivni
kriterijumi vrednovanja.
Prema subjektivnoj teoriji potreban je psihički momenat tj.namjera da
se nanese šteta (animus nocendi). Po objektivnoj, uslov za zloupotrebu leži u
nastupanju štete, tj. objektivne posljedice, ali ne i subjektivne namjere. I
treći kriterijum vrednuje ostvarene i onemogućene interese subjekta.
Zloupotreba postoji kada se vršenjem subjektivnih prava nanosi veća šteta
od koristi. Tako se izgradila opšta ograničavajuća norma koja sankcioniše
zloupotrebu subjektivnog prava. Ona se neće tolerisati nego će u slučaju
zloupotrebe nadležan organ, najčešće sud, izreći sankciju.
Ona se dugo vezivala za zloupotrebu privatnog prava, posebno prava
svojine. Međutim, ona nastaje i u drugim granama prava: radnom,
porodičnom, međunarodnom, krivičnom itd. Posebna je vrsta zloupotrebe
prava koju vrši država i njeni organi, a koja se zove zloupotreba nadležnosti,
zloupotreba službenog položaja, vlasti itd.

43
 Zloupotreba se razlikuje od prekršaja subjektivnog prava 22. Tako
zloupotrijebiti pravo ne znači raditi protivpravno. Za pojam zloupotrebe
bitno je da se ne vrši prekršaj nego da se ostvaruje punovažno pravo. Dakle,
ne nešto zabranjeno, prekršaj, nego nešto dopušteno: subjektivno pravo.
Pošto je zloupotreba proizvod vršenja ovlašćenja, ali nedozvoljena, protiv
nje se preduzimaju određene mjere: naknada štete.

Konačno, treba razlikovati ne samo zloupotrebu subjektivnog prava

od prekršaja, nego i od takozvane odgovornosti za rizik, zato što se
pravilnim vršenjem vlasti upravo nanosi šteta drugome, ali se može
nadoknaditi. Vršenje prava u tom slučaju se ne može ograničiti, dok se kod
zloupotrebe mora ograničiti.

4. Pravna obaveza

Pravna obaveza23 stoji u odnosu korelacije sa ovlašćenjem, što znači

jedno bez drugog ne može postojati. Nema pravnog ovlašćenja bez obaveze,
niti obaveze bez ovlašćenja. Kupcu pripada pravo da mu se preda kupljena
stvar. Tom pravu odgovara obaveza prodavca da to uradi, a obaveza kupca je
da plati ugovorenu cijenu. Obavezi kupca da plati ugovorenu cijenu
odgovara pravo prodavca da proda stvar po ugovorenoj cijeni.
Pravna obaveza ili dužnost je ustvari ponašanje subjekta obaveze
regulisano pravnom normom. Ako ne postupi u skladu sa normom na njega

22
G. Vukadinović, op.cit., str. 145.
Z. Kulić, op.cit., str. 101.
23
Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 22.
G. Vukadinović, op.cit., str. 120.
Z.Kulić, op.cit., str. 111.

44
će biti primijenjena sankcija. Dakle, ona se određuje na osnovu samog
određena pojma subjektivnog prava kao korelativnog pojma. Prvo, kako
subjektivno pravo sadrži ovlašćenje za rad, tako i pravna dužnost sadrži
obaveznost da se radi. Drugo, pravna obaveza ima elemente iznude, pa se
ona razlikuje od moralne dužnosti. Treće, subjekat pravne dužnosti,
tj.pasivni subjekat je fizičko ili pravno lice i konačno, dužnost subjekta
javlja se u odnosu na aktivni subjekat ovog prava, nosioca subjektivnog
prava.
Pravna obaveza i pravno ovlašćenje su dva suprotna ili međuzavisna
stanja subjekta u pravnim odnosima. Suprotna znači da jedan subjekat dobija
nešto, dok drugi subjekat ostaje bez nečega što je važno za njegovu
egistenciju. Naravno, moguće je da i jedan i drugi nešto gube i nešto dobija,
npr. kod kupoprodaje. Oni mogu biti ekvivalentni gubici i dobici ili
nejednaki.
Međuzavisnost, to jest korelativnost, je izraz koji podrazumijeva da u
tom odnosu ne može postojati obaveza bez ovlašćenja ili ovlašćenje bez
obaveze. Pravna obaveza i dužnost se definiše kao pravnom normom
postavljena obaveza na određeno djelovanje koje može biti davanje,
činjenje, nečinjenje ili trpljenje, npr. obaveza vozača da vozi desnom
stranom, zajmoprimaoca da vrati dug itd.
Pravne obaveze razlikujemo od moralnih jer su ona izraz normativnog
pravnog propisivanja, dok su ove autonomne i potiču iz svijesti o dobru i
zlu.
Pravna obaveza znači da je subjekt prava u takvoj situaciji da njegovo
ponašanje obavezno reguliše pravna norma po kojoj treba da postupi, jer će
inače na njega biti primijenjena sankcija. Pri tom subjekt odgovarajućeg

45
ovlašćenja ima ovlašćenje da zahtijeva od subjekta dužnosti da svoju
dužnost nosi i izvršava.
Odnos između obaveze i ovlašćenja može biti različit. Može se desiti
da u jednom istom odnosu jedan subjekt prema drugom ima samo
ovlašćenje, a drugi samo obavezu. Npr. zajmodavac ima ovlašćenje da traži
da mu se zajam vrati od zajmoprimca, a zajmoprimac ima obavezu da to
učini. No, svaki subjekt prema drugome može imati ovlašćenje i obaveze.
Npr. kupac ima ovlašćenje da zahtijeva prodaju robe, a dužnost da plati
cijenu, dok je prodavac ovlašćen da zahtijeva cijenu, a dužan da preda robu.
Kao i subjektivno pravo i dužnost je na nasljednike ili druge poslenike
prenosiva uglavnom ako je vezana za imovinu, dok je neprenosiva ako je
vezana za ličnost subjekta, da je niko ne može izvršiti do on. Obaveza
jednog vajara da izvrši jedno djelo neprenosiva je, a obaveza njegova da
plati dug, a prenosiva je.

4.1. Vrste pravnih obaveza

Pravne obaveze mogu biti apstrakne i konkretne. Apstrakne su dio
apstraktnog pravnog odnosa na čijim temeljima nastaje jedna konkretna
obaveza u konkretnom pravnom odnosu.
Zatim se razlikuju na jednostrane i dvostrane. Jednostrane su one koje
postoje u pravnom odnosu u kom pravu jednog lica odgovora obaveza
drugog lica, a pravna obaveza postoji samo na jednoj strani, npr. poklon.
Dvostrane su one kod kojih uzajamne obaveze postoje između subjekata,
kao npr. kupoprodaja.
Neprenosive pravne obaveze su one koje počivaju na razlici između
obaveza koje su neprenosive, jer su vezane za ličnost (intuiti personae).
Ispunjenje se ne može prenijeti na druga lica: bračna, vojna, roditeljska itd.

46
Prenosive su one koje se mogu prenijeti na druge, pa se mogu zahtijevati od
drugog lica.
Zatim se razlikuju javno pravne i privatno pravne. Javno pravne su
obaveze plaćanja poreza, vojne obaveze i druge prema državi. Dok su
privatno pravne one koje subjekti sami dogovaraju, stupajući u pravne
odnose kao npr. kupoprodaja, najam, poklon, itd.
Šta je pravni status?24
Pravni status je ukupnost pravnih obaveza i ovlašćenja jednog
subjekta u društvu ili u jednoj oblasti osnovnog života u svakom trenutku i u
bilo kojim odnosima. Dinamika i razlika u pravnom statusu ukazuju da su u
određenom vremenu subjekti imali podređen položaj kao konkretan skup
pravnih ovlašćenja i obaveza, pri čemu je pravo nastojalo da ih ujednači.

5. Pravne činjenice: dinamika pravnih odnosa

Pravne činjenice su one okolnosti za koje pravna norma vezuje

nastanak, promjenu i prestanak pravnog odnosa. Pravni odnos nastaje kad
neka norma počne da obavezuje subjekte (zaključenje braka, ugovor o
kupoprodaji), a nestaje kad je obaveza ponašanja po pravnoj normi prestala:
prilikom isplate duga, razvoda braka itd. Odnosi se mogu i mijenjati: kada
jedan subjekat koristi besplatnu kartu, a može da je koristi i uz naplatu, itd.
Pravni odnos može nastati samo na osnovu opšte norme. Najčešće
pravni odnosi nastaju na osnovu opšte i pojedinačne norme koja
konkretizuje opštu. Ona može da nastane i samo na osnovu pojedinačne
norme. Pošto one mogu biti uslovne i bezuslovne ta se razlika reflektuje i na

24
Opširnije: Z. Kulić, op.cit., str. 110.
G.Vukadinović, op.cit., str. 90.

47
pravne odnose. Ako ona nastaje na osnovu bezuslovne norme onda pravni
odnos nastaje neposredno (sloboda kretanja, obaveza subjekta da plati
određeni iznos poreza). Na osnovu uslovne norme ona nastaje tek
nastupanjem uslova. Taj uslov može biti vezan za rok, događaj ili ljudsku
radnju.

U slučaju bezuslovnih pravnih normi odnos nastaje i prestaje

neposredno, čim one počnu da obavezuju, dok kod uslovnih pravnih normi
pravni odnos prestaje ispunjenjem raskidnog uslova. Kod odložnog uslova
pravni odnos prestaje kad uslov nastupi.

5.1. Vrste pravnih činjenica

Pravne činjenice se dijele na obične činjenice, kao npr.rođenje, smrt,

požar i pravno kvalifikovane činjenice: nehat, zabluda, umišljaj itd.
Pravne činjenice su prediviđene u pretpostavci, tj.hipotezi uslovnih
pravnih normi. One su u najvećem broju slučajeva uslov za nastanak
pravnog odnosa.
Potrebno je da se stekne više činjenica i to zovemo činjenički skup.
Pravni osnov nastaje kad se sve činjenice ostvare. One mogu da nastanu
istovremeno, sukcesivno jedna za drugomili u izvjesnom vremenskom
razmaku.
Pored ovih činjenice se dijele na ljudske radnje i na događaje25.
Ljudske radnje su one tjelesne i psihičke radnje koje se vrše svjesno i voljno
(izgradnja puta, donošenje pravnog akta), dok su događaji one okolnosti ili
25
Opširnije: R. Lukić, str. 109.-112.

48
promjene u prirodi i društvu koje nastaju bez učešća ljudske svijesti i volje
(rođenje, smrt, požar itd).
Ljudske radnje se dalje dijele na pravne akte i ostale radnje, a ostale
radnje se mogu podijeliti na fizičke: tjelesni pokret, hodanje, tjelesno držanje
i psihičke: mišljenje, osjećanje, raspravljanje.
Najzad, razlikuju se ljudske radnje saglasno pravu i protivpravne
radnje, kao prekršaji, delikti i tome slično.

Koje su to važne pravne činjenice?

Prvo, to je vrijeme. Ono je vrlo važna činjenica za pravo, pa se govori
o pravnoj temporalnosti, kao posebnoj formi. Razlikujemo dva aspekta u
odnosu između prava i vremena: pravo u vremenu i vrijeme u pravu26.
Pravo u vremenu izražava se kroz njegovu evoluciju, dakle i kroz njegovu
primjenu. Tako nastaju pravni odnosi. Oni se mijenjaju, nestaju itd.
O pojmu vremena može se pristupiti sa stanovišta hronometrije ili
pak, hronologije. Određeno vrijeme, momenat, trenutak vremena čini ključni
znak u pravnom životu, kao što je vrijeme rođenja, smrti, zaključenja
ugovora itd. Trenutak materijalizacije je protok vremena kao pravna
činjenica. Rok je, u stvari protok vremena, nakon koga izvjesni odnosi
nastaju, mijenjaju se ili prestaju.
Oni se dijele na raskidne, čijim protekom prestaje pravni odnos,
odložne ili suspenzivne, čijim protekom nastaje pravni odnos i prekluzivne
kod kojih se protekom vremena gasi, odnosno prestaje da postoji pravni
odnos, ako ga titular ne izvrši u tom roku. Oni su uvijek strogo određeni
zakonom, pa se zbog toga i nazivaju zakonskim rokovima. Pored materijalno

26
Z. Kulić, op.cit., str. 90.

49
pravnih rokova razlikuju se i procesno pravni rokovi u postupcima:
sudskom, krivičnom i upravnom, u kojima stranke mogu preduzimati radnje.
Protek vremena je važna činjenica za pravo jer zbog nje nastaju i
prestaju pravni odnosi. U prvom slučaju se radi o sticanju prava protekom
vremena koje se zove održaj.
Tako se stiče svojina na stvarima na kojima nema svojine putem održaja. U
drugom, protok vremena znači gubitak prava, tj.zastarjelost.
Ako subjekat u određenom vremenu ne upotrebljava ovlašćenja
nastaje nesaglasnost između tog poretka i društvene stvarnosti i to je
situacija kada on gubi pravo. Tako, ako se ovlašćenje ne vrši u određeno
vrijeme ono zastarijeva, gubi se ovlašćenje primjene ili zaštite nekog prava -
gubitak prava na gonjenje učinioca krivičnog djela ili gubitak prava na
naplatu potraživanja itd. Ako subjekat prava svojine ne vrši svoja ovlašćenja,
on može ovlašćenja da izgubi, tj.može u određenom periodu da nastupi
zastarjelost utuživosti prava. Ako neko to isto pravo pak vrši istovremeno
misleći da je svojina njegova, onda on održajem stiče tu svojinu.
Postoje međutim, izvjesna prava koja ne mogu zastarati kao bračna,
roditeljska, niti se mogu održajem steći, bez obzira da li se vrše ili ne.

6. Pravo i prostor

Pravo postoji, naravno, na određenoj teritoriji, u jednom prostoru koji

je trodimenzionalan, a odnosi se na površinu zemlje, na vazdušni prostor
iznad, kao i na zemljišni sloj ispod te površine.

50
 Pravni odnosi se mogu odvijati kako u unutrašnjosti države, tako i
izmedju dvije države ili između više država, kao odnosi između članica
Evropske unije i na opštem makro planu.
Pitanje prostora podrazumijeva i pitanje odnosa između različitih
pravnih sistema, tako da su moguće i kolizione norme, sukobi zakona,
odnosi između unutrašnjeg i međunarodnog prava.
U svakom pravnom poretku postoje različite manifestacije u pravnim
odnosima između prava i prostora. Oni se manifestuju u dva vida: pravo u
prostoru i prostor u pravu. Pravo u prostoru ukazuje na relativnost prava27,
na princip teritorijalnog važenja pravnih normi i egzistenciju velih pravnih
sistema, te nužnost izgrađivanja komparativne metodologije prava.
Sa druge strane prostor u pravu manifestuje se u činjenici da svi
pravni odnosi mijenjaju prostornu dimenziju, lokalizaciju fizičkih, pravnih
lica i dobara i njihovu individualizaciju. Pored toga postoje pravni odnosi
koji imaju kao objekat jedan dio prostora. Svojina, nepokretnost zauzima
izvjesnu površinu, za pravnu identifikaciju i individualizaciju fizičkih lica
pored državljanstva i ličnog imena bitno je i prebivalište, a za pravno lice
bitno je sjedište i naziv. Prebivalište je bitno kod fizičkih lica za ostvarivanje
mnogih prava, kao npr. biračkog prava. U međunarodnom privatnom pravu:
u određivanju mjerodavnog prava u slučaju sukoba zakona, konstituisanih
odnosa pored državljanstva odlučujuće je lično prebivalište, odnosno
boravište. Mjesto sjedišta nije samo vezano za primjenu materijalnog prava,
nego i za određivanje mjesne i teritorijalne nadležnosti organa.

7. Pravne pretpostavke i fikcije

27
G. Vukadinović, op.cit., str. 112.-116.

51
 Pravna pretpostavka ili prezumpcija28 je pravno relevantna činjenica
koju pravo uzima kao dokazanu sve dok se ne dokaže suprotno.
Pretpostavka je dakle tehničko sredstvo kojim se izbjegava dokazivanje
nekih stvari i činjenica koje su pod pretpostavkom tačne ili bi njihovo
dokazivanje bilo dugotrajno i naporno.
Postoje dvije vrste pravnih pretpostavki: oborive (presumptio iuris) i
neoborive (presumptio iuris et de iure). Oborive su one koje se mogu
vršiti,tj. protiv kojih se može dokazati suprotno. Pri tome u pretpostavci se
odredjuje onaj na koga pada teret dokazivanja.
Teret dokazivanja snosi subjekat koji se opire određenoj pretpostavci.
Pretpostavka je u pravu da je npr. muž majke ujedno i otac djeteta rođenog
za vrijeme braka; pretpostavlja se da je punoljetno lice poslovno sposobno,
još od rimskog prava; optuženi se smatra nevinim ,dok se pravosnažnom
presudom ne dokaže da je kriv. Neoboriva je pretpostavka ona protiv kojih je
zabranjen protivdokaz.

Šta je fikcija?29
Od rimskog doba do danas radi se o relevantnim činjenicama, pravno
relevantnim, koje uzimaju da je nešto tačno, istinito, postojeće, što u stvari
nije tačno i nije istinito. Uzima se takođe da ono što nije tačno, nije ni
istinito, a što ne postoji da je tačno, tj.istinito i da postoji.

28
G. Vukadinović, op.cit., str. 117.
29
Uporedi: G. Vukadinović, op.cit., str. 29.-31.
R. Lukić, op.cit., str. 42.-44.

52
 Termin fikcija razvio se i raširio rano, ali se tokom 20. vijeka u anglo-
američkoj literaturi dosta raspravljalo, pa se fikcija upotrebljava sa
kvalifikativima istorijske fikcije, pravne fikcije, sudske, proceduralne itd.
To su: Nasciturus pro iam nato habetur, tj. da se začeto dijeto smatra
kao da je već rođeno ako je to u njegovom interesu. Ignorantia iuris nocet -
nepoznavanje prava škodi. Znači da se niko ne može pozvati na to da ne
poznaje pravo. Ona počiva na fikciji da svi adresati poznaju pravo, pa se
niko ne može pozvati da ga nije poznavao da bi izbjegao njegovu primjenu.
Takođe se mjesta na kojima se nalazi ambasada smatraju fiktivno teritorija
države čija ja ambasada.
One se razlikuju od pretpostavki po tome što se kod pretpostavki
smatra da je tačno nešto što je vjerovatno i tačno, dok se kod fikcija kao
tačno uzima ono što izvjesno nije tačno.
Ono je u suštini pravno sredstvo kojim se najlakše može primijeniti
pravo i zaštititi određeni interesi, kao: nerođenog djeteta ili efikasno
primijeniti pravo kao kod nesmetanog odvijanja diplomatske misije i tome
slično.
8. Pravno stanje

Subjekt prava u svakom datom trenutku ima određen broj ovlašćenja i

obaveza .Skup istih sačinjava njegovu pravnu situaciju ili ststus, npr.udata
žena ,nasljednik ,narodni poslanik,itd.Sve te situacije obuhvataju jedan
veliki broj pojedinačnih situacija i stvaraju jedan poseban pravni pojam i
institut.

9. Nastanak, mijenjanje i prestanak pravnih odnosa

53
 Pravni odnosi su dinamični. Oni nastaju, mogu se mijenjati,tj.
transformisati, a mogu i prestati. Pravni odnos ne znači ništa drugo već da su
određeni subjekti prava dužni da se ponašaju po određenoj normi. To znači
da pravni odnos nastaje onog trenutka kad jedna pravna norma počne
obavezivati dva odgovarajuća subjekta prava, tj. onog trenutka kad jedan od
njih postane obavezan da se ponaša po njoj.
Pravni odnos prestaje kad prestanu ove obaveze odnosno on se
mijenja kad obaveza postane drugačija, što, dublje gledano, znači da se
promjena sastoji u tome što jedan odnos prestaje a jedan novi nastaje.
Što se nastanka tiče, pravni odnos nastaje drugačije ako nastaje na
osnovu uslovne a drugačije na osnovu bezuslovne norme. Na osnovu
bezuslovne norme on nastaje neposredno na osnovu nje, čim ona stupi na
snagu. Za nastanak pravnih odnosa nije potrebno ništa drugo do postojanje I
važenje norme. Npr. ova norma glasi: ako je Janko dužan da plati Petru
5.00€ onda pravni odnos između njih nastaje samim stupanjem norme na
snagu.
Međutim, ako je u pitanju nastanak pravnog odnosa na osnovu
uslovne norme, onda se prethodno moraju, da bi taj odnos nastao, pored
stupanja na snagu norme, stvoriti uslovi koji su u normi predviđeni da bi
mogao nastati taj pravni odnos. Ako norma glasi: svaki građanin koji napuni
18 godina ima pravo glasa, on to pravo može koristiti tek onda kada se
ispuni taj uslov,tj.taj steepen starosti.
Što se tiče prestanka pravnog odnosa važi ono što važi i za njegov
nastanak.

54
10. Zastarjelost i održaj

Protek vremena usljed koga se gubi neko pravo zove se zastarjelost, a

protek vremena kojim se stiče neko pravo naziva se održaj. Održajem se,
tako, stiče svojina, a zastarjelošću se mogu gubiti neka prava, kao pravo
potraživanja protekom određenog roka. Razumije se da zastarjelost teče
samo onda ako je subjekt prava u nemogućnosti da svoje ovlašćenje vrši, pa
ga ne vrši u mogućnosti, ali ga ne vrši, a ne i onda ako nije u mogućnosti.
Isto tako, imamo ovlašćenja koja ne zastarijevaju odnosno ima prava koja se
ne mogu se steći održajem.

55
 GLAVA V

IZVORI PRAVA I PRAVNI AKT

56
 1. Pojam, forma i sadržina pravnog akta

Pravni akt je sastavni dio pravnog poretka, tj.njegov drugi

konstitutivni, normativni element. Sve pravne norme se moraju oblikovati u
jednom pravnom aktu. Riječ dolazi od latinskog jezika što znači aktus - čin
ili djelo.
On je, u stvari, psihički akt kojem se dodaje akt volje kojim se
ostvaruju pravne norme, ili se stvaraju uslovi za primjenu pravne norme.
Međutim, u savremenim pravnim sistemima on je pisan. Pisanost ima
prednost jer se omogućava jasno, trajno i objektivno iskazivanje i
omogućava da se zajedno iskaže veći broj pravnih normi, koje regulišu jedan
ili više srodnih odnosa, kao kod pravnih ustanova. Pisani akt omogućava da
se pravo izrazi preciznije i ako treba opširnije. Konačno, pisani tekst
olakšava objavljivanje i upoznavanje pravnih normi, kao i primjenu od
strane adresata.
Forma pravnog akta je skup materijalnih sredstava kojima se on stvara
i izražava. Tri su osnovna elementa koja čine formu pravnog akta30: subjekat,
nadležan organ za donošenje pravnog akta, zatim postupak, tj. procedura
potrebna za njegovo donošenje i materijalizacija forme akta što je "podesno
za čulno opažanje i izražavanje pravnog akta".
Što se sadržine tiče, sadržina je ono što čini materiju pravnog akta.
Ima dva dijela: glavni i sporedni. Glavni dio predstavlja odluku razuma i
30
Op.cit., str. 29.-31.

57
volje, tj. izjavu volje, koja izaziva određene pravne posljedice ili donosi
promjene. Na osnovu glavnog elementa sadržine, akti se dijele na dvije
osnovne grupe: akti kojima se stvaraju pravne norme i akti kojima se
postavlja uslov za primjenu pravne norme (zahtjevi, molbe, prigovori itd.).
Sporedni element sadržine pravnog akta čini označavanje samog akta kako
bi se što tačnije odredilo njegovo mjesto u pravnom poretku, pa se označava
vrsta akta koji subjekat donosi, pravni osnov donošenja, mjesto i vrijeme,
postupak po kome se donosi, cilj, zašto se donosi itd.
Što se tiče formalnih elemenata pravnog akta tri su: nadležnost,
postupak i materijalizacija. Nadležnost za donošenje pravnog akta
predstavlja ovlašćenje i obavezu određenog subjekta da donese pravni akt.
Tu se razlikuju dvije vrste subjekata. Jednu vrstu čine državni, a drugu
nedržavni subjekti. Postupak po kome se pravni akt donosi obuhvata
konkretne radnje koje donosi onaj koji stvara pravni akt. Može biti složeniji,
jednostavniji, redovan, skraćen, dugotrajan, svečan ili redovan, sve zavisi od
subjekta, cilja i značaja pravnog akta. Materijalizacija se sastoji u
preduzimanju radnji ili upotrebi drugih sredstava kojima se akt izražava i
materijalizuje. Tako se akti ispoljavaju jezikom, materijalnim znacima, te
čulnim opažanjem, razumijevanjem njegove sadržine.
Svaki akt, s obzirom na formu, dakle, nadležnost, postupak i oblik
pripada izvjesnoj vrsti akta. Isto važi i za sadržinu pravnih akata. S obzirom
na formu moguće je izgraditi formalni pojam pravnog akta, a s obzirom na
sadržinu materijalni pojam pravnog akta. Tako možemo, za primjer uzeti
pojam zakona u formalnom smislu. To je akt zakonodavnog organa donijet u
zakonodavnom postupku u obliku zakona, a u materijalnom smislu zakon je
jedan opšti pravni akt koji reguliše na opšti način za neodređen broj
slučajeva određene društvene odnose.

58
2. Hijerarhija pravnih akata

Svaki pravni akt ima svoju pravnu snagu 31. Pravna snaga zavisi od
mjesta koje zauzima taj akt u pravnom sistemu. Razlika između višeg i nižeg
akta proizilazi iz pravne snage tog pravnog akta. Dakle, pravna snaga je
njegov položaj u pravnom sistemu u odnosu na druge akte, njegova
nadredjenost ili podređenost. On označava mjeru uticaja koji jedan akt vrši
na druge od njega niže akte kao i mjeru uticaja koji trpi od drugih ,u odnosu
na njega viših, akata.
Svaki pravni akt ima onoliku snagu kolika je vlast organa koji ga
donosi. Drugim riječima, ona zavisi od njegove forme, odnosno organa koji
ga donosi. Ako je organ viši u odnosu na drugi organ, onda on donosi i akt
više pravne snage. Ukoliko je jedan organ nadležan za donošenje više akata,
kao parlament, onda se pravna snaga određuje prema postupku donošenja

31
Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 29.-33.
G. Vukadinović, str. 31.
S. Blagojević, Uvod u pravo, Podgorica, str. 11.-14.

59
tog akta. Sadržina ne utiče na snagu pravnog akta, mada je sasvim očigledno
da forma uslovljava sadržinu, te značaj predmeta regulisanja.
Koja je razlika između pravne snage i pravne obaveznosti?
Svi pravni propisi su jednako pravno obavezni. Oni su jednostavno
dio jednog pravnog sistema, ali neki od njih obavezuje sve subjekte, dok
neki od njih obavezuje subjekte čije ponašanje reguliše.
Činjenica je da je pravo oblik regulisanja društvenih odnosa, s tim da
ono treba da je djelotvorno, jedinstveno i koherentno. Pravo se izgrađuje na
osnovu pravila koje samo propisuje u vezi izvršenja akta. Pravo određuje
formu, a samo okvirno sadržinu nižeg akta. Samo jedinstveno i usklađeno
pravo može postići svoju socijalnu svrhu. Svaki pravni akt ima određenu
pravnu snagu i svoj položaj u pravnom sistemu. Od čega ona zavisi: od
hijerarhije, a od čega zavisi hijerarhija? Pri davanju odgovora na to mora se
imati u vidu da hijerarhija pravnih akata zavisi od nivoa, tj. „količine” vlasti
državnih organa. Ona je adekvatna vlasti i moći subjekta. Postoji
paralelizam između hijerarhije akata i hijerarhije državnih organa. Drugim
riječima, ova komplementarnost pravne snage pravnih akata i količine tj.
stepena vlasti subjekata vidi se u državnom pravnom sistemu na taj način što
ljestvica državnih pravnih akata odgovara ljestvici državnih organa.
Međutim, Parlament može da donosi akte različite pravne snage kao što su
ustavi i zakoni.
Pravna snaga svakog akta, isto kao i vlast, je “relativna i relaciona” 32.
Ako se istovremeno posmatra odnos nižih slabijih pravnih akata prema
višim, jasno je da su niži manje pravne snage u odnosu na više. Opšti pravni
akti su viši akti, dok su individualni niži u pravnom sistemu. To je zato što
ove pojedinačne akte često ostvaruju organi i drugi subjekti niže društvene
32
S. Blagojević, op.cit., str. 29.

60
moći jer su i oni izvršni u odnosu na opšte akte. Naravno da tu ima izuzetaka
pošto i zakonodavac i šef države mogu da donose pojedinačne akte, kao što
su ukazi o postavljanju ministara, ukazi o imenovanju ambasadora itd, kao
što ima i opštih pravnih akata sa nižom pravnom snagom: uredbe, uputstva i
tome slično.
Akti nedržavnih organizacija i građana su niže pravne snage što je
posljedica odnosa vlasti i stepena vlasti između države i drugih subjekata, ali
ima izuzetaka. Kolektivni ugovori između poslodavca i sindikata su pravni
akti velike pravne snage i obavezujući kako za sudove, tako i za upravu.
Pravni akt niže pravne snage mora biti saglasan sa propisom veće
pravne snage i o tome po pravilu u mnogim zemljama odlučuje ustavni sud,
ukidajući takav propis ili poništavajući ga. Ako ga ukida ne važi od
momenta ukidanja, a ako ga poništava kao da nije ni postojao.
Hijerarhija je, dakle, preduslov za upostavljanje pravnog poretka i za
ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, kao usklađivanje nižih sa višim
pravnim aktima.

3. Pojam izvora prava

Najznačajnija je klasifikacija na opšte i pojedinačne pravne akte.

Opšti se smatraju izvorima pojedinačnih, jer oni nastaju na osnovu njih ili
kao njihova konkretizacija.
Za izvore prava nalazimo kod Ulpijana prvu ideju, koji pravo dijeli na
pisano i nepisano. U istoriji pravo ima različita značenja.
Izraz izvor prava najprije je tumačen kao izvor koji inspiriše. Tako su
za Code civile to bili racionalistička filozofija prirodnog prava, rimsko i
običajno pravo. Dakle, izvor prava kao izvor i inspiracija. Drugo, po

61
sociologiji prava izvor prava upućuje na društvene, tj. ekonomske činioce.
Izvor prava ima značenje i za opštu pravnu nauku, pa se za izvore smatraju:
zakoni, običaji, pravna nauka i slično.
Anglosaksonski i kontinentalni tip pravnog sistema razlikuju se po
izvorima prava a manifestuju se po vrstama i u samom izrazu. U
angloameričkoj literaturi pod izvorima se podrazumijeva saznanje o pravu.
Izvori su zapravo knjige i drugi spisi, ljudski izvještaji, zbirke zakona,
skraćene verzije, case law, administrativni izvještaji, ugovori, studije itd.
U našoj teoriji33 dosta je pisaca ukazalo na različita značenja izraza
izvora prava. Taranovski smatra da prilikom ove sintagme treba razlikovati
izvore za saznanje prava, izvore prava u materijalnom smislu i izvore prava
u formalnom smislu. Pod izvorima saznanja Taranovski podrazumijeva
izvore u kojima govori istorijska nauka. Izvor prava u materijalnom smislu
se pojavljuje kao subjektivna pravna svijest po Taranovskom, a izvori u
formalnom smislu su pravnički termini za označavanje „spoljnih fakata koje
izaziva pozitivizacija prava”, tj. njegova obaveznost.
U savremenoj pravnoj teoriji izvoru prava se pridaju najčešće dva
značenja. Samo u jednom od njih označava se opšti pravni akt. Prvo je
značenje materijalni izvor prava. Izvor prava predstavlja činjenicu iz koje
nastaje pravo. Formalni izvor prava znači u kom svojstvu se izražava opšti
pravni akt pomoću koga se izražava materijalni izvor prava.
Šta je materijalni izvor prava?
Mnogobrojna teorijska stanovišta oko toga postoje. Jedni smatraju da
je to uzrok koji izaziva stvaranje prava. Drugi da je to kompleksnije od

33
Opširnije: R. Lukić, op.cit., str. 22.-29.
G. Vukadinović, op.cit., str. 118.-119.
S. Blagojević, op.cit., str. 94.-95.

62
prvog: materijalni izvor čine snažna socijalna i društvena komponenta čije
dejstvo prouzrokuje stvaranje prava. Prije svega narodna volja, ljudska
priroda, međunarodni faktor, nacionalni faktor, snažni zahtjevi, revolucije
itd.
Materijalni izvor prava je neki presudan faktor na temelju koga je
jedno pravo takvo kakvo jeste. Među najvažnijim faktorima su društveni
odnosi u kojima nastaju snažni sukobi interesa. Pravo je, ustvari, jedan
instrument prevazilaženja i rješavanja sukoba. To su i ekonomski odnosi, ali
i drugi društveni odnosi koje potom pravo uobličuje i pretvara u pravne
odnose.

4. Opšti pravni akt

Formalni izvor prava čine oblici formiranja pravnih normi i odnosa.

On se shvata kao izdvojena djelatnost realizovanja prava kao pravna norma
koja je u većini slučajeva uobličena i materijalizovana pravnim aktom.
Formalno se razlikuju anglasaksonski i evropskokontinentalni tip
prava. Anglosaksonski tip prava potiče iz Engleske i prenio se u zemlje
engleskog govornog područja. Nasuprot urođenosti prava i deduktivnom
zaključivanju, dominantan je položaj pisanih izvora u anglosaksonskom
sistemu. Izvori prava imaju uporednu vrijednost, a konkretna rješenja donose
se na osnovu sudskih precedenata. U izvore prava spada sudska presuda,
zakon, tj.zakonsko pravo i običaj. Common law34 ili opšte običajno pravo
često se identifikuje sa sistemom evropskog prava u cjelini iako je samo
jedan njegov najstariji dio. I pored tog opšteg prava englesko pravo sadrži
34
M. Ivović, Common Law, Zbornik PF u Podgorici, br. 2-3/2000.

63
još pisano i zakonsko pravo (statute law), sistem pravičnog prava (ecquity
law) i, prema nekim mišljenjima, kanonsko pravo.
U kontinentalnom tipu35 prava formalne izvore čine opšti pravni akti,
a opšti pravni akt je onaj koji sadrži jednu opštu pravnu normu i uslove za
primjenu opšte norme na osnovu koje se stvaraju ili iz koje proizilaze
pojedinačni pravni akti odnosno pojedinačne pravne norme. Pod izvorom
prava se smatra opšti pravni akt u formalnom smislu. On obezbjeđuje
pravnom subjektu izvjesnost kako treba da se ponaša. On se odnosi na
neodređen broj slučajeva, odnosno na sve slučajeve u odnosu na subjekte i
reguliše ih na isti način stavljajući ih tako u jednak položaj.

4.1. Hirarhija opštih pravnih akata

Svi opšti pravni akti poređani su na hijerarhijskoj ljestici. Na vrhu je

Ustav kao najviši pravni akt države. Zatim slijede zakoni, opšti podzakonski
akti, a u nižim hirarhijskim redovima su akti društvenih organizacija i
običajno pravo.
4.1.1. Ustav

Riječ ustav je prvi upotrijebio Ciceron. Potiče od latinske riječi

constitutio što znači uredba ili ustav. U rimskom pravu su se nazivali
constitucijom edikti koje su donosili rimski imperatori. Uređivali su niz
pitanja koja se odnose na državnu organizaciju i na njeno funkcionisanje.
Razlikovala su se u rimskom pravu pravila kojima se uređuje ustrojstvo

35
M. Ivović, op.cit., str. 20.-29.

64
države (rem publicam constituere) i ostala pravila kojima se uređuju odnosi
između pojedinaca (legis scribere).
U antičkoj filozofskoj misli, kod Platona i Aristotela srijeću se
definicije ustava grčkih državica, tj. polisa kojima se označava pravni akt,
odnosno konkretan sistem državnog i društvenog uređenja polisa tj. grada
države. Po jednom gledištu katolička crkva preuzima ovaj izraz iz rimskog
prava i koristi ga za svoje propise kojima se uređuje sistem organizacije
crkve.
Termin ustav se isto koristi za propise koje donosi monarh i uređuje
njima unutrašnju organizaciju, način rada i organe državne vlasti dok kod
buržoaskih revolucija ovaj termin poprima savremeno, tj. današnje značenje.
Pisani svečano proglašavani tekstovi ustava objavljuju se najprije u
Engleskoj, SAD, Sjevernoj Americi i Francuskoj, kojima se uređuju lične
slobode i prava pojedinaca, ograničava vlast i uređuju odnosi između javnih
vlasti.
Pored ovih izraza koriste se još izrazi: organski zakon, ustavni zakon,
osnovni zakon, kao u Njemačkoj, osnovna norma, a izuzetno u savremeno
doba mogu se sresti drugi nazivi, kao što su: Ustavna povelja Državna
zajednica SCG, Dejtonski sporazum (BiH), deklaracije kojima se proglašava
nezavisnost ili uređuju ljudska prava i tome slično.
Ustav u formalnom smislu36 je dakle najviši pravni akt koji donosi
poseban organ po posebnom postupku, dok se u materijalnom smislu
označava kao akt kojim se reguliše ustavna materija, koja se u prvom redu
odnosi na ekonomsko uređenje, organizaciju vlasti i međusobne odnose
36
Uporedi: I.Djordjević, Ustavno pravo, SA Beograd, 2000.
S.Sokol, Ustavno pravo, Zagreb, 1969.
G.Mijanović, Osnovi ustavnog prava, Sarajevo, 1990.
M.Jovičić, O ustavu, SA, Beograd, 2000.

65
između vlasti, kao i na ljudska prava. Ovo shvatanje ima veliki broj
pristalica i naziva se još i državno-organizaciono, jer neko ko drži da je to
osnovni akt države on obuhvata ona pravila kojima se uređuje stvaranje
prava i izgradnja pravnog sistema (Kelzen). Dok Levenštajn zastupa
shvatanje o ustavnosti kojom se uspostavljaju odnosi političke vlasti. Prema
četvrtom društveno- ekonomskom poimanju ustav u materijalnom smislu
čine pravila o ekonomskom uređenju, prije svega u svojinskim odnosima u
društvu. Doduše ovo su socijalističke zemlje koristile iako ima gledišta
daUstav ne treba da reguliše ekonomske odnose, posebno ne da ustav
liberalnog kapitalizma reguliše svojinu, već samo da je garantuje kao i
preduzetništvo, odnosno slobodno tržište.
Dakle, ustav je u formalnom smislu akt najviše pravne snage kojeg
donosi ustavotvorni organ u ustavotvornom postupku u obliku Ustava ili
zakonodavni organ u posebnom postupku složenijem od zakona, takođe u
obliku Ustava. Ustavotvorna vlast je vlast donošenja prvog ustava dok je
reviziona vlast vlast izmjene postojećeg ustava koji se obično donosi kao
novi Ustav stare države u uslovima tzv. kontinuiteta.
Ovom formalnom smislu treba dodati pojam ustava u materijalnom
smislu tj. da on uređuje organizaciju najviših organa, načela pravnog poretka
i državnu organizaciju, ali garantuje i ljudska prava i sredstvo je ograničenja
(nosilaca) političke vlasti.
Svaka država ima ustav. Doduše pojedine zemlje su imale ustav u
formalnom smislu, dok su ga neke imale samo u materijalnom, kao što je
slučaj Velike Britanije Magna Carta Libertatum 1215, Habaas corpus ct
1679, Zakon o pravima (Bill of rights)37 1698. Za savremenu ustavnost

Opširnije: Lidija Basta – Flliner, Političkopravni dokument u Engleskoj,

37

SA, Beograd,2000.

66
,nešto više od dva vijeka ,ustav je postao jedna univerzalna pojava, tako da
se ustavi razlikuju na čvrste i meke, zavisno od promjene, kodifikovane i
nekodifikovane, zavisno od toga da li su u jednom aktu ili ne, po tome ko ga
donosi na oktroisane (podarene), ustavne paktove koje donosi narod sa
vladarem, narodne koje donosi narod neposredno ili preko parlamenta.
Takođe se ustavi razlikuju prema savremenim podjelama i na Ustave
kontinuiteta i diskontinuiteta, zavisno od toga da li se donose kao novi ustavi
nove države ili novi ustavi stare države.

4.1.2. Zakon

Zakon ima šire značenje38. U engleskom jeziku ostalo je da se pravo

uopšte i zakon nazivaju law, a u drugim evropskim jezicima se pravo i zakon
terminološki razlikuju. U Francuskoj: droit, u Njemačkoj rechte, Italiji
diritto i legge.
Zakon je poslije ustava najviši pravni akt koji donosi zakonodavni
organ u zakonodavnom postupku i u formi zakona. To je zakon u formalnom
smislu. U materijalnom smislu, to je opšti pravni akt kojim se na jedan opšti
pravni način reguliše jedna društvena situacija i odnos. Međutim, mora se
uzeti i materijalni i formalni pojam u cjelini.
Pojam zakona se srijeće još i kod sofista. Nastale su antiteze nomos –
fizis, zakon prirode – pozitivni zakon. Stoičari su poistovjećivali nomos sa
kosmičkim, univerzalnim, prirodnim zakonima. Ciceron izlaže
racionalističko učenje zakona. Tako je zakon trebalo da bude najviši izraz
razuma. Ulpijan iznosi voluntaristički stav koji glasi: „Što se vladaru
38
M. Jovičić, Zakoni i zakonitost, SA, Beograd,2002.

67
dopadne ima snagu zakona.”Ideja opštosti zakona se suprotstavlja još u
rimsko doba ideji privilegije i pojedinačnosti.
Srednji vijek, pitanje sukoba božanskih i zemaljskih zakona,
pravednih i nemoralnih zakona, takođe obnavlja, nalazeći kompromise i
rješenja u učenju T.Akvinskog. Konstatacije da zemaljski ne obavezuju
moralno, ali obavezuju pravno, moraju se poštovati da bi se izbjeglo zlo.
Ideja narodne suverenosti izražena u vladavini pravi, kao o optšim i prema
svima jednakim normama, a u pravnoj državi vlasti koja je podređena
Ustavu i Zakonu. Aristotel navodi da u državi treba da bude suveren zakon.
Prema Aristotelu drugi uslov dobre države je da zakon bude pravedan.
Savremeni pojam zakona39 je proizišao iz rimske pravne tradicije i
sadrži više elemenata. To je, poslije ustava, najviši pravni akt, koji mora biti
u skladu sa njim, mora biti objavljen da bi bio dio pozitivnog prava, donosi
ga najviši predstavnički organ i najčešće sadrži više pravnih normi kojima se
reguliše jedno područje važnih društvenih odnosa.
On se razlikuje od ustava ne samo po nižoj pravnoj snagi nego i po
užem predmetu regulisanja. Ustav reguliše načelno sve vrste odnosa, tako da
su ustavne norme apstrakne, a zakon ih rezrađuje konkretno. A u odnosu na
podzakonske akte zakon utvrđuje prava i obaveze dok podzakonski akti, kao
uredbe i pravilnici, uglavnom konkretizuju prava i obaveze predviđene
zakonom.
Svi zakoni treba da budu formalno i materijalno u skladu sa ustavom,
čime se poštuje načelo ustavnosti, a niži akti od zakona da budu u skladu sa
zakonom, čime se poštuje načelo zakonitosti.
Zakonodavni postupak ima više faza. On je spor i dugotrajan. Prvo ide
inicijativa, pa predlaganje zakona, zatim treba da se zakon donese i to
39
Th. Fleiner, Recht Constitutiont und Recht Staat, Zurich – Loggana 2002.

68
najprije izradi nacrt akta koji radi po pravilu Vlada ili odbor u Parlamentu
zadužen za određenu djelatnost za koju se zakon predlaže. Zatim, nacrt ide
na javnu raspravu, pa postaje prijedlog i o prijedlogu se izjašavanja
Parlament, a zakon usvaja tj. izglasava kvorumom: potrebnim brojem
prisutnih i potrebnom većinom za donošenje odluke koja obično nije prosta
(naročito kod ustava). Konačno, izglasani zakon se objavljuje, a nakon
objavljivanja stupa na snagu tj. nakon perioda tzv. promulgacije (tj. vacatio
legis).
Zakoni po sadržini mogu biti uži i širi,tj. oni mogu obuhvatiti jedno
područje društvenih odnosa. Razlikuju se i zakonici i kodeksi, kao
Hamurabijev Zakonik, Cod Civile i Građanski Napoleonov zakonik, koji se
nazivaju i kodifikacijama. Kodifikacija je dakle, kada se sve norme jedne
oblasti prava sistematizuju u jedan pravni akt. U Crnoj Gori to je bio
Bogišićev Opšti imovinski zakonik iz 1888. godine.

4.1.3. Opšti podzakonski pravni akti

To su državni opšti akti koji su niži od zakona, a donose ih izvršni

organi, upravni organi ili organi lokalne samouprave. To su: uredbe,
pravilnici, odluke i naredbe. Oni imaju zajedničke karakteristike: manju
snagu od zakona, proističu iz zakona i donose se najčešće radi primjene
zakona.
Aristotel je u djelu „Politika” razmišljajući o suverenosti za zakon
rekao da vrhovna vlast treba da pripada ustavnim zakonima, a nosioci te
vlasti treba da raspolažu tom vlašću samo toliko koliko zakonom jesu
ovlaščeni jer nije lako opštim odredbama obuhvati pojedine slučajeve.

69
 Zakonske norme često su odviše apstraktne tako da je potrebno da se
one razrade. Zakonodavac ovlašćuje vladu i ministarstva, a to ovlašćenje
može biti generalno ili može biti specijalno. Generalno, kada su ovlašćeni da
donose te akte uopšte, a specijalno, ako se naglašava kada i pod kojim
uslovima je za pojedini zakon potrebno da se donese sprovedbeni propis.
Ima i onih ustava koji daju vladi, odnosno šefu države ili ministarstvima
pravo da donose takve podzakonske akte čija je pravna snaga ravna
zakonskoj, ali se naknadno podnose na potvrdu odnosno verifikaciju
zakonodavnog tijela.
Treća i osnovna kategorija izvora prava su uredbe40. Kao najviši
podzokonski pravni akti, oni su u materijalnom smislu opšti pravni akti, a u
formalnom to su akti koje donosi uredbodnovni organ: vlada, po
uredbodavnom postupku u obliku uredaba. Imjući u vidu sadržinu imamo
više uredbi. Po načinu utvrđivanja ovlašćenja za donošenje moguće je
razlikovati uredbe za izvršenje zakona i uredbe za slučaj nužde. Uredbe za
izvršenje zakona su propisi koje donosi uredbodavni organ na osnovu
generalnog ovlašćenja sadržanog u ustavu ili posebnog ovlašćenja koje se
utvrđuje zakonom. Uredbu za slučaj nužde donosi izvršni organ, vlada ili
država u slučaju vanrednog stanja, neposredne opasnosti ili rata. Kad
protekne to stanje, ona je dužna da ih podnese na potvrdu, tj. verifikaciju
zakonodavnog tijela. Nije rijetka praksa danas da se često normiraju
društveni odnosi, naročito u uslovima krize parlamentarizma i jačanja uloge
Vlade i ministarstava ,ovim uredbama i to oni odnosi koji spadaju u
materiju zakona. Odluka je naziv za opštepravne akte koje donose razni
organi, među kojima su Parlament, Vlada i ministarstva te organi lokalne

40
O tome: M. Marković, Upravno pravo, Podgorica, 2000.
E.Pusić, Upravno pravo, Zagreb, 1999.

70
samouprave. Takođe, njima se regulišu glavni predmeti iz nadležnosti tih
tijela, najčešće tijela lokalne vlasti.
Najviši normativni akt opštine je Statut opštine. Pravilnik je
zajednički naziv za mnogobrojne akte državnih i nedržavnih organa. On
označava izvor prava. Po svom karakteru je to npr. Pravilnik o radu matičara
u postupku zaključenja braka. Zatim imamo naredbe koje su izvor prava.
Njima organ uprave reguliše pojedine situacije na opšti način: npr. Naredba
o ograničavanju saobraćaja na opšti način za pojedine vrste vozila na
putevima.
Opšti podzakonski akti moraju formalno biti usklađeni prvo sa
zakonima, zatim sa Ustavom, ali i međusobno prema njihovoj hijerarhiji.

4.1.4. Opšti pravni akti društvenih organizacija

Opšti pravni akti društvenih organizacija čine nedržavno ili tzv.

autonomno pravo. To su uglavnom statuti, pravila. Zatim, značajni izvori
autonomnog prava, mogu da budu običajno, crkveno, esnafsko,
međunarodno trgovinsko pravo itd. Statut je osnovni opšti akt, neka vrsta
ustava pravnog lica. Pored Statuta mogu biti i drugi konstitutivni akti, kao
što su pravila, pravilnici, poslovnici o radu pojedinih organa, a pojavljaju se
i opšti kolektivni ugovori u samom društvu u koje spadaju oni koji regulišu
rad sindikata i udruženja poslodavaca uz eventualno učešće ili posredovanje
države.

5. Običajno pravo

71
 Običaj je jedan specifičan skup pravnih normi41 koji predstavljaju
izvor prava i nastaju spontano. Dva su uslova: da se ponašanje ponavlja i da
se prihvati od strane društva. Drugotrajno istovrsno ponašanje i ustaljena
svijest o obaveznosti takvog ponašanja su ta dva elementa. To ponašanje se
izražava faktičkim ponašanjem i usmeno (iuse no scripta). Ponekad se i
zapisuju u zbornicima običajnog prava da bi država dala svoju sudsku i
upravnu zaštitu. Samo opšti pravni običaji podržavljanjem postaju izvor
prava. Oni su se ranije javljali, ali ima zemalja gdje se i danas javljaju i u
kojima postoji pisano pravo. Naročito su uvaženi trgovinski, esnafski i drugi
običaji. Norme se nalaze u trgovačkim gildama i recepciji rimskog prava, ali
i nekim slovenskim zakonicima, varvarskim zakonima ,koji se primjenjuju
na teritoriji nekih zemalja, u Dušanovom zakoniku 1349/1354 godine. One
se vremenom odnose na odnose između feudalaca, na odnose između njih i
monarha, na odnose i odnose između trgovaca i zanatlija, a u osvit
modernog doba zamjenjuju se pisanim pravnim aktima: zakonima i
statutima.
Ipak se zadržavaju u dvjema većim granama modernog prava. Jedna
je međunarodno javno pravno koje se sporo kodifikovalo i počiva na
dogovoru suverenih država, naročio pravo mora, rata, diplomatskih
postupaka. S druge strane, u samom trgovačkom pravu i u unutrašnjem
međunarodnom pravu takođe. Država nije jedini stvaralac opštih pravnih
normi. Takođe, ona se ne protivi tako svorenom pravu ili načelima, odnosno
kogentnim normama. U međunarodnom trgovačkom pravu norme se
stvaraju preko običaja u određenim odnosima koje se nazivaju uzanse, kao
na primjer: lučke uzanse, uzanse za promet žitaracima, za ugostiteljstvo itd.

41
R. Lukić, Sociologija, Beograd, 2000.

72
 6. Pojedinačni pravni akt: pojam i vrste

Pojedinačni pravni akt je onaj psihički akt kojim se dodaje akt volje
koji stvara pojedinačnu normu, bilo u cjelini ili djelimično ili stvara uslove
za primjenu pojedinačnih pravnih normi42. To su tekstovi ili usmeni iskazi
koji sadrže individualne pojedinačne pravne norme ili dio norme za
konkretne odnose imenom i prezimenom određenih subjekata.
Oni se razlikuju na potpune i nepotpune pojedinačne pravne norme.
Potpuni pojedinačni akti stvaraju oba glavna elementa pravne norme:
pojedinačnu dispoziciju i pojedinačnu sankciju. Nepotpuni pojedinačni akti
stvaraju ili samo pojedinačnu dispoziciju ili samo pojedinačnu sankciju.
Potpuni se javljaju rjeđe u odnosu na nepotpune jer se pojedinačna
dispozicija i pojedinačna sankcija razlikuju toliko da se zato ovlašćenje za
njihovo donošenje i primjenu daje različitim subjektima, npr.sudu za
sankciju, ali je ne sprovodi.

6.1. Vrste pojedinačnih pravnih akata

Pojedinačni pravni akti se u teoriji najčešće dijele na četiri glavna

tipa: ukaz, sudska presuda, upravno rješenje i pravni posao.
Prva tri tipa su državni akti, a pravni posao je privatni akt fizičkih lica,
društvenih pravnih lica i države kada ona ne nastupa kao vlast, već kao
ugovorna strana ravnopravno sa privatnim licima.

42
M. Marković, op.cit., str. 22.-24.
R. Lukić, op.cit., str. 112.-114.

73
 1. Ukaz43 je pravni akt koji donosi šef države i odlučuje o poslovima
iz svoje nadležnosti – vrši promulgaciju zakona. Veliko je pitanje da li je
ovaj ukaz o promulgaciji pojedinačni akt ili se proglašava zakon koji ima
opštu obaveznost. Ali zato ukaz kojim se daje pomilovanje i dodjeljuje
odlikovanje odnosi se na pojedinačna lica i to je pojedinačni pravni akt. Iako
ima veliku pravnu snagu, on nije opšti jer sadrži pravnu normu za konkretan
odnos. Ukaz o pomilovanju sadrži ime i prezime određenog zatvorenika.

2.Sudska presuda je glavna. Presuda je sudski akt. Sudski akt u

formalnom smislu je akt koji donosi sud u sudskom postupku u obliku
sudskog akta, a u materijalnom smislu konkretizuje po pravilu sankciju ili
rješava spor. Uvijek se sudskim aktom na temelju zakona rješava neki spor
ili određuje sankcija u krivičnom, građanskom, trgovačkom, upravnom,
sudskom ili drugom postupku. Ona sadrži pojedinačnu normu kojom
uspostavlja pravne obaveze i ovlašćenja strankama, te se njome ili usvaja ili
odbija tužba koja je u postupku pokrenuta.Sudskim aktom se izvršava pravo.
Logičko gledište je da kako pojedinačna norma presuda ima oblik
silogističkog zaključivanja. Ako se tužba usvaja presuda je osuđujuća ,a
tuženi se obavezuje na neku radnju u korist tužitelja ili mu se određuje
kazna. Ako se tužba odbija presudom se utvrđuje da tužitelju ne pripada
ovlašćenje. Presuda se donosi na kraju složenog sudskog postupka. Greške u
primjeni normi i greške u sprovođenju sudskog postupka stvaraju nezakonitu
formalnu ili materijalnu presudu i osnove su za drugostepeni postupak,

43
Uporedi: P.Dimitrijević, Upravno pravo, Beograd, str. 122.-129.
R. Marković, Upravno prvo, Beograd, str. 98.-112.

74
tj.postupak po žalbi i za ukidanje presude. Ona se proglašava usmeno, a
strankama dostavlja u pismenom obliku. Ima četiri obavezna dijela: uvod,
izreku, obrazloženje i pouku o pravnom lijeku.
Početkom 20. vijeka napuštena su gledišta o sudiji44 kao o ustima koja
izgovaraju zakon. U kontinentalnom evropskom pravu presuda je
pojedinačni pravni akt koji se odnosi samo na imenovane stranke, a u anglo-
američkom presude viših sudova postaju izvori prava. Vežeći su za
konkretne strane stičući svojstvo opštih pravnih akata, jer postaju obavezan
uzor za donošenje budućih presuda. One se zovu sudski precedenti, a njih
stvaraju viši sudovi u Engleskoj, SAD, Kanadi i drugim bišvim engleskim
kolonijama. To su takozvane prve presude (precedere – prethoditi u jednom
konkretnoj vrsti odnosa).
Ponekad precedentno pravo je tvrdo i konzervativno, no nije sasvim
tako. Zastarjele precedente sudije dosta lako napuštaju odlučujući da spor o
kojem presuđuju ne potpada pod slučaj. Precedenti stvaraju nove životu
primjerene precedente. Oni nastaju unutar zakonskih regulisanih odnosa, pa
se sudskim tumačenjem moraju odrediti zakonski neodređeni pojmovi. Neka
sudska tumačenja zakona rađaju nove precedente.
U kontinentalnom evropskom pravu koje nema precedenta postoji
nešto slično. Presude vrhovnih sudova predstavljaju izvor prava kao
takozvanu sudsku praksu. Te sudske odluke nijesu formalno obavezujuće, ali
obavezuju autoritetom i one će se ipak poštovati u budućim sličnim
slučajevima. Kao što se sudski precedenti angloamerički objavljuju u
posebnim zbornicima, tako se u državama kontinentalnog prava objavljuju

M. Jovičić, Uporedni ustavni sistem, Naučna knjiga, Beograd, str. 120.-

44

140.

75
specifikacije sa izborom sudske prakse koje pravnici prate sa velikom
pažnjom.

6.2. Rješenje organa uprave

Rješenje je vrsta upravnog akta kojim državni organi odlučuju (i

nedržavni), na osnovu zakona i drugih opštih akata o individualnim stvarima
iz njihovog djelokruga45.
U takvim odlučivanjima primjenjuju se opšti pravni akti tj. stvara se
pravo u konkretnim slučajevima, upravnim rješenjem. Tako se neko
rješenjem poziva na vojnu službu, određuje mu se razrez poreza, odlazak u
penziju itd.
Ona su takođe pojedinačne odluke nedržavnih i javnopravnih
organizacija, preduzeća i ustanova kojima se na primjer raspoređuju radnici
na radna mjesta.
Upravni akt u formalnom smislu predstavlja akt organa uprave koji se
donosi po posebnom pravnom postupku. U materijalnom smislu upravnim
aktom se po pravilu konkretizuje dispozicija. Za razliku od pravnog posla
kojim se takođe konkretizuje dispozicija, upravni akt je autoritativni pravni
akt, što znači da se subjektima nameće određeno ponašanje koje sam on
inače ne bi izabrao.
On načelno ima istu strukturu kao presuda i može se osporavati zbog
formalne i materijalne zakonitosti i to prvo žalbom višem upravnom organu,
a zatim tužbom sudu pokretanjem upravnog spora kao spora o zakonitosti
konačnog upravnog akta. Takođe tužbom se može pokrenuti i spor zbog

45
P.Dimitrijević, op.cit., str. 22.-29.
M.Marković, op.cit., str. 111.-116.

76
„ćutanja administracije”, kada organ uprave neće da donese akt, a nadležan
je i dužan da ga donese.

7. Pravni posao

Pravni posao je izraz volje jedne, dvije ili više osoba kojom one ,u
granicama koje dozvoljava pravni sistem, zasnivaju, mijenjaju ili ukidaju
neke pravne odnose. Pravni posao je zasnovan na principu autonomije volje,
u građanskim, obligacionim, radnim i drugim odnosima, ali za razliku od
ustava,zakona i podzakonskog akta privatni subjekat slobodno odlučuje hoće
li ili neće sklopiti pravni posao.
Ta sloboda stranaka nastaje kao posljedica načela autonomije volje
koja vlada u privatnom pravu. Pravni poslove se dijele na jednostrane i
dvostrane, neformalne i formalne, teretne i dopuštene.
Jednostrane i dvostrane zavisno od toga koliko treba izjava volje da bi
pravni posao nastao. Jednostrani pravni poslovi su oni za čiji nastanak je
dovoljna izjava samo jedne osobe, npr.testament. Dvostrani pravni poslovi i
ugovori su oni za koje je potrebna saglasnost dva ili više subjekta (ugovor o
radu, kupoprodaji, zajmu itd.). Ovi dvostrani se dalje mogu klasifikovati na
jednostrano obavezne i dvostrano obavezne. Kod jednostrano obaveznih
pravna obaveza proizilazi samo za jednu stranu, dok druga ima samo pravno
ovlašćenje (ugovor o poklonu), a dvostrani, npr.ugovor o kupoprodaji
podrazumijevaju pravne obaveze i pravna ovlašćenja za svaku stranu.
Dvostrani pravni poslovi se još dijele na konsensualne i realne.
Konsensualni su oni koji nastaju saglasnim izjavama volje, konsensuzom
stranaka, a za realne potrebna je pored saglasnih volja još i predaja stvari, da

77
bi se realizovao npr. ugovor o čuvanju robe, koji nastaje predajom robe i
dogovorom o čuvanju.
Većina ugovora se valjano sklapa tj.postaje obavezujuća bilo usmeno
ili neformalno. Danas se izuzetno traži određena forma za sklapanje nekih
važnih ugovora, npr.o prodaji nekretnina. To je pisana forma koja nije nikad
strogo određena, već se ugovor može sastaviti slobodno. Međutim, postoje
tipski ugovori gdje jedna strana ponudi drugoj strani gotov tekst, a ona ga
samo potpiše ili ne potpiše.
Uprkos širini autonomije oni ipak moraju biti saglasni, materijalno i
formalno, sa zakonima i drugim opštim aktima. U slučaju zakonitosti, sud
može izreći sankcije ništavosti ili rušljivosti pravnih poslova zbog
suprotnosti sa (strogim) pravnim normama, zatim, protivljenja moralu, te
pravne zablude ili prinude.

8. Važenje pravnih akata

Važenje pravnih akata je njihovo svojstvo da obavezuju 46. To znači da

je akt stupio na snagu i da se subjekti moraju ponašati u skladu sa njim.
Upotrebljava se samo za obaveznost opštih pravnih akata, dok se za
obaveznost presuda i upravnih rješenja upotrebljava izraz pravosnažnost.
Bez obzira na te dileme i probleme, važno je da se obaveznost pravnih akata
odvija nužno u određenim vremenskim i prostornim okvirima.

46
Uporedi: R. Lukić, op.cit., str. 29.
G. Vukadinović, op.cit., str. 110.

78
 Norma važi u određenom vremenu, za određenu osobu i na određenoj
teritoriji. Ključni momenti za vremenesko važenje su kad je pravni akt počeo
da važi i kad on prestaje da važi.
Pojedinačni pravni akt je važeći ako je stvoren od subjekta koji je za
to ovlašćen i ako nije ukinut od ovlašćenog subjekta.
Može da počne da važi nakon isteka određenog roka, nakon
određjivanja ili uručenja adresatu, zaključenjem ugovora, itd. On prestaje da
važi na mnogo načina. Najčešće, nakon ispunjenja svrhe, plaćanjem poreza
na primjer ili drugim načinima: propašću stvari, smrću subjekta, itd.
Što se opštih pravnih akata tiče oni počinju da važe, da obavezuju na
dva načina. Zakon stupa na snagu kad sam odredi: odmah nakon isteka
nekog roka ili primjenom generalne odredbe da Zakon stupa na snagu nakon
osam dana od dana objavljivanja.
Dakle, u ovom drugom slučaju radi se o pozitivno pravnom pitanju i
rješenje se nalazi u ustavima konkretnih država.
On prestaje na više načina: npr.izričitim ukidanjem ili abrogacijom,
kada se donese novi zakon, odnosno kada ga Ustavni sud poništi ili ukine ili
derogacijom, prećutnim ukidanjem, tako što novi zakon ukida stari,
naknadni ukida prethodni i specijalni ukida opšti (lex posteriori, lex
specijalis i lex superior). Dalje, dotrajalošću ili ispunjenjem svrhe ili istekom
roka koji je određen u samom Zakonu. Za pravni akt je bitno da je stupio na
snagu, a za pravni poredak je bitno da je efikasan, dakle da se primjenjuje.
On nastaje i opstaje efikasnošću. To znači da prema adresatu sopstvenih i
dispozicionih sankcija, razlikujemo primarnu i sekundarnu efikasnost
pravnih normi.
One su primarno efikasne ako se većina ponaša u skladu sa njima,
npr.ako poreski obaveznici plaćaju porez. Sekundarno su efikasne ako se

79
primjenjuje sankcija protiv prekršilaca pravne norme, npr.protiv poreskih
obaveznika koji nijesu platili porez. Pravna norma je važeća ako su je
stvorili nadležni organi u odgovarajućem postupku, nezavisno od toga
koliko jeste ili nije efikasna. Ukoliko je ta neefikasnost i nepouzdanost prava
globalnih razmjera, tada postoji stanje tzv. anarhije bespravlja ili autoritas
iuris, kada se grubo narušava pravo i autoritet, kao i pravna država.
Pravna obaveznost ponekad se naziva formalno važenje.
Djelotvornost pravne norme se naziva materijalno važenje, a pravednost
pravne norme etičko važenje.
Kad je u pitanju važenje pravnih akata u prostoru, tu važi teritorijalni i
personalni princip.
Teritorijalno, pravne norme važe na široj i užoj teritoriji i teritoriji
svih država ili nekoliko država. Npr.na brodovima i avionima važe pravne
norme one države čije oznake brodovi i avioni nose. To zovemo
exteritorijalnost.
Pesonalno pravne norme važe na širi i uži krug adresata. Najšire
važenje imaju međunarodne norme koje su upućene svjetskom stanovništu,
svim ili samo nekim državama svijeta. Takođe to imaju opšte pravne norme
upućene cjelokupnom stanovništvu jedne države, kao što su norme
krivičnih, imovinskih, porodičnih i drugih zakona. Uže važenje imaju one
koje su upućene grupacijama stanovništva: penzionerima, studentima,
vojnim licima, a najuže imaju individualni domen: ukaz, presuda, rješenje i
pravni posao.
Strano diplomatsko osoblje i druga službena strana lica ne podliježu
primjeni pravnih normi države. Oni posjeduju diplomatski imunitet i oni se
nazivaju ex teritorijalnim licima.

80
 9. Zakonitost pravnih akata47

Načelo legaliteta znači saglasnost u punom smislu svih pravnih akata i

materijalnih radnji sa Zakonom kao višim pravnim aktom. Formalno to
znači da se pravnim aktima zadovolji i poštuje forma.
Sve pravne akte donose subjekti na osnovu ovlašćenja utvrđenih u
zakonu ,koji su nadležni i po postupku koji je propisan te u formi koja se
zahtijeva. Ona se obično predviđa višim pravnim aktima.
Tako presudu u određenoj vrsti pravnog spora treba da donese sud,
koji je određen Zakonom o sudovima, stvarno i mjesno nadležan, te u
postupku i formi koji su propisani npr. zakonom o krivičnom ili parničnom
postupku.

Materijalna zakonitost je zahtjev da sadržaji nižih akata, dakle,

hipoteze, dispozicije, sankcije, budu saglasne sa sadržinom viših pravnih
akata koji regulišu istu vrstu društvenih odnosa. Niži pravni akti predstavlju
konkretizaciju. Ako krivični zakon propiše da se za klevetu kažnjava
zatvorom od godine do pet, presuda da bi bila materijalno zakonita mora
odrediti kaznu unutar te granice.

Pored formalne i materijalne zakonitosti postoji subjektivna i

objektivna zakonitost. Objektivna je ona koju utvrdi odgovarajući nadležni
organ u propisanom postupku. Postoji prije izricanja odluke o nezakonitosti.
To je jedna činjenica, koja je prije izricanja samo nečije mišljenje.Ona je i

47
M. Jovičić, Zakoni i zakonitost, SA, Beograd
Montesqie, Le Spirite De Droit, Publ. Paris, 1990.

81
osnova za podizanje tužbe ili žalbe, sve do nastupanja pravosnažnosti akta
kojim se,zbog nezakonosti sporni akt ukida. Subjektivnom zakonitosti se
iskazuje osjećanje građana o zakonitosti i nezakonitosti pravnog akta ili
materijalne radnje.

Razlikuju se sankcije koje se izriču prema licima ili prema aktima s

obzirom na različit stepen povrede zakonitosti. Ako se utvrdi da je jedan
pravni akt nezakonit ,on se ukida, prestaje da važi ili se poništava. Ako se
radi o težoj nezakonitosti akt se ukida po službenoj dužnosti (ex officio)
povratinim dejstvom tj.poništava se od samog trenutka njegovog donošenja
(ex nunc) i brišu se sve njegove pravne posljedice. Takav akt je dakle
ništavan.

Akt se ukida jer je rušljiv kod blažih oblika nezakonitosti gdje se ne

može na drugi način ispraviti nepravda i zavesti stanje koje je postojalo prije
donošenja tog akta. Tada govorimo o ukidanju (ex tunc), znači ne važi od
tada kad je ukinut. Što se naziva rušljivost pravnog akta. Na taj način se
obara pravni posao sklopljen npr. u zabludi u pogledu kvaliteta robe ili ako
je zaključen pod prijetnjom, prinudom ili kad je u pitanju prevara. Pravni akt
se smatra nezakonitim tek kada to utvrdi u propisanom postupku jedan viši
organ koji je za takvo utvrđivanje nadležan. To je za opšte akte: ustavni sud,
a u upravnom sporu za upravni akt to je upravni sud.

82
 GLAVA VI

PRAVNI SISTEM

83
 1. Pojam i principi pravnog sistema

Riječ sistem je grčkog porijekla i označava organizaciju, mnoštvo,

sastav, cjelinu, misiju, akciju, rezultat akata. Tako je sistem označavao
jedinstvenu, neprotivurječnu cjelinu sastavljenu iz djelova koji su povezani
nekim bitnim svojstvima ili funkcijom. Pravni sistem čine grane prava a
grane prave su sastavljene iz pravnih normi koje se opet grupišu u pravne
ustanove ili institute. U Engleskoj se pravni sistem nazivase legal sistem
sistem of law, u Francuskoj sistem ili dicue, u Italiji sistema di giuridico, u
Španiji sistema juridico, sistem el dereco, u Njemačkoj rex sistem, reflike
sistem.
Kroz istoriju ,sistematizacije prava nalazimo najprije u starom Rimu
kod Gaja u njegovoj “Tripartiraci”: lica stvari i tužbe. U XIII vijeku u
Aristotelovim Komentarima postepeno se javila ideja prava kao jednog
sistematskog izdanja. U 16. i 17. vijeku se teorijski i praktično javljaju izrazi
koje koriste različiti teoretičari: ars, umijeće, podjela, zakoni, građanski
zakoni,i to u djelima Altuzijusa i Bodena. U XVIII vijeku pravni sistem sve
više dobija savremeno značenje, pa ga tako Benton naziva sistem of law, Žan
Žak Ruso48 u djelu “Contract socijal” (“Društveni ugovor”) pominje različite
zakonodavne sisteme. Unutar teorije prava Hans Kelzena pravo nije kako se
“ponekad kaže pravilo, nego je skup pravila koji imaju onu vrstu jedinstva
48
Ž.Ž. Ruso, Društveni ugovor, PP, Beograd, 2004.

84
koju mi shvatamo kao sistem”. Slično stanovište se javlja u okviru gledišta
Norberta Bobija, Rosa i Harta. Srijeće se takođe “faktički ili vertikalni
pravni sistem”.

Drugo značenje izraza naučni sistem odnosi se na sistematizovanje

svih pravnih normi prema njihovom sadržaju. Misli se da je pravni sistem
jedna dinamična, logična, sređena i neprotivurječna cjelina mnogobrojnih
opštih pravnih normi jednog pravnog poretka, znači jedne zemlje.

No, naučni pravni sistem je ukupnost opštih pravnih normi koje

pravna nauka sređuje u jednu koherentnu cjelinu prema svojim obilježjima.
Sistematizacija služi da se pravo sazna, da se shvati i da se protumači. Ona
omogućava otklanjanje protivurječnosti između normi i pravnih praznina.
Sve opšte pravne norme kao izvori prava se kvalifikuju i razvrstavaju u
pravne ustanove, zatim pravne ustanove u pravne grane, a pravne grane u
ukupnosti čine pravni sistem i to jedne države ili pravni sistem jedne regije
ili univerzalni sistem.
Više srodnih ustanova se dakle,svrstava u pravne grane, a sve pravne
grane čine pravni sistem i to jedne zemlje ili univerzalni pravni sistem ili
regionalni npr. evropski pravni sistem. Pravni sistem se tako zove naučni
pravni sistem s obzirom na to ko ga sistematizuje. Horinzontalni, s obzirom
na predmet i način, ili formalni kad se ima u vidu planski pristup u
normiranju odnosa.
Faktički naučni pravni sistemi nazivaju se istim izrazom: pravni
sistemi. Zajedničko im je što se oba sastoje od pravnih normi. Izraz
nacionalni pravnih sistema znači jedno mnoštvo pravnih normi koje važe u
određenom društvu: istorijskom ili savremenom. Pravne nauke izgrađuje i

85
izučava nacionalne naučne sisteme prava, ali i univerzalne opšte teorijske
naučne sisteme prava.

2. Pravni sistem i pravni poredak

U pravnoj literaturi se često upotrebljavaju sinonimi za pravni sistem.

Međutim, pravni sistem nije isto što i pravni poredak, jer on čini njegov dio.
S druge strane, pravni poredak je širi pojam, jer obuhvata normativne i
faktičke elemente: ono što pravne norme i pravni akti sadrže ali i ono što se
u praksi dešava, kao konkretni pravni odnos. Dakle, pravni poredak je jedan
vid društvenog poretka, dok je pravni sistem samo sistem pravnih normi
sastavljen iz srodnih grana.
Što se principa pravnog sistema tiče, ti principi su: koherentnost,
potpunost i određenost49. To su stvarna svojstva pravnog sistema ali i ideali,
tj.željeni ciljevi i vrijednosti pravnog sistema. To znači da niže pravne norme
moraju da budu skladno povezane, formalno i materijalno ,sa višim pravnim
normama, a da sadržaj normi istog ranga ne bude protivurječan.
Taj odnos koherentnosti nižih i viših pravnih normi potpada pod
pojam zakonitosti. Koherentnost pravnog sistema je, dakle, jedinstvo između
statike i dinamike pravnog sistema, između opštih i pojedinačnih normi,
između nižih i viših normi. Međutim, radi se o jednom relativnom jedinstvu,
jer uvijek postoje antinomi ili sukobi unutar prava, pravne praznine, ali i

49
G.Vukadinović, op.cit., str. 31.-33.
Z.Kulić, op.cit., str. 39.

86
pravne neodređenosti.Niže pravne norme nijesu u potpunosti određene višim
pravnim normama. Antinomija znači suprotnost između dvije norme ,pa
svaki pravni sistem postavlja kriterijume za eliminisanje antinomije. Oni se
svode na hronološke, hirarhijske i kriterijume specijalnosti. Hronološki su na
primjer lex posterior derogat legi priori (kasnije pravo ukida prethodno).
Zatim, lex specialis derogat legi generali – specijalno pravo ukida generalno
i hijerarhijski, lex superior derogat legi inferiori – više pravilo ukida niže.
Što se tiče principa potpunosti50, on je jedan od osnovnih principa
evrokontinentalnog prava koji u stvari sprječava stvaranje pravnih praznina.
Nalazi se u težnjama za kodifikacijom i shvatanju da je zakon fetiš, a
naročito se to razvilo u okviru škole egzegeze, koja je postojala ne tamo gdje
je nastala ne samo u Francuskoj, nego i u Italiji i Njemačkoj.
Ovu ideju o svemoći države kritikovao je Eugen Erlih u “Pravnoj
logici”, kao i drugi pisci pluralističkog shvatanja: Gurvič, Veber, Petražiski,
Karbonije i drugi. Akt stvaranja prava pripada državi: vođi, monarhu,
zakonodavcu, vrhovnom sudu itd. Ta država bi bila narušena ako bi se uvelo
neko drugo konkurentno tijelo.
U relativno stabilnijim pravnim sistemima činjenica je da nije moguće
sve odnose regulisati državnim pravom, pa postoje stanja koja zahtijevaju da
se pravni odnosi na genaralan način i unaprijed normiraju. Ipak, u pravnim
sistemima postoje manji ili veći obim pravnih odnosa koji nijesu regulisani
osnovnim pravilima, a to su pravne praznine, koje znači da je narušen
princip potpunosti, te da je pravni sistem nekompletan. Ističe se da je pravo
vrlo kompleksno i mobilno. Pravno su relevantni samo oni odnosi koje je
zakonodavac normirao, te praznine ne postoje: ili zato što je zakonodavac

50
Op.cit., str. 32.
Op.cit., str. 39.

87
ravnodušan na sve ostale odnose ili zato što prećutno kvalifikuje sve ostale
odnose kao dozvoljene, tj. kao slobodne društvene odnose.
No, pravne praznine su ipak predmet naučnog interesovanja. One se
mogu klasifikovati kao početne i naknadne. Početne se javljaju prije
donošenja opšte pravne norme, jer je donosilac previdio društvene odnose a
naknadne nastaju kada tvorac nije predvidio nove društvene odnose.
Dalje se razlikuju na istinske pravne i tehničke pravnepraznine .
Istinske kada stvarno nijesu regulisani odnosi opštim pravnim normama, a
tehničke, kada su pravni odnosi regulisani normama, ali je to tehnički
nedovoljno.
Takodje, postoji podjela na prave i neprave. Prave praznine su one kod
kojih je jedan složeni odnos regulisan opštom pravnom normom, ali nije
njegov sastavni dio. Primjera radi, opštom pravnom normom regulisana je
posluga, ali nije regulisan rok vraćanja stvari date na poslugu. Neprave su
one kod kojih cio složeni odnos nije regulisan opštom pravnom normom.
U slučajevima kada ne postoji pravni propis o popunavanju pravnih
praznina mora se uzeti u obzir da on postoji prećutno i posredno. U
različitim pravnim sistemima navode se sredstva za popunjavanje pravnih
praznina. Ponegdje je to načelo prirodnog prava i običajno pravo, a negdje
sudsko uvjerenje, analogija i pravna nauka.
U pojedinim granama prava do kraja i bez izuzetka važi princip
potpunosti, tj.načelo zakonitosti. To je kod krivičnog prava u kome ne može
biti pravnih praznina i u kome važi princip nulium crimen sine lege, nula
poena sine lege – nema krivičnog djela bez zakona, nema kazne bez zakona.
Nikome se ne može ni suditi zbog djela niti odrediti krivična sankcija ako to
djelo i kazna nijesu određeni krivičnim zakonom.

88
 Princip određenosti51 koji je treće obilježje pravnog sistema sastoji se
u tome da više pravne norme treba da preciznije i potpunije odrede sadržinu
nižih pravnih normi. Niži subjekti treba da budu manje slobodni od tvoraca a
da budu izvršioci viših pravnih normi.
Princip određenosti izražava se različito u određenim pravnim
granama. Više i strože u krivičnom pravu, radnom i finansijskom, a blaže
gdje je osnovni princip autonomija volje, kao što su građansko, privredno i
obligaciono pravo. Ideja apsolutne neodređenosti u pravnom sistemu,
odnosno nepostojanja više norme, koja praktično označava opštost pravne
norme, netačna je. Istovremeno je neprihvatljiv i drugi argument,
tj.legilistički, po kome je pravni sistem do kraja koherentan i potpun. Niže
pravne norme su strogo određene i one nastaju prostim izvođenjem. Tako je
car Justinijan zabranjivao komentarisanje Digestija, zadržavajući pravo da
samo zakonodavac ima pravo tumačenja spornih mjesta. Neodređenost je
bila kritikovana i u socijološkom i u kulturološkom shvatanju. Ali i u
normativističkoj pravnoj misli su se vidjeli njeni nedostaci. Da bi se postigla
veća mjera određenosti i veća pravna sigurnost predviđena su brojna
sredstva. Izgrađenost i preciznost pravnih pojmova, savršeno zakonodavna
tehnika, naučno i kritičko ispitivanje normi, odnosa i vrijednosti, autoritet
viših organa, sudska praksa, stručno i opšte obrazovanje pravnika, pravna
svijest te viši kvalitet jezika prava i tako dalje.

3. Elementi pravnog sistema: pravne ustanove, pravne grane i

oblasti

51
Op.cit., str. 33.

89
 Postoje razlike u shvatanjima šta čini pravni sistem 52. Po jednima ga
čine pravne ustanove i institucije i pravne grane. Po drugima, čine ga tri
elementa i ovo pravno shvatanje je najčešće, a to su: opšte pravne norme ili
izvori prava, pravne ustanove ili institucije i pravne grane.
Ima shvatanja da postoji i četvrti element, tj.kardinalne grupe prave,
to jest pravna područja ili oblasti. Mišljenja smo da ta podjela postoji, tj. ta
klasifikacija, ali ne radi se o podjeli unutar sistema, niti o elementima
sistema prava, već se pojedine grane i pojedine oblasti grupišu metodološki i
teorijski na javno i privatno pravo, međunarodno i unutašnje pravo, itd53.
Ta klasifikacija dakle ne postoji unutar sistema, nego je više naučna.
Pravne norme se povezuju u pravni sistem po svojoj važnosti, to jest one
koje važe čine pozitivno, tj.važeće pravo. U toku povezivanja pravnih normi
u pravni sistem utvrđuje se da li one važe ili ne. Prije toga se utvrđuje
njihova pravna snaga, tj.hijerarhija. Nakon važenja , ispituje se njihova
konačna saglasnost sa gledišta pravne snage.
Početni element čini opšta pravna norma, odnosno izvori prava.
Njihovim povezivanjem dobija se pravna ustanova. Tako na primjer, postoji
ustanova braka, svojine, ugovora, naknade štete, državljanstva, krivičnog
djela itd. Pravna ustanova54 je dakle skup pravnih normi kojima se reguliše
jedan istovjetni složeni društveni odnos. Pravne ustanove mogu biti
različitog obima, pa razlikujemo šire i uže, niže i više. Tako je kupoprodaja
uža i niža u odnosu na ustanovu ugovora, a ugovor je niži i uži u odnosu na
ustanovu pravnih akata, kao pojedinačni pravni akt. Povezivanje više
srodnih pravnih ustanova i institucija čini pravnu granu.

52
R.Lukić, op.cit., str. 112.
53
G.Vukadinović, op.cit., str. 115.
54
B.Košutić, op.cit., str. 110.

90
 3.1. Pravne grane

3.1.1. Pojam pravne grane

Pravna grana je šira jedinica klasifikacije pravnog sistema 55. Više

srodnih pravnih ustanova se grupišu u jednu cjelinu prema istim pravnim
načelima i sačinjavaju pravnu granu.

Te pravne ustanove, kako smo rekli, regulišu srodne odnose koji

spadaju u jednu oblast društvenog života. Tako na primjer, granu porodičnog
prava sačinjavaju srodne pravne ustanove: braka, starateljstva, porodice,
usvojenja itd., koje su svrstane prema istim osnovnim načelima. Ako se iste
ili slične pravne ustanove grupišu prema različitim načelima, onda one
sačinjavaju istu pravnu granu. Tako, ako su imovinski odnosi regulisani na
principu autonomije volje kao slobodni odnosi ugovaranja, radi se o
građanskom pravu, ali ako se na te iste odnose primijeni princip prinude,tj.
ako nema autonomije volje ,onda se oni svrstavaju u drugu granu prava, bilo
upravnog ili krivičnog prava.
Najznačajnije grane prava su ustavno pravo, građansko, porodično,
krivično, upravno, privredno (trgovačko, radno, sudsko, socijalno,
finansijsko, medjunarodno privatno) itd.
Za razliku od grane prava postoje i oblikuju se naučne discipline koje
izučavaju te grane prava. One se pišu sa velikim slovom. Tako postoje:
Ustavno, Građansko, Sudsko, Socijalno, Porodično pravo kao nastavno

55
R.Lukić, op.cit., str. 120.
G.Vukadinović, op.cit., str. 110.

91
naučne discipline, koje se izučavaju na fakultetima, akademijama i sličnim
institucijama.
Pozitivno pravne nauke su one koje imaju za podlogu važeću granu
prava, tj.sistem normi koji regulišu jednu srodnu oblast, dok su istorijsko
pravne nauke one koje izučavaju pravo koje ne važi.
U pravnoj nauci postoji podjela na grupe prava koje neki zovu
osnovnim ili kardinalnim grupama, pravnim oblastima ili područjima. Tako
se čitav sistem dijeli na javno i privatno, materijalno i formalno,
međunarodno i unutrašnje i državno i autonomno pravo. Od zemlje do
zemlje ima razlika u izučavanju ovih disciplina i u njihovom grupisanju.

3.1.2. Vrste pravnih grana

Vrste i broj pravnih grana zavise od tradicije i taj broj nije definitivan.
Zavise i od okolnosti: od pravne kulture, političkih institucija, razvijenosti,
uključuje li se država ili ne i tsl.. Ali, obično se smatra da su to moderni
pravni sistemi: Ustavno, Građansko, Stvarno, Krivično, Upravno, Sudsko
pravo.
Ustavno pravo56 čini jednu od najstarijih grana prava. Ono čini skup
pravnih normi kojima se regulišu organizacija države, ekonomsko uređenje
ili svojinski odnosi i položaj pojedinca odnosno njegova ljudska prava.
Korijen ustavnog prava potiče iz antičkog perioda i iz Aristotelovih Antičkih
ustava, ali je naziv novijeg porijekla i nastao je u 18 vijeku kada su donijeti
moderni ustavi u velikom broju zemalja Evrope i Amerike. On obuhvata
pravna pravila, konvencije i običaje koji su nastajali i prije formalnog
donošenja ustava. Ovom granom prava se regulišu osnovni politički odnosi,
56
Op.cit., str. 121.

92
najvećim dijelom izraženi u političkoj vlasti a formulisan je u dokumentu
koji se zove Ustav.
Ustavno pravo se takođe razlikuje od srodnih disciplina, tj.materija
koja čini predmet Ustavnog prava, (materija constitucionis), nije ista što i
Ustavna politika, Ustavna sociologija, Ustavna istorija, gdje se ustavnoj
tematici prilazi sa drugih stanovišta. Ustavna istorija proučava evoluciju
politika ,ciljeve koji se žele postići u ustavnim institucijama, sociologija
pojava i procesa koji se obavljaju preko ustavnih institucija.
Ono se može pojaviti kao opšte ustavno pravo, kao Uporedno ustavno
pravo i kao ustavno pravo, tj.važeće pozitivno ustavno pravo. Opšte ustavno
pravo ima za cilj proučavanje ustavnih institituta na opšti i apstraktan način,
Pozitivno proučava ustavni poredak jedne zamlje, a Uporedno ustavno
pravo upoređuje norme i ustavne institute različitih poredaka kako bi se
vidjele sličnosti i razlike.
Savremeni ustav obuhvata tri grupe odredbi. Odredbe koje sadrže
uopštenu suštinu konstitucionalizma, zatim efektivnu vladavinu u određenoj
državi i specifične karakteristike zajednice za koju se ustav donosi. Tako on
utvrđuje osnovna načela i principe ljudskih sloboda i prava, ekonomskog
uređenja, organizacije vlasti, državne i teritorijalne organizacije, ustavnosti i
zakonitosti i postupak promjene ustava.

Građansko pravo57 je jedno od najstarijih i najizgradjenijih pravnih

grana. Ona vodi porijeklo iz Rimskog prava. U Rimskom pravu ono je
pokriveno privatnim pravom i podjelom prava na javno i privatno. Ono je
grana pravnog sistema koja reguliše robne, imovinske i odnose između
pravnih subjekata. Njime se uređuju prava i ovlašćenja pravnih subjekata u
57
Op.cit., str. 122.

93
odnosu na stvari, činjenje, imovinu živih i umrlih lica. Građansko pravo čine
norme opšteg dijela koje se tiče stvarnog, obligacionog, nasljednog i
autorskog prava. U okviru Pandektne podjele građansko pravo obuhvata sve
ove četiri grane.
Primjena normi u opštem grđanskom pravu sadrži više karakteristika.
One se primjenjuju na sve građansko pravne odnose, stvarnopravne,
obligacione i druge. Ovim normama se određuju svojstva i sposobnosti
potrebne subjektu da bi učestovao u pravnim odnosima. Treće, ove opšte
norme određuju šta je potrebno ispuniti da bi izjava volje pravnog subjekta
stvorila željene posljedice, da bi nastalo pravo, nastala pravna obaveza,
prenos, promjena ili prestanak. Četvrto, ove opšte norme određuju šta će biti
ako tih uslova za ostvarivanje volja nema, na koji način subjekat smije da
vrši ili štiti svoja prava (samopomoć, sudska zaštita) i kojim ograničenjima
(zabrana zloupotrebe prava, zastarelost, rok, uslovi i drugo) podliježe
subjekat prava: pravo na vršenje i zaštitu prava. U Rimskom pravu vlada
načelo ravnopravnosti i načelo autonomije volje pravnih subjekata.
Autonomija volje omogućava dispozitivne pravne norme, dakle, one koje
adresat može, ali ne mora da primjenjuje. Osnovne podgrane Građanskog
prava su: Stvarno, Obligaciono pravo, Nasljedno pravo i Autorsko pravo.
Stvarno pravo je jedan odsjek, odnosno grupa Građanskog prava
kojim se uređuju odnosi između pravnih subjekata s obzirom na stvari. Ovo
pravo reguliše čovjekovu vlast nad predmetima, dakle, svojinu, određuje šta
on smije da čini,a šta ne, zatim državnu ustanovu, službenost, pravo
zaloga , hipoteku, realne terete, pravo građana i stambeno pravo.
Obligaciono pravo58 je jedna podgrana Građanskog prava koja uređuje
odnose između subjekata s obzirom na neka činjenja koja oni slobodnom
58
Op.cit., str. 124.

94
voljom, odnosno pravnim poslovima sprovode ili koji proizlaze iz pričinjene
štete. Ono ima u vidu čovjeka kao učesnika ekonomskih odnosa koji sklapa
ugovor, dakle ugovorno pravo, ali uređuje i druge odnose povodom činjenja
(koje je dužnik obavezan da izrši povjeriocu zbog naknade štete,
neosnovanog bogaćenja, itd.).
Obligaciono pravo59 je regulativni sistem koji uređuje privredne
odnose. On omogućava pravno prenošenje imovinskih dobara sa jednog
subjekta na drugog, radi zadovoljenja ličnih i društvenih zahtjeva.
Obligaciono pravo omogućava pravno organizovani promet imovinskih
prava. Norme obligacionog prava stvaraju relativna prava i obaveze koje
djeluju samo inter partes, a ne prema svima – među dužnicima i
povjeriocima. Obligaciono pravne ustanove su brojni ugovori i odnosi
naknade štete. Većina ugovora je određena zakonom. To su kupoprodaja,
zajam, zakup, ugovor o djelu itd. ali se mogu stvarati i novi ugovorni oblici
pod uslovom da nijesu nemoralni ili da nijesu protivpravni. Odgovornost za
štetu koja je prouzrokovana na stvarima i pravima drugih lica ima za
posljedicu sankciju: naknada štete, povraćaj u pređašnje stanje ili plaćanje
naknade, tj. odštete.
Nasljedno pravo60 je jedna podgrana koja se bavi testamentalnim ili
zakonskim nasljeđivanjem, tj.ona uređuje odnose između subjekata nakon
smrti. Dakle, ovo pravo uređuje odnose nasljeđivanja između nasljednika,
zakonskih, nužnih, testamentalnih s obzirom na imovinu ostavitelja. Ono
određuje kakva su ovlašćenja onoga koji ostavlja da rasporedi imovinu za
slučaj svoje smrti i uređuje odnose među nasljednicima. Koje su osnovne
ustanove Nasljednog prava? To su zakonsko nasljeđivanje i testament kao

59
S.Miladinović, Obligaciono pravo, Podgorica, 2000.
60
Lj. Kadić, Nasljedno pravo, Podgorica, 1999.

95
jednostrani pravni posao iz kojeg proizlazi testamentalno nasljeđivanje dok
iz zakona proizilazi zakonsko i nužno nasljeđivanje.

Autorsko pravo61 je podgrana Gradjanaskog prava kojim se uređuje

odnos između autora, tj.stvaraoca duhovnih tvorevina, izjava, likvnih,
muzičkih i drugih djela i njihovih korisnika. Ova zaštita intelektualnog
stvaralaštva stoji u tijesnoj vezi sa razvojem ljudske kulture i društvenim
progresom. Ovdje se štiti lični, ali i društveni interes. Nastanak Autorskog
prava vezuje se za pronalazak štamparije, a ona datira još iz 15. vijeka. Prvi
zakon o Autorskom pravu donijet je još u Engleskoj 1709. godine Copy
right act. U svijetu su poznata dva velika sistema autorsko pravne
zaštite.Jedan je tzv.kontinentalni sistem, za stanje subjektivnog autorskog
prava ne zahtijeva se ispunjenje nekih posebnih formalnosti. Drugi sistem,
tzv. Copy right sistem za sticanje zaštite autorskih prava predviđen je niz
formalnosti.

Krivično pravo62 je grana pravnog sistema kojeg čine pravne norme,

kojima se štite najznajčanije društvene vrijednosti. Ona određuju krivična
djela, krivičnu odgovornost i krivično pravne sankcije, tj.kazne kao i druge
mjere koje se primjenjuju prema učiniocu krivičnog djela.
U nauci postoje brojni pokušaji da se definiše Krivično pravo. Ono je
definisano kao skup državnih propisa na osnovu kojih se na biće krivičnog
djela nadovezuje kazna kao pravna posljedica. Ili, krivično pravo u
objektivnom smislu je skup pravnih propisa na osnovu kojih država izriče
kaznu.

61
D.Radonjić, Autorsko pravo, Podgorica, 2005.
62
D.Radulović, Krivično pravo, Podgorica, 2005.

96
 Ono se dijeli na opšti i posebni dio. Opšti dio ima za predmet
proučavanje opštih odredbi, zajedničkih za sva krivična djela, izvršioce i
sankcije. Posebni dio ima za predmet proučavanje posebnih krivičnih djela.
Može se reći da ni u jednoj ni u drugoj oblasti prava ne postoji takva razlika
između jednog i drugog dijela. Opšti dio obuhvata pojam krivičnog djela,
društvenu opasnost djela, radnju, posljedicu, uzročnost i protivpravnost kao
elemente djela, određenost krivičnog djela u zakonu, kao biće krivičnog
djela, objekat, subjekat, neznatnu društvu opasnost, zatim, elemente za
isključenje odgovornosti, kao što su: nužna odbrana, krajnja nužda, sila i
prijetnja. Zatim, pokušaj i sticaj krivičnih djela, krivičnu odgovornost
uopšte, saučesništvo, vrste kazni, odmjeravanje kazni, posebne mjere
bezbjednosti, itd.
Posebni dio sadrži registar krivičnih djela i predviđenih sankcija za ta
djela. Tako se sistem posebnog dijela krivičnog prava svodi na klasifikaciju
krivičnih djela u određene grupe i kategorije, a zatim na određivanje
unutrašnje sistematike u okviru već utvrđenih grupa i kategorija krivičnih
djela.
Za krivični delikt i krivične sankcije važi načelo zakonitosti: nulum
crimen sine lege, nula poena sine lege. Znači, niko ne može biti osuđen za
djelo koje nije predviđeno zakonom kao takvo, niti mu biti odredjena
krivična sankcija ako to nije predviđeno zakonom. Jedini formalni izvor je
zakon ,za norme krivičnog prava. One ne djeluju retroaktivno. Nije
dopušteno šire tumačenje krivičnog djela putem argumenta a contrario i/ili
analogije. Krivično pravne odredbe sve u jednom aktu uobičajeno se
nazivaju krivičnim zakonikom.

97
 Upravno pravo63 je skup normi koji određuju organizaciju, područje
djelovanja postupak rada i način nadzora i odgovornosti subjekata koji
obavljaju upravne poslove.
Upravna područja su vrlo široka. Od vođenja matičnih knjiga i
evidencije, preko policijskih i inspektorskih poslova, komunalnih,
vodoprivrednih odluka, do zdravstva, socijalne sigurnosti, školstva i kulture.
Upravno pravo definišu pojedinci kao dio pravnog sistema koji reguliše
organizaciju državne uprave, organizaciju javne uprave, djelatnost javne
uprave, sredstva kojim javna uprava raspolaže i kontrolu nad zakonitošću
rada javne uprave.
Pored upravnog prava postoje i norme koje se odnose na upravni
postupak. To su norme koje određuju način rada nosioca upravne djelatnosti
u donošenju upravnih akata. Upravni postupak sadrži pravna sredstva za
pokretanje i pravne ljekove, kojim adresati mogu pobijati prvostepene
upravne akte. U pravne ljekove spada žalba protiv upravnog akta koja se
upućuje višem drugostepenom organu: upravnom.
Postoji i tužba protiv upravnog akta koji se u upravnom sporu upućuje
sudu. Tužbom se pokreće upravni spor, a upravni spor je ustvari spor o
zakonitosti jednog konačnog upravnog akta. U Upravno pravo spada i
Prekršajno pravo koje čini skup normi koji određuju delikte manje opasnosti
kojima se određuju blaže kazne. Za Prekršajno pravo nadležan je područni
organ, a posebni organ uprave: prekšajni sud i sudija za prekršaje.
Upravnu djelatnost javnog karaktera obavljaju državni organi.
Međutim neke poslove obavljaju i nedržavna pravna lica, kao što su školske,
univerzitetske, zdravstvene, privredne i druge ustanove.

63
M.Marković, Ugovorno pravo, Podgorica, 2009.

98
 U podgrane Upravnog prava spada: Organizacije državne uprave,
Pravo državnih službenika, Upravni postupak, Prekršajno pravo, Pravo
ličnog statusa (državljanstvo, matične knjige, lične isprave), Upravno pravo
s obzirom na stvari (nacionalizacija, ekstproprijacija, komasacija),
Inspekcijsko pravo, pravo organa unutrašnjih poslova, Vojno pravo itd.
Sudsko pravo je zajednički naziv za sve pravne norme kojima se
uređuje organizacija pravosuđa, to jest: sudova, javnog tužilaštva,
specijalnog tužioca i advokature.
Pod ovim pravom se označava i način postupanja u sudu prilikom
rješavanja građanskih, krivičnih i upravnih sporova i drugih predmeta.
Ove norme postupka su uglavnom kogentne prirode, detaljne i veoma
su često kodifikovane u jedinstvenim zakonicima za svaku vrstu sudskih
postupaka. Prema vrsti sudskih sporova postoje pravne norme za Građanski
postupak, Krivični postupak, Upravno sudski postupak ali i za izvršne
postupke u okviru ovih postupaka.
Norme građanskog sudskog postupka čine pravna pravila koja
regulišu zaštitu imovinskih i statusnih (bračnih, radno pravnih, imovinskih i
drugih) ovlašćenja građana pred sudskim organima. One se dijele na norme
parničnog postupka, norme vanparničnog postupka, parničnog gdje ima
spora, parničnog gdje nema spora i norme Izvršnog postupka.
Parnični postupak je onaj postupak kada postoji spor između građana
ili građana i nekih drugih subjekata (pravnih) u pogledu prava i obaveza.
Vanparnični se koriste u postupku pred sudom u nespornim stvarima (osnov
nasljeđivanja, proglašenje nestale osobe za umrlu, utvrđivanje razloga za
davanje dozvole za sklapanje braka maloljetnim licima i tome slično).
Norme , Izvršnog postupka odnose se na prisilno izvršenje presuda i
upravnih odluka.

99
 Norme Krivičnog postupka64 su ona pravna pravila koja uredjuju
postupanje pred sudovima kada se rješava o određenoj krivičnoj stvari, to
jest kada postoji osnovana sumnja da je neka osoba počinila krivično djelo.
Dakle, postupak izricanja sankcije koji ima više faza: predistražni,
istražni postupak, raspravu, odlučivanje i donošenje odluke.
Upravno sudski postupak65 čini skup pravnih normi koje uređuju
postupak pred sudovima u slučaju upravnog spora – upravno sudski
postupak, a upravni spor je spor o zakonitosti jednog konačnog upravnog
akta koji je povjeren jednom posebnom organu koji se zove upravni sud ili
ga vrše posebna odjeljenja u okviru redovnih sudova.
U svim ovim sudskim postupcima formiralo se nekoliko značajnih
načela. Procesnih, koji su inače maksimum zaštite prava. To je: načelo
oficijelnosti kojim se određuje da tužilac po službenoj dužnosti preduzima
krivično gonjenje; načelo akuzatornosti, ili optužno načelo, po kome se
krivični postupak pokreće samo na zahtjev ovlašćenog tužioca, javnog,
državnog ili privatnog. Zatim, načelo slobodne ocjene dokaza, gdje sudija
slobodno ocjenjuje vrijednost izvedenih dokaza. Sudija, dakle, nije vezan
formalnom istinom, nego utvrđuje materijalnu istinu.
On cijeni dokaze, za razliku od anglosaksonskog prava u kojem
postoji formalna istina, gdje priznanje praktično znači presudu.
Dalje, pretpostavka nevinosti, znači da se okrivljeni smatra nevinim
sve dok se pravosnažno ne dokaže njegova krivica – in dubio pro reo: u
sumnji slobodan.

64
D.Radulović, op.cit.
65
M.Marković, op.cit.

100
 Načelo kontradiktornosti određuje da okrivljenom treba omogućiti da
se izjasni o svakom navodu optužnice, čime se osigurava njegovo pravo na
odbranu.
Po načelu neposrednosti i usmenosti, sud svoju presudu zasniva samo
na onim činjenicama koje su pred sudom neposredno dokazane i usmeno
iznijete u javnosti. Takođe, glavna rasprava pred sudom je javna.Izuzetno se
javnost može isključiti radi : odavanje tajne, javnog reda, zaštite morala i
interesa maloljetnika kao i zaštite interesa društvene zajednice.
Radno pravo66 čini skup pravnih normi koje uređuju zasnivanje
radnog odnosa, uzajamna prava i obaveze subjekata u radnom odnosu,
disciplinsku odgovornost na radu, prestanak radnog odnosa i radna prava
koja su posljedica radnog odnosa.
Ovo je grana pravnog sistema koji sadrži norme: o načelima
organizacije rada, o uređenju radnih odnosa, zasnivanja i prestanka prava po
osnovu rada i u vezi sa radom, odgovornosti radnika i ostvarivanju njihovih
prava.
U samom početku razvoja Radno pravno je pripadalo Građanskom
pravu. Iz njega se posebno izdvaja socijalno pravo koje reguliše ne samo
pravo lične i zdravstvene zaštite, invalidsko i penzijsko osiguranje radnika,
već i pravo naknade radnika za vrijeme nezaposlenosti, pravo
prekvalifikacije i doškolovavanja radnika, pravo na dječji dodatak, pravo na
štrajk i druga prava iz radnog odnosa.
Norme Radnog prava u savremenom društvu potiču iz tri vrste izvora:
iz državnih akata: ustava i zakona i iz autonomnih akata koje stvaraju
dogovorom radnici i poslodavci, kao na primjer kolektivni ugovor o radu ali

66
V.Brajić, Radno pravo, Beograd, 2000.

101
i iz međunarodnih pravnih akta, tj. međunarodnih konvencija koje donosi
Medjunarodna organizacija rada ili Evropska unija.
Porodično pravo67 je grana prava koja uređuje porodicu i porodične
odnose. Nju čine norme koje uređuju odnose između članova porodice,
između bračnih drugova, između njih i djece, između usvojioca i usvojitelja,
kao i odnose starateljstva. Čine ga četiri podgrane: bračno, roditeljsko, pravo
usvojenja ili adopcije i pravo starateljstva.
Bračno pravo čine pravne norme koje regulišu uslove i način
sklapanja braka, uzajamna prava i dužnosti bračnih drugova, njihove
imovinske odnose, vanbračnu zajednicu (konkubinat), poništaj ili razvod
brak.
Roditeljsko pravo čine pravne norme koje regulišu ovlašćenja i
obaveze između roditelja i djece, lišavanje roditeljskih prava, utvrđivanje i
osporavanje očinstva i položaj vanbračne djece.
Pravo usvojenja čine pravne norme koje regulišu uslove i način
usvojenja djece, ovlašćenje i obaveze između usvojitelja i usvojioca i
prestanak usvojenja.
Pravo starateljstva čine pravne norme koje regulišu zasnivanje
starateljstva, ovlašćenja i obaveze staratelja prema osobi pod starateljstvom i
prestanak starateljstva.
Medjunarodno privatno pravo68 čini skup pravnih normi koje uređuju
privatno pravne norme sa elementima inostranosti u kojima se prvenstveno
rješavaju sukobi zakona ili kolizione norme i nadležnosti dva ili više pravnih
sistema.

67
R.Korać, Porodično pravo, Podgorica, 2010.
68
Maja Kostić Mandić, Medjunarodno privatno pravo, Podgorica, 2009.

102
 Prvi je upotrijebio taj izraz 1834., predsjednik Vrhovnog suda SAD,
poslije čega je taj izraz prihvaćen kako u praksi, tako i u radovima drugih
pravnika.
One se nazivaju međunarodnim zbog njihovog specifičnog svojstva u
kojem postoji elemenat inostranosti, a privatne su zbog toga što regulišu
gradjansko pravne odnose, stvarno pravne, nasljedne, statusne ili obligacione
odnose između pravnih subjekata koji mogu biti domaći ili strani državljani,
odnosno domaća ili strana pravna lica, a povod spora nalazi se na stranoj
državnoj teritoriji.
Najvažniji elementi odnosa od kojih zavisi nastanak sukoba, prava tj.
kolizije i njegovo rješavanje jesu državljanstvo, mjesto gdje se stvar nalazi,
mjesto zaključenja pravnog posla, mjesto izvršenja pravnih i protivpravnih
radnji itd.
Pored ovih, postoje i Trgovačko pravo, Saobraćajno i Finansijsko
pravo69. Trgovačko pravo čini skup pravila organizacije i djelatnosti
trgovaca. Trgovačko ili privredno pravo je grana prava koja uređuje pravni
položaj i pravne poslove i odgovornost subjekata koji se bave trgovačkim i
širom prirodno pravnom djelatnošću. Najprije se pojavljuje u
srednjovjekovnim italijanskim gradovima i kao staleško pravo, ali se izdvaja
u ranoj renesansi.
U trgovačkom pravu ostali su mnogi pravni pojmovi i pravne
ustanove građanskog prava, ali među njima postoje i značajne razlike.
Trgovačko pravo pored dispozitivnih normi sadrži i kogentne tj.imperativne
norme o posebnim statusima trgovačkih pravnih subjekata, kao i neke
specifičnosti pravnih subjekata koji se profesionalno bave trgovačkom i
širom privrednom djelatnošću.
69
G.Pavić – Jeknić, Finansijsko pravo, Podgorica, 2010.

103
 Subjekti trgovačkog prava su trgovačka društva: donička društva sa
ograničenom odgovornošću, javna društva itd., zatim preduzeća, zadruge,
razni oblici privrednog udruživanja i trgovci kao fizički subjekti prava.
Jedan dio tog prava čine norme državnog porijekla kogentne prirode, a drugi
dio čini slobodna normativna tvorevina samih subjekata.
Ovo autonomno Trgovačko pravo može biti unutrašnje ili
međunarodno, a čine ga: uzanse ili trgovački običaji i brojne trgovačke
klauzule stvarane od učesnika u trgovačkom prometu. Sporove i prekršaje
koji nastaju povodom Trgovačkog prava rješavaju posebni sudovi koji se
zovu trgovački ili privredni sudovi. Ono pokriva široko područje
ekonomskih odnosa i ima više podgrana kao: Međunarodno trgovačko
pravo, Pravo trgovačkih i drugih društva, Pravo vrednosnih papira (mjenica,
ček, dionica itd.), Pravo industrijskog vlasništva (patent, licenca, uzorak, žig,
model itd.), Pravo nelojalne konkurencije, Turističko pravo itd.
Saobraćajno pravo čini skup pravnih normi koji odredjuju način,
organizovanje i odvijanje drumskog, željezničkog, pomorskog i vazdušnog
prevoza ljudi i roba. Ono se izdvojilo iz Trgovačkog, tj. Privrednog prava, a
sadrži statusne i ugovorne norme. Statusnim se regulišu ovlašćenja, obaveze
i prestanak subjekata koji se bave privrednom djelatnošću, a ugovorne
norme regulišu pravne poslove između subjekata kao davalaca i korisnika
usluga u saobraćaju.
Finansijsko pravo čini skup pravnih normi koje uređuju odnose
prikupljanja, raspodjele i trošenja sredstava radi finasiranja javnih djelatnosti
i finansiskog poslovanja pravnih osoba, naročito radi javnog nadzora nad
pribavljanjem i trošenjem njihove imovine.
Finansijsko pravo se dijeli na dvije osnovne podgrane: Monetarno
bankarsko pravo i Pravo javnih finansija. Monetarno bankarsko pravo čine

104
norme o nastanku, vršenju ili prestanku bankarskih aktivnosti sa novcem.
Pravo javnih finansija čine norme o sastavljanju, izglasavanju i ostvarivanju
budžeta, te norme o javnim zajmovima ili o razrezivanju i naplati poreza.
Nova grana prava je Ekološko pravo,tj. environmental law, koje čini
skup pravnih normi koje štite vrijednosti prirode i prirodnog ambijenta,
urbanog i ruralnog, neophodnog za čovjekov opstanak. Ona je nastala u 20
vijeku kao pravni odgovor zaštite životne sredine od tehničke i tehnološke
civilizacije. Ovu granu prava čine norme koje se odnose i regulišu zaštitu tla,
mora, rijeka, obradivog zemljišta, pašnjaka, biljnih i životinjskih vrsta i
urbanih uslova života.
Takođe postoji i Izborno pravo70 kao skup pravnih normi kojim se
regulišu prava i dužnosti učesnika o izborima koji mogu biti parlamentarni,
predsjednički, lokalni. Pored toga, Izborno pravo čini skup pravila koja
uredjuju postupak izbora i njihov tok. U Izborno pravo spadaju i pravila koja
uređuju izbornu geometriju i koja se odnose na principe i pravna pravila po
kojima se obrazuju izborne jedinice. Dakle, na izbornu tehniku i izborni
sistem u cjelini. Najzad, izborna pravila čine i pravila koja regulišu sam
način glasanja.

3.2.Oblasti (ili grupe) prava

3.2.1. Javno i privatno pravo

Podjelu prvi put na javno i privatno pravo pominje Domicije Ulpijan,

razlikujući prema interesu dvije velike različite katerogije. Privatno koje štiti
70
V.Pavićević, Izbori i izborno pravo, Podgorica, 2006.

105
privatne interese (ius privatum) i Javno koje štiti javne interese (ius
publica). Ovu podjelu usvaja kasnije Monteskije nazivajući javno pravo
političkim pravom, tj.pravo koje reguliše odnose koji vladaju i nad kojima se
vlada, dok je Privatno pravo po njemu civilno pravo, pravo između gradjana.
Ovo njegovo razlikovanje počiva na subjektima. Kod javnog prava
subjekt je država, a kod privatnog prava to su pojedinci i njihovi međusobni
odnosi. No, ova podjela ne može biti sasvim prihvatljiva jer i država može
biti subjekt u privatno pravnim odnosima, na primjer kod kupoprodaje, a ta
granica javnog i privatnog nije ni dovoljno čvrsta.
Leon Digi i Hans Nelzen, kao i marsistička teorija prava negiraju ovu
podjelu na javno i privatno. Kao najprihvatljivije mjerilo za podjelu prava na
javno i privatno najčešće se usvaja kriterijum vlasti. U javno spada sve ono
što je imperativnog i autoritativnog karaktera kojim država nameće svoju
volju drugim subjektima (plaćanje poreza, služenje vojnog roka, izdržavanje
kazne zatvora).
To gdje su učesnici ravnopravni, a u odnose se ulazi dobrovoljno, sa
obavezama koje samostalno i slobodno određuju zajedno sa drugim
subjektima, spada privatno pravo. Javno pravo čine sljedeće grane: Ustavno,
Upravno, Finansijsko, Sudsko, Krivično, a privatno: Građansko i Privredno,
Trgovačko pravo zasnovano na principu autonomije volje.
Međutim, za pojedine grane prava : Građansko procesno i
Medjunarodno privatno, može se reći imaju mješovite subjekte i karakter.
Organizacija i funkcija sudova okviru Građanskog procesnog prava je javno
pravo, a pitanje prava parničara je privatno pravo.
Medjunarodno privatno pravo dijelom spada u privatno sa elementima
autonomnog prava, a dijelom u javno pravo. U javno pravo spada pitanje
državljanstva i položaj stranaca. Sukob zakona se odnosi na privatno pravo

106
bez obzira što često nije moguće konsekventno izvršiti podjelu na javno i
privatno, kao i zbog toga što se za razgraničenje ove dvije grane
upotrebljavaju najrazlačijitija mjerila. No, ova podjela ima pozitivne
saznajne aspekte.

3.2.2. Materijalno i formalno pravo

Materijalno pravo određuje pravo i dužnosti subjekata, ali i sankcije

za slučaj prekršaja dispozicije gradjanina, supružnika, roditelja i djece,
vlasnika kao i državnog organa.
Ova podjela je prema načinu na koji su ,u pravnim normama,
sadržinski regulisani prava i obaveze. Norme koje određuju oblike, načine i
sredstvo realizacije materijalnog prava u slučaju prekršaja, čine formalno ili
procesno pravo. Formalno pravo se naziva procesnim pošto sadrži postupak
realizacije materijalnog prava.
Tipično materijalno pravo su Građansko i Krivično, a procesno:
Gradjansko procesno pravo, Krivično procesno pravo, itd. Materijalno i
građansko procesno pravo su medjusobno povezani i zavise jedano od
drugog, to posebno važi za procesno pravo jer ono samostalno ne može
postojati bez materijalnog prava.
Neki smatraju da je ova pođela vještačka. Ipak ona ima svoje utemeljenje
iako često formalno pravo sadrži odredbe materijalnog prava i obrnuto.

3.2.3. Unutrašnje i medjunarodno pravo

107
 Podjela na Unutrašnje i Međunarodno pravo71 potiče iz podjele
svijeta na države. Kako sam naziv kaže, Unutrašnje pravo je u stvari pravo
jedne države. Dok je Međunarodno pravo Međunarodno javno i
Međunarodno privatno pravo.
Pod Međunarodnim javnim pravom se podrazumijeva skup normi
koje regulišu odnose između međunarodnih subjekata, tj.između država i
drugih međunarodnih organizacija, kao što su Organizacija ujedinjenih
nacija, Međunarodna organizacija rada, UNICEF itd.
Međunarodno privatno pravo, vidjeli smo, reguliše privatno pravne
odnose sa elementom inostranosti pred kojim se prvenstveno postavlja
pitanje rješavanja sukoba zakona i nadležnosti dva ili više pravna sistema.
To su građansko pravni, porodični, prirodno pravni, radno pravni odnosi sa
elementom inostranosti. Međunarodno privatno pravo je u stvari unutrašnje
pravo jedne države kojim se rješava kolizija koja nastaje između unutašnjeg
prava pojedinih država. Npr. u slučaju zaključenja braka izmedju
Francuskinje i Njemca u Njemačkoj, koji je sud nadležan kada se oni
razvode na brodu sa zastavom konije tzv,jeftine zastave u vodama
Malajskog arhipelaga ili nasleđivanje Italijana u Belgiji itd.
Svaka država donosi kolizione norme za rješavanje sukoba zakona u
privatno pravnim odnosima sa elementom inostranosti, a one se nalaze u
njenim mnogobrojnim zakonima, građansko procesnog ili radnog prava.
Podjela na međunarodno i unutrašnje javno pravo izaziva u teoriji
mnogobrojne sporove. Sporno je pitanje njihovog medjusobnog odnosa.

71
G.Vukadinović, op.cit, dio oslonjen na kategorizaciju i klasifikaciju
prof.G.Vukadinović

108
Nesuglasice postoje oko pravne prirode međunarodnog prava72. Da li je ono
pravo uopšte ili nije.
Monisti ističu jedinstvo unutrašnje i medjunarodne dimenzije prava, a
dualisti smatraju da postoje dva pravna sistema, jedan pored drugog.
U pogledu odnosa međunarodnog i unutrašnjeg prava, dakle
razlikuju se monistička i dualistička shvatanja. Monističko se dijeli na dvije
velike teorijske pozicije: primat unutrašnjeg prava ili primat međunarodnog
prava. Po primatu unutrašnjeg prava (etatistički monizam Georga Jelenika)
međunarodno pravo postoji ako ga država priznaje. Drugi stav o primatu
medjunarodnog prava, npr. međunarodni monizam Leona Digija 73,
Kelzena74, zastupa stanovište da je međunarodno pravo superiorno u odnosu
na unutrašnje pravo. Moramo reći da danas u uslovima evropskih integracija
ovaj stav dolazi do izražaja.
Dualizam, naročito zastupaju njemački i italijanski pisci pozivističke
orjentacije (Laband, Anceloti). Prema njima, akti unutaršnjeg prava važe na
teritoriji dotične države, dok akti međunarodnog prava važe na teritoriji neke
države tek pošto ih ona ratifikuje, tj. potvrdi ili pozakoni, kada oni postanu
dio unutrašnjeg zakonodavstva.
U savremenoj opštoj teoriji prava i teoriji međunarodnog prava
razlikuju se tri dominanta stava o ovom odnosu: 1. primat međunarodnog
prava, 2. primat unutrašnjeg prava i 3. radikalna odvojenost međunarodnog i
unutrašnjeg prava koja se razlikuju kao dva posebna sistema prema
predmetu, subjektima i izvorima.

72
G.Vukadinović, op.cit.
73
L.Digi, op.cit., str. 90.
74
H. Kelsen, op.cit., str. 10.-12.
G.Vukadinović.po.cit.

109
 Međutim, sobzirom na vrijeme u kome živimo, vrijeme evropskih
integracija i globalizacije, te stalnih potresa na finansijskom tržištu,
anarhičnog razvoja telekomunikacija, povećane uloge ratova koji u
posljednjih 50 godina nijesu prestajali osujećuje, svaki isključivi odgovor na
ovo pitanje. Postoji jedna snažna tendencija, da međunarodno pravo daje
sigurniju zaštitu pojedinca u odnosu na državnu vlast i od same države. Tako
se može reći da ovo pravo ima prioritet i suprematiju tj. iznad je unutrašnjeg
prava.
3.2.4. Državno i autonomno pravo

Državno pravo čine norme koje stvara i nameće državni organ 75, a
autonomno je jedan ili više sistema normi koji ne stvaraju isključivo državni
organi, nego drugi društveni subjekti.
Ono može biti u većoj ili manjoj mjeri zavisno ili nezavisno od
države. Ono koje ja zavisno, autonomno pravo , postoji samo ako se
nedržavne pravne norme donose po ovlašćenju ili u prirodnim okvirima
državnih normi i ako su zahtjevi iz nedržavnih normi zaštićeni državnom
sankcijom.
Nezavisno autonomno pravo ili apsolutno autonomno pravo postoji
ako su zahtjevi i sankcije iz autonomnih normi slobodne tvorevine različitih
društvenih subjekata. Autonomno pravo je imalo dominantnu ulogu u
srednjovjekovnoj Evropi koja je za to jedini primjer i to kroz običajno pravo,
srkveno pravo, pravo feudalne gospode, korporativno pravo, statutarno
pravo. Međunarodno trgovinsko pravo je danas očigledan primjer
autonomnog prava.

75
R.Lukić, op.cit., str. 22.-29.

110
 Običajno pravo76 ima veliki broj značenja. Najčešće taj pojam
obuhvata mnoštvo pravila u određenoj društvenoj sredini, nastalih
spontanim ponavljanjem i u kojima se ustalila svijest o obaveznosti takvog
ponašanja. Njima se regulišu mnogi odnosi, imovinski, organizacije i odnosi
vlasti. Kako postoji oštar sukob interesa, često dolazi do sporova u ovoj
oblasti. Zainteresovani pojedinci se obraćaju posebnoj vrsti sudova koji
izriču sankcije za prekršaj. Sankcije se izvršavaju dobrovoljno i uz pomoć
prinude.
Crkveno pravo predstavlja skup pravila ponašanja, onih kojima se
regulišu spoljni i unutrašnji odnosi vjerskih zajednica. Ono je bilo istovjetno
sa državnim pravom. I danas postoje društva sa odgovarajućim sistemima u
kojima su mnogi društveni odnosi regulisani svetim knjigama i religijskim
normama. Postoji princip odvojenosti crkve od države, odnosno države od
vjerskih zajednica. U svim tim slučajevima ispravno je govoriti o Crkvenom
pravu, kao pravu jer je ono obezbijeđeno državnom sankcijom. Crkveno
pravo je čisto organizaciono pravo pošto reguliše odnose jedne složene
društvene organizacije. U ovom slučaju se radi o neadekvatnoj podjeli
termina jer je ovo pravo preuzeto iz vremena jedinstva crkve i države.
Pravo feudalaca predstavlja ukupnost prava koje je važilo na
pojedinim feudima i koje je proisticalo iz pravno priznatih ovlašćenja,
pravosudnih, radnih, finansijskih i drugih. Ono se zasniva na običajnom
pravu, ali i na carskom, kraljevskom, kao i na crkvenom pravu.
Korporativna prava predstavljaju uže pravne podsisteme, kojima su
se pojedine profesionalne zajednice npr. u zanatstvu, trgovini, univerzitetu,
samoorganizovale u korporacije, cehove, gilde i druga udruženja, regulišući

76
R.Lukić, op.cit., str. 110.-121.
G.Vukadinović.po.cit.

111
samostalno u okviru državnog, crkvenog i komunalnog prava svoje radne,
disciplinske i tržišne odnose. U ovom slučaju sama udruženja izgrađuju
autonomna pravila ponašanja, uređuju ne samo svoje unutrašnje odnose,
nego i odnose koji se javljaju na tržištu predviđajući sankcije, sudove i
organizovana izvršenja u slučaju njihovog kršenja.
Statutarno pravo vodi porijeklo iz feudalizma kao teritorijalno
upravno pravo, označava se i lokalnom upravom pojedinog roda ili oblasti
kojom se samostalno regulišu pitanja vlasti, organizacije i odnosa između
građana. Ako je dolazilo do spora i sukoba predvidjeni su sudovi i sankcije
kao i postupak za izvršenje.

U savremenim društvima ponovo jača pravni pluralizam. Na primjer u

međunarodnoj trgovini, u međunarodnom trgovinskom pravu. U
međunarodnom trgovinskom pravu se norme stvaraju autonomno, tj.preko
običaja u određenim odnosima, ali i organizovano kroz sistematizovanje i
objavljivanje, kao uzansi (tihih ugovora, formularnih ugovora, opštih uslova
postojanja).
U slučaju kršenja i spora za autonomne norme međunarodnog
trgovinskog prava postoje sankcije i organi za rješavanje novonastale
situacije, arbitraže i tome slično. Efikasnost se najčešće obezbjeđuje raznim
vrstama sankcija koje sami subjekti uspostavljaju.
Pored ovih unutrašnjih autonomnih prava postoje međunarodna
autonomna prava, prava međunarodnih organizacija, teritorijalnih i
neteritorijalnih. Neteritorijalne su pored OUN: Međunarodna organizacija
rada, Međunarodna poštanska unija, Međunarodni crveni krst i tako dalje.
Među teritorijalne izdvajamo Evropsku uniju koja danas donosi vrlo
značajne prinudne pravne akte i koja sve više liči na savez država,a čak je i

112
pokušala da donese Ustav Evrope. Dok su u prošlosti autonomni pravni
poreci sa izuzetkom crkve i međunarodnog trgovačkog prava djelovali u
okviru ili podređeni manjim pritiskom države, danas ulazimo u fazu kada
država sve više djeluje u okvirima nedržavnih pravnih poredaka. Naravno, to
znači ne samo promjenu koncepcije prava, već i promjenu koncepcije
države, kao isključive suverene organizacije. Suverenost se sve više napušta
u uslovima evropske integracije i to dobrovoljno u korist dobrobiti koje
integracija donosi.
Pravni pluralizam međunarodnog tipa nagriza etatističko pravo
jednako kao i suverena vlast. Pravnim poretkom smatra se koegzistencija u
istom političkom polju različitih pravnih sistema koji se kombinuju i koji se
često međusobno suprotstavljaju. Pravni splet koji nastane ovakvim
ukrštanjem predstavlja fenomen integraliteta za koji je naročit primjer
Evropska unija.

4. Savremeni pravni sistemi77

Brojne su klasifikacije savremenih pravnih sistemima. Po jednima

razlikuju se zapadni, kolektivistički i religiozni sistemi. Drugi grupištu
pravne sisteme u osam familija: romansko, nordijsko, socijalističko,
njemačko, common law, islamsko, hindu i pravo Dalekog istoka.
Čuveni komparativista Rene David dijeli sve pravne sisteme na četiri
velike grupe: romansko-germanski tip, common law, religijsko-tradicionalni
tip i kategorije socijalističkog prava.

77
M.Jovičić, Veliki pravni sistemi, Beograd, 2001.

113
 Kategorija socijalističkog prava ima mali značaj nakon raspada
SSSR-a i komunističkih režima u Istočnoj Evropi78. Danas postoji velika
heterogenost između država unutar te grupe, pa je teško identifikovati jedan
zajednički model. No, na osnovu sličnosti i istovjetnosti najčešće se danas
razlikuju sledeći sistemi: evropsko kontinentalni, anglosaksonski, islamski,
hindu, kineski i japanski pravni sistem. Oni se dalje mogu dijeliti u
podgrupe. Evrokontinentalni na romanski i germanski,a anglosaksonskom
treba dodati pravni sistem SAD, pa se može osnovano govori o
angloameričkom pravnom sistemu.

Evropsko-kontinentalni pravni sistem je nastao recepcijom rimskog

prava. U njemu dominira pisano i kodifikovano pravo. Dakle, sve norme su
grupisane u zakonicima koji su rezultat stvaralačke uloge zakonodavstva.
No, u vrhu piramide stoji ustav, zatim zakoni, pa podzakonski akti tj. uredbe,
dok je uloga pravnih običaja i sudske prakse veoma mala. Sudska praksa ne
predstavlja izvor prava, ali faktički sve više utiče na ponašanje sudova, dok
su običaji pomoćni izvori prava i nalaze se na dnu hirarhijske ljestvice u
odnosu na pisane izvore. Ono važi u kontinentalnoj Evropi i u Latinskoj
Americi.
Anglosaksonski pravni sistem se razvijao postupno i potpuno
samostalno, skoro bez uticaja rimskog prava. To je pravni sistem Engleske,
Škotske, Velsa, a izvan Evrope Sjedinjenih Američkih Država i ranijih
engleskih kolonija.
Ono nije kodifikovano, ono nastaje djelovanjem sudova uz pomoć
precedenata, tj.sudskih odluka. Rješenja najviših sudova zasnivaju se na
običajima i pravičnosti (ecquity law) ili na zakonima i predstavljaju sudske
78
S.Darmanović, Zemlje u tranziciji, Podgorica, 2002.

114
precedente po kojima se donose odluke u sličnim budućim slučajevima. Te
presude najviših sudova u svojoj ukupnosti čine precedentno pravo koje je
izvor prava u anglosaksonskom pravu.
Za anglosaksonsko pravo se kaže da u njemu dominira common law79
u vidu zajedničkih običaja. To je nepisano ili opšte pravo. Ovaj termin je
suprotan terminu statute law koji označava pravo proisteklo iz zakonodavne
aktivnosti.
Razlike koje suprotstavljaju evropsko-kontinentalni i anglosaksonski
sistem na određeni način, postepeno nestaju s obzirom da i u
anglosaksonskom pravu zakon dobija na značaju, posebno u onim oblastima
koje nijesu uređene normama common law, na primjer akcionarska društva
itd.
Oni se približavaju i time što sudska praksa ima značajnu, faktičku
ulogu ujednačavanja načina na koji postupaju sudovi u evropsko
kontinentalnom pravnom sistemu. Danas ovo približavanje dobija još jedan
vid. Naime, Velika Britanija kao članica Evropske unije podvrgava se sve
više direktnoj primjeni pisanog prava kontinentalnog tipa.
U praksi postoje značajne razlike između pojedinih pravnih sistema
koji pripadaju anglosaksonskom tipu. Na primjer između sistema SAD80 u
kome postoji pisani ustav kao najznačajniji izvor prava i u kojem zakoni
imaju značajnu ulogu s obzirom na federativni oblik državnog uređenja, i
Engleska koja nema ustav i gdje su obicaji glavni izvor prava.
Islamski pravni sistemi81. Za muslimane u Africi, Indiji i Dalekom
istoku postoji tijesna veza između vjere i prava. Pravilan društveni poredak

79
M.Ivović, op.cit,str.29.
80
M.Ivović, op.cit.str.30.
81
G.Vukadinović, op.cit.str.132.

115
može biti samo onaj koji je zasnovan na religiji i tradiciji koja vremenom
postavlja zadatke i obaveze, a ne daju subjektivna prava. Glavni izvori ovog
prava su "Kuran"," sunet" (ili tradicija), "ishma ul umet" (saglasnost
islamskih naučnika po izvjesnom pitanju) i "kijas" (propisi izvedeni na
osnovu analogije). Izvor je religijsko pravo, to je njegovo osnovno obilježje.
Ono se naziva i šerijatsko pravo. Dolazi od turske riječi šerijat, što znači
pravac, put koji Alah ukazuje ljudima uživo. Poslije vjerskih, šerijatsko
pravo obuhvata i krivične i građanske zakone i razlikuje se od adeta
zasnovanog na običajnom pravuznači sunet.
Hindu pravni sistem82. Hindu pravo ,kao islamsko, zasniva se na
običajima i religiji. U Indiji pored hindu prava postoji i nacionalno pravo
inspirisano engleskim common law sistemom. Hindu pravo je pravo hindu
zajednice koje važi prevashodno u ličnim i porodičnim pravima u Indiji i
drugim zemljama Azije i Afrike. Hindu razlikuje nauku o pravednom i
nauku o korisnom (kao nauku o ugodnom). Pojmovi o subjektivnim pravima
su kao i u islamskom pravu. Pošto pravila Hindu prava regulišu prevashodno
lične i porodične odnose, najveći dio drugih društvenih odnosa se reguliše
nacionalnim indijskim pravom.

Kineski pravni sistem83 se razvijao bez stranog uticaja. Kina je dugo

živjela u izolaciji. Osnovna ideja poretka je zasnovana na učenju Konfučija,
kosmičkom redu događanja prema kojem na Zemlji može da postoji
harmonija ako ponašanje ljudi odgovara prirodnom poretku. Osnovna ideja
poretka je dakle Konfučijevo učenje.

82
G.Vukadinović, op.cit.str.133.
83
G.Vukadinović, op.cit.str.133.

116
 Nagli društveni razvoj u posljednjih nekoliko decenija doveo je do
donošenja niza zakona u oblastima koje uopšte nijesu bile regulisane pravom
ili su bile regulisane podzakonskim aktima internog karaktera: krivični
zakon, zakon o krivičnom postupku, zakon o državljanstu, zakon o
građanskom postupku. Na taj način Kina je otvorila put izgradnji pravnog
sistema sa značajnom ulogom pisanog prava.
Japanski pravni sistem84 predstavlja mješavinu različitih pravnih
sistema. Oblast privatnog prava pripada grupi romansko-germanskog tipa
pravnog sistema,s obzirom da je Japanski građanski zakon iz 1898. donijet
po ugledu na Njemački građanski zakon, ali sa izvjesnim elementima iz
Francuskog Code civile.
U oblasti javnog prava do druge polovine 20. vijeka vidan je uticaj
prava SAD-a. Recimo recepcija sudske kontrole ustavnosti Zakona (Judicial
Review), po kojoj sudovi ocjenjuju da li su zakoni u skladu sa Ustavom.
Međutim i pored vidnog stranog uticaja Japan je zadržao niz ustanova,
čuvajući svoj nacionalni identitet, ostajući vjeran toj tradiciji, naročito u
porodičnom i nasljednom pravu rješavanjem spornih situacija van suda ili
mirenjem u takozvanim vansudskim poravnanjima koja se praktikuju i u
savremenim trgovačkim i drugim komercijalnim sporovima.
Dinamika pravnog sistema se ogleda u njegovim promjenama
evolutivnim i revolucionarnim. Revolucionarnim sa nasiljem, a evolutivnim
postepenim promjenama koje mogu biti destruktivne ili konstruktivne,
kojima se nešto razgrađuje ili se nešto stvara. Te promjene mogu biti u
kontinuitetu ili u diskontinuitetu. Mogu se obavljati legalno ili legitimno.
Legalno po slovu ustava i zakona ili legitimno po volji određenih subjekata
iako se ne mora poštovati ustav i zakon.
84
G.Vukadinović, op.cit.str.135.

117
 No, i novi sistemi nijesu oslobođeni tradicije. U novom pravnom
sistemu ostaju neukinuta i neka subjektivna prava koja i dalje važe, tzv.
stečena subjektivna prava. Zagarantovana stečena subjektivna prava nije ni
moguće svrsishodno ukinuti. Dakle, tradicija i novi izazovi okvir su za
pravo.

118
 GLAVA VII

STVARANJE I PRIMJENA PRAVA

1. Stvaranje prava
1.1. Pojam metoda stvaranja prav

119
 Stvaranje prava je prvi stupanj jedinstvenog procesa .Prvo se stvara
pravo, zatim se tumači i na kraju primjenjuje.
Metodi stvaranja prava su pravno tehnički postupci pomoću kojih se
društvenim odnosima daje pravna forma. Pravna forma ili oblik je sve ono
što pravo dodaje običnoj, nepravnoj stvarnosti kako bi je pretvorila u pravnu.
Glavni zadaci i svojstva pravno tehničkih metoda su jasnoća,
preciznost i gipkost pravnih normi. Jasnoća znači neposrednu razumljivost.
Preciznost je u tijesnoj vezi sa jasnoćom. One moraju biti precizne kako bi
se tačno moglo odrediti ponašanje subjekata. Gipkost znači njihovu
svojevrsnu fleksibilnost, prilagođenost konkretnim životnim slučajevima i
njihovu promjenljivost85.
1.2. Vrste metoda stvaranja prava
Ralikujemo dva osnovna metoda: spontano i tzv. svjesno plansko
stvaranje prava s obzirom na učešće svijesti ili svjesne aktivnosti čovjeka.
Obično se smatra za nesvjesno da je to stvaranje prava iz običaja, običajno
pravo. Subjekt koji stvara pravo nije svjestan da ga stvara, ali ga ipak stvara,
kao što nema nikakav unaprijed stvoren plan da ga stvara86.
U toj koncepciji običajno pravo mora imati neke socijalne
pretpostavke. Ono mora imati opštu primjenu, ono mora imati dugo trajanje,
mora postojati svijest ili uvjerenje o ispravnosti običaja i o njihovoj
prihvatljivosti (opinio juris sine necetitatis).
Razlikuju se dvije faze u procesu stvaranja običajnog prava. Prva faza
je stvaranje običaja od strane društva, a druga je sankcionisanje tog običaja
od strane države.

85
M.Popović, Pravno normiranje,op.cit.str.29.
86
M.Popović, Pravno normiranje,op.cit.str.33.

120
 Postoje tri načina koja ukazuju kako običaj postaje izvor prava. Prvi
način je sankcionisanje običaja, kad država pozitivno pravnom normom
propiše da će državni organ za pojedine slučajeve da primijeni običaje.
Drugi, sankcionisanje običaja vidljivo je u načinu na koji državni organi, u
prvom redu sud, postupaju prilikom primjene prava. On počinje da
primjenjuje sankcije zbog nepoštovanja običaja. I treći način, sankcionisanja
običaja se sastoji u prenošenje sadržaja običajnog u pisani izvor, što se
naziva kodifikacijom običaja.
Običaj stvara zakon, tj.pravo. Zbog toga je vrijedno shvatanje da
običaj predstavlja zajednički prethodni oblik u kome se pravo i moral sadrže
još nerazvijeni i razdijeljeni.
Svjesno stvaranje prava ima dva dijela87: pripremni i glavni dio.
Pripremni obuhvata sve postupke da bi se došlo do formiranja pravnih
normi, a glavni dio čini nomotehnika, tj. formulisanje pravnih normi, bilo na
opšteapstraktnom, bilo na pojedinačno konkretnom nivou.
Najzad, tri su osnovne metodološke napomene u vezi postupka
svjesnog stvaranja prava. Prvo, u zavisnosti od toga kako se shvata pravo,
tako se pristupa i postupku njegovog nastajanja. Ako se pravo posmatra
normativistički, onda je to složen proces, a ako se govori o stvaranju prava u
sociološkom smislu tada se ispituju socijalni činioci. Postoji efektivna veza
između njih i pravnih normi u pogledu: sadržaja, pravne snage, oštrine
sankcije i forme.
Socijalni činioci koji djeluju na stvaranje prava se dijele na:
subjektivne i objektivne. Subjektini činioci su sve svjesne akcije koje
pojedinci ili socijalne grupe u okviru procedure ili van nje preduzimaju, da

87
O tome: S.Blagojević, op.cit., str. 22.
G.Vukadinović, op.cit., str. 120.

121
bi uticali na konačno uobličavanje pravne norme. Pod objektivnim činiocima
se podrazumijevaju svi drugi činioci koji nijesu neposredno svjesna
socijalna akcija, već prirodni činioci: društveno stanje, društvena podjela
rada, vrijednosni sistem, itd. Konačno, u postupku stvaranja spada u velikoj,
a možda, i u presudnoj mjeri aktivnost i vrsta tvorca prava. Tvorac prava
može biti država ili autonomni subjekt stvaranja prava, tako da se u ulozi
stvaraoci prava dijele ne državne organe i „druge subjekte”.

2. Pravni monizam i pluralizam

Po monističkom shvatanju88 prava pravo je u cjelosti proizvod

države, dok po pluralističkom ima više stvaraoca prava, a to nije jedino
država.
Između ovih krajnosti, monizma i pluralizma javlja se i kompromisna
teorija, tzv. etatistička koncepcija pravnog pluralizma (Del Vecio) koja
priznaje izvandržavne stvaraoce prava, ali se država izričito ili prećutno
mora saglasiti na to stvaranje prava.

2.1. Ideja i pojam pravnog pluralizma89

Ona se najprije javlja u prirodno pravnim učenjima gdje pored

državnog prava postoji i prirodno pravo koje je nezavisno i stoji izvan
države i državnog prava. Ono nije vezano za državu.

88
G.Vukadinović,op.cit. str. 122.ovaj dio oslanja se na
kategoriju:kvalifikacije prof.G.Vukadinović date u uđžbeniku (cijela glava
sedam)
89
G.Vukadinović, op.cit., str. 99.

122
 S druge strane, sociološka shvatanja prava smatraju da pravo nije
idealno, već samo jedan sistem, koji postoji u stvarnosti. Nema država svoje
pravo i kao ni svaka društvena grupa i zajednica, po tom shvatanju. Znači, u
pluralističkom i sociološkom pluralizmu se nalazi osnov za pluralističko
shvatanje prava, kao i u kritici pozitivističke teorije prava. Naročito su u
Francuskoj Oriju i Leon Digi bili inspiratori i animatori ideje pravnog
pluralizma, posebno doktrine socijalnog prava.

2.2. Pravni pluralizam u evropskoj teoriji i sociologiji prava90

Naročito je ovaj pravni pluralizam prisutan kod tri velikana

sociologije prava Eugena Erliha, Žorža Gurviča i Maksa Vebera. Po
mišljenju Erliha i pristalica Škole slobodnog prava, pravo ne stvara država
već se ono stvara normativnim aktima koji se nalaze u ubjeđenju udruženja
pojedinaca „u srcu društvenog života”. On naziva pravom različite norme
raznovrsnih društvenih asocijacija: crkve, porodice, staleža itd.
To pravo Erlih naziva "živo pravo". Oslobađaju se, kako kaže,
subjektivistički pipci holističkih predrasuda, a Žorž Gurvič razvija veoma
kompleksnu teoriju pravnog pluralizma. Gurvič indivualističkoj i etatističkoj
koncepciji suprotstavlja učenje u društvenom pravu kao pravu integracije. To
je pravo svakog društva, grupe, klase i organizacije na saradnju i
korporaciju. Gurvičeva pluralistička filozifija zasnovana je na ideji o
mnogobrojnom društvenom, širokom, spontanom pravu, kolaboracije i
kooperacije. „Društveno pravo postoji kao čisto i nezavisno društveno pravo
u odnosu na državu. Ono ostvaruje integrativnu funkciju”. Ove vrste

90
G.Vukadinović, op.cit., str. 22.

123
društvenog prava postaju svakog dana sve brojnije i one ograničavaju
državnu vlast i manifestacije su državnog pluralizma.
Zatim, Gurvič navodi čisto društveno pravo koje je podvrgnuto
društvenom tutorstvu i pridruženo društveno pravo kao decentralizovano u
sferi javne uprave, na primjer pravo lokalnih kolektiviteta, decentralizovanih
javnih službi itd.
Na kraju, četvri tip po njemu je društveno pravo kondezovano u
poretku prava demokratske države. Jedinstvo i pluralizam po Gurviču91
nijesu kontradiktorni. Jedinstvo je svojstveno toj razlici, to je posljednja riječ
teorije pluralističkih izvora prava.
Maks Veber smatra da postoje mnogobrojni pravni poreci zasnovani
na autoritetu drugačijem od političkog autoriteta države. Na primjer, pravila
Udruženja njemačkih studenata, Norme slovenske zadruge itd. Isto tako nije
rijetkost pravnog sistema na evropskom kontinentu da moderno državno
pravo prihvata kao izričito važeće i norme drugih organizovanih grupa i da
se preispitaju njegove konkretne odluke.
Sve te mnogobrojne pravne norme su pravne norme u mjeri u kojoj su
zagarantovane primjenom socijalnog aparata prinude. Dakle, mnogobrojni
kolektiviteti mogu stvarati pravne norme. Postojanje prava na prinudu
presudno je za pojam prava. Za Vebera je irelevantno, tj. nevažno da li je u
pitanju ekonomska, fizička ili neka druga prinuda. I konzulska kazna i
bratska opomena spadaju u prinudu, kako on kaže. Primjena fizičike prinude
karakteriše i državno pravo. O državnom pravu, to jest onom koje jemči
država govori se samo u slučaju kad se ono jemči, tj.kada se primjenjuje
pravna prinuda specifičnim, u normalnom slučaju direktno fizičkim
sredstvima prinude.
91
Ž.Gurvič, Sociologija, Pariz, 1968.

124
 2.3. Pravni pluralizam u američkoj sociologiji i antropologiji prava

Posebno značajno mjesto pripada američkim autorima (Evan i dr.).

Najneposredniju ulogu u obnavljanju ideje pravnog pluralizma dala je
sociologija, organizacija i antropologija prava.
Sociologija i organizacija (Vilijem Evan)92 otkriva i ispituje složenost
različitih organizacionih mehanizama i njihove osobene manifestacije prava.
Evan smatra da pravo ne treba vezivati za državu i njenu prinudu. Strukturu
pravnog sistema čine dva nužna i dovoljna elementa, mnoštvo pravnih normi
i njima odgovarajuće normativne uloge: zakonodavna, upravna i sudska.
On razlikuje pravne sisteme po dva kriterijuma. Prvi je relativan i
odnosi se na jurisdikciju pravnog sistema, a može biti javan ili privatan, a
drugi počiva na razlici između demokratskog i nedemokratskog pravnog
sistema. Tako on razlikuje četiri stupnja: javni demokratski sistem, javni
nedemokratski, privatni sistem demokratskog i privatni sistem
nedemokratskog tipa.
Novi pravac u proučavanju pravnog pluralizma dala je savremena
antropologija prava, posebno proučavanje vlasti u društvu bez države.
Naročito se u vezi sa tim izučavaju sukobi inspirisani djelima, naročito,
Karla Evelina i E.Adamsona Hebela93. Proučavajući primitivno društvo
metodom slučaja, oni su analizarali konfliktne situacije i društvene
mehanizme. Konfliktna situacija i elementi koji je prate otkrivaju pravni

92
V.Evan, Sociology and Antropology, New York, Publ. II, 2010.
93
E.Adamson Hebel, „Administrative Law and Primitive Sociaty“, Alabama
III, pp 22.-40.

125
život. Ovakav metodološki zahvat nije rezervisan za proučavanje samo
primitivnog društva, jer sukobi postoje i u modernim uslovima.

2.4. Savremena shvatanja o pravnom pluralizmu

Danas preovladava shvatanje pluralizma kao koegzistencije različitih

normi ili pravnih sistema u istim ili u komplementarnim političkim pravnim
poljima. Tako se može razumjeti pravni pluralizam u političkom prostoru
Evropske unije, ali se upotrebljava i u drugim značenjima.
Vander Linden94 smatra da pravni pluralizam postoji kad se u okviru
istog pravnog poretka u identičnim situacijama primjenjuju različiti pravni
mehanizmi. Ovim značenjima izrazu pravni pluralizam dodaje se i novo,
koje govori o tome da postoje unutar pravnog sistema više pravnih
podsistema. Slično Gurviču on razlikuje pluralizam na paralelan i integrisan,
kumulativan ili izolovan, željen ili obavezujući, nezavisan ili kontrolisan,
djelotvoran ili anticipativni, antagonistički ili komplementarni, nametnuti ili
saglasan.
Karbonije razlikuje državno pravo koje odgovara društvu ili naciji i
infra pravo, tj. vjerovanje i ponašanje efektivno za različite djelove
populacije. Tako on razlikuje: folklorno pravo za važeće unutar jednog dijela
populacije, ali i u narodnoj pravnoj svijesti i u samom državnom pravu.
Antropologija je u pogledu pravnog pluralizma prešla nešto drugačiji
razvojni put u odnosu na teoriju i sociologiju prava. Prvo važno djelo navodi
Norbert Rulan iz Francuske, iz oblasti pravnog pluralizma, jeste djelo
njemačkog romaniste Mitesija iz 1896. koji je proučavao odnose između
rimskog prava i autohtonih prava u orijentalnim provincijama rimske
94
V.Linden, Pluralism ana Monism, New.York, 2000.

126
imperije. Gaj koristi koncept ius gentium da bi razriješio problem mnoštva
pravnih sistema koji su funkcionisali među onim narodima koje su oni
porobili. Glavni osnivači, nakon njega, su autori Holandske škole običajnog
prava (Adat Law School).

3. Pojam i proces primjene prava

3.1. Pojam primjene prava

Primjena prava je pretvaranje prava u društvene odnose i praksu i

ponašanje pravnog subjekta po pravnim normama. Kako postoje dva
alternativna pravila, dispozicija i sankcija, razlikujemo ponašanje pravnog
subjekta u skladu sa dispozicijom i ponašanje u skladu sa sankcijom.
Autonomna primjena prava nastaje kada se pravni subjekt ponaša
dobrovoljno po dispoziciji uz uvjerenje da je ono što se od njega traži u
njegovom interesu.
Pod heteronomnom primjenom prava podrazumijeva se ponašanje
subjekta po dispoziciji zbog straha od sankcije, npr.plaćanje poreza.
Prinudnom primjenom prava označa se ponašanje pravnih subjekata po
sankciji, a do nje dolazi ukoliko se ne poštuje dispozicija pravne norme.
Posebna u užem smislu značenja, primjena prava označava samo
primjenu opšte pravne norme u konkretnom slučaju. Primjena prava u ovom
značenju odnosi se na misone radnje i psihičke procese, a ne na praktično
ponašanje pravnih subjekata po pravnim normama.
Konačno, najuže značenje primjene prava označava samo izvršenje
sankcije koja može da bude uperena prema ljudima, licima, restitutivne i
retributivne, ili prema pravnim aktima: ništavost i rušljivost.

127
 Pored dobrovoljne, tj. autonomne i heterogene i prinudne primjene
prava postoje različite klisifikacije i analiziraju se i sami metodi primjene
prava.
Metod primjene prava u širem smislu podrazumijeva sve radnje, kako
umne tako i tjelesne, koje se vrše u procesu primjene. U užem smislu,
metodi primjene su samo način i vršenje dotičnih radnji. Oni treba samo da
obezbijede sigurnost, efikasnost i ekonomičnost. Sigurnost primjene znači
da pravo mora biti podesno za primjenu da do nje uvijek dođe i to tačno
kako je propisano. Efikasnost je srodna sigurnosti i sastoji se u podobnosti
metoda da pravo izazove ono dejstvo koje mu je postavljeno kao cilj i
ekonomičnost tj. da do primjene dođe najkraćim putem, u što kraćem
vremenu sa manje ljudskih radnji i materijalnih sredstava95.

3.2. Proces primjene prava

To je jedan složeni odgovor na postupak koji čine niz logički

povezanih radnji, misaonih i materijalnih sa ponašanjem subjekta po
pravnim normama. Sve te radnje za cilj imaju da se odredi ponašanje koje
pravna norma zahtijeva. Implementacija tj. primjena normi se sastoji od
četiri vremenske faze i radnje: 1. utvrđivanje važećih pravnih normi; 2.
tumačenje pravnih normi, 3. popunjavanje pravnih praznina; 4. izvršenje
pravne norme ili sankcije.
Ako se traže faze koje su nužne, onda se izvode tri faze zato što
postojanje i popunjavanje pravnih praznina u pravnom sistemu treba da je
izuzetak, a ne pravilo:
1. saznanje pravne norme, tj.utvrđivanje njenog smisla i teksta,
95
G.Vukadinović, op.cit.str.29.

128
 2. njeno tumačenje,kome prethodi razumijevanje pravne norme
3. izvršenje pravne norme kao krajnje svrhe96.
Prva faza je tzv. ”niža kritika norme”, tj. utvrđuje se njen autentičan
tekst koji je sadržan u pravnim aktima objavljenim u ”Službenom listu”.
Nakon utvrdjivanja tog teksta čini se ”viša kritika” norme, tj.utvrđuje se
pozitivnost pravne norme, da li norma važi, da li je obavezna. Sljedeći korak
je utvrđivanje smisla pravne norme, tj. razumijevanje tumačenje pravne
norme.

GLAVA VIII

TUMAČENJE PRAVA
96
Ž.Kulić, op.cit.str.124.

129
 1. Pojam, predmet i subjekti tumačenja prava

1.1. Pojam tumačenja prava

Tumačenje ili hermeneutika je jedan proces kojim se nešto čini

jasnim, razumljivim i shvatljivim. Tumačenje prava je utvrđivanje pravog
smisla pravne norme97. Drugim riječima, šta je zakonodavac htio da kaže u
toj pravnoj normi.
Potreba za tumačenjem prava se javila sa pojavom prvih pravnih
tekstova. Preovlađuju dva osnovna stanovišta kada je riječ o pitanjima koja
se odnose na vrstu tumačenja. Predmet tumačenja mogu biti različiti
97
R.Lukić, op.cit., str. 122.-140.

130
tekstovi. Postoje mišljenja da su različite vrste tumačenja primjerene
različitim vrstama tekstova. Ovakvo stanovište potvrđuje jedno od najstarijih
tumačenja koje pravi razliku između hermeneutica sacra i hermeneutica
profana.
Prema suprotnom stanovištu ne mogu se praviti razlike prema
predmetu tumačenja98. Tako Gadames smatra da je krajnja svrha praktična
primjena.
Druga grupa pitanja oko kojih se vode brojne rasprave odnose se na
izgradnju hermeneutičke pravne antologije. Najznačajniji pobornik je Artur
Kaufman. Prema njegovom mišljenju u stanju je da pravna antologija otvori
put ka onome što je vječna težnja i ideal velike pravnosti Ipsa Resista, sama
pravedna stvar.
Postavlja se pitanje zašto je pravu potrebno tumačenje i koji su razlozi
koji ga zahtijevaju. Postoji mnogo razloga. Prvo, to je izuzetna složenost
društvene stvarnosti i slojevitosti društvenih odnosa. Normotvorac mora
poruku, odnosno pravnu normu da iskaže sažetom rečenicom, apstraktno uz
nužno zanemarivanje beskrajnog mnoštva osobina društvenih odnosa koje
reguliše99. Sa druge strane društveni odnosi se mijenjaju, a pravne norme su
statične, one su onakve kakve jesu, tako da dobijaju novo značenje. Zatim,
razlozi koji dovode do tumačenja mogu postojati na strani jezika. Čovjekov
psihički život je bogatiji od jezika, pa je shodno tome i pravi jezik samo
relativno sredstvo za sporazumijevanje ljudi. Najzad, ponekad se vrlo brzo
mijenjaju vrijednosni stavovi i ideologije koje uslovljavaju sadržaj pravne

98
G.Vukadinović, op.cit.str.39.Ovaj dio dobrim dijelom seoslanja i
interpretira stavove iz uđžbenika prof.G.Vukadinović,skladno Bolonjskim
standardimada uđžbenik ne bude jednoumlje već individualan i kreativan
rad autora temama „kojima je trag poštovanje dometa individualnosti“
99
Ž.Kulić, op.cit.str.120.

131
norme, tako da jedna norma ima različito značenje u pojedinim vremenskim
periodima. Počev od nadležnosti za proglašenje vanrednog stanja, do
jednakosti građana pred zakonima, zavisno od toga kakva je ideologija
vladajuća: liberalna, konzervativna, socijal-demokratska i tome slično.

1.2. Predmet tumačenja prava100

Glavni predmet tumačenja su postojeće pravne norme, odnosno

njihovi skupovi. Taj vid tumačenja se naziva tumačenje u užem smislu.
Tumačenje u širem smislu je tumačenje koje nastaje iz potrebe da
nešto što nije regulisano, a trebalo je biti regulisano reguliše iz potrebe
popunjavanja pravnih praznina. Kada se kaže tumačenje prava misli se na
tumačenje u užem smislu, na tumačenje norme ili grupe pravnih normi koje
su međusobno povezane.
Predmet tumačenja može biti svaka norma, uslovna, bezuslovna,
opšta, pojedinačna, državna ili autonomna.
Kod tumačenja u užem smislu predmet tumačenja je postojeća norma,
dok u širem smislu, u slučaju popunjavanja praznina, predmet tumačenja je
pravni sistem kao cjelina. Rijetki su slučajevi kada je predmet tumačenja cio
pravni sistem, tj.utvrđuje se šta čini njegov duh, njegova najopštija nečela da
bi se iz njih izvukla pojedinačna pravna norma. Postavlja se pitanje da li se
radi o tumačenju ili primjeni prava, ili pak o stvaranju prava popunjavanjem
praznina.
1.3. Subjekti tumačenja prava101

100
Ž.Kulić Op.cit.str,121.
101
Ž.Kulić Op.cit.str.122.

132
 Pošto postoje dvije grupe stvaralaca prava: državni organi i nedržavni
subjekti, razlikujemo državne organe i nedržavne subjekte, kao dvije grupe
subjekata tumačenja.
Tumačenje prava koje vrše državni organi je obavezno i ima veću ili
manju pravno obaveznu snagu. Zakonodavni organ se rijetko pojavljuje u
ulozi tumača, a to zovemo autentično tumačenje. Međutim, događa se da
nekad to on radi. Akt kojim se vrši autentično tumačenje naziva se
interpretativni zakon. Njegovo važenje u vremenu proteže se unazad. Dakle,
to je zakon koji ima retroaktivnu snagu, važi povratno zato što intepretativni
zakon nije akt za sebe, nego čini sastavni dio zakona koji tumači. Tumačenje
koje vrše organi koji primjenjuju pravo (upravni, sudski) zovemo
kazuističko tumačenje, tj.tumačenje radi njihove primjene u konkretnom
slučaju. Tu naročito ulogu imaju sudovi. Dalje tumačenje pravnih normi
konkretizuje dispoziciju ili sankciju stvarajući tako sudsko tumačenje.
Nedržavni subjekti tumače pravne norme koje su donijeli drugi
subjekti radi njihove primjene ili tumače sopstvene norme koje su sami
donijeli u formi autentičnih tumačenja. Ona ne mogu biti autoritativna kao
što ih daju državni organi specijalizovani za to.
U teoriji se ukazuje na još jedan moguć aspekt tumačenja kao
obavezujuće i neobavezujuće. Pored toga, razlikuje se apstraktno tumačenje
normativnih odredbi, tj.traženje opšteg značenja norme koja nije vezana za
njegovu primjenu i konkretno tumačenje potrebno radi njene konkretne
primjene na pravni odnos.

2. Oblici tumačenja prava

133
 Različiti su oblici, postupci, metodi i sredstva kojima se pravne norme
tumače. To su: jezik, sistem prava, istorija, logika i cilj pravne norme.
Tumačenje norme upotrebom različitih sredstva, tumač povezuje rezultate
značenja do kojih je došao u jednu logičku cjelinu. U tom postupku je
najznačajniji odnos jezika i drugih sredstava, a ono je prvo osnovno sredstvo
tumačenja.

2.1. Jezičko tumačenje

Najsavršeniji sistem znakova je jezik. Pravo može biti iskazano

jezikom i vanjezičkim znacima gestovima, mimikom, konludentnim ili
preciznim radnjama itd.
Jezičko tumačenje predstavlja tumačenje prava na osnovu jezika da bi
se došlo do jezičkog značenja normi koje se utvrđuju pomoću elemenata
jezika i njegovih pravila. Primjenom tih metoda dobija se jedno ili više
jezičkih značenja koja mogu da budu jasna ili nejasna. Kada postoje više
jezičkih ili kada je jezičko značenje nejasno, ovaj postupak dalje mora da
utvrdi uzroke nejasnog značenja upotrebom drugih vanjezičkih sredstava
tumačenja.
Razlikujemo dva glavna uzroka nejasnog značenja pravne norme. One
su nejasne ili kad ništa ne kažu ili kad su besmislene i protivurječne. Kada
norma ništa ne kaže, kad ne reguliše neki društveni odnos, a treba da ga
reguliše, radi se o pravnoj praznini, koja se popunjava odgovarajućim
logičkim sredstvima. U drugom slučaju norma je besmislena ili
protivurječna ili unatar sebe ili u odnosu prema drugim normama. Ipak je
češći slučaj da norma ima jasno jezičko značenje, ali su međusobno
besmislene ili protivurječne (to je slučaj antinomije u pravu).

134
 U slučaju kad norma ima više značenja ona je neodređena.
Neodređenost potiče ili zbog nesavršenog jezika ili zbog neodređenosti
pojmova. Bez obzira na činjenicu da je zapravo gotovo savršeno sredstvo
sporazumijeva, jezik ipak ne može da iskaže sve. Postoji jedan problem
jezika kojim se izražavaju pravne norme. Ako je on određeniji, utoliko se
misli siromašnije, sirovije i oštrije. Postoji veoma važna razlika između
značenja stručnih riječi ili termina, pravničkih, ekonomskih, medicinskih i
drugih. Druge navodne riječi, npr. roditelji, stvari, dijete i slično, izrazite su i
kompleksne i ostvaruju različite teškoće u razumijevanju pravnih normi.
Svaka riječ iz običnog jezika ima više značenja. Da je razumijevanje gotovo
uopšte, pa i pravu, uvijek kontekstualno, tj.različito prema prilikama,
vidljivo je kod tzv.pravnih standarda, koji su neodređeni, apstraktni pravni
izrazi, kao što su na primjer savjesno poslovanje, dobar privrednik, javni
moral, brza vožnja i tome slično.
Ponekad arhaizmi, tj.stare, zastarjele riječi ili neologizmi, za nove
nepoznate riječi, stvaraju poteškoće. Menje teškoća stvaraju strane riječi:
kompetencija ili lizing, jer one su manje više dobro definisane. Kako smo
rekli, nijedna riječ iz narodnog jezika gotovo nije jednoznačna. Riječi
svakodnevnog govora izvori su za višeznačnost pravnih normi, a leksičko
tumačenje ima zadatak da ta značenja utvrdi. Leksička pravila i leksičko
tumačenje daju tek jednu lepezu mogućih značenja pojedinim riječima, a iz
njih se utvrđuje koja se značenja najčešće upotrebljavaju, tj.koja su značenja
uobičajena u toj jezičkoj zajednici (npr. riječ izdržavanje‘ roditelji su dužni
izdržavati svoju maloljetnu djecu, jezičko tumačenje je bitno, ali nije
dovoljno za razumijevanje pravne norme).
Što se tiče pravila sintakse, gramatike i interpunkcije, za pravne
norme važi isto što i za jezik uopšte. Ako jezik pravnih normi nije jasan i

135
gramatički ispravan, on može u manjoj ili većoj mjeri zauzeti različita
tumačenja i tumačenja pravnih značenja i pravnih normi. Teškoće u
tumačenju pravnih normi stvaraju sažetost i rascjepkanost pravnih tekstova.
Zato treba imati u vidu da se u pravnim odredbama veoma često nalaze tek
elementi jedne pravne norme. Jezičko tumačenje podrazumijeva ne samo
korišćenje elemenata jezika, nego i jezičkih pravila. Prvo pravilo se odnosi
na jezičke znakove. Svaki jezički znak ima svoje značenje. Drugo pravilo se
odnosi na sadržinu. Svakom jezičkom znaku treba dati ono značenje koje
sadrži osnovno značenje.

2.2. Ciljno tumačenje

Ciljno tumačenje102, teleološko tumačenje predstavlja glavni način

razumijevanja pravnih normi. Drugim riječima, ciljno tumačenje je to koje
treba da utvrdi jedno jedino pravo značenje pravne norme u okviru jezičkih
mogućih značenja. Pravna norma je sredstvo za postizanje nekih i nečijih
ciljeva, vrijednosti i interesa.
Od svih mogućih jezičkih značenja najbolje znači ono koje ostvaruje
njen cilj, tj.razlog njenog postojanja (ratio legis). Sa jedne strane pozitivisti,
dosljedno svojoj orijentaciji, smatraju da je pravo jednako volji
zakonodavca. Zato oni smatraju da su istinsko značenje norme ciljevi na
koje je mislio normotvorac, u ovom slučaju zakonodavac, prilikom stvaranja
ove norme. Takvo tumačenje u teoriji prava naziva se još i subjektivno ciljno
tumačenje. Međutim, moglo bi se dodati da subjektivno tumačenje ukazuje
na značenje upotrijebljenih riječi.

102
G.Vukadinović, op.cit., str. 110.
R.Lukić, op.cit., str. 100.

136
 Ciljnim tumačenjem treba da se prepoznaju oni ciljevi koje postavlja
društvo u vremenu primjene pravne norme, a ne samo oni ciljevi koje je
pretpostavio zakonodavac. To je takozvano objektivno ciljno tumačenje gdje
se ciljevi pravne norme osamostaljuju od volje njenih tvoraca i usklađuju sa
zahtjevima vremena103.

2.3. Sistematsko tumačenje

Sistematsko tumačenje104 je postupak kojim se otkriva značenje jedne

norme tako što se ona povezuje i dopunjuje elementima te norme koje se
nalaze u različitim odredbama ili tako što se ta norma povezuje sa drugim
normama u okviru pravnog sistema. Ono, dakle, treba da poveže normu sa
drugim normama i da na taj način otkrije duh zakonodavca, odnosno
normotvorca. Ono je u stvari jedna posebna vrsta logičkog tumačenja samo
primijenjeno na sistem prava kao posebnu cjelinu. Nema pravne odredbe
koja je sama za sebe toliko jasna i razumljiva ili da nema nikakvu vezu sa
drugim djelovima pravnog sistema. Ona ima izvjesno mjesto, izvjestan
sadržaj i izvjestan smisao.
Pošto su sistemi međuzavisni ,razlikuju se dvije osnovne vrste
sistematskog tumačenja. Jedno koje se vrši pomoću mjesta koje norma
zauzima u sistemu prava i drugo koje se izražava pomoću misaonog
povezivanja normi.
Određivanjem mjesta u sistemu uglavnom se izbjegava
protivurječnost između norme iz ranijih akata, ali se smisaonom
povezanošću bliže određuje pravo značenje normi na osnovu njihovih veza.

103
B.Košutić, op.cit., str. 22.
104
B.Košutić, op.cit.str. 90.

137
 Ova sredstva tumačenja, obično pomoćna sredstva ciljnog tumačenja,
imaju različite vidove. Jedan oblik je sastavljanje pravne norme iz više
odredaba koja sadrži njene elemente i hipoteze, dispozicije i sankcije, a
nalaze se u različitim aktima. Drugi vid sistematskog tumačenja je primjena
načela zakonitosti i drugih pravnih načela kojima se značenje nižih normi
traži u višim pravnim normama. Značenju pravnih normi koje sadrži uredba
koja se donosi da bi se zakon izvršio, uključuje i značenje jedne zakonske
norme.
Treći način tumačenja ove vrste jeste popunjavanje i razjašnjavanje
značenja jedne norme značenjem drugih normi iz iste pravne ustanove,
tj.norme koja reguliše isti društveni odnos. Tako na primjer opšta norma o
dužnosti studenata da polože određeni broj ispita da bi upisali narednu
godinu, dobija svoje potpuno značenje kad se poveže sa normom o
nastavnom progranu i ispitnim rokovima.
Prema četvrtom obliku sistematskog tumačenja105 leksička i ciljna
tumačenja nekih pravnih normi često se mogu objasniti njihovim
povezivanjem sa normama i definicijama kojima sam normotvorac određuje
značenja nekih izraza, npr. brak, službeno lice, zastava itd. Ako jedna norma
propisuje isticanje državne zastave na objektima u vrijeme praznika,
značenje i mogućnost primjene te norme bitno zavisi od druge norme koja
propisuje kakva državna zastava mora da bude.

2.4. Istorijsko tumačenje106

B.Košutić Op.cit.str.98.
105

Savigny, Teorija prava, Rijeka, 2000.

106

138
 Svaka pravna norma ima svoju istoriju, nastanak, razvoj i promjene.
Istorijski karakter norme uslovljava i njeno istorijsko tumačenje. U pitanju je
jedna vrsta sociološkog tumačenja, gdje se pravo značenje pravne norme
utvrđuje pomoću okolnosti koje su uticale na normu da bude takva.
Ono se razlikuje od ciljnog po tome što ne uzima u obzir samo cilj,
već normu tumači pomoću svih drugih okolnosti. Ono doživljava afirmaciju
tek od vremena francuske škole elegante jurisprudencije, a naročito od
pojave istorijsko-pravne škole u Njemačkoj početkom 20. vijeka.
Istorijsko tumačenje je postupak kojim se traži značenje pravne norme
ispitivanjem promjena u njoj, ispitivanjem okolnosti koje su prethodile
njenom donošenju ili su bile neposredan razlog - voccatio legis za njeno
donošenje. Ono podrazumijeva korišćenje određene pravne tehnike i pravnih
sredstava.
Prvo sredstvo tumačenja su promjene u samoj pravnoj normi. Zato se
ovo tumačenje može sastojati u poređivanju tumačenja pravne norme sa
normama koje su joj prethodile i regulisale iste društvene odnose.
Drugo, istorijsko tumačenje ima u vidu tzv.neposredne povode za
donošenje tumačene odredbe. Naime, često neposredni povodi su
ekonomski, politički, psihološki i drugi koji su razlog za donošenje
određenih normi. Treće, istorijsko tumačenje se služi tzv. pripremnim ili
prethodnim materijalom koje doprinosi tumačenju pravnog pravila, kada je u
pitanju zakon. Te norme čine projekti zakona, prednacrti, nacrti, zapisnici
Parlamenta, stručna i naučna literatura itd. U toj građi je sadržana podloga za
donošenje zakona.
Za razumijevanje pravne norme neophodno je istorijsko tumačenje107,
ostala sredstva, jezik, logika i cilj ne mogu da pruže cjelovito tumačenje kao
107
Puhta, Istorijsko tumačenje prava, Zagreb, 1999.

139
što to može istorijsko. Ono je posebno pogodno za utvrđivanje tzv.volje i
cilja tvorca kod subjektivnog tumačenja.

2.5. Logičko tumačenje prava

Logičko tumačenje108 prava predstavlja postupak utvrđivanja logičkog

značenja normi, to jest značenja dobijenog drugim sredstvima, primjenom
zakona logike.
Kod logičkog tumačenja utvrđuje se logička povezanost riječi iz koje
se pravna norma sastoji, tj.utvrđuje se logički smisao onoga što nam jezički
tekst kaže. Najkraće rečeno, ono označava primjenu logičkih zakona na
pravnu normu koja je logička kategorija.
Logičkim tumačenjem se postavljaju dva osnovna rezultata. Njime se
utvrđuje da li je značenje koje se dobija drugim vrstama tumačenja logički
moguće, zatim logičkim funkcijama se iz norme izvlači ono značenje koje se
nije moglo izvući jezičkim ili drugim tumačenjem.
Postoje dvije vrste logičkog tumačenja. Jedno tumačenje za cilj
određuje provjeru značenja dobijenih drugim tumačenjem, a drugo je
samostalno jer izvodi nova značenja do kojih se nije moglo doći drugim
sredstvima. Ono se vrši uz pomoć osnovnih zakona logičkog mišljenja i to
Zakona o neprotivurečnosti, Zakona istovjetnosti i Zakona isključenja
trećeg.

108
B.Košutić, op.cit.str.99.

140
 Što se Zakona o neprotivurečnosti109 tiče izražava se u stavu da
protivurječni pojmovi u pravnoj normi ne mogu stajati zajedno, jer time
jedan drugog ograničavaju ili isključuju, na primjer u jednom istom
postupku tužilac i tuženi ne mogu biti jedno isto lice. Treba razlikovati
spoljnu protivurječnost između normi dva ili više pravnih akata od
unutrašnje protivurječnosti koja se javlja unutar same norme ili unutar istog
akta. Protivurječnosti u normi su vrlo rijetke i najčešće su protivurječnosti
normi više akata.
Prema zakonu o istovjetnosti ili identitetu uzima se da su istovjetni
oni pojmovi koji su istog obima, istog sadržaja i da jedan znači ponavljanje
drugog, na primjer počinalac krivičnog djela je krivac. Značenja koja se
dobiju primjenom zakona identiteta, potpuno su pouzdana, kao i ona što se
zasnivaju na načelu neprotivurječnosti.
Zakon isključenja trećeg govori110 nam da u određenoj situaciji nema
trećeg pojma između dva pojma koja se isključuju, na primjer pravo na
zaključenje braka između dva lica suprotnog pola.
Dakle, ako dva lica suprotnog pola zaključe brak pravni akt može biti
samo zakonit ili nezakonit. Logično tumačenje vrši se i primjenom
tzv.argumenata ili pravila pravničke logike.

2.5.1. Oblici logičkog tumačenja

Logičko tumačenje u pravu ispoljava se u zaključivanju kojim se

sužava pravna norma na tačno određeni broj slučajaili je proširujemo na
određene slučajeve. Najvažniji su prvo, argumentum a contrario, tj. razlog

109
G.Vukadinović, op.cit.str.40.
110
Ž. Kulić, op.cit.str.121.

141
suprotnosti, drugo argumentum analogije i sličnosti, asimili ad simile i treće
argumentum afortiori razlog tim prije.
a) razlog suprotnosti ili argumentum a contrario je logičko sredstvo
koje služi da se pravne praznine popunjavaju na način koji je suprotan
analogiji, to znači da se u svim odnosima koje neka norma reguliše, a koje se
slične regulisanim odnosima primjenjuje njoj suprotna norma, tj.norma
suprotne sadržine.
Tako dolazimo do zaključka koji je suprotan pojmu iz koga se izvodi.
U pravu se može naći puno primjera za argumentima a contrario: ako pravna
norma glasi da sudsku istragu vodi jedan istražni sudija logično se
zaključuje da tu istragu ne može da vodi neki drugi sudija, niti bilo koja
druga osoba; ako na jednoj zgradi stoji natpis: "Zabranjen ulaz na glavna
vrata", onda se primjenom argumentim a contrario izvodi zaključak da je
ulaz dozvoljen na sporedna vrata.
Argumentima a contrario ili razlog suprotnosti upotrebljava se uvijek
prilikom tumačenja specijalnih pravnih normi kako bi se spriječilo širenje
izuzetaka na druge slučajeve.
Tako, na primjer, iz Zakona o pravu pravnih lica sa područja Evropske
unije u kome se kaže da mogu da investiraju u privredna preduzeća može se
zaključiti da pravna lica koja ne pripadaju njima nemaju to pravo. Ovdje sa
jasno vidi kako argumentum a contrario služi ciljnom tumačenju, zapravo
zaštiti ratio legisa specijalne norme. Istina, argumentum a contrario valja
pažljivo primjenjivati. Njegova se tačnost mora provjeravati uz pomoć cilja
samog prava.
b) analogija ili agrument sličnosti, asimili ad simile. Njime se iz jedne
izričite normativne kvalifikacije, ovlašćenja i obaveze zaključuje da ista

142
kvalifikacija pripada i drugom odnosu koji je bitno sličan ovom izričito
kvalifikovanom.
Analogija znači da se na jedan slučaj koji nije regulisan pravnom
normom, koji dakle predstavlja pravnu prazninu, primjenjuje norma koja je
predviđena za neki drugi sličan slučaj i to upravo na osnovu te sličnosti.
Dosta je primjera te pravne norme. Ako pravna norma zabranjuje vožnju
biciklom stazama javnog parka, polazeći od ciljnog tumačenja koje brine o
sigurnosti posjetilaca parka, da se takva zabrana nesumnjivo ne odnosi samo
na bicikliste, nego i na motorne bicikle i na druga motorna vozila.
Argument analogije je zapravo još jedno sredstvo ciljnog tumačenja,
jer se cilj prava da se bitno slični odnosi regulišu na isti način, a bitna
sličnost je sličnost relativnih ciljeva (ratio legis).
Analogija je sve više opravdana i to sa stanovišta pravne prakse.
Zaključak analogije je jedan logički zaključak i on se ispoljava u tome što se
ovaj zaključak smatra djelimično kao deduktivan, a djelimično kao
induktivan.
Deduktivan zato što zaključak izvodimo od opšteg ka posebnom i on
se u svakom slučaju smatra nesumnjivim. Ljudi su smrtni, Sokrat je čovjek,
Sokrat je smrtan.
Induktivan je zaključak zaključak : od posebnog ka opštem, Petar je
smrtan, Jovan je smrtan. Dakle, svi ljudi su smrtni. On nikada nije potpuno
pouzdan jer je teško posmatranjem obuhvatiti sve vrste i primjere.
Procedura po analogiji zaključivanja je sljedeća: prvo se indukcijom
dolazi do zaključka da su dva odnosa slična, jer posjeduju obilježja koja su
im ista. Nakon toga utvrđuje se da jedan odnos ima izvjesna obilježja za koja
nije utvrđeno da ih ima i drugi odnos slučaja, a zatim se utvrđuje da ta
obilježja potiču iz onih koja su im zajednička iz oba odnosa.

143
 Utvrđena povezanost ova dva slučaja ili odnosa, nakon toga se
indukcijom proširuje na sve odnose i tako se stvara opšte pravilo o toj
obavezi. Tada imamo induktivni dio zaključka. Na osnovu toga se donosi
zaključak da i drugi odnos ima ista obilježja, jer ona proističu iz zajedničkih
obilježja i tada imamo deduktivni dio zaključka.
Obično se razlikuju dvije vrste analogije: zakonska i pravna.
Zakonska je analogija legis i označava primjenu jedne norme, kojom se
reguliše jedan slučaj na drugi slučaj koji predstavlja pravnu prazninu.
Pravna analogija je analogia iuris, a iuris je ostvarivanje jednog opšteg
pravnog načela izvedenog iz više jednoobraznih pravnih sistema u
slučajevima koji predstavljaju pravnu prazninu.
Naime, ako se pravna praznina ne može popuniti zakonskom
analogijom primjenjuje se pravna analogija, tj.stvaranje i izvođenje normi iz
nekih opštih načela i cjelokupnog prava, da bi se riješio neki neuređen
slučaj.
Kod zakonske analogije se rješenje izvodi iz pravnog osnova, odnosno
duha pojedinog zakona, a pravnom analogijom se popunjava praznina iz
pravnog poretka kao cjeline.
Neki autori prave razliku između djelimične analogije i potpune.
Djelimična analogija je analogija partialis i nastaje kada se opšta norma
izvodi iz nekoliko posebnih, dok se potpuna ili analogija totalis izvodi iz
duha cjelokupnog prava i predstavlja opšte pravno načelo.
Analogija je u modernim državama zabranjena u krivičnom pravu.
Zabrana u toj sferi se smatra nužnom zbog zaštite ljudskih prava od sudskog
proširivanja krivičnih djela i kazne. Zakonodavac sebi rezerviše pravo da
određuje generalno i unaprijed društveno vrlo osjetljivo područje krivičnih
djela i sankcija primjenom principa nullum crimen nulla poena sine lege.

144
 c) Argumentum apriori ili razlog „tim prije”, predstavlja argument
kojim se iz jedne izričite normativne kvalifikacije zaključuje da ista
kvalifikacija pripada i nekom drugom odnosu zato što on ima važniji, jači
razlog.
Ovaj argument je inače sličan argumentima analogije, ali se od njega
razlikuje po tome što za argument apriori razlog proširenja nije bitna
sličnost, nego da li je taj razlog u jednom pravu jači i intenziviji u poređenju
sa drugim.
Ovaj se argument dijeli na dvije podvrste argument „aminori ad
maius“,tj. zaključivanje od manjeg ka većem i argument„amajorio ad
minus”, tj. zaključivanje od većeg prema manjem.
Argumentum” aminori ad majus” ili zaključivanje od manjeg ka
većem, predstavlja argument koji zaključuje da se posljedica koju pravna
norma vezuje za nešto što je manjeg intenziteta odnosi na istovrsnu pojavu
većeg intenziteta.
Ovaj oblik ide od zahtjeva manjeg obima ka zahtjevu većeg obima, a
u pravnom životu ima dosta primjera za ovo. Ako je neko zato što nije
ispunio svoju obavezu odgovoran zbog nehata iz toga slijedi odgovornost
zbog umišljaja, ili na primjer u izbornom pravu u kojem se donošenje
odluke, pokriva apsolutnom većinom, dakle 50% + 1, jasno je da se može
govoriti kad je za nju glasala dvotrećinska većina.
„Argumentum amajori ad minus” ili zaključivanje od većeg ka
manjem, je argument kojim se zaključuje da subjekat kojem pravna norma
daje veća ovlašćenja ima i ona uža ovlašćenja i obaveze koje su uključene u
većim.
Drugim riječima, ovaj oblik tumačenja polazi od zahtjeva većeg, šireg
obima ka zahtjevu manjeg. Ovoj logici pripada i logika iz vremena Ulpijana

145
koja glasi „quijus majus conceditiru, et minus condeti videtor”kome je
dopušteno više smatra da mu je dopušteno i manje. Time se sa argumentom
ad major i ad minus isto ako norma ovlašćuje državni organ da objavi ratno
stanje, onda se u nedostatku norme nadležnosti za proglašavanje
mobilizacije, može uvijek zaključiti da isti organi imaju pravo proglašenja
mobilizacije ili ako je stranka dala advokatu punomoć za vođenje određene
parnice i nije označila posebno ovlašćenje zaključuje se da on može
podnijeti i povući tužbu, uložiti žalbu itd.
Logičkim tumačenjem provjerava se jezički izraz pravne norme, da li
je jezički smisao norme moguć i održiv, a to se postiže primjenom opštih
pravnih načela, tzv.pravnih konstrukcija.
Šta su pravne konstrukcije? Pravne konstrukcije se smatraju
najopštenijim pravnim pojmovima, npr.opšti pojam ugovora i sadrže
zajedničke opšte elemente za sve ugovore. Pravna načela su najopštije
pravne norme do kojih se dolazi apstrahovanjem, odnosno uopštavanjem
onoga što je zajedničko i bitno u pravnim normama objedinjenih
zajedničkim ciljem.
Opšta pravna načela predstavljaju najopštije pravne norme u različitim
granama prava, npr.načelo zakonitosti, naknada štete, načelo saslušanja obije
strane (audiotur et altera pars). U pravnoj teoriji se često ističe njihov
suštinski značaj za stvaranje, tumačenje i primjenu prava u smislu da ona
čine osnovu cjelokupnog prava.

2.6. Doslovno, prošireno i suženo tumačenje

146
 Zajedničko za doslovno, prošireno i suženo je da ova tumačenja
odlučuju o odnosu između najboljeg značenja pravne norme koje se utvrđuje
ciljnim i drugim tumačenjima i značenja riječi iskazanih normom.
Za ova tri postupka je karakteristično sljedeće: značenje odredbi može
biti izraženo adekvatnom upotrebom riječi, može biti neadekvatno ili jedno
od mogućih i uobičajenih značenja, preusko ili pak preširoko. Doslovnim
tumačenjem konstatuje se da je značenje riječi kojom je pravna norma
iskazana adekvatno ili izražava najbolje cilj te norme. Dakle, normotvorac
koristi najpogodnije izraze, npr.brojne norme u krivičnom zakonu.

Prošireno ili ekstenzivno tumačenje sastoji se u tome da se moguće

jednoj ili višeznačnoj riječi pravne norme daje njeno šire značenje, npr.ako
se kaže da sud sudi na osnovu ustava i zakona, tada se u pogledu izraza
zakon pribjegava ekstenzivnom tumačenju.

Suženo ili restriktivno tumačenje je uže tumačenje načela pravne

logike kojim se jednoj višeznačnoj riječi daje njeno uže značenje, zato što je
ono najadekvatnije njenom ciljnom značenju.
Ako je propisano da testament mora biti u pisanoj formi izuzev u
slučaju rata kada može biti u usmenom obliku, izuzetak se ne može široko
tumačiti i na taj način izvlačiti zaključak da je punovažan i usmen testament
sačinjen za vrijeme redovne mobilizacije u vrijeme mira.

2.7. Subjektivno i objektivno tumačenje111

111
R.Lukić, op.cit.str.128.

147
 Subjektivno tumačenje je ono tumačenje kojim se utvrđuje volja
donosioca norme, polazeći od tog subjektivnog momenta. Zagovornici ovog
tumačenja ističu da ovakav pristup polazi od nečeg fiksnog što obezbjeđuje
pravnu sigurnost.
Objektivno tumačenje polazi od nečeg objektivnog, što je izvan voljne
sfere, od onih okolnosti što su uticale na pravnu normu. Značenje pravne
norme po objektivnom tumačenju je ono koje joj daje društvo na osnovu
zakona, a ne onaj ko je stvara i ono što je on htio da kaže 112. Ovo pravilo
važi za norme o ljudskim pravima ili njihovo donošenje, postojanje, dejstvo
u sklopu opštih tokova i proglasa u zaštiti ljudskih prava i stalno se mijenja.
Kod subjektivnog tumačenja113 javljaju se problemi sa određivanjem
volje tvorca. Volju je teško utvrditi, čak i kad je fizičko lice živo, kad je u
stanju da rekonstruiše volju, npr.volja u kupoprodajnom ugovoru. Posebne
teškoće postoje kad normu donosi kolektivni organ, a zna se da je kolektivna
volja vrlo neodređen pojam.
Sve su pravne norme gotovo uvijek iznad onoga što je čovjek svjestan
da čini, budući da nije u stanju da zaista obrati pažnju na sve vidove
značenja. Te teškoće se povećavaju sa umnožavanjem broja lica, što naročito
važi za zakonodavca koji je kolegijalni organ. Ponekad je to pitanje, naročito
prilikom izglasavanja relativno dugih i osobenih zakonskih tekstova da li su
uopšte imali bilo kakvu volju. Tumačenje ne predstavlja ništa drugo nego da
pravo značenje zakonske norme prihvati uobičajeno značenje riječi od kojih
je norma sastavljena. To je i razlog zbog kojeg se često pravi razlika između
subjektivnog i objektivnog tumačenja. Prvo bi težilo značenju zakona koje je

112
B.Košutić, op.cit.str.140.
113
G.Vukadinović, op.cit.str.51.

148
bilo namjeravano, a drugo značenju koje je sadržano u upotrijebljenim
riječima kao takvim.

2.8. Statičko i evolucionističko tumačenje

Statičko tumačenje nastoji da utvrdi smisao normi tako da bi otkrilo

kako su one poimane u doba njihovog donošenja. Najpoznatiji primjer
statičkog tumačenja je slučaj u presudi američkog Vrhovnog suda u slučaju
Dred Skott iz 1857. godine. Postavilo se pitanje da li crnci koje američki
Ustav iz 1777. godine nije uvrstio u građane, a time ni subjekte prava, mogu
da pokreću parnice ili ne mogu u federalnim sudovima na osnovu ustavne
odredbe koja predviđa nadležnost federalnih sudova.
Većina sudova je prihvatila usko, statičko tumačenje norme da crnci
ne mogu da pokreću parnice. Ovakav stav sudija počiva na uvjerenju da su
ustavni amandmani „svjesni” ustavnih granica. To je najbolje izrazio
predsjednik Vrhovnog suda Rodžert Anej da se tu ne govori samo o riječima
nego i sistemu značenja.Svako drugo pravno tumačenje ukinulo bi sudski
karakter ovog suda kako on smatra.
Primjer statičkog tumačenja predstavlja mišljenje sudije Džordža
Saterlenda u slučaju Home Building and Loan Asenhu V.Blaid Delis iz 1937.
godine. Predmet spora je bilo ustavnost zakona države Minesota koje je
pružao izvjesne olakšice hipotekarnim dužnicima na štetu povjerilaca, da
država članica u vrijeme krize može da donosi zakone koji smanjuju
ugovorne obaveze. Međutim, ovakvu olakšicu Ustav SAD-a zabranjuje.
Većina sudova sa svojim glasom je podržala ustavnost ovog člana, a sudija
Saterlend je pokazao i odredio nepovjerljivosti. Svoj stav sudija je

149
potkrijepio tako što je rekao da je značenje ustavne norme mijenja s plimom
i osjekom ekonomskih zbivanja.
Suprotno statičkom evolucionističko tumačenje predstavlja
fleksibilno, gipko tumačenje pravne norme ili ustava. Za to dobru ilustraciju
daje Džon Maršall iz 1819. godine kad kaže: „Nikad ne smijemo da
zaboravimo da je ono što mi tumačimo Ustav, zamišljeno da istraje u
godinama koje dolaze i da shodno tome bude prilagođeno različitim krizama
ljudskih stvari”.
Najdalje je otišao sudija Oliver Vendel Homs koji je rekao da odredbe
ustava nijesu matematičke formule koje imaju suštinu i svoje forme, one su
žive organske ustanove. No, ove norme se mogu preobraćati u svojevrsna
opšta pravna načela, zato je Bendžamin Kardo američki sudija rekao :„Ustav
ne izražava i ne treba da izražava pravila za vrijeme koje prolazi nego za
vrijeme u budućnosti”.
Statičko tumačenje se ne mora nužno vezivati za subjektivno
tumačenje. Prilikom istraživanja subjektivnog smisla pravne norme, tj.volje
njenog tvorca izražena je volja koju tvorac norme stvarno ima u trenutku
tumačenja. U evolucionističkom tumačenju moguće je samo da se mijenja
značenje, odnosno smisao norme shodno zakoniku značenja. Ono je samo
tumačenje, a ne stvaranje novog prava.

2.9. Vezano i slobodno tumačenje114

Vezano tumačenje je ono koje kao osnov tumačenja uzima samo

jedno od mogućih značenja, odnosno jedino moguće jezičko značenje, ako je
moguće samo jedno takvo značenje.
114
R.Lukić, op.cit., str. 110.-112.

150
 Slobodnim tumačenjem se naziva ono tumačenje gdje tumačenje nije
vezano nikakvim jezičkim značenjem norme, već joj daje ono značenje kako
ono nalazi za potrebno, bez obzira što ono nije jezički moguće. Jasno je da u
slučaju davanja normi značenje koje jezički nije moguće u stvari nema više
tumačenja norme, već se na mjesto norme koja se tumači stvara jedna nova
norma.
Zagovornici slobodnog tumačenja smatraju da tumačima treba dati
mogućnost da svojim pojedinačnim odlukama prilagođavaju pravo životu.
Postoji stupanj slobode koji može biti dvojak: jedan način tumačenja je kad
tumač, ako je neophodno, može da ide pored Zakona preter legem, a drugi
je, tumač kad ide suprotno Zakonu contra legem, ako nalazi da to odgovara
zahtjevima društvenih potreba.
Pobornici vezanog tumačenja prava smatraju da i pored moguće
“pobune činjenica protiv zakona nikom ne može biti dozvoljeno da
popravlja zakonodavce ma koliko bila velika šteta od rđavih i zastarjelih
zakona veća je šteta od njihovog popravljanja putem gaženja od strane
tumača jer dura lex sed lex, rđav zakon je zakon. Rđav zakon predstavlja
bolest samo jednog dijela pravnog poretka. Sistemsko kršenje zakona od
strane tumača izraz je bolesti cijelog pravnog poretka. Slobodno tumačenje
predstavlja kontradikcio in adiecto i o njemu ne treba govoriti kao o
tumačenju, nego kao stvaranju prava, smatraju protivnici ovog tumačenja.

151
152