DELOKRUG I FUNKCIJE METODOLOGIJE

Polazna odredba metodologije

Proučavanje metodologije omogućava šire i svestranije upoznavanje sa naukom u njenoj
delatnoj strani.
Metodologija je jedna grana logike ili tačnije jedan deo logike koji je iz nje nemoguće izdvojiti.
Ona je specijalna logička disciplina koja proučava i razvija logičke osnove naučnog saznanja,
ali i istraživačka sredstva i postupke koje određena nauka ili grupa srodnih nauka primenjuje u
svojim istraživanjima.
Metod je način istraživanja koji se primenjuje u nekoj nauci. On je nerazdvojni deo njene
istraživačke delatnosti, samo mrtva nauka može da bude bez metoda. Metod je često srastao
sa teorijskim shvatanjem nauke. Mnoge nauke proučavaju iste delove stvarnosti i one se
međusobno razlikuju po saznajnim ciljevima i istraživačkih pristupa. U nekoj nauci može da
postoji i više različitih metoda, koji mogu da proizilaze iz opštih teorijskih stanovišta i iz različite
prirode problema. Što neka nauka postaje egzaktnija njena teorija dobija jedinstveniji oblik,
uspostavlja se saglasnost među naučnicima o sve većem broju teorijskih pitanja pa se tako i
gledišta o metodu počinju približavati. Razlike se više ne tiču opštih načela metoda već
proističu iz različite sadržinske prirode problema.
Metodologija kao logička disciplina koja proučava metod razvija njegova logička načela, nastoji
da sistematizuje i oceni istraživačko iskustvo jedne nauke. Njena primarna funkcija je logičko
epistemološka kritika čitave naučno istraživačke prakse u svim njenim logičkim, tehničkim,
organizacijskim i strategijskim aspektima.
Gnoseologija (teorija saznanja) bavi se ispitivanjem mogućnosti saznanja objektivnog sveta.
Epistemologija se ograničava na ispitivanje naučnog saznanja!
Metodologija ne proučava samo puteve i sredstva kojima nauka oslanjajući se na već postojeća
znanja nastoji da ide dalje već proučava i naučni sistem- način na koji su sređena utvrđena
naučna saznanja i naučno značajne pretpostavke. U naučnom sistemu mogu postojati teškoće
koje koče dalji razvoj nauke- nedoslednosti, protivrečnosti koje nisu u skladu sa
protivrečnostima u društvu i stvarnosti već nastaju zbog lošeg uopštavanja i povezivanja onoga
što se već zna ili iz dogmatskog prihvatanja nekih stavova.
Metodologija je najpotrebnija kada metod neke nauke nije dovoljno podesan za rešavanje
naučnih problema, kad nema racionalnog reda i kada postoje neraščišćena neslaganja. Ti
problemi mogu nastati kada nauka nema dovoljno razvijen metod, kada dođe do korenitih
promena u teorijskim shvatanjima ili kada se pojave nova, bolja istraživačka sredstva. Ako u
ovakvim situacijama ne dođe do promena zapada se u metodološki tradicionalizam.

Odnos metodologije prema teoriji saznanja i logici

Logika je nastojanje da se utvrde najrazumniji odnosi između ljudske misli i stvarnosti koji
ljudskoj misli omogućuju da što bolje shvati ono što se u stvarnosti dešava i tako doprinese
usavršavanju i proširivanju granica ljudske stvaralačke prakse. Područje na kome se
metodologija, gnoseologija i opšta logika približavaju jeste područje osnovnih ontološko-
gnoseoloških pretpostavki i na području ispitivanja kriterijuma istinitosti saznanja i razrada
načela njihovog proveravanja. Ono što je za gnoseologiju osnovni problem u metodologiji se
rešava postulativno.- bez ulaženja u neko detaljnije gnoseološko ispitivanje.
Teorijska nauka je organizovano, metodično nastojanje da se dođe do objektivnog, proverljivog,
preciznog opšteg i sistematskog saznanja o odeređenom delu stvarnosti koji je predmet njenih
istraživanja.

1
Stanovišta koja su neprihvatljiva u naučnom saznanju su subjektivizam i apsolutni skepticizam!
Neopravdano je metodologiju svesti na ispitivanje i razvijanje kriterijiuma za proveravanje onog
što je saznato, metodologija je i heuristika, ona treba i da upućuje istraživanja u pravcima u
kojima je najverovatnije da će se postići nova korisna saznanja. Metodologija je prilagođena
uslovima određene nauke, a to su: stepen njene razvijenosti, posebnosti područja stvarnosti
koje istražuje, posebnost ugla pod kojim pristupa svom predmetu.

Metodologija i naučna teorija

Svaka nauka raspolaže većim ili manjim fondom znanja u vrlo različitom stepenu opštosti.
Elementarniji delovi tog fonda čine izvornu naučnu građu na kojoj se nauka zasniva i pomoću
koga dokazuje svoje teorijske stavove. U tom fondu se nalaze i iskustvena uopštavanja,
hipoteze, zakoni, teorije, uži teorijski sistemi i jedinstven teorijski sistem u koji se teži da
integriše svo teorijsko znanje kojim nauka raspolaže. U nekim naukama nema potpuno
razvijenog tog teorijskog sistema. Ako se sve ovo uključi u naučni metod onda se nauka svodi
na metod, apored preostaje još samo pedagoška naučna delatnost čiji je zadatak da priprema
nove naučne kadrove iobavesti ih o dostignutom stanju nauke i njenom metodu.
Svako istraživanje mora polaziti od dostignutog nivoa znanja jer bi istraživač mogao da otkrije
već otkriveno. (tekst i kontekst ?)
U naučni metod spadaju misaone radnje pomoću kojih naučnik stvara polaznu hipotetičku
osnovu svog i istraživanja, analizirajući postojeće naučno saznanje i otkrivajući praznine i
mogućnost povezivanja činjenica koje nisu sagledane. Potom tu spada sve što treba učiniti da
bi se od te osnovice pribavila potrebna obaveštenja o stvarnosti na osnovu kojih se može
ispitati da li su polazne pretpostavke opravdane- iskustvena evidencija. Tu je i treća faza koja
se sastoji u nastojanju da se rezultati istraživanja na što aktivniji način uključe u postojeći fond
znanja.
Svojim logičkim i tehničkim pravilima i heurističkim idejama metod treba da omogući
pronalaženje što adekvatnijih rešenja za raznovrsne istraživačke probleme. Naučna teorija je
jedan od najsnažnijih izvora!
Metodologija ne može da bude zavisna ni od koje posebne naučne teorije i zato nije opravdano
poistovećivanje metodologije i naučne teorije. Metodologija je metateorijska logička disciplina.

Sastavni delovi metodologije

U razvijenoj metodološkoj zamisli mogu se izdvojiti tri grupe problema: logički, tehnički i
naučno- strategijski na koje se mora gledati u nerazdvojnom jedinstvu.
Logički problemi- način formiranja naučnih pojmova i način analize sadržaja, ispitivanje logičke
strukture naučnih uopštavanja, zakona, teorija, uloga hipoteza i izgradnja pravila koja treba da
omoguće potpunije proveravanje naučnog saznanja.
Tehnički- sredstva kojima se nauka služi u prikupljanju iskustvenih podataka, postupci i
sredstva u njihovom sređivanju i obradi, tehnička pravila o organizaciji istraživanja.
U sociologiji se razlikuju tri faze o gledanju na ulogu i sadržaj metodologije!
Prva faza- XIX vek i XX do početka I s. rata preovladavali su logički problemi a o tehnici se
malo govorilo. Socioilogija je raspolagala slabim istraživačkim aparatom i bila skoro
nesposobna za prikupljanje podataka- Dirkem Pravila socioloskog metoda; metodološke studije
Vebera. U to vreme konstituisanje sociologije u nauku bilo je od centralnog značaja.
Druga faza- 20-ih do sredine 50-ih period empirističkog tehnicizma; diskutuje se o tehničkim
pitanjima najčešće o sredstvima kojima bi sociologija mogla sama da prikuplja podatke.
Metodološki tehnicizam nastao je u Americi, ali je u njegovom razvoju vrlo veliku ulogu imalo
nekoliko evropskih naučnika. Posle II s.rata ponovo je počela da se razvije naučna delatnost u

2
centrima sociološke misli, Nemačkoj i Francuskoj. Tehnički momenti dobijaju smisao tek kada
se uključe u logičko-epistemološka načela nauke.
Treća faza- 60-ih godina pojavilo se nekoliko kritika površnosti i jednostranosti empirizma i
metodološkog tehnicizma i kritike neplodnog teoretisanja bez naučnog istraživanja.

Metodologija i naučna strategija

Naučna strategija se sastoji u određivanju osnovnih ciljeva naučne delatnosti za čije se
ostvarivanje zahteva duži period i označava osnovnu usmerenost naučnih istraživanja. Tu
spada i razmatranje najsvrsishodnijih puteva i sredstava. Postoje praktični ciljevi i teorijski ciije
ostvarenje treba da omogući brži razvoj nauke
Logička zamisao metodologije negira mogućnost uticaja metodologije na formiranje naučne
strategiije jer je svodi na razmatranje i unapređenje postupaka za proveravanje naučnog
saznanja i isključuje heuristički momenat. Iako strategija kao stvaralački akt ne može da se
normira na metodološkoj ravni se može razmatrati da li je određeni istraživački pristup manje ili
više podesan za rešavanje problema.

Metodologija i sociologija nauke

Sociologija nauke proučava društvene uslove u kojima se javlja nauka i uticaje društvenih
činilaca na njenu delatnost. Metodologija pronalazi optimalne norme za naučnu delatnost ali se
nikada ne sme izgubiti iz vida stvarnost u kojoj će se ona primenjivati, tako da se realistična
norma zasniva na dobrom poznavanju stvarnosti i na otkrivanju mogućnosti koje u tom delu
stvarnosti postoje i normiranju najbolje mogućnosti. Zato mora da vodi računa o saznanjima
kojima raspolaže sociologija nauka.
Saznanja društvenih nauka su u mnogo neposrednijoj vezi sa društvom koje često ima
suprotne interese, tako da je uticaj društva na društvenu nauku neposredan ičesto negativan.
Sociologija nauke ispituje i unutrašnju organizaciju naučne delatnosti, njene institucionalne
oblike i odnose, profesionalne karakteristike, rasprostranjena shvatanja o naučnoj vrednosti
teorijskih stanovišta i sl. Metodologija ima mnogo koristi i od proučavanja neposrednih
društvenih odnosa koji se uspostavljaju prilikom prikupljanja raznih podataka, sto takođe spada
u domen sociologije nauka.

Izvori metodoloških saznanja

Glavni i najvredniji izvor originalnih metodoloških iskustava saznanja su najkvalitetnija naučna
istraživanja koja su svojom originalnošću unapredila naučnu praksu. Povećao se udeo
beznačajnih radova u nauci ali ima i velikih i naročito značajnih dostignuća. Drugi značajan
izvor jeste praćenje logičke i gnoseološke misli u filozofiji. Metodologija mora da organizuje i
specifično metodološka ispitivanja da bi se npr. Utvrdio uticaj ili oblici anketarske greške ili da bi
se saznala „lična jednačina“ istraživača.

3
 OSNOVNA SHVATANJA O SOCIOLOŠKOM METODU

Marksov metod
Mnoge Marksove ideje javljaju se jos u Nemačkoj ideologiji i Bedi filozofije , ali njegov metod
svoj potpuno razvijen oblik stiče tek krajem 50-ih a razvija se i razjašnjava tek 70-ih. Glavne
podsticaje je izvlačio iz Hegelove filozofije i klasične političke ekonomije. Njegova istraživanja
su došla posle Kontovih i Milovih pa je bio u prednosti jer je mogao da koristi rezultate opšteg
napretka društvenih nauka. U najranijim radovima koji su se ticali Marksovog metoda najčešće
se raspravljalo o vrednostima i osobenostima dijalektike a manje se epistemološki ispitivao
njegov metod.
U delu Kapital nije izložena samo teorija o kapitalizmu već i temeljna gledišta o ljudskom
društvu uopšte i o osnovnim tokovima njegove istorije i budućnosti. Marks je smatrao da se
proučavanje odnosa i struktura razvijenih oblika društvene proizvodnje omogućava da se
retrospektivno bolje shvate odnosi i strukture njenih ranijih istorijskih oblika. Marks nije nigde
celovito izložio svoja metodološka shvatanja. Na osnovu objavljenih dela mogu se tačno videti
etape kroz koje je prošla Marksova vizija društva. Prva osobenost Marksovog rada jeste
uočavanje da nepomirljivi klasni sukobi i suprotnosti leže u osnovi čitavog dela istorije u kome
postoji klasna diferencijacija. Proučavanjem tog perioda traži način za slom kapitalizma. Pre
početka rada na Kapitalu iskristalizovalo se Marksovo shvatanje odnosa naučne misli i
društvene prakse. Nauka treba da bude kritička analiza postojećeg da bi u njemu otkrivala
protivrečnosti i zakone razvoja. Naučno- kritički stav jeste preduslov efikasnijeg uticaja nauke
na praksu. Ipak nikada nije gubio iz vida saznajnu proirodu nauke. Njen cilj može da bude
samo istina, potpunije i dublje saznavanje stvarnosti.
Srodnost Mrksovog i Hegelovog metoda proističe iz kritičke prerade niza Hegelovih ideja:
svestranosti i istoričnosti pristupa društvu kao složenoj protivrečnoj i razvojnoj celini; iz
shvatanja odnosa biti, pojave i privida i uloge raznih metodskih postupaka u otkrivanju tih
odnosa. Osnova bitnih razlika među njima jeste u suprotnom ontološkom i opštem teorijskom
stanovištu, tako ni jedna od logičko- metodoloških kategorija nije mogla biti preuzeta u svom
izvornom sadržaju. Marks je temeljno proučavao brojne nauke kako bise upoznao sa novim
istraživačkim postupcima i osposobio se da ih sam koristi, što se vidi u njegovom korišćenju
statistike. Marks ističe da se način izlaganja mora formalno razlikovati od načina istraživanja.
Deduktivni oblik njegove teorije je samo završni rezultat istraživanja koja su trajala nekoliko
decenija.
Marksova proučavanja su išla u dva pravca. Prvi, brižljivo i obimno prikupljanje pojedinosti o
istorijskom razvoju kapitalizma i njegovih najrazvijenijih oblika. Drugi, kritička analiza postojećih
naučnih shvatanja o kapitalizmu i ljudskom društvu. Teoriju je izgrađivao na osnovu
proučavanja kapitalizma u Engleskoj jer je tamo bio najrazvijeniji. Kasnije je proučavao u SAD
jer se kapitalizam tamo razvijao ubrzano što je omogućilo proveru teorijskih saznanja, i u Rusiji
zbog potpuno drugačijih uslova od onih koji su postojali u Engleskoj. Osim toga u Engleskoj su
postojali i najbolji uslovi za proučavanje jer je tamo društvena statistika bila pristupačna.
Marks je u svom istraživačkom radu nailazio na teškoće zbog nepostojanja potrebnih izvornih
podataka. Nije mogao sam da organizuje prikupljanje, pa je morao da se osloni na postojeće
izvore objašnjenja koja nisu nisu bila u teorijskom smislu idealna jer su nastala iz praktičnih
potreba. Iako se služio statističkim izvorima on je na mnogim mestima ukazivao na obmanu
koja je moguća putem statističkih podataka o ekonomskim i društvenim pojavama.
Isražujući osnovne odnose kapitalizma kao tipa društveno- ekonomskog uređenja primenjuje
apstraktno-analitički postupak. Ulogu eksperimenta u društvenim naukama ima apstrakcija tj.

4
misaoni eksperiment pri kome se osnovni odnosi jedne složene stvarnosti izdvajaju
apstrakcijom da bi se mogli analizirati u što čistijem vidu. Apstrakcija je moguća samo ako se
dobro poznaje predmet istraživanja, jer je samo tako moguće izdvojiti bitne osobine. On ne
analizira kapitalizam sa užeg ekonomskog stanovišta, već sa šireg sociološkog i filozofsko-
antropološkog. Smatrajući da se odnosi u kojima se ljudi nalaze u društvenoj proizvodnji
nalaze u temelju društva, polazeći od analize privrede stvara celovitu sliku društvenih odnosa u
kapitalističkom sistemu. Društveno ekonomsku situaciju u kapitalizmu uprošćava na sledeći
način:
-pretpostavlja čist kapitalizam u kome nema tragova ranijih društveno-ekonomskih sistema
-apstrahuje spoljne međunarodne činioce
-čitava razmena je potpuno ekvivalentna; cene odgovaraju vrednostima
-usredsređuje se samo na odnose u proizvodnji a tek kasnije analizira međusobne odnose
između užih kapitalističkih grupa (industrijski, trgovinski profit, zemljišna renta itd.)
- apstrahuje i od uticaja koji nisu ekonomske prirode (ipak nikada ne isključuje postojanje
moralnih činilaca npr. kulturni minimum najamnine)
Postoje preduslovi kapitalizma, a to su robna proizvodnja zasnovana na razvijenoj društvenoj
podeli rada koja opet ne bi mogla da postoji ako predhodno ne postoje pravno slobodni radnici
koji sami nemaju sredstva za proizvodnju. Cilj kapitalističke proizvodnje je stalno povećavanje
kapitala i moguć je samo prisvajanjem viška vrednosti. Ipak taj cilj nije subjektivan u svesti
kapitaliste već je nametnut spolja kao izraz nužnih odnosa u sistemu bez čijeg poštovanja
individualni kapitalista ne bi opstao jer ne bi bio konkurentan na tržištu (dobri kapitalista-
Antonić).
Kako je onda moguća ekvivalentna razmena kad istovremeno postoji i eksploatacija? Živi rad je
jedini izvor vrednosti. Višak vrednosti je onaj deo koji prelazi vrednost radne snage koje je
određena vrednošću sredstava za život i reprodukciju radnika. Kapitalista kada kupi radnu
snagu produžava njen rad preko vremena potrebnog za proizvodnju vrednosti. Ovaj višak
vrenosti kod Marksa je prikazan kvantitativno i tu se vidi njegovo udaljavanje od Hegela koji je
matematiku smatrao apstrakcijom koja nema praktičnu primenu.
Iz analize osnovnih odnosa Marks razvija osnovne dinamičke tendencije kapitalizma. On
analizira osnovne faze u razvoju organizacije kapitalističke proizvodnje: kooperacija,
manufaktura i mašinska proizvodnja. Tu on pokazuje šta svaka od ovih faza znači za povećanje
društvene proizvodnosti i šta svaka od njih znači za radnike (mikro i makro perspektiva).
Pronalazi osnovnu protivrečnost sistema: da se povećanjem proizvodnje pogoršava društveni
položaj proizvođača.
Naglašavanje društvene određenosti pojedinca nagoveštava mogućnost metodološkog
individualizma jer je pojedinac polazna tačka. To se odbacuje jer je njegov proces istraživanja
postepeno napredovanje od apstraktnog prema sve konkretnijem saznanju celine. Polazna
tačka su društveni odnosi, najapstraktniji i najbitniji!!
Iz analize faza organizacije Marks izvodi zakonite tendencije u razvoju kapitalističke svojine:
sve veća koncentracija i centralizacija!
U drugoj i trećoj knjizi Kapitala polazna apstrakcija kapitalističkog načina proizvodnje se sve
više konkretizuje uključivanjem novih momenata: prometnog procesa, odnosa između viška
vrednosti i profita, posebnih oblika kapitala itd. Primetna je široka primena funkcionalne analize
u raščlanjivanju kapitalističkog načina proizvodnje. Svi osamostaljeni delovi društvenog kapitala
smatraju se njegovim funkcijama. Funkcionalni pristup je primenjen na tri osnovne ravni:
globalni društveno-ekonomski sistem;posebni tipovi užih organizacija; pojedinac. To je još jedno
odvajanje od Hegela jer se kod njega funkcija pronalazi samo u svom užem značenju, kao
matematički izraz.
Kritika pogršnih „izokrenutih“ shvatanja o pojavnim oblicima kapitalizma je usredsređena na
pogrešna shvatanja o poreklu profita. Da bi neka teorija to mogla da dokaže ona mora sama biti

5
u stanju da objasni razne pojave, i tu se Marksova teorija znatno udaljava od osnovnog
proizvodnog odnosa.
U korišćenju matematičkih sredstava, nakon jasnog određenja pojmovno- teorijskog okvira,
ulogu dobija statistika. Treba imati u vidu da su neki osnovni pojmovi u njegovoj teoriji statistički
određeni (društveno potrebno redno vreme, prosečni radnik itd. to su sve proseci do kojih je
moguće dođi jedino uvidom u statističke podatke.
Ovo Marksovo razvijanje teorije je ujedno i kretanje od biti prema sve potpunijem prikazu
pojavne ravni. Da bi se bit i pojava mogle metodično povezati i tako izbegao privid, neophodno
je otkrivanje posrednih članova u stvarnosti između biti i pojave. Konkretizacija se nastoji izvesti
povezivanjem naučnih zakona različitog stepena ppštosti i apstraktnosti, npr. zakon
kapitalističke akumulacije i zakon tendencijskog padanja profitne stope.
Marks upošte ne razdvaja strukturalno i dinamičko. Dinamička kretanja proizilaze nužno iz
strukturalnih odnosa koji se u pojedinim fazama razvoja uspostavljaju i menjaju u sistemu.
Primer je način analize klasne strukture. Polazi od polarizovanog društva, a u Osamnaestom
brimeru razlikuje 8 klasa. Njegova zamisao nije šablon već polazna teorijska osnova za
ispitivanje klasnih oblika koji se u nekoj istorijskoj društvenoj strukturi mogu javiti.
Sve osnovne Marksove apstrakcije kreću se u dimenzijama društveno-istorijskih totaliteta.
Istorija je najširi totalitet, potom kapitalizam i pojedinac. Otuđenje je ono što se nalazi između
totaliteta društva i pojedinca, jer društvo onemogućava pojedinca da se razvija i ispolji svoje
svestrane mogućnosti. Apstrakcija totaliteta jeste teorijska osnova za razlikovanje bitnog od
pojavnog, nužnog od slučajnog i stvarnog saznanja od iracionalnog privida. Bio je svestan da je
apstrakcija nepovezana sa pojavnim oblicima stvarnosti, prazna spekulacija. Apstraktna osnova
se mora napuniti iskustvenim sadržajem i tu veliku ulogu igra indukcija.
Kada govori o strukturi razvijene teorije o društvu Marks ističe da je struktura teorije određena
strukturom i razvojnim tendencijama razvijenog kapitalističkog načina proizvodnje, a ne
istorijskim redosledom pojavljivanja njegovih pojedinačnih elemenata. Kapital je ekonomska sila
buržoaskog društva i mora se izložiti pre zemljišne svojine iako mu ona istorijski predhodi.
Analiza počinje sa industrijskim kapitalom, a tek na kraju se iznose osvrti na trgovački i
zelenaški kapital, pošto su izložene funkcije ovih oblika kapitala u kapitalističkom načinu
proizvodnje.
Dakle, iako revolucionarna Marksova misao ne napušta tlo nauke, što se najjasnije ogleda u
težnji da se između teorijskih apstrakcija i pojavnog opisa uspostavi što metodičniji odnos. To
objašnjava zašto se u svojim istraživanjima služio najrazličitijim metodološkim postupcima, a
njihova raznovrsnost bila je uslovljena realističnim osećajem za veliku složenost društva.

Kontov metod
Tri stadijuma (epohe) u razvoju društva
1.) Teološka
2.) Metafizička
3.) Pozitivna
Svaka epoha ima svoje šire društveno-istorijske osobine i svakoj od njih odgovara osoben
način mišljenja.
1.) Teološka epoha u društvenom pogledu je čvrst i stabilan tradicionalni poredak,
zasnovan na jedinstvenom sistemu teoloških dogmi na strogoj tradiconalnoj
hijerarhiji. To je po Kontu mladost društva. To je vreme reda.
2.) Metafizička epoha ima izrazito prelazni karakter, ona je neophodna ali njen zadatak je
samo privremen. Kritika mora da razori tradicionalne društvene ustanove i teološki način
mišljenja kad oni počni da zastarevaju i više ne odgovaraju izmenjenim društvenim
prilikama. Misao koja nastaje u tom preiodu je rušilačka po svojoj prirodi, nesposobna da

6
 se organizije, nedostaje joj konstruktivni sadrzaj. Kont čitavi metafizičku fazu koja dolazi
do vrhunca u francujskoj revoluciji smatra istorijski nižnim privremenim oboljenjem
čoveka. Nesreća je što se to stanje, po Kontu, produžava iako više nema
revolucionarnog zadatka. Društvena situacija se izmenila i treba da nastupi vreme
konstruktivne izgradnje novog društva koja može da se zasniva jedino na nauci. Ovo je
vreme apstraktnog progresa.
Prve dve epohe teže apsolutnom znanju, nastoji da se objasni poreklo svih stvari razlika je
samo što se uzroci objašnjavaju na drugačiji način: u teoločkom duhu nekim verskim dogmama
a u metafizičkom apstraktnim, spekulativnim idejama.
3.) Pozitivnu epohu karakteristiše spajanje reda i progresa u trajno i nerazdvojno jedinstvo.
Čuvena Kontova izreka to najbolje objašnjava ordine ad progressum (redom ka
progresu). Ovo spajanje je mogućno samo ako pozitivni duh prodre i u naučnu misao o
društvu i dovede do konstituisanja egzaktnih društvenih nauka. Imamo napuštanje
apsolutnih sašnajnih pretenzija i ograničavanje misli na one delove koji se mogu
posmatrati.
Klasifikacija nauka
Kont je izgradio poznatu klasifikaciju nauka koja u njegovoj filozofiji nema samo sistematski već
ima i istorijski smisao. On je smatrao da ta klasifikacija pokazuje i istoriju nauka i istovremeno
najvažnije etape u razvoju pozitivnog duha kroz istoriju. Nauke se nižu sledećim redom:
matematika, astronomija, fizika, hemija, biologija, sociologija kao poslednji član opšteg sistema i
njegova kruna.Konstituisanje pozitivne naučne sociologije jeste odlučujući događaj na početku
nove pozitivne epohe, koja se u punoj meri razvija tek pošto se društveni život uredi na naučnim
načelima. Jedna od osnovnih teza Kontove metodologije jeste da način istraživanja mora biti što
više prilagođen prirodi predmeta koji se ispituje. Metod treba učiti u neposrednoj naučnoj
delatnosti i na iskustvima različitih nauka, jer svaka osnovna nauka u zavisnosti od osobene
prirode svoga predmeta razvija neki od osnovnih metodoloških postupaka i pristupa.Kont je
odlučan protivnik matematičkih metoda u sociologiji, i po Kontu se može primeniti samo na vrlo
proste pojave. Svaka osnovna nauka je razvila ili usavršila neki od metodoloških postupaka.
Astronomija je usavršila posmatranje i metod racionalnog predviđanja. U fizici se usavršava
eksperimentalni metod. Hemija je naročito razvila metod sistematskog klasifikovanja pojava.
Biologija uporedni metod. Sociologija razvija istorijski način proučavanja koji je ujedno njena
glavna osobenost. Najveća razlika u metodološkom pogledu nalazi se između nauka o
anorganskoj prirodi i biologije. Dok nauke o anorganskom svetu ispituju svoje predmete
analitički, nastojeći da najpre utvrde i prouče elementarne pojave, a tek potom pokušaju da ta
saznanju sintetizuju i na taj način dođu do saznanja o kompleksnim pojavama , biologija i
sociologija moraju ići obrnutim putem. Unjima dominira ideja celine, ništa se u društvu ne može
shvatiti ni razumeti ako se posmatra odvojeno od opšteg stanja organizma.
Kont zastupa prizrazito globalistički metodološki pristup u proučavanju društva i svodi društvo na
prilično apstraktam totalitet. Njegova opšta zamisao naglašava saglasnost, međusobnu
povezanost i usklađenost svih delova u okviru društva. U njegovom shvatanju društva
pojedinac je čista apstrakcija. Da društvo treba posmatrati kao celinu važi kako za proučavanje
dinamike ili druš. razvoja tako i za proučavanje statike, strukturnih preseka u društvu. Jedino na
opštoj istorijskoj osnovi se može razumeti kako su se razvijale pojedine vrste društvenih pojava.
Istorijske serije (Kontov izraz) pokazuju razvojne tokove raznih ljudskih odobina i delatnosti.
Kont govori o biološkim, intelektualnim, moralnim i političkim serijama. Ali je razvoj svake serije
uključen u opšti istorijski razvoj društva.
Karakteristike pozitivnog duha
Prva karakteristika jeste napuštanje apsolutnih saznajnih pretenzija i ograničavanje misli na one
delove stvarnosti koji se mogu posmatrati. Oblast stvarnosti koja je preistupačma posmatranju
se stalno širi i jedino u njoj je mogućno stvarno pozitivno tj. egzaktno i praktično saznanje.

7
Osnovni cilj nauke se sastoji upravo u otkrivanju zakona koji vladaju pojavama. Za pozitivizam
je karakteristično vrlo pojednostavljeno, često sasvim fenomenalističko shvatanje zakoma.
Kontovo shvatanje je tipičan primer. Naučni zakoni po njegovom mišljenju, izražavaju samo
konstantne odnose među pojavama i to :
1.) istovremenog postojanja ili koegzistencije i
2.) pravilnog redosleda ili sukcesije.
Zbog toga on ne smatra potrebnim da se otkrivaju deterministički, ili uzročni činioci usled kojih
se uspostavlja određen zakon. Pošto zakone shvata fenomenalistički smatra da se oni mogu
lako izvesti iz pojava u njihovoj neposrednoj pojavnoj delatnosti. Naučni zakon dobija, stoga,
sasvim opisno značenje, jer se neposredno izvodi iz pravilnosti koje su otkrivene među
pojavama , a ne objašnjava se deterministički. Savremeno rečeno zakoni se povezuju sa
čvrstim statističkim korelacijama. Iako je zakone shvatao na ovaj način Kont je isticao njihovu
ulogu u povezivanju i sistematizaciji naučnog znanja. Otkrivanjem zakona koji vladaju u
pojedinim oblastima stvarnostima povezuju se u pojedinim naukama ljudska znanja o tim
oblastima. Svaka nauka se sastoji u povezivanju i objašnjavanju zakona koji su otkriveni u
jednoj užoj oblasti stvarnosti. Ali Kont odlučno istupa protiv redukcionističkog shvatanja odnosa
između raznih područja stvarnosti. No ipak zastupa potrebu saradnje raznih nauka koja treba da
pomogne onim naukama koje proučavaju složenije, kako bi ih svestranije objasnile.
Druga karakteristika -Pozitivni duh se ogleda, pre svega, u osnovnom stavu prema stvarnosti i
načinu proučavanja iskustvenih pojava. Ovaj se najpotpunije ispoljava u nauci, ali nije korenito
različit od zdravog razuma. Pozitivni duh je pre svega realan, nije sklon da se zanosi bilo kakvim
iluzijama, on je praktičan.
Treća karakteristika jeste težnja za sigurnim i pouzdanim znanjem. Kod konta vrlo značajno
mesto zauzima teza da misao i saznanja o prirodi i društvu imaju ne samo neposredno
praktičnu, operativnu već i društveno-integrativnu ulogu. Jedinstvena shvatanja o prirodi i
društvu mogu i trba da služe kao idejna osnova uspostavljanja moralnog jedinstva društva.
Četvrata karakteristika jeste težnja za što većo preciznošću.
Peta se sastoji u tome da je pozitivni duh sušta suprotnost negativnom koji je sposoban samo
da razara ali ne i da stvara, dok pozitivni duh nije po svojoj prirodi odredjen da ruši već da
organizuje . Dok prve četiri osobine odvajaju poz.duh podjednako i od teološkoh i od
metafizičkog perioda ova peta ga približava tološkom a odvaja samo od metafizičkog.
Kao šestu navodi težnju da se svugde apsolutno zameni relativnim.
Kontov jednolinijski evolucionizam
Kont je jedan od najizrazitijih predstavnika jednolinijskog evolucionizma u shvatanju društvenog
razvoja koji se dešava po nepromenljivim zakonima. Kroz istoriju se ostvaruje progres jer u
čovekovoj prirodi postoji stalna i neiskorenjena težnja za usavršavanjem u fizičkom,
intelektualnom , moralnom i estetskom pogledu. Ali progres je spor i postepe, pogotovo moralni
a on je i najvažniji jer od njega zavise oblik društvene integracije i sređenost društva a od ovih
opet sposobnost društva za dalji napredak. Ljudska praksa ne može značajnije uticati na
osnovni istorijski tok. Ovim se direktno suprotstavlja revolucionarnim shvatanjima. Za stvarni
progres sposobno je samo sređeno društvoi zbog toga je uspostavljanje reda u aktualnom
društvu jedini put da se ubrza progres.
Sociologija mora da koristi istraživačke postupke drugih nauka kad ispituje odnos društva
prema raznim nedruštvenim pojavama. Te postupke Kont smatra posrednim. Neposredni
postupci koje sociologija upotrebljava u svojim istraživanjima su:
1.) Posmatranje- svako posmatranje se mora rukovoditi nekom teorijskom idejom. On želi
da pobije različite tvrdnje da je objektivno posmatranje društvenih pojava nemoguće.
Kont odbacuje i mišljenje da se u nauci ne mogu koristiti tzv.iskazi svedokatj.
Objašnjenja dobijena od drugih posmatrača, kao i uopšte podaci koji su nastali izvan
naučne delatnosti. Samoposnatranje nije primenljivo.

8
 2.) Eksperiment- smatrao je da su u soc. neizvodljivi tzv. neposredni eksperimenti i zbog
toga treba koristiti posredne eksperimente. Posrednim eksperimentima on je smatrao
pojave koje odstupaju od normalnih društvenih dtanjakoja se zasnivaju na zakonima
društvene harmonije, tj. postepenog progresivnog razvoja.
3.) Uporedna ispitivanja- Kont ima pridaje veliku važnost ali nije u mogućnosti da šire
sagleda njihove saznajne mogućnosti. Zbog toga ona imaju u njegovoj metodologiji vrlo
ograničenu ulogu.Ona treba da posluže za ispitivanje ranijih faza u društvenom razvoju a
zatim da se pomoću njih utvrde uzroci zbog kojih se razvoj svih društava nije kretao
istom brzinom.
4.) Istorijski metod- Kontov pojam istorijskog prilaženja ima najšire razmere i znači
proučavanje društva i najopštijim istorijskim konturama. Sociologije neophodna
istorijaska sinteza. Istorijski metod uopšte mora da bude globalan, da prikazuje stanje i
razvoj celovitih društava a ne pojedinih užih delova.
Kritike:
1.) Pojednostavljivanje metodološkog problema
2.) Bio je ubeđen da je njegova teorija konačna- da se može samo dopunjavati ali ne i
dublje menjati.
3.) Analizu i teorijsko objašnjenje shvata takođe vrlo pojednostavljeno.
4.) Društvo je shvaćeno po analogiji sa organizmom.

Milov metod
U logici, Mila je prvenstveno interesovao problem zasnivanja društvenih nauka na metodološkim
načelima koja bi te nauke učinila što egzaktnijim. Mil se oslanja na Kontove ideje i nastoji da
neke njegove vrlo uopštene stavove o metodu sociologije dalje logički razradi i upotpuni.
Neslaganja sa Kontom:
1.) Mil smatra da je Kontovo shvatanje metodologije jednostrano. Kont raspravlja
prvenstveno i skoro isključivo o postupcima pomoću kojih nauka dolazi do iskustvenih
obaveštenja i novih saznanja uopšte, ali ne razrađuje logičko-epistemološke kriterije
proveravanja njihove tačnosti. Kontovoj metodologiji nedostaje određen kriterijum istine,
koji je neophodan za proveravanje tačnosti naučnih uopztavanja i teorijskih stavova. Po
Milu metodologija mora podjednako da posveti pažnju istraživačkim postupcima za
prikupljanje iskustvenih podataka i ispitivanju lpgičke strukture i iskustvenih podataka i
iskustvenih uslova dokazivanja. U nauci nije dovoljno nešto otkriti. Da bi neko otkriće
postalo trajan deo nauke ono mora da bude dokazano, a vrlo često tada upravo nastaju
teškoće. O postupcima dokazivanja Kont malo govori. Mila pokazuje da Kont nije izneo
nikakva pravila indukcije, on induktivišam zastupa samo kao opšti stav u naučnom
istraživanju, ali ne razmatra logičke preobleme indukcije, logičku strukturu induktivnog
zaključivanja i teškoće opravdanja induktivnih uopštavanja.
2.) Sledeći Milov prigovor odnosi se na zapostavljanje ispitivanje uzročnih odnosa među
pojavama. Kont nije u stanju da razlikuje ono što Mil naziva fenomenalnim ili pojavnim
zakonima, odnosno ono što se danas obično naziva stabilnim statističkim korelacijama ili
uopštavanjima od uzročnih zakona. Mil smatra da su tek oni zakoni čija je uzročna
osnova poznata naučni zakoni u punom smislu te reči.On tvrdi da se samo na otkrivanju
uzročnih odnosa mogu zasnovati sigurniji induktivni zaključci.
3.) Zatim Mil iznosi sumnju da je Kontu bilo dovoljni stalo do stožrg proveravanja naučnog
saznanja. Zarad sistematičnosti nauke Kont je bio spreman da žrtvuje preciznost, pa čak
i tačnost pojedinih saznanja. S obzirom da je nauci namenio naglašenu ideološko-
moralnu i društveno-integrativnu ulogu, njegov ovakav stav prema proveravanju
saznanja je razumljiv.

9
 4.) Naredna kritika se odnosi na Kontovo osporavanje psihologije kao posebne
društvene nauke i naučne upotrebljivosti izvornih podataka dobijenih
samoposmatranjem.
Naravno da treba reći i šta je to što je Mila oduševljavalo kod Konta. Pre svega ubeđenost da se
društvo može naučno proveravati kao i priroda, zatim da se u njegovom razvoju mogu otkriti
neminovni zakoni na osnovu čijeg poznavanja se može predviđati dalji razvoj društva. Mil je
prihvatio Kontovo tumačenje da se osnovni smisao istirijskig razvoja sastoji u postepenom
očovečavanju ljudske prirode, ljudskog društva i da je u tom razvoju napredovanje čovekovih
umnih sposobnosti odlučujući pokretaćki činilac. Ali Milova vizija društva bitno se razlikuje od
Kontove. Kont je bio organicist, on je naglašavao presudni uticaj društva kao celine. Mil je
međutim društvo shvata na individualistički način, i u teorijskom pogledu bio sociološki
nominalist. On je smatrao da je društvo proizvod međusobnih uticaja pojedinaca koji ga
sačinjavaju, i da se osnovne pokretačke snage istorije nalaze u pojedincima. Pojedinci su
žarišta društvene energije,oni se rukovode svojim raznim individualnim ciljevima. Ništa se u
druptvu ne može dublje razumeti niti objasniti ako se dovoljno ne poznaju osnovne psihičke
osobine pojedinaca iz kojih društvena delatnost crpe svoju energiju. Spor između sociološkog
realizma i siciološkog nominalizma po prvi put se u susretu Konta i Mila jasno ispoljava.
Mil na više mesta jasno definiše jedno krajnje nominalističko shvatanje društva. Zakoni
društvenih pojava jesu i mogu da budu samo zakoni delovanja i strastiljudskih bića udruženih u
društveno stanje. „Ljudi se, kad su udruženi ne pretvaraju se u neku drugu supstanciju sa
različitim osobinama kao što su vodonik i kiseonik različiti od vode...ljudska bića u društvu imaju
samo one osobine koje se mogu izvesti i objasniti iz zakona o prirodi individualnog čoveka.U
društvenim pojavama slaganje izroka je sveopšti zakon.“
Ma koliko pojave bile složene, sve ono što iz njih sleduje i što u njima istovremeno postoji,
proizilazi iz zakona odvojenih elemenata. Svaka složena društvena pojava je, dakle, posledica
nekih osobina svojih elementarnih delova, bez ikakvih novih kvalitativnih osobina i veće
sposobnosti da menja osnovne osobine svojih elemenata. Osovine pojedinaca su pokretačke
snage društva, dok je društvo samo posledica. Osnovna Milova teza, da su psihološki zakoni
osnova svih zakona jeste prirodan zaključak iz ovog nominalističkog shvatanja. Spona između
opšte psihologije i sociologije, kao nauke koja proučava društvo, treba da bude etologija (Milov
termin za nauku koja trenba da objasni kako u određenim društveno-istorijskim uslovima opšte
svim ljudima zajedničke osobine dobijaju specofičan karakter. Dok se opšta psihologija bavi
najosnovnijim univerzalnim zakonima čovekove prirode, etologija proučava konkretnu
psihologiju određene društvene sredine koja je nastala pod uticajem delovanja istorijske tradicije
te sredine i njenog aktualnog stanja), čiji je zadatak da proučava zakone oblikovanja karaktera
pojedinaca, društvenog karaktera pojedinih naroda i klasa u raznim istorijskim razdobljima.
Individualni i društveni karakter obrazuje se pod uticajem osobenih društveno-istorijskih
okolnosti a među najvažnije okolnosti je ubrjao razlike u obliku vladavine, u običajima, načinu
vaspitanja,... Etologija se u svojim ispitivanjima mora služiti deduktivnim metodom, jer se
obrazovanje konkretnog psihološkog karaktera pojedinaca i društvenihkolektiva ne može
ispitivati pomoću eksperimenta. Eksperiment se može primeniti u punoj meri u opštoj psihologiji,
pa iz opštih zakona o ljudskoj prirodi koji su utvrđeni eksperimentalno, i iz poznavanja
društvenih prilika određenog društva etologija izvodi deduktivno objašnjenje konkretnog
karaktera pojedinaca i kolektiva koji dominira u datom društvu. Etologija prema tome stvara tzv.
srednje principe ljudske prirode. U savremenoj sociologiji se ista ideja razvila u poznatoj
Mertonovoj tezi o neophodnosti teorije srednjeg obima koje treba da budu prelaz između
prostog opisivanja pojedinačnih pojava i širih sistematskih teorija.
Drugi razlog kojim Mil opravdava neophodnost da se sociologija zasnuje na psihologiji i njenim
saznanjima jeste epistemološke prirode.Induktivnim putem mogu se otkriti samo tzv. empirijski
zakoni, koji su ustvari iskustvena uopštavanja a ne uzročni zakoni. Punu vrednost ovi zakoni

10
dobijaju tek kada ima pođe za rukom da se oni deduktivnim putem izvedu iz nekih osnovnih
uzročnih zakona. Postavlja se pitanje zašto se uzročni zakoni ne mogu otkrivati induktivnim
putem? Mil smatra da je to zbog toga što se sa društvom ne može eksperimentisati, a ubeđen je
da se uzročne veze mogu otkriti samo eksperimentom. Zbog toga se sociologija mora oslanjati
na deduktivna zaključivanja, jer samo deduktivnim izvođenjem otkrivenih uzroka društvenih
pravilnosti iz osnovnih psiholoških i etoloških zakona ona može dokazati i objasniti njihov
uzročni karakter. On je pridavao veliki značaj inverznom deduktivnom postupku u kome se ne
polazi od utrđenih najopštijih premisi nego od poznatih iskustvenih činjenica i pokušavaju se
post factum pronaći opšte premise pomoću kojih bi se već poznate činjenice mogle deduktivno
objasniti. Invrznom dedukvijom se pokušava da otkrije teorijska veza između utvrđenih
iskustvenih pravilnosti i nekih proverenih ili hipotetičkih opštih teorijskih stavova.
Zanimljiv je i Milov stav prema istorijskom metodu. On smatra da se bez istorijskog
proučavanja ne mogu otkriti zakoni istovremenog postojanja raznih društvenih pojava u
globalnim društvima i zakoni prema kojima jedan tip globalnog društva proizilazi iz drugog.Tek
kada su istorijskim putem otkriveni konkretno-istorijski oblici , u kojima su se razvijala pojedina
društva i civilizacije oni se mogu objašnjavati inverznom dedukcijom.Mil se slagaosa Kontom da
u globalnom društvu postoji čvrsta međusobna zavisnost i opšta saglasnost svih njegovih
delova. Mil ilustruje svoje gledište jednom analogijiom s biološkom i medicinskim proučavanjem
čoveka. Iako opšta fiziologija proučava organizam u celini , neophodno je specijalno
proučavanje pojedinih organa.Upravo zbog toga korisno je postojanje posebnih ali ne i
nezavisnih posebnih nauka. Štetne posledice u diferencijaciji društvenih nauka pojavljuju se
tek onda kad počnu da gube iz vida povezanost svog užeg područja sa ostalim delovima
društva i društvom kao celinom. Po Milu sociologija je nauka o opštem stanju društva, a njen
osnovni zadatak je da ispita uzroke koji određuju opšte stanje društva. Opšte stanje društva se
sastoji iz niza međusobno povezanih činilaca među kojima se ističu:stepen znanja, intelektualne
i moralne kulture određenog društva , profesionalna struktura, klasna podela društva i klasni
odnosi, ono što se danas zove društvenom kulturom zajednička verovanja,estetska razvijenost
ukusa, i političko-pravno uređenje u smislu oblika vladavine,najvažnijih zakona.
Kritike:
1.) Milova sociološka zamisaoje možda najdosledniji primer psihološkog redukcionizma.
Društvo se sastoji iz mase pojedinaca, a u prirodi pojedinaca treba tražiti sve osnovne
činioce usled kojih se u društvu dešavaju razne pojave.
2.) Osnovna epistemološka slabost, se sastoji u tome što je neosnovano smatrati da
sociološki i psihološki zakoni imaju tako radikalno različit epistemološki karakter.
3.) Mil je suviše skeptičan u poglediu mogućnosti otkrivanja uzročnih odnosa u društvu.
4.) Uglavnom se ograničio na razmatranje logičkih problema i to pre svega na probleme
stvaranja iskustvenih uopštavanja i njihovog teorijskog objašnjenja.

Dirkemov metod
Svojim sociologizmom stvara jednu varijantu organske teorije o društvu koja bi se mogla nazvati
etičko-idejnom. Pretpostavke njegove teorije se ne odnose na neke biološke osobine čoveka,
niti na individualne psihiške osobine. On smatra da su ideje i moralne norme srž društva kao
posebnog dela stvarnosti. U društvu spontano nastaju kolektivne predstave, ideje i ti idejni i
etički sadržaji su preduslov normalnog društvenog života. Na njima se zasniva mogucnost
sporazumevanja ljudi, saradnja u raznim oblicima kolektivne društvene delatnosti i etička
saglasnost o opravdanosti odredjenog tipa društva. Na taj način se u koletivnoj svesti
kristalizuju kolektivni oblici delovanja, mišljenja i osećanja. Pojedinci usvajaju ove osnovne
elemente kolektivne ili društvene svesti putem vaspitanja. Osnovni zadatak socijalizacije jeste
da izmeni urođenu individialisticku i nesocijalnu prirodu ljudi, da je obuzda i da na taj

11
način ljude osposobi za normalno učešće u društvenom životu. Kolektivnu svest ne treba
proučavati u njenim individualnim oblicima, tj. ispitujuci kako pojedinci shvataju pojedine njene
sadržaje i koliko je sadržaj kolektivne sveti zastupljen u svesti pojedinaca, nego, pre svega, u
njenim kolektivnim društvenim manifestacijama. Glavnim kolektivnim oblicima njenog
ispoljavanja Dirkem je smatrao pravni sistem, etička shvatanja određenog društava, njegova
religijska verovanja, politička shvatanja, umetnička dela i običaje.
Drugo sredstvo za izdvajanje društvenih pojava iz njihovog ispoljavanja Dirkem je video u
statistici. Statisticke pravilnosti u pojavama koje na prvi pogled zavise od čisto individualnih
uzroka,na primer, stat. pravilnosti skalapanja brakova po Dirkemi su bile najbolji dokaz da se u
njima ispoljavaju neka nadindividualna, kolektivna stanja. U masovnim pojavama dolazi do
izražaja izvesno stanje kolektivne duše. Posto statistika nastoji da eliminiše sve ono sto je u
pojedinačnoj pojavi individualno, da bi došla do nekih kolektivnih pozatelja, Dirkem je smatra
neophodnim sredstvom za proučavanje društvenih pojava.
Opštost nije jedina ni najvažnija osobina društvenih pojava. Njihova najvažnija karakteristika
jeste prinudni karakter sto znaci da postoje raznovrsni oblici društvenih sankcija pomocu kojih
se kažnjava odstupanje od, u datom drustvu opšte usvojenog načina delovanja, mišljenja i
osećanja. Prinudnost društvenih pojava je najbolji dokaz da se njihov koren ne nalazi u
pojedincu, jer u odnosu na pojedinca one se uvek javljaju kao prinuda. Ponekad pojedincu koje
je potpuno usvojio neke sadržaje društvene svesti , izgleda da nemaju prinudni karakter, ali to je
samo iluzija, kaze Dirkem. Jedina razlika je što u tom slucaju društvena prinuda deluje iznutra.
Jezgro kolektivne svesti i društva uopšte sastoji se iz osnovnoh moralnih ideja i moralnih ideala.
Društvo je „pre svega skup ideja, verovanja, osećanja svih vrsta koja se ostvaruju preko
pjedinca“ kao sto se vidi on društvo shvata na izrazito spiritualistički način, ističući u prvi plan
etičke momente. Društvu daje pre svega ulogu stvaraoca discipline, normi i pravila.
Društvena svest se međutim javlja u različitim oblicima i zbog toga se pojavljuju rayličiti tipovi
solidarnosti na kojima su izgrađena pojedina društva. Dirkem je razlikovao dva osnovna tipa
solidarnosti: mehanički i organski. Ta dva tipa odgovaraju dvema različitim morfološkim
strukturama društva. Sve se u društvu razvija u zavisnosti od društvene morfologije.
Društvo se može pojavljivati u vrlo uskim teritorijalnim delovima koji su međusobno labavo
povezani. Najčešće se povezuju samo zbog odbrane na širem području ili zbog izdržavanja
svoje osnovne političke društvene organizacije. Ovde provlađuju lemenske i srodničke veze. U
tim uskim okvirima nema ni mogućnosti a ni potrebe da se razvija podela rada i postoji
ograničen broj zanimanja kojima se ljudi bave. Segmentiranoj organizaciji društva odgovara
mehanička solidarnost i kolektivna svest čije su gotovo sve norme strogo obavezne za svakoga.
Tu su svi jednaki i od svih se trazi da se u životu čvrsto pridržavaju svih društvenih običaja, koji
su vrlo kruti ( primer plemena, nerazvijena sela ili područja sastavljena od nekoliko međusobno
povezanih sela).
Drugi oblik društvene organizacije nastaje kad počnu da se lome okviri lokalnih delova, jer se
počinju razvijati brojne društvene veze, ekonomske i druge. Na širim područjima. Tada se
umnožavaju saobraćajnice i putevi, rastu gradovi u koje se nagomilava stanovništvo sa svih
strana. Pošto ljudi u društvu preuzimaju različite uloge, pošto se njihov život više ne zatvara od
rođenja do snrti u društveno homogeno područje sa prečnikom od nekoliko kilometara, postaje
neodrživa krajnja jednolicnost svih sadržaja društvene svesti , te se ona funkcionalno
diferencira da bi mogla odgovoriti daleko više izdiferenciranoj podeli rada i složenijoj
društvenoj organizaciji. Po Dirkemovoj teoriji, društveni razvoj se svodi na sve vecu
diferencijaciju društva. Međutim društveni razvoj ne mora značiti povećanje sreće i blagostanja
ljudi. Štaviše nerazvijena društva mogu u okviru svojih mogućnosti više zadovoljiti potrebe svojih
članova nego razvijena društva koja nisu čvrsto ni integrisana ni solidarna. Drugo, društveni
razvoj nije apsolutno nužan; on je posledica istorijskog sticanja nekih okolnosti. U te okolnosti
Dirkem je ubrajao:

12
1.) povećanje gustine stanovništva i to ne samo mehaničko vec i stepen isprepletanosti
najrazličitijih društvenih veza na širim teritorijama.
2.) da ranija mehanička kolektivna svest nije suviše čvrsta i da ona dozvoljava odstupanja
koja postaju potrebna u novim prilikama.
Kroz koje će faze proći neko društvo i kakve će osobenosti da stekne u svom razvoju zavisi od
konkretne situacije a ne od univerzalne ljudske prirode kao kod Konta i Spensera.
NORMALNE I PATOLOŠKE POJAVE - Cilj njegovih razmatranja o normalnim i patološkim
pojavama jeste da izgradi epistemološku osnovu praktične primene sociološkog saznanja koja
bi imala naučni karakter. Naučno uplitanje u društveni život je jedino moguće ako se naučno
mogu razlikovati normalne i patološke pojave.Ispitujući mogućnost zasnivanja naučne društvene
patologije, Dirkem nastavlja, za pozitivizam vrlo karakterističan, konforsmističan odnos prema
postojećoj društvenoj stvarnost. Normalno se izjednačava sa onim što je u nekom
društvu prosečno, a sve šta u većoj meri od proseka odstupa smatra se patološkim.
Opravdanje za ovo gledište se nalazi u delovanju mehanizma društvenog odabiranja koji
dozvoljavaju da opstane samo ono što je za određenu vrstu(društvo) korisno. On zahteva da se
normalni karakter prosečnih pojava i teorijski objasni. Ovo je po njegovom mišljenju naročito
potrebno kada se društvo nalazi u prelaznim fazama, na početku svojih dubljih promena.Tada
prosečne pojave ne moraju da budu veše normalne. Dalje zaključke o normalnosti nekih pojava
treba proveravati u drugim društvima sličnog tipa. Osnovanije je snatrati normalnim opšte
osobine odrđenog tipa društva nego osobenosti koje on dobija u pojedinačnim društvima. Na
kraju Dirkem spominje još jedan sasvim drukčiji kriterijum za razlikovanje normalnih i patoloških
pojava. Normalno dobija novo značenje-racionalno utvrđene optimalne norme. U stvari samo u
tom značenju je normalno opravdano suprotno patološkom. Normalno u smislu prosečnog jeste
antipod izuzetnog a ne patološkog. Konformizam njegovih osnovnih shvatanja o prirodi
normalnih i patoloških pojava dovodio ga je do vrlo neočekivanih i naučno neosnovanih
zaključaka. Najkarakterističniji primer jeste gledište da je kriminal dok se kreće u granicama
koje su prosečne za određen tip društva, ne samo normalna već i društveno korisna pojava. U
kriminal spadaju svi postupci koji vređaju snažna osećanja kolektivne svesti ali on upravo
zbog toga :
1.) ne dozvoljava kolektivnoj svesti da postane nesposobna za društvene promene i
2.) kažnjavanje kriminalaca je društveni čin kojim se učvršćuje društvena kolektiva svest. Ovo
shvatanje ilustruje primerom osude Sokrata. Postoji niz razloga protiv ovakvog shvatanja
društvene patologije. Dirkem je pozitivno pravo shvatao kao izraz kolektivne svesti tj. kao
spontano ispoljavanje volje društvene celine, a zatim verujući u normalnost spontanog
dručtvenog razvitka, on nije smatrao da treba naučno ispitivati razne norme pozitivnog prava da
bi se utvdilo da li su one stvarno usmerene protiv društveno patoloških pojava.
Dirkem razvija jednu vrlo celovitu metodološku zamisao u kojoj su vrlo srazmerno zastupljeni svi
osnovni metodološki problemi:
1.) način stvaranja iskustvene naučne evidencije
2.) objašnjavanje utvrđenih iskustvenih odnosa
3.) dokazivanje naučnih stavova.
Bio je vrlo nezadovoljan opštim stanjem sociologije svoga vremena, a koren tih slabosti je video
u nemetodičnom odnosu sociologa prema stvaranju iskustvene evidencije za svoja
zaključivanja. On kritikuje apstraktno spekulaticni karakter većine socioloških radova, jak uticaj
ideoloških i prakticističkih elemenata na sociološku misao, kao i veliku nesistematičnost u
prikupljanju neophodnih iskustvenih obaveštenja.
Način stvaranja naučne iskustvene evidencije je polazna tačka Dirkemove metodološke zamisli.
Prvo njegovo pravilo koje treba da obezbedi uspostaviljanje metodičnog odnosa prema
društvenoj stvarnosti u sociološkim istraživanjima jeste da se „društvene činjenice posmatraju
kao stvari“. Smisao ovog pravila jeste zahtev da se u proučavanju drušzva zauzme isti onakav

13
stav kakav egzaktne prirodne nauke zauzimaju prema predmetu svog ispitivanja. Vrednost
podataka o pojavnim oblicima društvenog života zavisi od toga koliko su oni podesni za
otkrivanje njegovog unutrašnjeg kolektivno-psihičkog i idejnog sadržaja. Osnovne
društvene pojave, tj. kolektivna moralna stanja ne mogu se neposredno posmatrati. O njima se
može zaključivati samo posredno, na osnovu podataka o raznim oblicima ponašanja i
društvenih normi kojima se ta ponašanja nastoje regulisati. Dirkemu je tako]e bila jasna ne samo
neophodnost nego i logika sociološkog proučavanja tzv.latentnih struktura, npr. društvena
solidarnost je izrazito moralna pojava koja se, sama po sebi, opire tačnom posmatranju i
merenju, pa je stoga potrebno na mesto unutrašnje činjenice koja nam izmiče postaviti, neku
spoljašnju činjenicu koja je simbolizuje, te da prvu ispitamo posredstvom druge. Cilj nauke nije,
po njegovom mišljenju, opisivanje i sređivenje opažajnih podataka, nego da pomoću njih otkriva
uzročne odnose i zakone koji se ne mogu zapaziti ne pojavnoj ravni.
Problem operacionalnog definisanja teorijskih pojmova (razmatranje strukture
izvornog naučnog objašnjenja)
1.) U prvim fazama istraživanja u plan prikupljanja podataka mogu da uđu samo pojave
koje se mogu neposredno zapaziti. Kad činjenice još uvek nisu podvrgnute nikakvoj
obradi, jedina njihova objašnjenja koja mogu biti dostupna jesu ona koja su dovoljno
spoljašnja da bi neposredno bila vidljiva. S tim da su bez sumnje ona koja se nalaze
dublje bitnija, i da je njihova vrednost u pogledu objašnjavanja viša. Polazne
(operacionalne) definicije moraju omogućavati da se po čisto spoljnim znacima može
utvrditi da li u svakom pojedinačnom slučaju postoji ili ne određena pojava.To je, pored
objektivnosti postupaka prikupljanja podataka, bitan preduslov za postizanje
sistematičnosti iskustvene evidencije.
2.) Dirkem uviđa da vrednost polaznih definicija kao i upotrebljivost prikupljenih podataka,
zavise od njihove teorijske adekvatnosti tj. od toga da li izabrani opažajni elementi
ovih definicija stoje u čvrstim odnosima sa nekom društvenom pojavom koja se
moše neposredno posmatrati. Ukazivao je na neophodnost teorijskog definisanja
naučnih pojmova i zahtevao je da se definisanje naučnih pojamova izvodi iz što šire
uporedne perspektive.
Međutim u težnji da obezbedi što veću objektivnost iskustvenih podataka Dirkem je
neopravdano sužavao njihove izvore.Umesto da se zalaže za što šire razvijanje raznolikih
tehničkih sredstava za usavršavanje načina prikupljanja podataka, on naglašava da se
društvene pojave mogu tim objektivnije posmatrati što se više odvoje od individualnih oblika u
kojima se ispoljavaju. Društveni život stoga treba posmatrati u njegovim kristalizovanim
kolektivnim oblicima, ne u individualnim oblicima ponašanja, nego u pravnim i moralnim
propisima, narodnim poslovicama i izrekama kolektivnim činjenicama društvene strukture. Pri
tom je dirkem odlučno osporavao naučnu vrednost podataka dobijenih samoposmatranjem,
dakle društvene činjenice treba da posmatramo u samim njima, nezavisno od svesnih subjekata
koji ih zamišljaju.
Sledeće epistemološko načelo tiče se zalaganja za što sistematičnija izvorna obaveštenja.
Da bi se ovo postiglo neophodno je da se, pošto je predmet jasno i nedvosmisleno
operacionalno definisan, prikupljanje podataka protegne na sve slučajeve na koje se odnose
definicije upotrebljenih naučnih pojmova. Dirkem kritikuje izvođenje opštih zaključaka o
pojedinim vrstama društvenih pojava na osnovu njihovog proučavanjaa samo u nekim tipovima
društva.
Dirkem je pridavao veliki značaj statistici. Zbog toga što ona:
1.) nastoji da definiše predmet prikupljanja podataka pomoću nekih objektivnih,
opažajnih obeležja
2.) pojave obuhvata ili poptpuno ili na osnovu nekog sistematskog načela izbora

14
 3.) dolazi do agregatskih pokazatelja koji važe za određene skupove pojava, a u
kojima gotovo potpuno iščezavaju osobenosti pojedinih individualnih
slučajeva. Dirkem je smatrao da se agregatski pokazatelji mogu smatrati
kolektivnim karakteristikama određenih skupova.
Društvene pojave nisu samo poseban deo stvarnosti u kome vladaju posebni društveni zakoni.
Društvo je po Dirkemovom mišljenju autonomna sfera stvarnosti koja se kreće gotovo iskljućivo
po svojim unutrašnjimzakonima, i na koju nedruštveni činioci nemaju veći uticaj.Opšte stanje
društva ogleda se u njegovoj morfološkoj strukturi i karakteru njegove društvene
svesti.Sociologizam zanemaruje ispitivanje uticaja nedruštvenih činilaca, pre svega biopsihičkih
svojstava čoveka i spoljne prirodne sredine u kojoj društvo postoji. Društvo ima svoje posebne
zakone različite od zakona psihičkog života pojedinaca. „Grupa misli, dela i oseća sasvim
drugačije nego što bi to činili njeni članovi kada bi bili izdvojeni....“ Uzroci kolektivnih predstava,
osećanja i stremljenja ne nalaze se u pojedincima nego u stanju u kom se nalazi društvo kao
celina. Osnovno načelo objašnjenja uzroka društvenih pojava treba primeniti i u proučavanju
njihovih funkcija. Dirkem je smatrao da proučavanje neke sociološke pojave nije završeno ako ej
otkriven uzrok usled koga je ona nastala i kojije održava. Treba otkriti i njenu ulogu u određenom
društvu tj. njenu funkciju. Društvena funkcija neke pojave sastoji se u objektivnom odnosu te
pojave i društva kao celine. One se određuje po tome kakvu potrebu zadovoljava. Društvene
pojave mogu služiti pojedincima, ali samo posredno. Neposredno one uvek služe društvu.
Sociologističko objašnjnje uzroka društvenih pojava i njihovih funkcija treba da uvek, pre svega,
uzima u obzir stanje društva kao celine u određenom vremenu. Dirkem gotovo sasvim ponekad
potcenjuje uticaj istorijskih činilaca, samim tim što smatra da objašnjenje treba tražiti pre svega
u aktu(a)elnom stanju društva. I drugo on jako sužava uzročni uticaj spoljnjih činilaca, tj. uticaj
ostalih društava. U društvenoj sredini treba razlikovati i neke posebne ili uže sredine.
Najvažnijim užim sredinama on je shvatao porodicu zatim društveno- profesionalne grupe i
njihova udruženja i različite tipove naselja. Međutim dirkemovo shvatanje društvene strukture je
nerazvijeno i slabo, upravo zato što nije uviđao da se u okviru podele rada, a na osnovu svojine
u druš. strukturi stvaraju društveni slojevi, klase, staleži kao mnogo širi druš. oblici od
društveno- profesionalnih grupa i da su upravo ti kolektivni oblici najvažniji uži društveni delovi.
Trajna metodološka tekovina Dirkemovog shvatanja jeste čvrsto povezivanje uzročnog i
funkcionalnog objašnjenja. Neka druš. pojava je objašnjena ako je utvrdjena njenja funkcija, ali
je Dirkem bio svestan da funkcija neke pojave ne objašnjava njeno poreklo, jer pojava najpre
mora postojeti da bi obavljala neku funkciju i da je toga treba treba odvojeno ispitivati uzroke
koji su proizveli neku pojavu od funkcije koju ona ima u društvu. Takodje odnos uzroka i funkcije
shvata vrlo recipročno.Fukcija koju nerka pojava obavlja može istovremeno rađati ili bar
obnavljati njen uzrok. Treba istaći da Dirkemovo shvatanje funkcije kao objektivnog odnosa
između pojave i određenog stanja društva teorijski opravdano. Funkcija, prema tome, ne zavisi
samo od izdvojeno uzetih objektivnih osobina pojeve koja funkciju vrši, nego se javljka kao
odnos.
Što se tiče eksperimenta Dirkem se slagao sa Milom da eksperiment nije šire upotrebljiv.
Najvažniju zamenu za eksperiment je video u uporednim istraživanjima. Ako se proučavanjem
nekih pojava samo u jednom društvu ne mogu pouzdano razdvojiti činioci koji zajednicki na njih
utiču i odvojeno ispitivati delovanje svakog od njih to se može postići ispitivanjem tih pojava u
različitim društvima. Dirkem je međutim bio ubeđen da s ena uporednom planu rešavaju svi
osnovni teorijski zadaci sociologije, jer se samo upoređujući pojave uraznim društvima može
otkriti ono što je u njima zakžjedničko.
Osnovne ideje Dirkemove uzročne analize
Metod zajedničkih promena( samo jedno od 4 Milova pravila za eksperimentalno utvrđivanje
uzroka) je smatrao upotrebljivim za ispitivanje društvene uzročnosti. Ako se utvrdi da se dve
vrste pojava stalno nalaze u isti odnosima i stalno se menjaju na određen način ima dovoljno

15
razloga da se pretpostavi da između njih postoji neka uzročna veza. Ipak on je znao da se
samo na osnovu stabilnosti korelacija ne može zaključiti da one izražavaju uzročne odnose,
pošto ima i prividnih korelacija. Neke od prividnih korelacija nastaju usled toga što su obe
vrste korelisanih pojava posledica mekog zajednočkog uzroka koji se u korelacji ne pojavljuje.
Primer: iako je utvrđena vrlo čvrsta pozitivna korelacija između stepena obrazovanja i
učestalosti samoubistva tj. da je sto je više obrazovanje to je veća učestalost samoubistva to ne
znači da bi bilo opravdano objašnjavati ovu korelaciju kao rezultat neposrednog uzročnog
uticaja obrazovanja na povećanje sklonosti ka samoubistvu. Smatrao je da su to posledice
jednog zajedničkog uzroka koji je on video u opadanju tradicionalnih shvatanja. A istovremeno
gubitak vere u tradicionalna shvatanja u društvu, koje nije na novi način uspostavilo svoju
moralnu integraciju, izaziva labavljenje unutardruštvenih odnosa koji su po Dirkemu tenelj na
kome pojedinac gradi svoju društvenu i psihičku ravnotežu. Tek pošto je neka korelacija
objašnjena pomoču proverenih teorijskih stavova ima više opravdanja očekivanje da je u njoj
izražen uzročan odnos tj. da ona nije samo prividna. Pošto je neki korelacijski odnos svestrano
razmotren treba uporednim istraživanjem ispitati širinu njegovog važrnja, tj. da li je on stalan u
najrazličitijim prilikama ili važi samo za određena društva ili neka njihova opšta stanja.
Kritike:
1.) Dirkemovo prilično nekritično prihvatanje induktivizma kao osnovnog
metodološkog pristupa u proučavanju iskustvenih pojava. Ističući s pravom značaj
objektivnog i sistematskog opisa za razvoj teorije, Dirkem je uglavnom ograničio
njenu funkciju na objašnjavanje utvrđenih opisnih uopštavanja.
2.) Jednostranost teorijskog stanovišta, njegov sociologizam i još određenije
spiritualističko, idealističko-etičko shvatanje društva. Ovo shvatanje je nametalo da
se u društvu vidi idealni moralni totalitet a da se nedovoljno uviđaju brojne oštre
društvene suprotnosti i sukobi.
3.) Metodologija uvek zavisi od razvitka nauke i kad nauka pređe određeni stupanj
svoga razvoja moraju se razvijati nova netodološka stanovišta.

Veberov metod
Veberovi glavni metodološki radovi nastali su iz potrebe da u oštrom sukobu dva suprotna
gledišta o društvenim naukama- istorizma i shvatanja da su i u društvenim naukama neophodni
teorijski sistemi-izgradi sopstveno stanovište. Smatrao je da naučnik treba da se interesuje za
metodologiju upravo onda „kad neka nauka zapadne u krizu“. Veber je u diskusiju o metodu
društvenih nauka ušao kao istoričar da bi tek postepeno postajao sve više sociolog ( njegovi prvi
metodološki radovi odnose se na metod istorijskih nauka). U studiji O nekim kategorijama
sociologije razumevanja, 1913. on izlaže svoju zamisao sociološkog metoda. Veber, u gore
pomenutom sporu, pokušava da zauzme vrlo osoben srednji stav i da izmiri ili bar približi ta
suprotna gledišta. On preuzima neke epistemološke ideje Diltaja i Rikerta, kao i istorijske škole
u nemačkoj političkoj ekonomiji, ali ih znatno modifikuje, dopunjujući ih shvatanjima o metodu
društvenih nauka. Veber je raspravljao o raznim metodološkim problemima ne trudeći se
mnogo da svoju metodološku zamisao izloži u sistematskom obliku ( jedini njegov takav pokušaj
jeste odeljak „Metodološki osnovi sociologije“). Usled toga, stavovi o mnogim pojedinim
ključnim problemima nisu dovoljno jasni, a ni istovetni.
U Veberovoj zamisli o metodu društvenih nauka i pre svega sociologije posebno se ističu
sledeći problemi: 1. shvatanje načela izbora predmeta istraživanja, 2. stav nauke prema
kulturnim vrednostima, 3. način objašnjavanja društvenih pojava i 4. pojmovna struktura idealnih
tipova i njihova uloga u istraživanju i objašnjavanju društvenih pojava. Kada je reč o prvom
problemu, Veber je tu bio pod najneposrednijim Rikertovim uticajem, jer i on smatra da ne
postoje neki objektivni kriteriji po kojima bi naučnik mogao da odabere predmet svog

16
istraživanja. Smatra da se jedino s vrednosnog stanovišta može oceniti šta je u složenoj
društvenoj stvarnosti u saznajnom pogledu važno i interesantno i na šta treba da se usmeri
istraživanje. Dakle, odnos neke pojave prema nekoj vrednosti, jeste po Veberu osnova
izbora predmeta istraživanja u beskrajno složenoj društvenoj stvarnosti. Prema tome,
izbor predmeta istraživanja i njegovo teorijsko uobličavanje zavise u društvenim naukama od
sadržaja kulture. Npr. ako je u nekoj kulturi osnovna vrednost podizanje materijalnog
blagostanja, tom kulturnom vrednosti će se, svesno ili nesvesno, rukovoditi i naučna
istraživanja. Ali, kada se pod pritiskom novog istorijskog iskustva počne dublje menjati osnovna
usmerenost neke kulture, počinje i da se sumnja u ispravnost ranije vladajuće istraživačko-
teorijske usmerenosti nauka. Za razliku od Rikerta, Veber ne veruje u objektivnost vrednosti i
mogućnost stvaranja jedinstvenog vrednosnog sistema u kome ne bi bilo neotklonjivih
protivrečnosti. Stvarnost je, po Veberu, iracionalna u vrednosnom pogledu. Prema tome, ne
može postojati ni jedinstvena sveopšta i objektivna društvena nauka jer je i u nauci
neizbežan izbor jednog od mogućnih suprotnih vrednosnih stanovišta.
Veber nije bio kabinetski naučnik, njega je veoma interesovalo pitanje odnosa nauke prema
društvenoj praksi. Kroz njegova razmatranja ovog problema provlači se nastojanje da se
epistemološki dokaže kako društvene nauke mogu rešavati jedino tehničke zadatke. Po njemu,
nauka iz dva osnovna razloga ne može uticati na osnovne vrednosne stavove: 1. ona je
izgrađena na određenom vrednosnom stanovištu i zato nije u stanju da ga kritikuje. 2.
iracionalnost osnovnih vrednosnih opredeljenja ograničava uticaj nauke na vrednosnom
području. Ali ipak, Veber ne smatra ni da je uticaj nauke na vrednosti beznačajan. Ona
može: 1. da pokaže pravi smisao vrednosnog stanovišta i šta treba da se čini da bi se ono do
kraja oživotvorilo. 2. nauka može da ispita objektivne mogućnosti i društvene troškove
(materijalne, ljudske i moralne žrtve) ostvarivanja usvojenog vrednosnog stanovišta. To znači da
nauka može pokazati da li je neko vrednosno stanovište ne samo ostvarljivo nego i racionalno.
3. nauka može pronalaziti racionalna sredstva za što razumnije, lakše i potpunije ostvarenje
izabranog vrednosnog stanovišta. Ona je, prema tome, u osnovi samo instrumentalno a ne
suštinski racionalno sredstvo čovekove delatnosti.
Veber je začetnik i najuticajniji predstvanik socilogije razumevanja koja želi da zameni ili
dopuni determinističko objašnjenje ispitivanih pojava. Razumevanje i objašnjenje su vrlo
različite eoistemološke kategorije. Naučno onjašnjenje se zasniva na izvođenju
pojedinačnih pojava iz nekih opštih teorijskih i konkretnih početnih uslova tih pojava.
Objašnjenje pojedinačne pojave obično nije uvek potpuno, ali nauka ipak teži da pomoću opštih
stavova, do kojih je došla ispitivanjem mase pojedinačnih slučajeva iste vrste, objašnjava i
svaki novi pojedinačan slučaj. Dakle, postupak objašnjenja je zasnovan na nekim opštim
znanjima o određenoj vrsti pojava. Najrazvijeniji teorijski oblici tih opštih naučnih saznanja su
naučni zakoni i teorije, pa su zbog toga to glavna oruđa za objašnjenje pojedinačnih slučajeva.
Razumevanje se razvilo u epistemološkim pravcima koji su zastupali ideju o korenitoj razlici
između metoda prirodnih i društvenih nauka. Pristalice razumevanja smatraju da opšti
teorijski stavovi nemaju veću vrednost u objašnjavanju društvenih ili kulturnih pojava,
nego da nauka može rasvetliti te pojave time što će otkriti smisao i značenje koji su u
njima sadržani. Npr. razumevanje nekog umetničkog dela je postignuto ako je shvaćena
umetnikova vizija sveta, njegov stil, ako je otkriveno šta je umetnik tim svojim delom hteo da
postigne i kako se to delo uklapa u opšti tok njegovog života, kao i u kulturno-istorijsko stanje
tog vremena. Niz predstavnika istorizma i kulturalizma odbacivao je svaku veću vrednost
uzročnog objašnjavanja društvenih pojava. Neki su ( Zombart, Sorokin) pridavali uzročnom
objašnjenju izvesnu pomoćnu vrednost, ali samo u objašnjavanju sporednijih elemenata ljudske
društvene delatnosti. Veber razumevanju smisla i značenja raznih oblika društvene delatnosti
pripisuje pomoćnu, prvenstveno heurističku, ulogu u njihovom naučnom objašnjavanju.
Razumevanje smisla i značenja pojedine delatnosti može samo da olakša i upotpuni

17
njeno objašnjenje , ali nipošto ne može da zameni otkrivanje uzroka usled kojih je ta
delatnost nastala. Veber se odlučno suprotstavio intuicionističkoj struji u istorizmu svojom
tezom da nije dovoljno da „razumevanje društvenih pojava bude subjektivno ubedljivo“.
Subjektivna ubedljivost razumevanja i značenja motiva i smisla ljudskog ponašanja ne znači da
su ta tumačenja iskustveno tačna. O tačnosti se može zaklučivati samo na osnovu nekog
opšteg (nomološkog) znanja o uzročnim odnosima.
Naučno-konstitutivna uloga pojma razumevanja u Veberovoj sociologiji vidi se po tome što su
pojam i delokrug sociologije, kao nauke, određeni pomoću njega. Sociologija treba da bude
nauka koja hoće da tumačeći razume društveno delanje i time uzročno objasni njegov tok
i njegove posledice. Razumeti se mogu samo oni oblici ljudskih ponašanja koji imaju neki
subjektivni smisao. Subjektivni smisao ponašanja sastoji se u tome što lice koje se ponaša
ima predstavu o određenom cilju i sredstvima pomoću kojih smatra da se cilj može postići.
Razumevanje smisla nekog ponašanja sastoji se u otkrivanju subjektivno shvaćenog odnosa
između cilja i sredstva. Sociologija je nauka o smisaonim oblicima ponašanja koji se mogu
razumeti pomoću osnovnih kategorija cilja i sredstva. Svođenjem pojma smisla i razumevanja
na instrumentalni odnos cilj-sredstco, metodološka kategorija razumevanja je uključena u
tehnološku zamisao društvenih nauka. Međutim, ovim, Veberovo opšte metodološko stanovište
nije dovoljno okarakterisano.
Veber društvo shvata na izrazito nominalističan način, kao rezultat delovanja pojedinaca
koji ga sačinjavaju. U metodologiji se ovo nominalističko teorijsko stanovište pretvara u
metodološki individualizam. Veber naglašava da se razumeti mogu samo razni oblici
smisaonog individualnog ponašanja ( u proučavanju društva osnovno je shvatiti smisao kojim se
u raznim oblicima svoga delovanja rukovode pojedinci). Sa ovog stanovišta, Veber je
funkcionalnom pristupu ( koji pokušava da pojedine društvene pojave objasni otkrivanjem
njihove uloge u društvu kao celini) mogao priznati samo početnu i pomoćnu vrednost. Po njemu
i Diltaju, velika prednost društvenih nauka je u mogućnosti da se razume ponašanje
pojedinaca kao elemenata društvenih celina, dok se prirodne nauke moraju zadovoljiti
otkrivanjem funkcionalnih veza i uzročnih pravilnosti u kompleksnim pojavama, npr. između
ćelija u organizmu, ali ne mogu razumeti njihove elemente.
Metodološki individualizam je celovito razvijen u raspravi Metodološke osnove sociologije.
Postoji spor o tome da li ovaj met. individualizam odgovara stvarnom karakteru Veberove
sociologije, jer su njega privlačili najširi istorijski problemi i njegova istraživanja u soc. religije
sadrže široke panorame najvećih svetskih kultura. Ipak, opšti utisak je da se u središtu
Veberovih kulturno-istorijskih analiza uvek nalazi ispitivanje pojedinca u određenim
istorijskim uslovima. On i pojam zakona izvodi iz utvrđenih pravilnosti u ponašanju pojedinca.
Veber razlikuje nekoliko vrsta razumevanja. Najpre deli razumevanje u dve osnovne grupe.
U prvu spada razumevanje zamišljenog smisla nekog delanja i otkrivanje subjektivno shvaćene
veze između usvojenih ciljeva i sredstava koja se upotrebljavaju radi njihovog postizanja. Ovaj
se postupak primenjuje i kad se želi razumeti jedan potpuno racionalan oblik ljudskog
ponašanja, ali i za razumevanje iracionalnog ponašanja, na primer afekata. Racionalno
ponašanje se može razumeti na čisto intelektualnom planu, a razumevanje emotivno-afektivnog
ponašanja zahteva u daleko većoj meri sposobnost uživljavanja. U drugu spada viši stupanj
razumevanja, u kome se psihološko razumevanje povezuje s objašnjenjem i koji se odnosi na
pobude racionalnog ili iracionalnog ponašanja. Tu se više ne radi o tome da se razume
neposredni subjektivni smisao nekog ponašanja, nego da se otkriju pobude koje su glavni
podsticaj za taj oblik ponašanja. Veber je pokušao i da iznese neke norme za ispitivanje
saznajne vrednosti njegovih rezultata.
Svako naučno saznanje putem razumevanja treba da zadovolji dva uslova: 1. da bude
smisaono adekvatno i 2. uzročno adekvatno. Smisaona adekvatnost je samo prvi korak u
postizanju naučno značajnije uzročne adekvatnosti. Smisaono adekvatnim se smatra

18
razumevanje ili tumačenje nekog ponašanja čiji se sastavni delovi nalaze u međusobno
smisaonoj vezi koja je tipična za neki uobičajeni način mišljenja i osećanja u datoj kulturi. Ono u
nauci ostaje samo više ili manje verovatna hipoteza, sve dok ne postane i u uzročnom smisli
adekvatno ili tačnije provereno. Razumevanje nekog redosleda događaja je uzročno
adekvatno samo ako se na osnovu iskustvenih uopštavanja može zaključiti da postoji određena
verovatnoća da se oni zaista dešavaju na taj način. U idealnom slučaju ova verovatnoća dobija
precizan brojčani izraz. Samo u spajanju obe ove adekvatnosti nastaje sociološko
razumevanje nekog oblika ponašanja.
Dve slabosti Veberovog naučnog objašnjenja: 1. zbog svog nominalizma Veber je ograničio
ispitivanje smisaonih veza u društvu samo na psihički život pojedinca, shvatajući donekle i sam
da se tim putem ne mogu na celovit način otkriti sve raznovrsne smisaone veze koje postoje u
kolektivnim oblicima delovanja i društvenij kulturi, pošto one ne ulaze u potpunosti u iskustvo
nijednog pojedinca, niti se mogu izvesti iz zbira pojedinačnih iskustava. 2. druga slabost
Veberovog shvatanja naučnog objašnjenja sastoji se u tome što on u ispitivanju društvene
uzročnosti nije išao dovoljno daleko. On uzročne odnose vidi pretežno u obliku individualne
istorijske uzročnosti, koja ne ostavlja mnogo mogućnosti da se utvrde neki trajniji opšti zakoni.
Zbog ovakvog shvatanja društvene uzročnosti (razvijenim pod Rikertovim uticajem) Veber ne
smatra da su naučni zakoni i opšta teorija osnovna sredstva za objašnjavanje društvenih pojava,
nego ovu ulogu u njegovoj metodologiji dobija pojam idealnog tipa.
Diltaj je uveo pojam istorijskog tipa kao pogodno sredstvo za sintetitzovanje različitih
konkretno-istorijskih podataka. Veber je usvojio ovu ideju, ali nije smatrao da su istorijski tipovi
jedini oblik idealnog tipa, nego samo jedna njegova varijanta koja nije najznačajnija za
sociologiju. Neki Veberovi istorijski idealni tipovi su atinsko društvo, katolička crkva, kalvinizam,
itd. Istorijski idealni tipovi nastaju isticanjem i smisaonim povezivanjem nekih osobina određenih
istorijskih pojava. Na taj način i istorijski idealni tip može da služi kao opšti kriterij za poređenje
stvarnog stanja stvari s nekim njegovim naglašenim i istaknutim specifičnim osobinama. Ali u
Veberovoj metodologiji veći značaj imaju idealni tipovi opšteg karaktera, koji se odnose na
društvene pojave koje nisu ograničene na jedan istorijski period ili na jedno društvo, nego se
javljaju u raznim društvima i kulturama. U ovu vrstu spadaju četiri opšta tipa delanja, zatim
njegovi idealni tipovi oblika legitimne vladavine; u soc. religije javljaju se dva idealna tipa
organizovanja religije: crkva i sekta. Ovim univerzalnim idealnim tipovima Veber je pridavao
posebnu naučnu vrednost. Idealan tip pokazuje kako bi izgledalo neko ponašanje ili neki
društveni oblik kada bi njihov osnovni smisao došao potpuno do izražaja. U stvarnosti, pod
uticajem raznih činilaca ponašanje manje ili više odstupa u raznim pravcima od svog osnovnog
smisla. Idealan tip, kao idealizacija „čistog“ oblika ponašanja služi kao standard pomoću
koga se može utvrditi koliko i u kojim pravcima od njega odstupaju pojedini konkretni
slučajevi ponašanja. Time se dolazi do polazne osnove za ispitivanje uzroka pojedinih
odstupanja. Najvažniji postupak izgradnje idealnih tipova sastoji se u pokušaju da se neka
društvena delatnost zamisli na što racionalniji način. Veber je smatrao da je pojam homo
oeconomicus-a iz političke ekonomije, tj.pojam čoveka koji se rukovodi samo privrednim
ciljevima (ne osvrće se ni na kakve emotivne, srodničke obzire) tipičan primer idealnog tipa. U
stvarnosti se prosečni kapitalist ne ponaša uvek tako. Ali idealni tip „ekonomskog čoveka“
pomaže da se objasni konkretno ponašanje nekog kapitalista ili kapitalističke grupe koji se
proučavaju. Na isti način se mogu izgraditi i idealni tipovi drugih društvenih delatnosti, na primer
vojne. Idealni tip, kao racionalna idealizacija, služi samo za merenje različitog stepena
racionalnosti pojedinih ponašanja. Treba reći da ni Veber ne shvata idealne tipove sasvim
funkcionalistički. Tipološke fikcije ne mogu biti potpuno proizvoljne. Njihova analitička vrednost
zavisi od osnovanosti nomoloških, tj. opštih, teorijskih pretpostavki.
Veber spada među sociologe koji su kao istraživači na najširem planu koristili uporedna
istraživanja i većina njegovih idealnih tipova je nastala bilo kao rezultat ili kao sredstvo tih

19
uporednih istraživanja. Na taj način on je delimično razbio okvire opisnog istorizma. Ali Veber
u svojim metodološkim radovima nije šire obradio probleme i teškoće uporednih istorijsko-
socioloških istraživanja.
Kritički osvrt na Veberovu metodološku zamisao u celini. Najkrupnija slabost bi bila
gledište da izbor problema i pravci u kojima će se oni naočno proučavati, zavise u nauci
isključivo od postojećih kulturnih vrednosti. To gledište ne uzima u obzir da u društvenom životu
postoje od praktičnih stanovišta ili ljudskih vrednosti primarnije objektivne determinističke
strukture. O tim strukturama obično već postoje neka znanja i pretpostavke. Nauka se u tom
beskrajnom mnoštvu pojava snalazi i pomoću svojih teorijskih saznanja i pretpostavki i nastoji
da što potpunije upozna osnovne strukture iz kojih proizilaze prividno neiscrpno bogatstvo i
raznolikost pojava i različita praktična opredeljenja. Iz ovog proističe druga slabost Veberovog
shvatanja odnosa nauke prema vrednostima koja se sastoji u tome što je on jako potcenio
mogućnost uticaja nauke na važeće društvene vrednosti. Ne usmeravaju samo praktični
društveni stavovi naučna istraživanja, već isto tako i naučna saznanja vrlo mnogo utiču na
promenu shvatanja o stvarnoj vrednosti raznih pojava. ( pre razvitka moderne bakteriologije i
epidemologije nije se mogla shvatiti velika zdravstvene vrednost čistoće). Kad nauka dođe do
nekih novih saznanja o ranije nepoznatim uzročnim odnosima, menjaju se mnoge ranije
predstave o vrednosti. Veberovo shvatanje odnosa između nauke i društvenih vrednosti
ograničava ovaj uticaj time što svodi nauku na racionalizovanje prihvaćenih stanovišta,
smatrajući da ona ne može kritički da analizira ta stanovišta, u celini. Nauku je sveo na
tehničko sredstvo društvene prakse. Možda se u implicitnoj kritici nekih najvećih jednostranosti
kulturalizma i istorizma, kao i u kritici antiistorijskih varijanti pozitivizma sastoji najvažniji rezultat
Veberove metodologije. U savkom slučaju, iz –sociologije razumavanja- nisu došli najznačajniji
podsticaji za unapređenje načina prikupljanja naučnih iskustvenih podataka. Pozitivizam je u
tom pogledu bio mnogo plodniji.

20
 EPISTEMOLOŠKI OSNOVI TEORIJSKE NAUKE

Metod je SREDSTVO pomoću kog nauka nastoji da ostvari svoje zadatke (on nema samostalan
cilj). Shvatanja o metodu povezana su sa shvatanjem prirode, logičko-epistemoloških osobina
nauke i najopštijih zadataka koje ona treba da ostvare u određenom periodu.
Metodologija ima normativni karakter (izgrađuje norme kojih se u istraživanju treba pridržavati
da bi se što potpunije ostvarilo određeno shvatanje nauke).Ovde su uglavnom razmatrani
metodološki problemi socioloških istraživanja.
Sociologija je po svojoj prirodi TEORIJSKA nauka (iako ima primenu u društvenoj praksi).
Teorijska istraživanja su po svom karakteru najteža i naučno najznačajnija jer treba da donesu
nova teorijska tj. opšta naučna istraživanja.
 Po definiciji, teorijska nauka je organizovano i metodično nastojanje da se racionalno-
iskustvenim putem dođe do objektivnog, pouzdanog i preciznog opšteg, sistemtskog
saznanja (tj.o onom njenom delu koji proučava) o stvarnosti.
Ona je takođe i STANJE ZNANJA, ali metodologiju ona interesuje kao nastojanje da dođe do
NOVIH saznanja. Iz ove definicije proizilaze osnovna načela naučnog metoda – objektivnost,
posedovanje izvornih podataka, pouzdanost, opštost i sistematičnost. Pojedini metodološki
postupci su najčešće povezani sa nekom od osobina teorijske nauke (npr. Načelo opštosti
ostvaruje se u obliku naučnog zakona i teorije).
Navedena definicija se uzima kao osnovni epistemološki POSTULAT teorijskih nauka ( u ovom
slučaju metodologije socioloških istraživanja) što znači da iz njega proizilaze KONKRETNIJA
NAČELA i rešenja sadržana u izlaganoj metodološkoj zamisli.On se može ocenjivati analizom
racionalnosti i saznajne efikasnosti, užih metodoloških načela, koja iz njega budu izvedena ( i
zato se ne može smatrati praznom deklaracijom).
 Postulativno zasnivanje metodologije omogućuje da sva metodološka načela i svi
pojedini postupci budu logički povezani i integrisani (što olakšava imanentnu kritiku
metodološke zamisli u celini).
Pošto su u njemu sadržana sva osnovna metodološka načela i ciljevi, moguće je ispitati da li svi
pojedinačni istraživači postupci proizilaze iz polaznog postulata, tj. da li je dovoljno širok, da bi
bio integrator postojećeg metodološkog iskustva.
U ovoj se knjizi polazi od pretpostavke da su logičko-epistemološka načela svih teorijskih nauka
jedinstvena (razlike koje se javljaju nisu u logici, već su posledica različitog predmeta kojim se
bave pojedine nauke, i različitog stupnja opšte razvijenosti pojedinih nauka).
Ovo NE podrazumeva šablonsko prenošenje metodoloških postupaka, iz jedne u drugu nauku,
zanemarujući njihove osobenosti. Međutim još bi štetnije bilo kad bi nerazvijena nauka (npr.
sociologija) ogradila od metodoloških iskustava razvijenijih nauka (npr. eksperiment se ranije
primenjivao samo u naukama koje proučavaju organski svet da bi se kasnije proširio i na
psihologiju, medicinu pa i sociologiju) mada oni nekad mogu biti i izvor zabluda (npr.
biologističko shvatanje društva).
 Jedan od osnovnih zadataka metodologije je da pomogne da se opšte naučno iskustvo
svih nauka što racionalnije upotrebi u razvoju svake pojedine nauke, i da se što bolje
prilagodi njenim osobenim potrebama. Normativni karakter metodologije podrazumeva
izgradnju metodološke norme na osnovu naučnih iskustava, a ne samo njihovo
opisivanje.

21
Objektivnost naučnog saznanja
Objektivnost je najopštija karakteristika svake nauke. Ona u nauci ima DVA OSNOVNA
SREDSTVA:
1. Objektivni odnos prema stvarnosti – nastojanje da se pri razmatranju ma kog problema u
obzir uzmu svi raspoloživi relevantni podaci, i da se traga za novim ( da bi se stvorila što
potpunija osnova za razvoj naučne delatnosti). Objektivnost iz ovog aspekta znači
OTVORENOST prema stvarnosti i novim iskustvima.
2. Formalna osobina naučnog saznanja podrazumeva da se naučni postupak izvede tako
da to mogu koristiti i drugi naučnici (tj. da se istraživanje izvede tako da to mogu ponoviti
i drugi naučnici i proveriti njegove rezultate). Iz ovog aspekta OBJEKTIVNOST je
POVERLJIVOST naučnog saznanja.
Ovo ne znači da naučni stavovi koji se ne mogu proveriti nemaju naučni karakter, oni se mogu
upotrebiti kao plodonosne hipoteze, ali epistemoliški karakter i uloga svakog teorijskog stava u
nauci zavisi od STEPENA NJEGOVE PROVERLJIVOSTI.
 S druge strane postoje jednostrana tumačenja naučne objektivnosti :
1. Zdravorazumsko tumačenje objektivnosti – što je nemoguće! Jer nauka
nastoji da otkrije delovanje opštih činilaca koja utiču na strukturisanje stvarnosti i
koji se ne mogu posmatrati.
2. Tumačenje objektivnosti kao pasivno-posmatračkog stava prema stvarnosti
– ovim se podazumeva da je svaka istraživačka zainteresovanost štetna, kao i to
da su teorijsko mišljenje i praktični interesi neizbežno razdvojeni. Ni ovo nije
skroz tačno jer je svaka idejna usmerenost povezana sa praktičnim interesima
(ali se svaki praktični interes ne može u mišljenju ostvariti u objektivan odnos
prema predmetu koji je neophodan uslov saznanja).
 Načelo objektivnosti proizilazi iz gnoseološkog postulata da stvarnost postoji nezavisno
od istraživača i njeogovih subjektivnih stavova. Međutim samo istraživanje se često javlja
kao činilac koji MENJA STVARNOST (kada npr. u neku društvenu sredinu koja ima svoj
ustaljen način života dođe grupa istraživača i u njoj provede izvesno vreme , promeniće
se ustaljeni tok života posmatrane sredine).
 Zato metodologija ima zadatak da taj uticaj svede na minimum i da ga što tačnije oceni
(zauzimanje objektivnog stava sprečavaju shvatanja grupe koja se proučava ali i lično i
društveno iskistvo istraživača; npr. ako je odrastao u gradu a proučava neko zaostalo
selo on istraživanju neće pristupiti nepristrasno).
Prepreke objektivnosti su i interesi : GRUPNI (klasni, nacionalni) i LIČNI interesi naučnika (koji
nastaju da potvrdi svoju teoriju.
Rizičnost ispitivanja tačnosti vladajućih teorija utiče da se u nauci olako pređe preko nekih
relevantnih podataka, što znači da je često ono što naučnik iznosi premda tačno, nepotpuno.
Sistematsko istraživanje raznih smetnji (društvene ili individualne prirode) spada u sociologiju ili
psihologiju saznanja, tj. u SOCIOLOGIJU NAUKE:
 Ona otkriva uticaje raznih društvenih činilaca koji naučnu misao usmeravaju i čine je
više-manje pristrasnom, mada naučnici često te subjektivnosti nisu svesni.
 Rasvetljava najpovoljnije društvene uslove za razvoj nauke.
Metodologija se za objektivnost bori normiranjem istraživačkog postupka i zato je posmatra iz
perspektive mogućnosti i načina njegovog proveravanja. Poverljivost je prvi preduslov
objektivnosti saznanja (ali nije svako proverljivo saznanje objektivno, dok objektivno saznanje
mora biti proverljivo).
Postoje različita gledišta o proverljivosti (od kojih su neka suviše stroga), a dva su osnovna
problema oko kojih se vode sporovi:

22
 1. Da li se izvorni naučni podaci moraju odnositi samo na pojave koje se mogu čulno
opažati.
2. Da li su u nauci dozvoljeni teorijski pojmovi čiji sadržaj ne može neposredno da se
opaža (npr. struktura atoma u fizici, društvena svest u soc., nesvesno u psihologiji)
Pojmovi u nauci grade sistematsku mrežu; teorijski pojmovi često se u toj mreži nalaze na
većem odstojanju od čulnih podataka nego oni konkretniji, koji se odnose na opažajnu stvarnost
(npr. klase, klasna svest, društvena struktura- ovo su posredno određeni pojmovi, koji se dovode
u vezu sa konkretnijim pojmovima, koji ih povezuju sa stvarnošću ; npr. radnička klasa)
Jednostrana preterivanja leže u pobudi nekog gledišta da se otklone spekulativne apstrakcije.
Ova gledišta precenila su zavisnost objektivnosti saznanja od prirode iskustvenih pojava, a
način proveravanja je često shvaćen atomistički, zbog čega se apsolutizovao značaj
intersubjektivnog opažanja iskustvenog sadržaja svakog pojedinačnog obaveštenja. Kad se ova
preterivanja izuzmu i dalje se može tvrditi da je načelo proverljivosti jedno od stubova
epistemologije, pa je izgrađen čak i skup proceduralnih pravila koja bi obezbeđivala
objektivnost:
1. zahteva javnost i intersubjektivnu proverljivost svakog izvornog podatka (naučnici koji
primenjuju postupak kojim je prvi naučnik došao do podataka, mogu doći do istog tog
podatka)
2. zahteva javnost svih sastavnih delova istraživačkog postupka (opisivanje načina
prikupljanja podataka, načina njihove analize i sinteze)
3. zahteva kontrolu svakog pojedinačnog podatka i naučnog stava, kao i spremnost da se
popravljaju
4. zahteva od istraživača (ne uvek) da izloži svoje vrednosno stanovište odnosno da izloži
svoj praktični odnos prema predmetu
Ova pravila utiču na sve faze istraživačkog postupka i na naučni sistem u celini. Zbog
sistematičnosti naučnog saznanja, svaki pojedinačni stav ima veći značaj kao deo teorije ili
sistema, a i proveravanje je značajnije ako se njegovi rezultati odnose na ceo sistem, a ne samo
na proveravani stav. Delovi teorije mogu biti povezani, a da bi bila celovita i koherentna, teorija
mora imati jasan odnos između svojih pojmova (u zavisnosti od prirode svog sadržaja i mesta u
sistemu, pojmovi se razlikuju po opštosti,apstraknosti i složenosti). Da bi bila i proverljiva, teorija
mora raspolagati sa dovoljno određenim pojmovima, koji se neposredno odnose na iskustvo o
stvarnosti. Ako je definisanje ovih pojmova nedovoljno precizno i ako nisu na adekvatan način
povezani sa apstraktnijim teorijskim pojmovima, i teorijski stavovi će ostati neodređeni. Struktura
pojmovnog aparata zavisi od osnovnog idejnog sadržaja teorije, tj. od teorijskih shvatanja,što
ukazuje na: ulogu stvaralačke teorijske misli, sagledavanja proveravanja u teorijsko-
epistemološkom okviru i mogućnost kritike (a, tako kritikuje empirizam).
Empirizam traži što veću određenost pojmova (radi metodičnog vezivanja podataka za
stvarnost), ali on zanemaruje sistematičnost naučnog saznanja iveze ovih pojmova sa opštijim
teorijskim celinama, pa time otežava teorijska uopštavanja o društvenom životu. Ove njegove
osobine najizrazitije su u shvatanjima operacionalizma, čije su glavne jednostranosti:
1. teorijska adekvatnost operacionalno definisanih pojmova je jedan od osnovnih
preduslova njihove šire naučne upotrebljivosti, inače operacionalni pojmovi imaju samo
čistu opisnu vrednost
2. operacionalno definisanje teži da bude što bliže neposrednoj stvarnosti; pošto je društvo
izloženo promenama, priroda društvene stvarnosti zahteva stvaranje različitih,
međusobno ekvivalentnih, operacionalizacija za iste teorijske pojmove; u suprotnom se
iskustvena preciznost saznanja plaća velikim ograničenjem opštosti pojmova
3. adekvatnost operacionalizacije sadržaja teorijskih pojmova uvek je relativna,jer složeniji
teorijski pojmovi ulaze u pojedina istraživanja samo jednim svojim delom, koji se
operacionalizuje

23
 4. izvorna obaveštenja o sadržaju raznih operacionalnih pojmova nisu u istom odnosu
prema stvarnosti; struktura ovih pojmova zavisi i od prirode iskustvenog sadržaja i od
postojećih mogućnosti da se o njemu prikupe izvorna obaveštenja
Naučna misao treba da bude povezana sa stvarnošću zbog objektivnosti, ali se ne sme utopiti u
empirizam koji bi sprečio teorijsko,opšte, sistematsko saznanje. Logička struktura teorije važna
je za objektivnost ( što se u metodologiji često zanemaruje).
U metodologiji postoji težnja da se izvrši standardizacija postupaka za prikupljanje podataka,
čime se ostvaruje njihova međusobna uporedivost, ali razvojem proceduralnih pravila za
prikupljanje podataka nije ispunjen preduslov za proveravanje naučnih stavova.
Teorijska nauka ne sastoji se iz zbira pojedinačnih iskustvenih obaveštenja. Ona se moraju
povezati sa teorijskom strukturom, inače njihova proverenost neće biti od većeg epistemološkog
značaja, jer ona nisu relevantna za stvaranje i proveravanje naučnih teorija. Prilikom
proveravanja naučne teorije javljaju se najveće teškoće, jer se teorijski stavovi proveravaju
ispitivanjem tačnosti predviđanja koja se iz njih ne mogu izvesti. Svako predviđanje ne znači
potvrdu neke teorije. Teorija mora što preciznije odrediti uslove i način pojavljivanja predviđene
pojave, da bi se moglo smatrati da je potvrđuju činjenički tačna predviđanja. Prilikom
organizovanja istraživanja koja za cilj imaju da provere tačnost neke teorije, javljaju se razne
teškoće. U sociologiji i srodnim naukama, teškoća proizilazi iz njene nedovoljne logičke
razvijenosti (u njoj pretpostavke,zaključci i očekivanja nisu čvrsto povezani). Zato je pre
proveravanja neke ovakve teorije, prvo potrebno samostalno iskustveno protumačiti njen izvorni
smisao. To je potrebno da bi se izvele konkretnije hipoteze, koje su u teoriji možda samo
implicitno sadržane, a mogu se neposredno iskustveno proveriti. Tu se potom uvek nameće
pitanje da li je naknadno tumačenje verno, tj. da li odgovara stvarnom smislu teorije ( često od
hipoteze ne ostaje ništa kad se podvrgne objektivnom naučnom proveravanju, što uzrokuje
pogrešan utisak, da se naučna vrednost proveravanja sastoji pretežno u opovrgavanju
pogrešnih hipoteza i teorija).
Poslednjih godina ima više pokušaja da se proveravanje naučnih teorija metodološki
kompleksnije razradi. Po tom pitanju H. Ceterberg je najviše učinio, kad je proveravanje
postavio u okvir opisnog empirizma. On proveravanje vidi u 7 faza (međusobno logički
povezanih i iskustvenih postupaka) :
1. zadatak proveravanja je izrada operacionalnih definicija, koje su adekvatne teorijskim
definicijama pojmova upotrebljenih u proveravanom naučnom stavu
2. ocena teorijske adekvatnosti i pouzdanosti operacionalnih definicija (čime se utvrđuje
njihov odnos prema odgovarajućim teorijskim definicijama), a pouzdanost definicije
zavisi od toga da li je njen opažajni sadržaj dovoljno određen
3. proveravanje stabilnosti upotrebljenog postupka prikupljanja podataka tj da li taj
postupak prilikom uzastopnih promena na isti iskustveni sadržaj daje istovetne podatke.
4. posle ispitivanja adekvatnosti I pouzdanosti operacionalnih definicija izvorna teorijska
hipoteza se pretvara u radnu. Radna hipoteza je prevod izvorne, na operacionalni jezik.
Zatim se vrši izbor osnovnog skupa u kome će se proveravanje izvoditi (što je mnogo
složenije I teže u proveravanju teorijskih stavova, nego u proveravanju običnih opisnih
istraživanja). Proveravanje teorijskih stavova mogućno je kad se u osnovnom skupu
nalaze svi uslovi u kjojima teorija pretpostavlja da važi proveravani stav.
5. stvaranje uzorka u okviru osnovnog skupa (ako se ispitivanje ne zasniva na potpunom
poduhvatu) I ocena njegove reprezentativnosti (što znači da se ispituje da li taj uzorak
odgovara teorijskim uslovima važenja stavova, a ne da li je reprezentativan za neki
konkretni
osnovni skup).
6. ispitivanje kvaliteta prikupljenih podataka (da bi se utvrdilo da li su naučno upotrebljivi).

24
 7. ispitivanje da li rezultati proveravanja potvrđuju polaznu hipotezu (ovaj najsloženiji
postupak se često u metodološkoj, a naročito u statističkoj literature uprošćava, što
dovodi do poistovećivanja statistike I teorijske značajnosti. Na statističku značajnost
utiče veličina uzorka, tj što je uzorak veći statisktički su značajne male razlike, dok je za
teorijsku značajnost neke razlike bitna njena apolutna veličina).
Osnovni naučni postulat proveravanja hipoteze nije uvek samo njeno potvrđivanje ili
odbacivanje, već njeno dalje razvijanje, što može sugerisati postavljanje I proveravanje novih
specifičnih hipoteza (trebalo bi da naučno istraživanje sjedinjava proveravanje postojećih
teorijskih pretpostavki, s traganjem za novim, neočekivanim saznanjem, što obezbeđuje sklad
između kumulativnosti I stvaralačkog karaktera naučnog rada).
Vrednost proveravanja, povećava se, ako se ne proveravaju samo pojedinačni, izolovani,
stavovi teorije, već niz stavova iz kojih je ona sačinjena (zato je važno da proceduralna pravila
budu institucionalizovana).
U sociologiji saznanja često se izvode zaključci da je objektivno saznanje o društvu nemoguće
(saznanje se tumači kao funkcija promenljivih društvenih I kulturnih uslova u kojima nastaje;
ispitivanje objektivne vrednosti saznanja zamenjuje se objašnjenjem uslova koji su uticali na
njegov sadržaj, čime se iz nauke isključuje saznajna krijerija).

Preciznost naučnog saznanja

Nauka na laika najjači utisak ostavlja svojim formalnim obeležjima, odnosno preciznošću.
Preciznost je povezana sa subjektivnošću naučnog saznanja (što je naučni stav precizniji lakše
ga je proveriti, a značenje mu je određenije). Precizna saznanja se češće koriste kao uporedna
građa u drugim istraživanjima.
Preciznost saznanja sastoji se u sposobnosti da se u iskustvenim pojavama utvrde manje I teže
primetljive razlike, koje su ipak saznajno značajne. Pojedinačni elementi preciznosti saznanja
odnose se na istovrsnije iskustvene sadržaje.
Preciznost zavisi od određenih preduslova:
- pojmovni – moraju biti jasni pojmovi, to sugeriše usavršavanje naučnog jezika (naučnog
aparata)
- operativni- neophodna su operativno-tehnička sredstva za prikupljanja podataka (izvori
informacija)
- analitičko-sintetički- podrazumeva postojanje logičkih matematičko-statističkih
postupaka, koji se primenjuju u obradi podataka tj izvođenju zaključaka, koji su ujedno I
merilo preciznosti.
Preciznost rezultata istraživanja zavisi od svih njegovih faza (nekad se naučni značaj nekog
istraživanja sastoji samo u nekim podacima iz kojih istraživač nije mogao da izvede opštije
zaključke).
Preciznost nije dovoljno zahtevati samo u jednoj oblasti rada, ali ni previsoka preciznost nekog
posebnog istraživačkog postupka ne doprinosi konačnom kvalitetu dobijenih rezultata. Nema
koristi od primene formalno preciznog analitičkog sredstva na grube izvore podataka (kao kad
bismo želeli da neke pojave koje se opisuju više kvalitativno opišemo kvantitativno).
Ako jedna faza u naučnom istraživanju nije usklađena sa onim što je postignuto u prethodnim,
reč je o formalizmu, koji podrazumeva isticanje nekog metodološkog postupka I zanemarivanje
naučnog saznanja.
Značajnost naučnog saznanja je kako teorijska tako I praktična. Teorijska značajnost nekog
sociološkog saznanja, meri se njegovim doprinosom proširenja znanja o društvu, praktična u
iznalaženju načina za očovečovenje društvenih odnosa (ukidanje eksploatisanja, nejednakosti
itd).

25
Naučno istraživanje rukovodi se nizom epistemoloških načela. Direktni značaj načela preciznosti
razlikuje se u teorijskim I primenjenim naukama (gde se rezultati moraju uključiti u praksu). Ima I
pokušaja da se ospori neko načelo preciznosti osporavanjem kvantifikacije. Smatra se da je
nemogućnost kvantifikacije izvornih podataka jedna od osobenosti društvenih nauka, koje ih deli
od prirodnih, mada se i u društvenim naukama uvek postoji težnja za preciznošću. Ona se
ogleda u uzdržljivošću u zaključivanju, dok je kod primenjenih nauka gde su rešenja hitnija,
moguće prihvatiti imporvizovana naučna rešenja,.
Najrazumljivija strategija povećanja preciznosti je da se teži za onim što se u datim uslovima I
na određenom stupnju razvoja nauke može postići.

Struktura i epistemološka funkcija naučnog zakona

Specifičan cilj metode teorijskih nauka je opšte saznanje. Teorijska nauka teži da objasni red I
osnovne pravilnosti koje postoje u istraživanom delu stvarnosti I da utvrde sve bitnije
determinističke činioce usled čijeg se delovanja menjaju manje-više trajne strukture.
Sistematičnost (jedno od načela svih nauka) teorijskih nauka, izgrađena je na temelju opštosti
saznanja. Opštije saznanje ima I širi sistematski značaj. Opštost I sistematičnost se najbolje
ogledaju u teorijama I naučnim zakonima a glavni cilj je proveravanje zakona. Pojmovi naučnih
zakona I teorije nisu jednoznačni I mogu biti nejasni to stvara problem. Sociološki zakoni su
nerazvijeni po svojoj iskustvenoj proverenosti ali I po logičkoj strukturi.
Logička struktura zakona - Naučni zakon je iskustven a ne normativni stav. Izražava neku optu
osobinu pojava ili neki njihov odnos, koji nužno proizilaze iz njegove prirode I određenih uslova.
Svaki zakon ukazuje na način utvrđivanja određenih odnosa koji nosi u sebi jer je zakon uvek
nužan odnos neke determinističke strukture (postoje međutim naučni stavovi za koje se tvrdi da
izražavaju zakon, a u njima se ovaj nužni odnos teško utvrđuje)- o ovome malo kasnije... Po
svojoj logičkoj prirodi naučni zakoni su: 1. opšti ISKUSTVENI stavovi- izražavaju relativno
stabilan i nužan odnos između pojava različitih vrsta, dok o pojedinačnim pojavama govore
posredno. Svi zakoni su istorijskog karaktera, ali se ta istoričnost razlikuje kod pojedinih vrsta
zakona- ako je u pitanju oblast stvarnosti koja je dinamična, istoričnost zakona se više mora
uzeti u obzir nego kad je u pitanju neka od oblasti u kojima razvoj teče sporo.
– Pored vremenskih zakona koji su ograničeni na duži ili kraći istorijski period u društvu deluju i
zakoni koji su opštiji i čije je važenje trajnije, ali ovakvi zakoni nisu dovoljni za proučavanje
nekog konkretnog društva. 2. APSTRAKTNI, a ne konkretno- opisni stavovi. Svaki zakon
izražava neki odnos u STRUKTURI u kojoj nastaje; a na tu strukturu utiču razni spoljni faktori,
usled čega dolazi do složenijih determinističkih odnosa, a cilj je raščlanjivanje tih odnosa, što je
u stvari OTKRIVANJE ZAKONA.
-Izdvajanje jednog odnosa u strukturi i svođenje na one njene elemente bez kojih zakon ne
može postojati ( i u kojima se javlja u najčistijem obliku) predstavlja apstraktnost zakona. ( čak
se i opšta deterministička struktura često uprošćuje na svoje osnovne odnose, npr. Marksova
apstrakcija kapitalizma...i priča o dve sukobljene klase).
-Zakoni se nalaze na različitim stupnjevima apstraktnosti, jer je cilj otkrivanja zakona,
objašnjenje konkretnih pojava. Iz najapstraktnijih, izvode se konkretni, jer zakoni koji su opšti
imaju manju saznajnu vrednost ako su odvojeni od osnovnih zakona strukture.
–Svaki naučni zakon je opšti i apstraktni stav o nekom nužnom odnosu. Opšti- jer važi za sve
pojedinačne slučajeve u kojima postoje uslovi sadržani u njegovoj formulaciji, a
apstraktni jer se ti uslovi izdvajaju iz konkretne stvarnosti.
–Otkrivanjem naučnog zakona, doprinosi se uspostavljanju saznanja o strukturi u kojoj
nastaje, a i omogućuje da se na osnovu jedne njegove promenljive, predviđa druga.

26
Različita širina važenja pojedinih društvenih zakona zavisi od dve okolnosti: 1. iskustveni
obim pojava, koje su u zakon uključene, 2. složenost determinističkog spleta u kome se
zakon ostvaruje.
-Cilj istraživanja je otkrivanje najstabilnijih veza među pojavama. Npr. u fizici zakoni važe svuda,
ali u društvenim naukama, potrebno je više specifikovati uslove u kojima se određeni zakon
uspostavlja; to su tzv. RELEVANTNI USLOVI-oni nisu sadržani u zakonu, ali mogu uticati
na odnos koji je tim zakonom izražen. (npr. ako posmatramo prisnost u društvu, rekli bismo
da se uglavnom najviše druže osobe istog društvenog položaja, što se može nametnuti kao
zakonitost, ali oni važe u etnički homogenim ili bar onim društvima gde nema etničkih sukoba; a
različite nacionalnosti se neće družiti. Prema tome, u ovom slučaju bi etnički sukobi, tj. njihovo
odsustvo, bili relevantni uslovi).
-U sociologiji zakoni proizilaze iz opštih struktura globalnog društva, pa su neke osobine
globalnog društva njihovi glavni relevantni uslovi. Zato je neophodno koristiti UPOREDNO-
ISTORIJSKI METOD, da bi se utvrdilo da neki stabilan odnos, otkriven u jednom konkretnom
društvu, važi i u drugim konkretnim društvima.
-Ako je naučni zakon precizno formulisan u iskustveno proveren, izuzeci koji se javljaju su
posledica ređih relevantnih uslova, ali otkrivanje svakog novog relevantnog uslova, omogućuje
preciznije formulisanje zakona. Status nekog zakona može se opravdati samo ako on može da
objasni i otkrivene izuzetke. Ako ne može, imamo posla sa ISKUSTVENIM UOPŠTAVANJEM,
a ne sa zakonom; u naučni zakon treba da budu uključene osnovne promenljive i što preciznije
utvrđeni relevantni uslovi, pošto se ne zna kada će se i gde zakon konkretno ostvariti. Evo i
primera:
pojava A uvek će izazivati delovanje pojave B, ali samo pod određenim relevantnim
uslovima C.

C
A B

-Neka shvatanja međutim ( poput fenomenoloških), osporavaju ove determinističke odnose, a

zakon svode na KONSTANTAN odnos pojava ( koreni ovog shvatanja leža u Hjumovoj filozofiji,
a to je kasnije podržavao i Kont...koji je u neprilici!).
-Slabosti ovakvih shvatanja leže u tome, što ima puno pojava koje su u konstantnom odnosu, a
da taj odnos nije NUŽAN, ili čak i ne postoji! To su tzv. PRIVIDNE KORELACIJE, koje se
nastoje isključiti, jer su zakoni ( po ko zna koji put...) NUŽNI ODNOSI u stvarnosti!!!
-Ako se UOPŠTAVANJA, koja uključuju iskustveni odnos, ne mogu uključiti u naučnu teoriju, ne
mogu se smatrati zakonima. Pored uopštavanja, postoje i TENDENCIJSKE PRAVILNOSTI
(iskustvena uopštavanja ili stavovi), čiji su relevantni uslovi samo delimično utvrđeni, pa se
teorijom kojom se objašnjavaju pravilnosti, ne mogu objasniti i odstupanja ( nekad su čisto
opisnog karaktera, kao npr. urbanizacija, sekularizacija itd).
TIPOVI ZAKONA-ova tipologija odnosi se na formalne epistemološke osobine zakona.
Najpoznatiju tipologiju naučnih zakona dao je Nil, koji ih deli u četiri grupe: I KVALITATIVNI-
odnose se na prve dve grupe, 1-izražavaju kvalitativne osobine neke vrste pojava, odnosno
stalnu združenost nekih njihovih osnovnih osobina. 2-izražavaju opšte pravilnosti u razvoju
neke vrste pojava (npr. Marksovi zakoni o kapitalizmu). II KVANTITATIVNI-uglavnom su
relacionističkog karaktera. 3-zakoni u kojima se odnosi između dveju ili više pojava izražavaju u
obliku matematičkih funkcija. 4. prirodne numeričke konstante (npr. gravitacijska konstanta,
brzina svetlosti...). u sociologiji postoje metodološke teškoće, koje sprečavaju formulisanje
kvantitativnih zakona, a to su: a) nerazrađenost metoda izrade matematičko-socioloških
modela(koji bi obezbeđivali sintezu brojnih podataka). b) nepostojanje merila za razne

27
 iskustvene pojave. v) objektivne teškoće da se sistematski prikupe potrebna izvorna
obaveštenja (npr. ograničenost upitnika i ankete, neiskrenost ispitanika).
-Da bi ovo bilo jasnije, evo nešto i o pojmu modela...
Model omogućuje sintezu brojnih podataka. Postoji više objašnjenja modela, on se može
posmatrati kao:
- logičko-matematički skelet neke formalizovane teorije
- sredstvo ilustrovanja nevidljivog sadržaja datog procesa
- matematičko-statistički model verovatnoće, koji služi kao standard za merenje stvarnih
odnosa I procesa
- sredstvo za sistematično prikupljanje I kvantitativnu analizu I sintezu podataka.
U ovom poslednjem slučaju model je analitička šema u kojoj se neka složenija pojava ili odnos
rastavljaju na svoje osnovne sastavne delove. Model sadrži I osnovne pretpostavke o odnosima
između svojih sastavnih delova (kao I tehnička sredstva da se ti odnosi ispitaju I matematički
izraze).
Odnos uniformnih I statističkih zakona - Tendencijske pravilnosti ne smeju se izjednačiti sa
statističkim zakonima (kad se moraju razlikovati čak I od naučnih zakona) jer skoro svi zakoni
dobijaju statistički karakter čim se iz njihove osnovne, apstraktne teorijske formulacije izvedu
zakoni kjoji se odnose na konkretne uslove. (npr Marks, zakon vrednosti I tržišnih cena. Ovaj
prvi je univerzalan ali zakon tržišnih cena dobija sstatistički karakter).
Tri razloga koja naučnom zakonu daju statistički karakter:
1. nepotpuna istovrsnost promenljivih, koja utiče da pojedini slučajevi manje-više odstupaju
u različitim pravcima (npr društveni slojevi nisu istovrsni, u svakom sloju je moguće
primetiti njegove različite delove- uži, gornji, srednji I donji deo jednog sloja).
2. nemoguće je poznavati sve relevantne uslove, koji mogu uticati na odnos izražen
zakonom
3. greške koje se uvlače u sve faze istraživanja (osnovna formulacija naučnog zakona je
teorijska, a kod izrazito kvantitativnih I matematičkih idealizacija, izvedena iz velikog
broja rezultata što oko nje variraju).
U svakoj idealizovanoj osnovnoj formulaciji naučni zakon je idealan prosek od kog pojedinačni
slučajevi odstupaju u tačno određenom rasponu I smatraju se nebitnim. Zakon je jedan
apstraktno-analitički stav (jer se do naučnog zakona dolazi tako što se prvo apstrakcijom
određen odnos izdvaja iz složenije stvarnosti, pa se onda dalje analitčki proučava).

Naučna teorija
Teoriju neke nauke čine povezani opšti iskustveni stavovi pomoću kojih ona sređuje iskustvene
podatke I objašnjava iskustvene pojave u predmetu njenog istraživanja I usmerava dalja
istraživanja. Nju čine naučni zakioni I opšti iskustveni stavovi. Struktura teorijskog znanja u
nekoj nauci zavisi od stepena njene razvijenosti.
1-Postoje nauke u najnižem stepenu teorijskog razvoja u kojima se opšta znanja sastoje iz
iskustvenih uopštavanja. Nisu otkrivene neke opštije pravilnosti, dublje determinističke strukture
ni nema proverenih opštih teorijskih stavova. U najmanje razvijenim naukama začpeci
sistematskog teorijskog znanja sastoje u klasifikacijskih okvirima pomoću kojih one sređuju
iskustvene podatke.
2-Na višem stupnju teorijske razvijenosti su nauke koje su otkrile veći broj zakona o nekim
osobinama svog iskustvenog predmeta ali nisu uspele da povežu te zakone I uža teorijska
shvatanja u celovit teorijski sistem. Neke nauke, kao što je fizika, sastoje se od skupa užih
naučnih disciplina. Taj stupanj u razvoju nauke zove se prirodno-istorijski. U svakoj od tih užih

28
disciplina postojali su nzakoni I pokušaji njihovog teorijskog objašnjenja ali nije bilo teorije koja je
sva ta znanja povezivala u jedan teorijski sistem.
3-Na daljem stupnju razvijenosti su nauke čija su teorijska znanja pretvorena u jedinstven
teorijski sistem.
4-Na poslednjem stupnju dolazi do integrisanja celog naučnog znanja 8u jedinstven teorijski
sistem.
Stepen teorijske razvijenosti neke nauke zavisi od količine I sadržinskog obima utvrđenih I
proverenih iskustvenih uopštavanja I naučnih zakona koji su neposredna osnova za razvijanje
naučne teorije. Bez dovoljnog broja utvrđenih naučnih zakona I uopštavanja, teorija ne može biti
dovoljno iskustveno zasnovana ni sistematična.
Ali pojam teorije je shvaćen široko, I njeno značenje je prošireno u 2 suprotna pravca: prema
sistematskom opisivanju pojava I prema naučnom teorijskom sistemu. Struktura I ulooga
naučne teorije najbolje se objašnjava logičko-epistemološkom analizom teorije koja nije ni
naučni sistem ni opšte uputstvo za sređivanje iskustvenih podataka nego objašnjava neke
utvrđene pravilnosti I zakone. Malo koja naučna teorija u društvenim naukama ima u potpunosti
razvijenu strukturu.
Struktura teorije sastoji se iz 3 elementa: rečnika koji sadrđži definicije osnovnih pojmova koji se
javljaju u postulatima teorije, postulate teorije I većeg ili manjeg broja teorema koje su izvedene
iz postulata.
Rečnik teorije treba da ima definicije osnovnih pojmova I bez razvijenog rečnika smisao teorije
ne bi bio jasan I određen.
Postulati su najopštiji teorijski stavovi neke teorije I iz njih se mogu izvesti teoreme I njihova
tačnost se proverava na osnovu iz njih izvedenih zaključaka. Broj postulata nije ograničen ali on
treba biti sveden na najmanju moguću meru. Povezivanjem nekih postulata kao I povezivanje
postulata s izvedenim teoremama stvaraju se nove naučne teoreme. Obično se postulate I
teoreme neke teorije označavaju brojevima. Često se kao teoreme javljaju utvrđeni naučni
zakoni ili hipoteze o nekom naučnom zakonu koje treba da se provere I ispitaju. Dužina logičkog
niza koja povezuje postulate s teoremama može da bude različita I ona zavisi od složenosti
iskustvenog predmeta teorije I stepena teorijske razvijenosti nauke.
Logički stavovi o strukutri naučne teorije mogu se ilustrovati na primeru teorije o društvenoj
strukturi. Teorija o društvenoj strukturi odnosi se na činioce na osnovu kojih nastaje društvena
struktura ali ona mora da objasni I uticaj društvene strukture na razne društvene pojave.
Razvijena teorija o društvenoj strukturi mora da ima dovoljan broj postulata da bi se njihovim
povezivanjem mogli objasniti uticaji društvene strukture na razne pojave. Iz tih postulata treba
da se izvedu teoreme o uslovima nastanka, osobinama I odnosima raznih društvenih oblika koji
nastaju u strukturi. Iz tih teorema treba da se izvedu novi stavovi da bi se objasnile razne
iskustvene pravilnosti koje su otkrivene u tim društvenim oblicima. Jedna od opštih pravilnosti je
zakon o zavisnosti intenziteta neformalnih međuličnih odnosa od položaja u strukturi. Iz njega bi
se mogao izvesti zakon društvene homogamije.
Ali u užim teorijama se pojavljuju I novi postulate koji nisu sadržani u osnovnoj teoriji ali oni
postaju neophodni da bi se ona mogla primeniti na neko posebno područje.
Treći niz teorema iz osnovne teorije treba da se odnosi na objašnjavanje rasprostranjenosti I
različitih vrsta kriminala I drugih društveno patoloških pojava. Dalji niz izvodfa treba da se odnosi
na objašnjavanje strukturalno uslovljenih osobenosti svesti I kulture pojedinih slojeva I klasa,
kao I razlika u vaspitanju I socijalizaciji.
Teorija društvene strukture trebalo bi da bude više dinamična a to znači da omogući objašnjenje
raznih vrsta strukturalnih promena kako endogenih tako I egzogenih.
Osnovnih zadatak teorije je da objašnjava zakone tako što ih: komentariše, međusobno
povezuje I tumači. A obično se objašnjavanje zakona svodi samo na neke od nih (najčešće na
povezivanje). Vađžan element teorijskog obrazovanja naučnika je poznavanje postojećih

29
teorijskih komentara naučnih zakona. Jedan od osnovnig zadataka teorije je sjedinjavanje
naučnog znanja putem povezivanja užih zakona u šire I širih zakona u teorije (integrativna
funkcija). Najšire teorije tako postaju osnova teorijskog sistema. Ali neki naučnici smatraju da
teorijsko objašnjavanje zakona nema veliku saznajnu vrednost nego da samo omogućava
sistematičnije izlaganje zakona ali je ovo gledište pogrešno. Teorijskim povezivanjem zakona
pojedinačni zakonh prestaje da bude izolovano apstraktno-analitičko saznanje o nekom
iskustvenom odnosu. Prvi korak nauke u otkrivanju determinističkih struktura stvarnosti je
apstraktno-analitički. Njen zadatak je da precizno utvrđena saznanja o pojedinačnim odnosima
ponovo poveže u novu sintezu koja više nema pojavni karakter nego se zasniva na otkrivanju
raznih odnosa koji postoje u tom području stvarnosti. U nekim stabilnijim I prostijim iskustvenim
sistemima ne mora se mnogo dobiti povezivanjem pojedinačnih zakona u šire teorijske celine.
Pak, u složenim sistemima teorijsko povezivanje pojedinačnih zakona može povećati
mogućnost strukturalnih I dinamičkih predviđanja. Međusobna veza raznih procesa može se
bolje sagledati pomoću šireg teorijskog povezivanja različitih zakona. A još više povezivanje
pojedinačnih zakona povećava mogućnost predviđanja. Povezivanjem zakona istog I
međusobno povezanog područja mogu se otkriti zakoni koji stoje u međusobnom vremenskom
redosledu, a otkrivanje vremenskog redosleda različitih zakona je osnovica za razvojne teorije.
Teorijsko povezivanje zakona olakšava ispitivanje raznih oblika međusobne zavisnosti I
povratnog delovanja raznih procesa u okviru šireg društvnog sistema. Postoji I logičko
epistemološka prednost koja se sastoji u tome što se proces proveravanja nekog iskustvenog
uopštavanja I njegovo pretvaranje u naučni zakon skraćuje.
Tim spajanjem zakona u šire celine teorija objašnjava zakone ali ona ih objašnjava I na drugi
način, nastojeći da otkrije unutrašnju strukturu procesa usled kojih se zakon uspostavlja.
Naučna teorija ne može se svesti na opish, ona uvek teži da objasni I ono što nije vidljivo ali što
prestavlja unutrašnju sadržinu iskustvenih odnosa koji su u zakonima ili iskustvenim
uopštavanjima utvrđeni. Ovaj postupak u objašnjavanju zakona zove se tumaćenje ili
interpretiranje I ono se sastoji u otkrivanju mikrostruktrue pojava na čiji se makroaspekt zakon
odnosi. Smatra se I da je otkrivanje mikrostrukture ovih kolektivnih pojava najbolji put za
objašnjenje svakog makroaspekta.
Milovo shvatanje epistemološke strukture sociologije je primer pokušaja da se na individualno-
psihološku osnovu svedu svi makrozakoni o društvenim odnosima. Sve teorije ove vrste polaze
od pretpostavke da društvene makroteorije treba objašnjavati traženjem njihovih nadubljih
uzroka u individualnim osobinama pojedinaca. U mnogim drugim teorijama se društvene pojave
objašnjavaju delovanjem drugih makro-pjava kao što je na primer razvoj tehnologije. Ali
tumačenje unutrašnjeg sadržaja procesa koji deluje u raznim zakonima je važan element u
teorijskom objašnajvanju naučnih zakona.
Ali zadatak teorije nije samo omogućavanje predviđanja onih pojava koje se mogu objasniti.
Ona treba da bude izvor podsticaja za postavljanje I uspešno rešavanje novih problema
(heuristička plodnost). Heuristički plodne teorije najviše se interesuju u nauci jer se one nalaze u
središtu najživljih istraživanja.
Naučnoj teoriji postavljaju se zahtevi:
-da bude iskustveno proverljiva
-da bude precizna
-da povezuje, objašnjava I tumači proverena iskustvena uopštavanja I zakone
-da može da se upotrebi za predviđanje onih pojava koje u postojećem obliku može objasniti
-da bude heuristički plodna
-da bude primenjiva u nekom obliku ljudske prakse.
U logičkoj literature postoji I zahtev za jednostavnošću teorije, koji je u srednjem veku postavio
sholastičar Okam, I po njemu osnovne pojmove treba svesti na najneophodniju meru. Ovaj

30
zahtev povezan je sa težnjom da teorijska saznanja budu jasna, što određenija I lakše
primenljiva.
Svaka razvijena naučna teorija ima deduktivnu strukturu. U deduktivnoj naučnoj teoriji tačnost
postulata zavisi da li se potvrđuju iskustveni zaključci koji su izvedeni iz postulata. Ali pogrešno
je smatrati da naučne teorije nastaju I razvijaju se samo deduktivno tj. da se uvek polazi od
postulata ili aksioma I od njih ide ka iskustvu. Teorijski postulate su načešće rezultati
dugotrajnog prethodnog proučavanja stvarnosti I oni nastaju kao pokušaj da se saznaje koje već
postoji u nižim oblicima, sredi, poveže I dalje uopšti. To znači da se teorija često razvija I na
induktivan način. Neki savremeni logičari (npr. Nil) ovaj načina nazivaju sekudnarnom
indukcijom. Pod primarnom indukcijom se podrazumevaju induktivni postupci pomoću kojih se
stvaraju iskustvena uopštavanja I zakoni. Sekundarna indukcija ima zadatak da ta uopštavanja
nižeg reda povezuje u opštije deduktivne sisteme. Što je neka nauka teorijski manje razvijena
sekundarna indukcija ima veću ulogu u razvijanju njene teorije. Indukcija se mora rukovoditi
nekom hipotezom.
Da li neka teorija spada u domen jedne ili druge nauke, zavisi od ontološke prirode njenih
postulata. Ako postoji saglasnost u pogledu delokruga I osnovnog metodskog pristupa neke
nauke, nije teško odrediti u koju nauku spada neka teorija. Problem je što često postoji ta
saglasnost a I ako postoji ona je često neodrešena (sociologija je dobar primer za to). Ako se
sociologija shvati kao nauka o društvu, njeni postulate moraju biti stavovi o društvu I društvenim
odnosima I stavovi o odnosima društva prema prirodi, prema biološko psihičkoj ili antropološkoj
prirodi čoveka. Postavlja se pitanje zašto se odnosi društva prema biološkim I prema psihičkim
osobinama kljudi izdvajaju u posebnu oblast sociološke teorije. Biološki I psihički razvoj čoveka
kao vrste, a naročito njegovi niži oblici, počinju pre pojave ljudskog društva. Svaki pojedinac I
individualno ulazi u društvo s biološkim nasleđem. Postulate opšte sociološke teorije moraju biti
teorijski stavovi u kojima su uopštene zakonitosti postojanja raznih istorijskih tipova globalnih
društava I stavovi o strukturi, organizaciji I kulturi različitih tipova globalinih društava. Sociološka
teorija ne može da bude samo apstraktna opšta teorija o globalnom društvu iako je opšta teorija
o globalnom društvu teorijsko jezgro sociologije. Da bi bila dovoljno sadržajna ona mora
objašnjavati specifične odnose između globalnog društva I njegovih različitih delova I mora što
potpunije da analizira I objašnjava društvene uslove života ljudi. Sociološka teorija mora
sjedinjavati makro I mikro aspekt društvenog života.

Struktura i karakter naučnog objašnjenja

Zakoni I teorije su osnovna sredstva naučnog objašnjenja, I to se vidi iz njegove strukture. Ideal
kome se teži u naučnim objašnjenjima je otkrivanje neophodnih I dovoljnih uslova nastanka
pojave koju treba objasniti.
1- A je neophodan uslov pojave B, ako se B nikad ne dešava a da se prethodno ili istovremeno
nije pojavilo A
2- A je dovoljan uslov pojave B, ako se B uvek javlja kad se javi A
3- A je neophodan I dovoljan uslov pojave B, ako se B nikad ne pojavljuje a da se prethodno ili
istovremeno nije pojavilo A, I istovremeno se uvek javlja kad se pojavi A.
A može biti neophodan ali ne I dovoljan uslov neke pojave. To se dešava uvek kad je A deo
nekog šireg spleta uslova od kojih zavisi pojava B. Ali A može biti dovoljan ali ne I neophodan
uslov pojave B. Ovo se dešava kad postoji neki uzrok pojave B koji je nezavisan od A. Ako jedna
pojava nastaje zbog 2 ili više različitih, međusobno nezavisnih uzoraka, svaki od tih uzoraka je
dovoljan uslov, tj. kad bilo koji od njih deluje javlja se I pojava B. Ali ni jedan od ovih uzoraka nije
neophodan uslov pojave B, jer se ona javlja kad se javi bilo koji uzrok a ne samo onaj koji je
označen simbolom A.

31
Što je neka teorija šira ona će prilikom objašnjenja neke pojave uzimati u obzir njene različite
dovoljne uslove. Takva razvijena teorija snažno utiče na način klasifikovanja pojava. Jedno od
osnovnih načela svake klasifikacije je stvaranje što istovrsnijih grupa. Istovrsnije grupe se
dobijaju sa otkrivanjem specifičnih determinističkih spletova koji predstavljaju neophodne I
dovoljne uslove određene grupe klasifikovanih pojava, koja je deo neke šire vrste ili klase
pojava.
Naučna objašnjenja se mogu klasifikovati prema više kriterijuma. Po logičkom odnosu u kome
se u objašnjenjima nalaze premise I zaključak ona se dele na čisto deduktivna (ako zaključak
nužno sledi iz premise) ili probabilistička (ako zaključak sledi iz premise samo s određenom
verovatnoćom). Objašnjenja mogu biti strukturalno-funkcionalna, ako je cilj da se otkrije položaj I
uloga neke vrste pojava u širem sistemu. Poseban tip objašnjenja su teleološka objašnjenja u
kojima se ponašanje objašnjava namerama I ciljeviman koji se pomoću njega žele postići
(Neigel).
Pojedino objašnjenje može se odnositi na: neki opšti stav (iskustveno uopštavanje, zakon ili
teoriju) i na pojedinačne pojave određene vrste. Opšti stavovi se objašnjavaju tako što se izovde
iz nekih opštijih zakona ili teorija ili tako što se tumači unutrašnji sadržaj procesa usled kojeg se
uspostavlja odnos koji je izražen u naučnom zakonu. Od ove teorije koja objašnjava neki zakon
ili uži teorijski stav traži se da bude u stanju da objasni I neke druge zakone I teorijske stavove.
U teorijskoj nauci je najvažnije objašnjavanje zakona I teorija jer se na taj način njena opšta
saznanja postepeno povezuju u sve jedinstveniji teorijski sistem. U praksi se češće objašnjavaju
pojedinačne pojave. Pojedinačna pojava se objašnjava otkrivanjem njenih veza sa širim ili užim
delovima aktualne stvarnosti I ispitivanjem delovanja posledica njene prošlosti. Prva
pretpostavka naučnog objašnjenja neke pojedinačne pojave je tačan opis njenog stanja. Na
sličan ačin postupa I zdrav razum. Prilikom otkrivanja uzroka zdrav razum se oslanja na
svakodnevno iskustvo I na što potpunije neposredno poznavanje pojedinačnog slučaja a onda u
objašnjenjima dolaze do izražaja shvatanja I tradicije određene kulture. Pored ovih opštih
elemenata bitna osobina zdravorazumskih objašnjenja je improvizacija. Naučno objašnjenje se
razlikuje od zdravorazumskog po tome što se nastoji da ono ne bude improvizacija, koja bi
važila samo za jedan slučaj, nego da objašnjenje ima opšti I sistematski karakter. Teorijsko
jezgro objašnjenja, koje se sastoji u izvođenju objašnjavane pojedinačne pojave iz nekih opštih
naučnih stavova, se mora upotpunjavati nizom konkretnijih sazbnanja o pojedinačnoj pojavi. Ako
u nekom objašnjenju ima više ovakvih improvizovanih dopuna ono se ne smatra razvijenim
naučnim objašnjenjem. Neki epistemolozi (Hempel) predlažu da se ono zove skica naučnog
objašnjenja da bi se ukazalo na njegovu nepotpunost.

Naučno objašnjenje dobija sistematski karakter primenom naučnih zakona I teorija. Svaka
pojava povezana je brojnim vezama s drugim iskustvenim pojavama. Sve te veze nisu
podjednako značajne za ono što se u određenom slučaju želi objasniti. Nauka nastoji da utvrdi
nj3ene neophodne I dovoljne uslove pomoću proverenih zakona I teorija. Pojedinačna pojava
može se smatrati posebnim slučajem nekog opšteg zakona ili teorije ako se njeni iskustveno
utvrđeni početni uslovi podudaraju s uslovima njihovog važenja. Pošto su u teorijski razvijenom
naučnom objašnjenju neophodni I dovoljni uslovi objašnjavane pojave izvedeni iz početnih
uslova takvo objašnjenje je deduktivan zaključak u kome su jedne premise provereni naučni
zakoni ili teorijski stavovi a druge sadrže pouzdane I precizne iskustvene podatke o početnim
uslovima objašnjavane pojave. Da bi se iz opštih stavova mogao izvesti pojedinačan stav mora
postojati bar jedna pojedinačna premise (ona sadrži opis početnih uslova objašnjavane pojave).
Od teorijskih stavova zavise dubina I sistematski karakter objašnjenja. Ali tačnost objašnjenja
konkretnih pojava ne zavisi samo od tačnosti opštih stavova pomoću kojih se one objašnjavaju.
Nema tačnog objašnjenja ako objašnjavane pojave nisu temelojno opisane I ako u opisu
njihovih početnih uslova nisu sadržani precizni podaci o onome što se smatra njihovim dovoljnim

32
I neophodnim uslovima. Pomoću teorije ne moće se ništa pojedinačno objasniti dok ne postoji
opis početnih uslova konkretne pojave. Što se određene pojave mogu objasniti u širem
teorijskom okviru objašnjenje je čvršće zasnovano.
Konačnih naučnih objašnjenja nema iz više razloga:
-Prvi od njih je ontološke prirode. Uzročni nizovi u kojima se nalaze objašnjavane pojave su
beskonačni. I pitanje je do koje mere prilikom objašnjavanje neke pojave može da bude važna
njena prošlost.
-Drugi, gnoseološki razlog povezan je s prethodnim. Ne postoje konačna teorijska saznanja I na
svako objašnjenje moguće je postaviti novo “zašto”.
Za naučno objašnjenje neophodno je raspolagati određenim I proverenim teorijskim stavovima I
preciznim opisom početnih uslova objašnjavanih pojava. Opisivanje pojava je bitan element
objašnjenja. Opis može imati I predviđačku vrednost. Ali ovakva predviđanja ne znače da su
određene pojave naučno objašnjene. Jedina razlika između objašnjenja I predviđanja je u tome
što su u objašnjenju I pojave koje se objašnjavaju I njihovi početni uslovi poznati pa objašnjenje
dolazi post factum. U predvišanjima predviđena pojava se još nije desila sli se njeno
pojavljivanje očekuje na osnovu nekih teorijskih pretpostavki. Nedostatak shvatanja odnosa
između naučnog objašnjenja I predviđanja je u tome što sva predviđanja nemaju razvijenu
teorijsku osnovu. Bilo bi pogrešno saznajnu vrednost pojedinih objašnjenja meriti samo
njihovom predviđačkom sposobnošču. Jedina epistemološki pouzdana osnova za ocenu
vrednosti objašnjenja su širina I stepen proverenosti teorijskih stavova na osnovu kojih se
utvrđuju neophodni I dovoljni uslovi objašnjavanih pojava I predciznost opisa njihovih početnih
uslova.
Osnovni argumenti protiv determinističkog shavatnja naučnog objašnjenja. Epistemološki pravci
koji odbacuju mogućnost otkrivanja zakona u društvenom životu I koji društvene nauke svode na
istorijsko opisivanje pojedinih kultura I istorijskih epoha iloi na psihologističko opisivanje raznih
neposrednih društvenih odnosa, moraju odbacivati I objašnjenja ove vrste. Ovi pravcu pridaju
zakonima sporednu ulogu u društvenim naukama. Smatra se da su zakoni neophodni u
objašnjaanju prirode, u čiju bit čovek ne moće da prodre dok se kultura može shvatiti jedino
iznutra, razumevanjem njenih idejno-vrednosnih sadržaja I uživljavanjem u psihički život I
istorijski mentalitet ljudi I društvenih zajednica koji su je stvarali. U epistemološkom pogledu
razna shvatanja razumevanja kojim se želi zameniti naučno objašnjenje imaju mnogo
nedostataka. Prvi, poojam razumevanja obično nije tačno određen. Razumevanje ima opisnu
funkciju I ne može zameniti naučno objašnjenje pojava. Razumevanje može da bude:
-Utvrđivanje I celovito izlaganje stvarnog sadržaja psihičkog života lica koja su učestvovala u
nekom obliku društvenog života tj mogu se iskustveno ispitati njihova raspoloženja, ideje, težnje.
-Može se sastojati u samostalnom tumačenju smisla raznih oblika društvenog ponašanja na
osnovu istraživačkog iskustva, a uz manje ili veće oslanjanje na izvorne podatke o psihičkim
osobinama ljudi.
-Tumačenje sadržaja, usmerenosti, logičke ili estetske strukture I stila raznih oblika društvene
kulture. Ovakva unutrašnja analiza pojedinih oblasti društvene kulture I njenog osnovnog
sadržaja sociološki je vrlo značajna. To je jedna od neophodnih predradnji za veći deo
socioloških proučavanja.
Druga epistemološka slabost ovih pravaca je što zapostavljaju razradu istraživačkih postupaka
podesnih za metodičnije stvaranje osnove za objašnjavanje društvenih pojava ni nedovoljno
uviđaju epistemološki značpaj dokazne strane naučnog objašnjenja.
Pokušaj da se deterministički tip naučnog objašnjenja zameni neodređenim pojmom
razumevanja ne može izdržati epistemološku kritiku. Saznanja do kojih se može doći putem ova
3 oblika razumevanja mogu da budu naučno značajna obaveštenja I da imaju heurističku
vrednost ali se kod naučnog objašnjenja mora zahtevati dokazna snaga. Svako teleološko
objašnjenje može se pretvoriti u determinističko. Svaka svesna svrsishodna akcija može se

33
dvostruko povezati s determinističkom strukturom onog područja stvarnosti na kome nastaje I u
kome se odvija.

ELEMENTI TEORIJE NAUČNOG OBAVEŠTENJA

Najbitnija osobina naučnog mišljenja je stalno nastojanje da se teorijska misao na što

metodičniji način sjedinjava sa što pouzdanijim I preciznijim iskustvenim podacima. Odatle
proizilaze podsticaji za dalje razvijanje naučne teorije a iskustvo služi kao stalna osnova za
proveravanje svega što se u nauci smatra poznatim I utvrđenim.
Naučni razvoj sociologije bio je dugo usporen. Ona je do pre nekoliko decenija morala da se
služi izvorima koji nastaju u društvnom životu nezavisno od naučne delatnosti I da kao izvore
koristi rezultate drugih nauka,m radove istoričara, etnografa, ekonomista. Jedan od njenih
stalnih zadataka je sociološka sinteza naučnog znajja. Nauka koja nije u stanju da razvije
postupke za samostalno prikupljanje podataka je u nepovoljnom položaju. Svaka nauka ima
svoj ugao gledanja. Nauka koja nije u stanju da razvije postupke za samostalno prikupljanje
podataka mora da se služi sekundarnom analizom, a njeni metodi su slabiji od postupaka koji se
mogu primeniti kada je proces prikupljanja podataka integralni deo istraživanja. Nastojanje da
prikupljanje izvornih podataka bude povezano s naučnom delatnosti u celini ogleda se
institucionalno u postepenom iščezavanju neposrednog postojanja srodnih nauka od kojih je
jedna opisna a druga teorijska, I u sociologiji je postojala podela na sociologiju I sociografiju.
Ovakav paralelizam je nekiorisan I povoljnije je za razvoj nauke ako se čitava organizacija
prikupljanja podataka tešnje poveže s ustanovama koje se bave razvijanjem teorijske nauke.
Teškoće u povezivanju teorijske misli s prikupljanjem podataka o društvu dele se u 3 grupe:
-teorijske teškoće (nepostojanje pojmovno-teorijskog sistema podesnog za stalno prikupljanje
podataka o globalnim društivama koji bi bio usklađen s teorijskim potrebama sociologije.
-organizacijske
-društvene
Postoje neki epistemološki zahtevi koje mora da zadovolji svaki poseban oblik prikupljanja
podataka da bi se smatrao naučniml. Osnovne osobine izvornih iskustvenih obaveštenja u nauci
ispituje teorija naučnog obaveštenja. Ona nije sistematski razvijena a još manje je
konkretizovana u oblasti sociološkog proučavanja društva. Potpunije razvijena teorija naučnog
obaveštenja treba da obuhvata 2 grupe problema:
1. problemi naučnog obaveštenja koji su manje-više istovetni za sve nauke
2. pitanja koja se odnose na sadržinu obaveštenja, potrebnih nekoj nauci ili grupi srodnih nauka.

Odnos između prikupljanja podataka i posmatranja

Diverže sve oblike prikupljanja podataka naziva tehnikama posmatranja, pa govori o
posmatranju na osnovu dokumenata, o neposrednom posmatranju u koje pored posmatranja u
pravom smislu reči ubraja I ankete I merenja. Razne oblike anketa svrstava u intenzivno I
ekstenzivno neposredno posmatranje ali smatra da je svaka anketa neposredno posmatranje.
Kenig razlikuje neposredno I posredno posmatranje a u posredno ubraja koriščenje raznovrsnih
dokumenata, istorijskih dokumenata, arhivskih materijala, štampu, film… I on anketu ubraja u
neposredno posmatranje. Posmatranje ne može da bude najopštiji pojam za naučno prikupljanje
iskustvenih podataka ako se želi da pojam posmatranja bude dovoljno određen I ne izgubi svoj
osobeni smisao proširenjem njegovog izvornog značenja. Posmatranje je samo jedan od oblika
prikupljanja podataka. U posmatranju se pojava o kojoj se prikupljaju podaci nalazi neposredno,

34
potupno ili delimično u čulnom opažaju posmatrača. Ali da bi se neko izvorno obaveštenje
moglo smatrati podatkom posmatranja pojava na koju se podatak odnosi mora bar delimično da
bude doživljena u posmatračevom neposrednom čulnom opažaju. Posmatranje može da bude:
samoposmatranje (introspekcija), opažanje spoljnih predmeta I pojava. Pod samoposmatranjem
se podrazumeva posmatračevo unutrašnje opažanje stanja vlastite svesti a posmatranje u užem
smislu se odnosi na opažanje spoljnih predmeta I pojava. Ova dva oblika posmatranja se
razlikuju. Dok u posmatranju spoljnih predmeta nezavisni posmatrači mogu imati slične pa I iste
opažaje , I na taj način podatke jednog posmatrača o nekom predmetu mogu nezavisno proveriti
drugi posmatrači, a u samoposmatranju nema ove mogućnosti pošto je ono individualno. Svi
drugi oblici prikupljanja podataka ne smatraju se posmatranje,.
Podaci dobijeni raznim postupcima mogu biti tačni I naučno upotrebljivi u različitoj meri.
Verodostojnost podataka dobijenih naučnim posmatranje veća nego pofataka koji su u svom
stvaranju prošli duži put. Posredno prikupljeni iskustveni podaci imaju manju naučnu vrednost
kad ima razloga da se smatra da lice koje je izvor obaveštenja nije toliko sposobno za
metodično posmatranje I samoposmatranje nekih iskiustvenih sadržaja kao stručno
osposobnlojen I iskusan naučni posmatrač. Vreme koje prođe između časa u kome je stečeno
neko iskustvo I časa kada se o njemu traže obaveštenja utiče na potpunost I preciznost
obaveštenja.
Načini prikupljanja podataka dele se u 2 grupe:
1. prikupljanje podataka koji u društvu nastaju nezavisno od naučne delatnosti jer pomoću njih
društvo zadovoljava neke svoje praktične potrebe. Što se neka društvena delatnost
organizuje u širim razmerama, to je za njeno obavljanje neophodnija veća količina
obaveštenja. Bez stalnog toka obaveštenja između raznih organizacijskih jedinica ne može
se organizovati nijedna društvena delatnost u širim razmerama. Ovo je jedan od razloga što
u društ u stalno nastaju raznovrsna obaveštenja koja se u naučnom pogledu mogu korisno
upotrebiti. Drugi razlog zašto društvo stalno stvara sebi neka obaveštenja je u tome što on
one može trajnije postojati bez raznih oblika društvenog pamćenja kojim povezuje svoje
sadašnje delovanje s prošlošću. Niz okolnosti utiče da se u društvu nezavisno od nauke
stalno stvaraju brojni podaci koji su u naučnom pogledu vrlo korisni I upotrebljivi.
2. postupci prikupljanja kojima se izvorna obaveštenja stvaraju za specifično naučne potrebe.
Nauka postavlja pitanja bilo društvu u celini ili nekom njegovom metodično izabranom delu.
U ovim oblicima prikupljanja čitav postupak stvaranja podataka nalazi se pod naučnim
nadzorom a I prikupljeni podaci se sređuju po naučnim načelima radi odgovora na neko
naučno pitanje. To je prednost ovog načina prikupljanja podataka.
Postupci prikupljanja iskustvenih podataka mogu se prema načinu kako se dolazi do izvornih
obaveštenja podeliti nu 4 grupe: 1. neposredno ili tzv. primarno iskustvo naučnika u koje ulazi
sve ono što on u svom ličnom iskustvu nsaznaje o društvu samim tim što živi u njemu. Primarno
iskustvo nastaje u neposrednom odnosu pojedinaca prema raznim sadržajima ličnog I
društvenog života. U njega su uključene praktične pobude. Primarno iskustvo ne nastaje
isključivo intuitivno. 2. u ovu grupu spadaju razni oblicin naučnog posmatranja. 3. treća grupa
obuhvata sve ostale oblike aktivnog prikupljanja podataka u kojima se izvorna obaveštenja
stvaraju pod uticajem oređenih naučnih zahteva I potreba. 4. u ovu grupu spadaju postupci u
kojima se kao izvorna obaveštenja upotrebljavaju podaci koji nastaju u društvu nezavisno od
naučnog istraživanja, usled ranih drugih društvenih potreba. Razlika između 3 I 4 postupka je u
tome što je u 3 istraživanje iskustva usmeravano istraživačkim postupkom a u 4 sasvim
nezavisno od istraživanja.

35
Opšte osobine naučnog iskustvenog obaveštenja
Osobine naučnog objašnjenja: 1- veća planska usmerenost, 2- veća sistematičnost, 3- znatno
veća objektivnost, 4- težnja za postizanjem veće preciznosti. Sve ove osobine proizilaze iz
osnovnih karakteristika nauke kao prvenstveno saznajne delastnosti.
Usmerenost obaveštenja - Svako naučno prikupljanje podataka je podređeno nekom naučnom
cilju I ako se od ovog odvoji ono se pretvara u tradicionalni empirizam I prakticizam. Predmet
istraživanja može proisteći iz raznih izvora. On može biti I neposredno praktične prirode,. Da bi
se mogao naučno ispitati mora biti teorijski razrađen. Iz teorijske razrade predmeta istraživanja
izvode se zaključci o tome koji su iskustveni podaci neophodni. Povezivanje prikupljenih
podataka s postavljenim naučnim ciljevima je vrlo složen I težak zadatak. Opis pojava nije
samostalan a još manje konačan cilj naučnog istraživanja. Da bi se na osnovu podataka o
raznim pojavama mogli otkriti neki dublji odnosi prikupljanje podataka mora da polazi od
pretpostavki o prirodi raznih determinističkih člinilaca I njihovih odnosa. Ali ovo nastojanje da se
otkriju deterministički odnosi u društvu ne treba tumačiti u duhu relacionizma koji zapostavlja
dublje ispitivanje osobenih svojstava kvalitativno različitih vrsta pojava. Naučna saznaja o
kavlitativno različitim društvenim pojavama, determinističkim činiocima, stanjima I odnosima u
stvarnosti izražena su u najvažnijim naučnim pojmovima I teorijskim stavovima. Ti pomovi I
stavovi se manje-više udaljavaju od pojavne konkretnosti neposrednog iskustva. Ilustracija
može biti pojam društvene integracije. Društvena integracija zavisi od: 1. sposobnosti za dobro
sporazumevanje, 2. njihove sposobnosti da obavljaju određene društvene uloge i od toga da li
postoje mogućnosti da oni preuzmu u datom društvu uloge za koje su sposobni, 3. stepena
usvajanja I pridržavanja društvenih normi koje regulišu razne oblike društvenog ponašanja,
postojanja osećanja pripadnosti nekoj društvenoj grupi, društvenoj organizaciji ili društvu.
Pojmovi koji u nauci imaju najvažniju teorijsku ulogu obično su prilično udaljeni od neposrednog
opažajnog iskustva I predstavljaju sintezu niza iskustvenih podataka. Teorijski razlozi zbog
toga:n 1. zahtevaju određenu strukturu iskustvenih obaveštenja, 2. usmeravaju prikupljanje u
određenim pravcima, 3. služe kao okosnice u sređivanju podataka. Struktura izvornih
obaveštenja zavisi od prirode teorijskih pretpostavki koje se nalaze u osnovi određenog
istraživanja. Ako teorija ne usmerava prikupljanje podataka neizbežno je gomilanje podataka koji
nemaju veću saznajnu vrednost. Pojmovni okvir za prikupljanje podataka sastavljen je od
pojmova koji se neposredno odnose na iskustvo. Ali šira naučna vrednost podataka ne zavisi
samo od preciznosti tih pojmova nego I od njihovog odnosa prema teorijskim pojmovima u
kojima dolaze do izražaja naučna saznanja ili naučne pretpostavke o nekim iskustvenim
činiocdima. Ako neka teorija nije precizno iskustveno protumačena u prikupljanju podataka se
luta jer se ne može dovoljno određeno znati koja su iskustvena obaveštenja neophodna. Pošto
se ne ulažu dovoljni napori da se pojedine teorije preciznije iskustveno protumače održava se
raskorak između teorijske misli I iskustvenih istraživanja.
Sistematičnost iskustvenih obaveštenja - Ona proizilazi iz njegove zavisnosti od naučne teorije.
Samo veza s teorijom može da planski usmerava sistematično prikupljanje podataka. Naučno
objašnjenje se sastoji u otkrivanju sve širih uzročno-funkcionalnih okvira u kojima se traže uzroci
I uslovi nastanka pojava I dinamički činioci pod čijim se uticajem one razvijaju I menjaju. Zato je
u naučnom prikupljanju podataka pored obaveštenja koja se odnose na unutrašnje strukture
proučavanih projava,m potreban I niz drugih obaveštenja o uslovima u kojima one nastaju,
postoje, razvijaju se I nestaju. Prva osobina sistematičkosti podataka proizilazi iz naučne
potrebe I sastoji se u sadržinskoj potpunosti izvornih obaveštenja. Sistematični podaci treba da
sadrže obaveštenje o svemu što se smatra relevantnim za objašnjavanje proučavanih pojava,
što omogućuje da istraživanje ovlada ovim predmetom. Druga osobina odnosi se na utvrđivanje
njegovog iskustvenog delokruga. Istraživač mora biti načisto s tim u kom iskustvenom delokrugu
želi ispitati postavljeni probem I za koji iskustveni delokrug treba da se važe izvedena

36
uopštavanja. Od presudnog je značaja da li izabrani iskustveni okvir odgovara iskustvenim
pretpostavkama određene teorije. Isto toliko je važno I da taj iskustveni okvir predstavlja
sturkturu koja u stvarnosti često ne postoji. Treći aspekt ogleda se u težnji za što većom
standardizacijom. Uporedivost podataka je mogućna jedino ako su obaveštenja istovetna. Ako
izvorni podaci ne zadovoljavaju ovaj uslov, ne mogu se stvarati ispravna uopštavanja. Naučno
obaveštenje nastaje u složenom društvenom odnosu u kome je primenjeni istraživački postupak
samo jedna strana. Druga strana je ponašanje sredine u kojoj se podaci prikupljaju ili društveni
uslovi koji su uticali na sadržaj nekog izvora koji se u istraživanju naknadno koristio. Ovo
naročito važi za one oblike prikupljanja podataka kad se ljudima obraća neposredno. Tada na
nastajanje svakog podatka utiču obe strane. Ali osnovni cilj standardizacije je još teže postići jer
je situacija u kojoj se prikupljanje obavlja mnogo složenija. Jedan od značajnih uzroka njene
složenosti je različit stav ispitanika prema istraživanju. Smisaona standardizacija koja u većini
slučajeva jedino može da obezbedi stvarnu uporedivost podataka može se postići samo
primenom odgovarajućih načela I postupaka za kritičko ispitivanje izvornih obaveštenja.
Pojmovno-teorijski okvir može biti u osnovu poravilno postavljen, a da ipak prikupljeni podaci
budu naučno neupotrebljivi, jer nisu uspešno rešeni mnogi tehnički zadadci, usled čega
prikupljanje:
- nije dovoljno prilagođeno životnom iskustvu proučavane društvene sredine
- ili se javljaju razne jezičke teškoće u društvenom opštenju
- dolazi do poremećaja u međusobnim odnosima lica koja prikupljaju podatke I ispitivane
sredine
- I zbog toga što se ne može postići dovoljna brzina u prikupljanju podataka o nekim
pojavama koje su vrlo dinamične
- jer su lica koja prikupljaju podatke nedovoljno stručna I nedorasla za taj zadatak.
Objektivnost I preciznost izvornih naučnih podataka - Pošto objektivnost saznanja zavisi od
mogućnosti nezavisnog proveravanja, proverljivi postupak prikupljanja izvornih podataka ima
prednost uvek kada pomoću podataka treba nešto dokazati. Pravilo da se prilikom objavljivanja
rezultata istraživanja iznose sva potrebna obaveštenja o izvornim podacima I načinu kako su oni
nastali, kao I da istraživač što nepristrasnije oceni vrednost svojih izvora, ima za cilj da olakša
proveravanje.
Preciznost - Preciznost se mora oceniti I u formalnom I u sadržinskom pogledu. U formalnom,
da bi se utvrdilo da li su pojmovni okvir, istraživački postupak prikupljanja I ostale faze
istraživanja približno iste preciznosti. U sadržinskom pogledu ispitivanje preciznosti teži da utvrdi
obim I vrste grešaka koje su sadržane u izvornoj evidenciji. Pri tome je sadržinsko ispitivanje
najtešnje povezano s formalnim, pošto se sve greške posmatraju sa stanovišta izabranog
formalnog stepena preciznosti, ukoliko je prethodno ocenjeno da ovaj odgovara osnovnim
ciljevima istraživanja.

Ispitivanje naučne upotrebljivosti izvornih podataka

Postoje metodološka načela pomoću kojih se želi obezbediti kritičnost prema izvornim
obaveštenjima i temeljno ispitati naučna upotrebljivost i tačnost svakog podatka. Zato je razrada
postupaka pomoću kojih se proučava naučna upotrebljivost i stepen tačnosti iskustvenih
podataka jedan od važnih metodoloških zadataka.
Ispitivanje naučne upotrebljivosti izvornih podataka počinje na pojmovno teorijskoj ravni-
raspravlja se da li su operacionalne definicije pojmova adekvatne teorijskim značenjima
pojmova. Ispitivanjem adekvatnosti operacionalnih definicija utvrđuje se da li je prikupljena
iskustvena evidencija prikladna za ispitivanje postavljenog teorijskog problema. Za rešavanje
ovog zadatka potrebna je sposobnost pojmovne analize, ali i temeljno poznavanje konkretnih
društvenih prilika u kojima je istraživanje izvedeno. Pojmovna analiza se javlja kao prvi stupanj

37
ispitivanja naučne upotrebljivosti prikupljenih podataka. Prilikom ispitivanja da li su neki izvorni
podaci upotrebljivi za neku naučnu svrhu uvek se najpre poredi njihov sadržaj sa sadržajem
odgovarajućih teorijskih pojmova. Pritom, nije dovoljno imati u vidu najopštiji teorijski sadržaj
nekog pojma, nego se moraju uzeti u obzir i konkretniji oblici u kojima se njegov sadržaj javlja u
sredini u kojoj se istraživanje izvodi. U mnogim istraživanjima ne mogu se prikupiti iskustveni
podaci koji bi odgovarali idealnim operacionalnim definicijama pojedinih pojmova, pa se moraju
stvarati operacionalne definicije koje se samo približavaju teorijskom sadržaju određenih
pojmova. Ocena upotrebljivosti naučnih podataka treba da ukaže u kojoj meri raspoloživi podaci
odgovaraju naučno optimalnim. Naučna kritika, međutim, uzima u obzir ne samo optimalne
zahteve u pogledu izvornih obaveštenja, nego i objektivne mogućnosti da se ti zahtevi ispune u
datom istraživanju.
Ispitivanje naučne upotrebljivosti iskustvene evidencije mora uzeti u obzir sve faze njenog
stvaranja. Na pojmovno teorijskoj ravni ispitivanje naučne upotrebljivosti podataka može samo
da otpočne. Naučna upotrebljivost podataka zavisi i od njihove iskustvene tačnosti i preciznosti,
a glavno područje ispitivanja ovih osobina jeste analiza procesa prikupljanja, kao i svih faza
kasnijeg sređivanja i obrade izvornih obaveštenja. Postoje 3 faze u stvaranju iskustvene
evidencije:
1.faza- Prva faza obuhvata prikupljanje izvornih obaveštenja. U ovoj fazi nastaje izvorna
građa istraživanja, koja je po svom sastavu raznolika. Izvornu građu mogu sačinjavati popunjeni
obrasci nekih statističkih istraživanja, može da sadrži podatke pronađene u arhivskoj
građi,štampi,publikacijama, a može da se sastoji i od zabeležaka koje su nastale za vreme rada
na terenu.
2.faza- U drugoj fazi sistematski se izdvajaju određena obaveštenja iz izvorne građe i
pretvaraju u iskustvene naučne podatke. Zadatak ove faze je da izdvoji potrebna obaveštenja iz
svakog pojedinačnog izvora i da pritom, postigne što veću međusobnu uporedivost podataka.
Izdvajanje iskustvenih podataka iz šire izvorne građe izvodi se pomoću klasifikacija i merila. U
nekim ispitivanjima teži se tome da se već prilikom stvaranje izvorne građe dobiju obaveštenja u
onom vidu u kome će ona biti upotrebljena u daljoj analizi, i tako skrati posao druge faze.
Tipičan primer ovoga je prikupljanje podataka pomoću upitnika- zaokruživanjem nekog od
unapred utvrđenih odgovora dobija se konkretni izvorni podatak. Izdvajanje se ponekad svodi na
mehaničko kodiranje podataka, koji su već u toku prikupljanja konačno oblikovani.
Kombinovanjem elementarnih podataka dobijenih u prvoj fazi, u drugoj fazi mogu se iz njih
izvesti razna dopunska obaveštenja ili tzv. izvedena obeležja. Vrlo često je u drugoj fazi
potrebno ukrstiti razna obaveštenja o pojedinim složenim pojavama da bi se o njima dobila
vernija slika. U mnogim slučajevima je izvedeni karakter pojedinih obaveštenja još više
naglašen. Dešava se da se u toku prikupljanja podataka traži samo neko ključno obaveštenje o
pojedinom kolektivnom društvenom obliku, dok se ostala naknadno izvode iz individualnih
obeležja njegovih članova. Zato se u drugoj fazi iz pojedinih elementarnih podataka mogu izvesti
mnoga nova dopunska obaveštenja. U drugoj fazi izvođenje izvornih podataka povezuje se s
opštom kritikom izvora- ispituje se i ocenjuje upotrebljivost izvora u celini, njegova potpunost,
kompetentnost i verodostojnost, kako opšta tako i za pojedinačna obaveštenja. Pažljivo
sagledavanje pojedinačnog izvora u celini, može da u njemu otkrije i otkloni mnoge tehničke
greške, nastale u toku prikupljanja. Glavni zadatak ove faze jeste sistematsko oblikovanje
sasvim određenih i međusobno uporedivih iskustvenih podataka iz neodređenije i nepreglednije
izvorne građe, koje je usklađeno sa osnovnim ciljevima istraživanja i kritičko ispitivanje izvorne
građe.
3.faza- Treća faza je sintetičke prirode. Pošto su iz pojedinačnih delova građe izvedeni
izvorni podaci, treba te podatke srediti. Najelementarniji i početni postupak u stvaranju
sintetičkih oblika iskustvene evidencije jeste prebrojavanje pojedinih vrsta iskustvenih podataka i
njihovo razvrstavanje pomoću nekih klasifikacija ili merila. To stvaranje zahteva i složenije

38
postupke koji se sastoje u ukrštanju raznih podataka. Pojedinačno obeležje ispitivanih pojava
dobija naučnu vrednost tek kada se poveže s nekim drugim. U stvaranje iskustvene evidencije
spadaju i razna opisna uopštavanja izvornih podataka. Npr. izračunavanje procentualnih
struktura, stopa, indeksa, korelacijskih odnosa koji na uopšteniji i sintetičan način pokazuju u
kakvim se međusobnim odnosima nalaze dve ili više vrsta podataka. Tek ovakva sređena i
uopštena iskustvena evidencija može da služi kao osnova za iskustveno proveravanje teorijskih
pretpostavki. Naučna iskustvena evidencija je uvek evidencija za neku naučnu pretpostavku.
Zbog toga njeno stvaranje i naročito njeni konačni sistemski oblici, treba da budu što više
podređeni zahtevima proveravanja i ispitivanja određenih naučnih pretpostavki. Ovu usmerenost
sintetičkih oblika evidencije moguće je postići samo ako su sve faze njenog stvaranja povezane
nekim osnovnim idejama. Izvor tih ideja jeste zamisao o tome kakava je sintetička evidencija
potrebna za neki istraživački cilj. Važno je da svakom koraku u sintetizovanju izvornih podataka
prethodi razmišljanje o njegovom mestu u sklopu istraživanja u celini.
Vrste i uzroci grešaka - Razumevanje međusobne veze između svih faza kroz koje prolazi
stvaranje iskustvene naučne evidencije neophodno je za uspešno organizovanje prikupljanja
podataka. Ono je važno i za ispitivanje naučne upotrebljivosti izvornih podataka. Ako se
pretpostavi da je pojmovni okvir u kome se stvara iskustvena evidencija uspešno u sklađen s
ciljevima istraživanja, njena naučna upotrebljivost zavisi od toga koliko su uspešno otklonjeni
uticaji raznih izvora grešaka koji mogu smanjiti tačnost iskustvenih podataka. Greške mogu da
se pojave u svim fazama stvaranja iskustvene evidencije, a u svakoj od tih faza deluju osobeni
uzroci grešaka. Ispitivanje tačnosti iskustvene evidencije treba da se podjednako odnosi na sve
faze njenog stvaranja. Teorija grešaka je jedan od ključnih delova teorije naučnog obaveštenja i
metodologije. Sistematizacija grešaka, koja uzima u obzir osobene uzroke pojedinih njihovih
tipova, može da pomogne da se one bolje razumeju i efikasnije sprečavaju i otklanjaju. Greške
se mogu podeliti u nekoliko grupa:
1. U prvu grupu spadaju greške koje nastaju prilikom razrade programa istraživanja. Njihov
izvor se nalazi u organizatoru istraživanja. Ako predmet istraživanja nije dovoljno jasno
određen ili njegov programski okvir nije pojmovno-hipotetički razrađen i
operacionalizovan, ne može se dovoljno jasno ustanoviti koja su iskustvena obaveštenja
neophodna za postizanje sadržinske potpunosti iskustvene evidencije. Drugu grupu
grešaka iz ove grupe čine razni nepažljivi postupci u određivanju iskustvenog delokruga
istraživanja i načinu stvaranja uzroka. Zatim dolaze razne slabosti u razradi načina
prikupljanja podataka, bilo da se upotrebljavaju oni koji nisu prethodno ispitani ili
nedovoljno prilagođeni sredini. Svi ovi uzroci grešaka deluju pre početka prikupljanja
podataka.
2. U drugu grupu spadaju greške koje se pojavljuju u toku prikupljanja. Prvu podgrupu čine
greške čiji su izvori u licima koja prikupljaju podatke. Uzroci ove vrste grešaka mogu biti
različiti: nestručnost tih lica, njihova nedovoljna pripremljenost, nepridržavanje pravila za
prikupljanje podataka. Drugu podgrupu čine greške čiji su izvori u licima koja daju
obaveštenja- to su greške koje potiču iz izvora obaveštenja (ispitanika, nekog
dokumenta). Dobijena izvorna obaveštenja mogu da ne zadovoljavaju uslove koji se
zahtevaju od naučnih podataka iz dva razloga. U prvom slučaju dobijena obaveštenja ne
zadovoljavaju naučne potrebe zato što lica od kojih se traže podaci nisu u stanju da daju
obaveštenja potrebnog kvaliteta. Zato se smatra da izvor obaveštenja nije kompetentan.
U drugom slučaju, zato što ta lica namerno,iz bilo kog razloga, ne žele da saopšte neka
obaveštenja. Zato se smatra da izvor obaveštenja nije verodostojan, sumnja se u
njegovu iskrenost i želju da iznese tačne podatke.
3. U treću grupu grešaka spadaju one čiji se uzroci javljaju u toku obrade i sređivanja
izvornih obaveštenja, tj. u drugoj i trećoj fazi stvaranja izvorne evidencije.

39
Naučno prikupljanje podataka o čoveku i društvu kao društveni odnos
Ispitivanje društvenih uslova u kojima se prikupljaju podaci pokazuje neke bitne osobenosti
naučnog proučavanja čoveka i društva uopšte. Svako aktivno prikupljanja podataka o čoveku i
društvu pretvara se u društveni odnos. Jednu stranu toga odnosa čine lica (odnosno
organizacije) koja neposredno prikupljaju podatke, a drugu pojedinci, društvene grupe, ustanove
od kojih se obaveštenja traže. Naučno prikupljanje podataka je osoben vid simboličkog
društvenog opštenja,a ovo je opet jedan od važnih elemenata svake društvene delatnosti.
Naučno prikupljanje podataka može se zasnivati samo na dobrovoljnoj saradnji
pojedinaca,grupa,ustanova od kojih se podaci traže. Svaki podatak i svaki oblik prikupljanja
iskustvenih obaveštenja zasniva se na načelu pune dobrovoljnosti. Dobrovoljnost je bitna
osobina naučnog prikupljanja podataka o čoveku i društvu.
Društveni odnos koji se uspostavlja u prikupljanju podataka je dosta složen, posebno kad se
neki društveno važni podaci traže neposredno od ljudi. Tada je iskrena saradnja ispitivane
sredine neophodna, jer od nje može da zavisi kvalitet podataka. Iskrenost je presudno važna
za upotrebljivost svih obaveštenja subjektivne prirode. Kvalitet svih subjektivnih podataka zavisi
od iskrenosti i verodostojnosti ispitanika.
Društveni odnos se pojavljuje u onim oblicima prikupljanja podataka u kojima se koriste izvori
nastali nezavisno od nauke- da li će neka ustanova ili pojedinac otvoriti istraživaču svoju arhivu,
zavisi od njihovog stava prema istraživanju. Osnovno je u kakvom odnosu stoje traženi podaci
prema ispitanikovojm shvatanju vlastitih i kolektivnih interesa.
Vidljivost svih društvenih pojava nije podjednaka. Nema društva u kome bi svi odnopsi i
delatnosti bili potpuno vidljivi za sve njegove članove. Prema stupnju vidljivosti pojedinih
društvenih pojava, naučna iskiustvena obaveštenja dele se na javna, poverljiva, tajna i privatna.
U prvu grupu spadaju obaveštenja o javnim opštepristupačnim sadržajima društvenog života.
Lična ili privatna obaveštenja odnose na ono što spada u privatnu sferu čovekovog života. Za
dobijanje svih obaveštenja, izuzev javnih, potrebna je dobrovoljna saradnja pojedinaca, grupa i
organizacija. Živeći duže u nekoj sredini naučnik može da sazna razne poverljive,tajne i lične
podatke. On može,zatim, na osnovu izvesnih javnih obaveštenja i teorijskih pretpostavki da
zaključuje. Međutim, ovi zaključci nisu nikad sasvim pouzdani i nisu dovoljni za stvaranje
sistematske naučne evidencije.
Priroda društvenog odnosa koji se uspostavlja prilikom prikupljanja podataka zavisi od uloge
koju traženi podaci imaju u životu pojedinaca ili grupa. Zato se postavlja pitanje kako i pod kojim
uslovima je moguće postići dobrovoljnu saglasnost ispitivane sredine da sarađuje u istraživanju.
Nekoliko opštih uslova bitno utiču na uspostavljanje povoljnog odnosa proučavane
sredine prema istraživanju. Prvi preduslov jeste da proučavana sredina smatra da je problem
koji se istražuje važan i značajan. I zatim, da li smatraju da nauka može pomoći da se pronađe
uspešnije rešenje od onog koje postoji u svakodnevnoj praksi. Dalji uslov koji olakšava
prikupljanje podataka jesu garancije da iz saradnje s nekim naučnim istraživanjem neće proizići
nikakve štetne posledice po lični i grupni ugled i interese lica koja učestvuju u ispitivanju. Mora
postojati sigurnost da će se podaci koristiti na potpuno diskretan način, koji onemogućava
identifikovanje. Na taj način najefikasnije se mogu iz procesa prikupljanja podataka isključiti
razni neposredni lični i grupni interesi ispitanika, koji mogu dovesti do namernog iskrivljavanja
podataka.
Zbog velikog uticaja društvenih činilaca, naučno prikupljanje podataka o društvu je posao koji
zahteva i posebnu veštinu. Istraživač mora imati takta i sposobnosti, mora biti kadar da pravilno
objasni ciljeve svog rada i stekne poverenje ljudi. Jedno od sredstava za uspostavljanje
povoljnih odnosa sa proučavanom sredinom jeste objašnjavanje ciljeva istraživanja.
Postoje neka pravila o tome kako treba organizovati ispitivanje da bi ono što manje menjalo
prirodno stanje proučavane situacije. Istraživanje treba da bide što manje nametljivo i bučno,

40
treba što brže da se uklopi u uobičajeni životni ritam sredine. Prilikom prikupljanja podataka
treba izbegavati iznošenje vrednosnih sudova i ocena- ispitivač pribegava iznošenju vlastitog
gledišta samo kada je to neizbežno.
Dobro organizovanim radom može se stvoriti iskustvena osnova za temeljnija naučna saznanja
o raznim društvenim pojavama.

Postupci za otkrivanje grešaka u iskustvenoj evidenciji

Prvi kritički zadatak u oceni prikupljene izvorne građe sastoji se u oceni njene potpunosti. Kod
istraživanja u kojima se izvorna obaveštenja neposredno stvaraju, ispitivanje potpunosti izvorne
građe se zasniva na njenom poređenju sa planom prikupljanja, i utvrđuje koliko ostvareni
obuhvat odgovara planiranom i u čemu se sastoje utvrđena odstupanja, kao i koliko su
sadržinski potpuni pojedinačni izvori. Ocena potpunosti izvorne građe je obično znatno
složenija kad se koriste postojeći izvori obaveštenja. U tom slučaju idealni plan prikupljanja
podataka ne može biti jedini kriterij za ocenu potpunosti izvorne građe, pošto postojeći izvori vrlo
često nisu potpuni i ne sadrže sva potrebna izvorna obaveštenja. Realistična ocena postojećih
izvora je stoga preduslov za ocenu mogućne potpunosti iz njih stvorene izvorne građe.teškoća
se, međutim, sastoji u tome što je vrlo teško oceniti postojeće izvore u celini. U svakom slučaju
naučna ocena potpunosti izvorne građe mora uzeti u obzir i idealne potrebe određenog
istraživanja i mogućnosti da se one zadovolje na osnovu raspoloživih izvora.
Sledeći korak posle ocene potpunosti izvorne građe sastoji se u imanentnoj kritičkoj analizi
svakog pojedinačnog izvora u celini. Pojedinačni izvori se javljaju u vrlo različitim oblicima: kao
popunjeni anketni obrazac,zabeleška o posmatranju nekog događaja,neki izvorni dokument.
Imanentna kritička analiza izvora ima 2 osnovna zadatka. 1. Ona treba da oceni opštu
vrednost izvora, tj. stepen obaveštenosti lica ili grupe lica koji su ga stvorili; zatim verodostojnost
izvora,njegovu potpunost sa stanovišta potrebnih izvornih obaveštenja u datom istraživanju,kao i
osobenosti nekih užih delova pojedinog izvora. U opštoj imanentnoj kritici izvora treba sagledati i
oceniti vrednost izvora u celini,ali i posebnu vrednost pojedinih u njemu sadržanih obaveštenja.
2. Drugi zadatak imanentne kritike jeste da otkriva unutrašnje protivrečnosti u izvorima.
Otkrivanjem ovih protivrečnosti imanentna kritika omogućava da se s velikom verovatnoćom
uočavaju pojedine vrste grešaka. Imanentna kritička analiza ima nekoliko bitnih ograničenja,
zbog kojih ona češće samo upozorava da se u nekom izvoru verovatno nalaze pogrešni podaci,
nego što može sa sigurnošću da ispravlja greške. Ona nije dovoljna za pouzdano ispravljanje
mnogih grešaka i zato se mora oslanjati na iskustveno proveravanje podataka koji se teško
mogu prihvatiti.
Metodološki su mnogo jače sredstvo za otkrivanje i ispravljanje grešaka, razni postupci u kojima
se iskustvena obaveštenja upoređuju s drugim nezavisnim izvorima, koji se odnose na isti
iskustveni sadržaj. Kad god je moguće, nastoji se da se radi proveravanja jednog izvora njegova
obaveštenja uporede sa obaveštenjima nekog drugog nezavisnog izvora. Posebnu vrednost ima
poređenje podataka s nezavisnim izvorom,kada se radi proveravanja stvara nezavisni izvor
koji je pouzdaniji od izvornih podataka. Najčešće se ovaj novi izvor stvara na taj način što se u
okviru osnovnog uzorka koji je bio ispitan, odabere jedan manji poduzorak i zatim podvrgava
svestranijem ispitivanju pomoću jačeg proceduralnog postupka za prikupljanje podataka. Pošto
je ovim postupkom proveren jedan deo izvorne građe, mogu se poređenjem podataka kontrole s
prvobitnim podacima izvoditi zaključci o opštoj tačnosti čitave izvorne građe.
Još jedan postupak za proveravanje tačnosti i ispitivanje grešaka u izvornoj građi je uporedna
analiza rezultata različitih prikupljača. Sistematskim poređenjem podataka raznih prikupljača
može se u izvesnoj meri oceniti koliko grešaka nastaje usled toga.
Bitan element utvrđivanja tačnosti izvornih podataka jeste ocena tzv. standardne greške ili
greške ocena iz uzorka. Iz statističke teorije je poznato da se ocene koje se na osnovu

41
rezultata dobijenih u uzorku,stvaraju o raznim obeležjima osnovnog skupa uvek kreću u
određenim granicama verovatnoće, a nikad nisu apsolutno tačne. Stoga je potrebno oceniti
raspon u kome se oko prave vrednosti nekog obeležja u osnovnom skupu verovatno kreću
njihove ocene izvedene iz uzorka.
Svi navedeni postupci za ispitivanje i otkrivanje grešaka odnose se na prvu fazu stvaranja
iskustvene evidencije u kojoj nastaje izvorna građa. Greške mogu da se jave i u druge dve faze.
Prva pretpostavka uspeha u drugoj fazi stvaranja iskustvene evidencije,jeste da upotrebljene
klasifikacije i merila budu teorijski zasnovani,jasni i pouzdani. Teorijska zasnovanost
omogućava da se iz obaveštenja koja se nalaze u izvornoj građi,obično povezivanjem više
pojedinačnih obaveštenja, stvore teorijski potrebni iskustveni podaci. Pouzdanost klasifikacije i
merila znači da ih razni klasifikatori mogu relativno lako na jednoobrazan način primenjivati. U
ovoj fazi mogu se kao izvori grešaka javiti i neki tehnički nedostaci. Jedan od njih je i nedovoljna
preglednost i jednoobraznost kodeksa prema kojima se brojčano označavaju(šifriraju) izvorni
podaci. Ako upotrebljeni kodeks nije u formalnom pogledu dovoljno jednoobrazan, ovaj čisto
tehnički momenat može biti uzrok značajnih grešaka.
U trećoj fazi stvaranja iskustvene evidencije, najvažniji zadatak je pažljivo sastavljanje svih
dokumenata za tabelarno sređivanje podataka. Dešava se da se prilikom prepisivanja podataka
načine neznatne greške koje su po svojim posledicama fatalne. U ovoj fazi sintetizovanja
podataka, i najmanja greška može da ima veliki učinak, jer može upropastiti podatke za ukupnu
statističku masu. Pažljivo poređenje tabelarnih ili drugačije sređenih podataka s nekim
teorijskim očekivanjima i pretpostavkama, najvažniji je način njihove kontrole. Kad u svojoj
iskuistvenoj evidenciji otkrije podatke koji su suprotni teorijskim očekivanjima,istraživač mora biti
oprezan i naknadno proveravati te podatke da bi otklonio sumnju da njihovo neslaganje s
teorijskim očekivanjima nije posledica nekih grešaka. Pritom, neophodno je raščlanjavanje
grešaka prema njihovim izvorima i prema fazama stvaranja iskustvene evidencije u kojima se
greške javljaju. Na taj način se dobija određenija slika o uticaju raznovrsnih činilaca na konačan
kvalitet podataka.
Teorijski značaj otklanjanja grešaka iz iskustvene evidencije sastoji se u tome što precizniji
podaci omogućuju preciznija iskustvena uopštavanja, kao polaznu osnovu za otkrivanje raznih
naučnih zakona i proveravanje naučnih teorija. Kao opšte metodološko pravilo treba istaći da
što je iskustvena građa nekog istraživanja manja,to s više pažnje i s većom strogošću treba da
se ispituje njena tačnost. Prilikom kontrole vrednosti iskustvenih podataka od većeg naučnog
značaja je da se izgradi što sigurnija osnova za ocenu tačnosti podataka,a ne samo pouzdanosti
pimenjenog postupka. Zato je u kontroli neophodno primeniti metodološki jači postupak od onog
pomoću kojeg je stvorena izvorna građa.

Postupak sa izvornom građom

Prilikom razmatranja objektivnosti naučnog saznanja istaknut je zahtev da nezavisni istraživači
mogu proveriti rezultate naučnog istraživanja, i da način objavljivanja rezultata treba da što više
olakaša proveravanje. Proveravanje rezultata naučnog istraživanja postaje znatno lakše ako je
sačuvana čitava njegova izvorna građa i može biti stavljena na raspolaganje naučniku koji želi
da proveri njegove rezultate. Zato se u metodologiji postavlja zahtev da istraživač preda
potpunu izvornu građu istraživanja nekoj naučnoj ustanovi. Izvorna građa može biti vrlo korisna
drugim istraživačima, koji je mogu naknadno analizirati sa drugim ciljevima.
Posebne ustanove u kojima bi se prikupljali,sređivali i čuvali podaci iz raznih izvora,korisni za
društvene nauke, su arhivi društvenih nauka ili ,,banke podataka“. One imaju nekoliko
osobenosti.

42
 1. Mada se predviđa da se u njima čuvaju razne zbirke izvora,u svom dokumentarnom
obliku (popisnice,anketni upitnici,beleške iz terenskog istraživanja), mnogo veću ulogu imaju
izvori pripremljeni za statističku obradu.
2. Sledeća osobenost je tehničke prirode i odnosi se podjednako na dokumentarni i
statistički vid izvorne građe. Oba se nastoje preneti na elektronske računare.
3. Zamišljeno je takođe da se sve ustanove ove vrste u nekoj zemlji povežu u jedinstven
sistem kako bi se iz svake ustanove mogao neposredno koristiti celokupan izvorni fond čitavog
sistema.

Tehnička raznolikost i komplementarnost prikupljanja podataka

U sociologiji postoje bolji uslovi za stvaranje potrebne iskustvene evidencije ako se u
prikupljanju izvornih obaveštenja koriste različiti tehnički postupci. To proizilazi otuda što su
pojave koje sociologija proučava vrlo raznolike i složene,a konkretni postpci za prikupljanje
podataka nisu podjednako prikladni za dobijanje naučno upotrebljivih obaveštenja o svim
društvenim pojavama. Zato je prilikom ispitivanja nekog sociološkog problema korisno u
prikupljanju izvornih podataka komplementarno primeniti različite tehničke postupke,koji se
obično međusobno dopunjuju. Ovo je korisno i zbog toga što sociologija i ostale društvene
nauke ne raspolažu preciznim sredstvima za prikupljanje podataka. Ipak, u komplementarnoj
upotrebi raznih postupaka za prikupljnje podataka ne treba nikad zaboraviti na posmatranje koje
je temelj za ocenjivanje vrednosti obaveštenja dobijenih pomoću ostalih tehničkih sredstava.
U mnogim sociološkim istraživanjima potrebno je da se u prikupljanju podataka primene i metodi
drugih nauka. Razlog je što se u tim istraživanjima ispituju uticaji društvenih uslova na neke
pojave koje proučavaju druge nauke. Pre otkrivanja veza između tih pojava i određenih
društvenih uslova neophodno je dobro poznavanje njihove unutrašnje strukture, aza to su
najpodesniji metodi odgovarajućih posebnih nauka.

43
 LAZARSFELDOVO SHVATANJE SOCIOLOGIJE I NJENOG
METODA

Metodološku konkretizaciju neopozitivizma u sociologiji nalazimo u shvatanju Lazarsfelda. On

se najčešće smatra najčistijim predstavnikom empirizma i meta je vrlo oštrih primedbi (za
automatizaciju sociologije i njeno povlačenje od društvenog na psihološko područje). Milsova
kritika jednostranosti empirizma dobrim delom se zasniva i na analizi Lazarsfeldovog stanivišta.
Mils takođe govori o psihologizmu kao ,,naučnom nastojanju da se društveni fenomeni objasne
kroz činjenice i teorije o orijentaciji pojedinca. I Lazarsfeldovo shvatanje u stvari pripada
psihologizmu koji se zasniva na ideji da, ako proučavamo niz pojedinaca i niz sredina u kojima
oni žive,rezultati naših proučavanja mogu na neki način da budu sumirani i kroz to mogu
doprinetri proširenju našeg znanja o društvenoj strukturi. Mils ne poriče potrebu povezivanja
studija užih društvenih sredina i studija strukture, ali ukazuje na činjenicu da kriterij značajnosti u
izuboru sredina i pokazatelja za njihovo proučavanje, moraju da proizilaze iz strukturalnih
karakteristika društva.
Lazarsfeld je svoj rad počeo u periodu institucionalizacije sociologije kao nauke na
univerzitetima,a završio kad je ona ušla u svoju zrelu fazu,već sposobna da se kritički osvrne na
postignute rezultate. Stoga je praćenje njegovog rada i praćenje razvoja empirizma koji je bio
pod snažnim uticajem ovog naučnika. Njegovo psihološko i matematičko obrazovanje, kao i
naučna klima u SAD, pogoduju njegovom opredeljenju za empirijsku sociologiju i kvantitativne
metode. Lazarsfeld smatra da nema smisla govoriti o razlici između prirodnih i društvenih
nauka,razlici koja proizilazi iz shvatanja o ponovljivosti prirodnih, odnosno neponovljivosti
društvenih pojava. Iako ne želi da porekne jedinstvo naučnog saznanja, on ističe posebnosti
problema oba područja. Suprotstavlja se shvatanju da je naučni rad samo onaj koji se zasniva
na kvantitativnim metodama, a da je sve drugo čisto nagađanje i intuicija. U svom radu
,,Kvalitativno merenje u društvenim naukama“ , iznosi stav da opredeljenost za kvantitativni
pristup zahteva razvijanje sposobnosti da se shvati šta brojevi stvarno predstavljaju i šta mogu
da izraze. Želi da pokaže kako postoji logički kontinuitet od kvalitativnih klasifikacija do
najrigoroznijih merenja. Zato poziv humaniste nije daleko od poziva kvantitativnog učenjaka.
Svoje stanovište o sociologiji Lazarsfeld je izneo 1948. godine. Između socijalnog
filozofa,posmatrača i komentatora,na jednoj strani, i organizovanog grupnog rada empirijskog
istraživača i analitičara,na drugoj, nalazi se prelazna faza- sociologija nekog posebnog područja
društvenog ponašanja. Kako je cilj svih nauka da razviju sistem opštih zakona koji se mogu
primeniti na specifične praktične probleme, to su društvene nauke još u ovom prelaznom
periodu,jer nisu uspele da dosegnu taj stepen integrisanosti svojih saznanja. U sociologiji su se
razvila 2 osnovna pristupa koja su doprinela formiranju sociološkog načina mišljenja i
istraživanja. Prvi od njih je pristup društvu kao celini- u okviru te celine priučavaju se odnosi
između osnovnih delova društva: ekonomskog,političkog i duhovnog života. U drugom pristupu,
za koji se zalaže i koga razvija sam Lazarsfeld, naglasak je na elementima koji su zajednički
svim navedenim podsistemima,te se kategorija ponašanja i javlja u toj ulozi. Iz ovog proizilazi i
druga karakteristika sociologije u prelaznom periodu. Ona se ispoljava u naglašavanju
proučavanja savremenih,a ne istorijskih događaja. Sledeće dve odlike prelazne faze u razvoju
sociologije, Lazarsfeld vidi u istraživanju pojava koje se ponavljaju i njihovom proučavanju u
međusobnoj povezanosti. Ovakav pristup omogućuje da se osnovne uniformnosti izoluju od
prolaznih društvenig događaja, stavrajući prostor kasnijem teorijskom uopštavanju. Ostaje pri
ideji o konkretnom ponašanju ljudi kao predmetu proučavanja,ponašanju koje se ponavlja i koje

44
se može statističkim tehnikama proučavati. Ali, društveno istraživanje ne staje sa prikupljanjem
obaveštenja. Ono što je dalje potrebno jeste sistematska integracija podataka u teorijski
kontekst. Samo tada će podaci biti primenljivi u konkretnim društvenim situacijama.
Lazarsfeld u određenim društvenim i kulturnim uslovima vidi razloge većem interesovanju za
teorijsko odnosno empirijsko bavljenje sociologijom. U kulturi u kojoj se humanističko lingvistička
tradicija jaka,preovlađivaće prva orijentacija. U društvima sa snažnim pritiskom neposrednih
društvenih problema, za čija su rešenja zainteresovane država i razne privatne institucije,
usmeriće sociologiju u drugom pravcu. Ipak, Lazarsfeld smatra da, ako se pravilno shvati,
empirijsko istraživanje i socijalna filozofija uvek će morati da se dopunjuju. Jedan od puteva za
ostvarenje ove veze on vidi u radu međunarodnih organizacija za sociologiju. Evropska teorijska
misao sa zahtevom na makro idejama,istorijskom i uporednom pristupu, i američko empirijsko
istraživanje sa razvijenim tehnikama, terebalo bi da omoguće prevazilaženje jaza između teorije
i istraživanja.
Svestan besmisla odvajanja teorije i istraživanja, Lazarsfeld se opredelio i intenzivno bavio
metodologijom. Smatrao je da dotadašnji razvoj teorije nije bio praćen adekvatnim razvojem
postupaka za istraživanje stvarnosti, što treba nadoknaditi, i da će više sistematski i precizno
izvedenih istraživanja pružiti mogućnost za teorijska uopštavanja. Tako je, u okviru datih
istorijskih faza u razvoju sociologije, prva funkcija sociooga da nađe put između socijalnog
filozofa i empirijskog istraživača. Stvaranje sistemske iskustvene evidencije i odgovarajućih
postupaka, postaje druga funkcija sociologa. On postaje proizvođač alatki, čak i za druge
društvene nauke. U svojoj poslednjoj ulozi, sociolog se javlja kao tumač- ne samo da opisuje
već i traži odgovor na pitanje zašto se nešto dogodilo i kako se dogodilo.
Svoje metodološko stanovište Lazarsfeld je formulisao 1933. godine i izvršiće veliki uticaj na
onu struju u sociologiji koja stavlja naglasak na metodično vođena istraživanja društvenih pojava
i preciznost naučnog saznanja,preciznost izraženu kroz statističku i matematičku analizu
rezultata. Pritom, Lazarsfeld naglašava 4 bitna metodska načela u proučavanju društvenih
pojava:
1. objektivni podaci o proučavanoj podeli moraju se dopuniti podacima samoposmatranja
2. studije slučaja treba povezati sa statističkim obaveštenjima
3. podatke o aktuelnom stanju proučavane pojave treba dopuniti obaveštenjima o
njenim ranijim fazama u razvoju
4. prirodne podatke (nastaju u svakodnevnom životu,nezavisno od nauke) i
eksperimentalne podatke (dobijeni anketnim postupkom) treba kombinovati
Bavljenje istraživanjem zahteva i poseban tip profesionalnog obrazovanja, kao i poseban vid
organizacije istraživačkog rada. Kad je reč o obrazovanju, Lazarsfeld ističe neophodnost da se
klasično akademsko obrazovanje dopuni profesionalnim koje se sastoji u ovlađivanju veština u:
terenskom radu, oraganizovanju i usmeravanju rada istraživačke grupe, razvijanju politički i
teorijski orijentisanog istraživanja. Tako su uslovi za izvođenje konkretnih istraživanja: grupni rad
i stroga podela rada, određeni način rukovođenja i velika finansijska sredstva.
Empirijsko istraživanje zahteva posebnu vrstu organizacije koja bi spojila akademsko i
profesionalno, teorijsko i istraživačko obrazovanje. Rešenje je traženo u formiranju instituta pri
univerzitetima. Prema Lazarsfeldu, ovi instituti stvaraju naklonost duha, način razmišljanja o
istraživačkim procedurama što se može nazvati metodologijom. Međutim, metodologija nije
samo proučavanje istraživačkih procedura korišćenih u konkretnim studijama, već i proučavanje
pretpostavki na kojima se te studije zasnivaju i načina objašnjenja koja se smatraju prihvatljivim.
Metodolog je analitičar koji utvrđuje šta su drugi radili ili šta su mogli da urade i kakavi su
rezultati proizišli. Lazarsfeld hoće metodologiju da posmatra više kao naklonost duha, a ne kao
sistem organizovanih principa i procedura. Zato metodolog nije tehničar. On izdvaja dve bitne
posledice institutskog rada: na intelektualnom planu forsira eksplicitnost u radu; ovo vodi
metodološkoj svesti koja zrači ideje u opšta područja društvenog istraživanja.

45
Lazarsfeldov rad je moguće posmatrati i kroz istraživačke radove o sredstvima masovnog
opštenja i o formiranju javnog mnjenja. Smatra da proučavanje institucionalne strukture
sredstava masovnog opštenja nije dovoljno i zalaže se za detaljnu psihološku analizu onoga što
se događa članovima publike masovnih opštila. Upravo u ovoj oblasti istraživanja konkretizuje
se već izneto shvatanje o konkretnom ponašanju kao predmetu proučavanja.
Istraživačko iskustvo omogućilo je Lazarsfeldovo bavljenje metodologijom u dva vida:
- on se posvećuje razvijanju, a zatim usavršavanju anketnog postupka i mernih
instrumenata; odatle je i proizišao njegov rad na razvijanju primene matematike u
društvenim naukama;
- smatrao je neophodnim da se sistematiziju i ocene dotadašnji rezultati istraživačke
prakse
Njegovo metodološko interesovanje usmerava se na razvijanje ,,jezika empirijskog društvenog
istraživanja“ koji određuje kao precizno utvrđivanje promenljivih, njihovih međusobnih odnosa i
promena kroz vreme. Tako se pojam promenljive javlja kao ključni metodološki pojam, a njeno
stvaranje osnovom svakog empirijskog istraživanja. Korisnost neke promenljive utvrđuje se
nakon duže upotrebe, a zavisi od vrednosti pretpostavki kojima vodi i kako se one opet
kombinuju u šire sisteme. Tako se ukrštanje promenljivih u okviru pretpostavki o njihovoj
mogućoj vezi javlja kao jezik promenljivih, kao način prikazivanja određenih međuzavisnosti.
Time se stvara sadržinska osnova uopštavanja.
Doprinos ovakvog načina rada sociološkoj teoriji, Lazarsfeld vidi u velikom stepenu jasnosti i
preciznosti koji on forsira i omogućuje. U razvijanju jezika promenljivih, on ide dotle da stvara
šemu za uzročno tumačenje odnosa koji čine dinamiku sistema promenljivih. Ova šema je na
granici između anketne analize i matematičkih modela. Ovakav pristup tabeliranju bio je prvi
pokušaj da se postavi formalna procedura za otkrivanje uzročnih odnosa između kvalitativnih
atributa. Tako Lazarsfeld razvija matematičku sociologiju - ukazuje na mogućnost sjedinjavanja
znanja iz oblasti matematike i društvenih nauka.

46