1.

MikroprosessorlarMikroprosessorlar
2. Mikroprosessorlar ? Mikroprosessor � komp�terin �beyni� hesab edilir v?
komp�terd? veril?nl?rin emal�n�, �t�r�lm?sini v? xarici qur�ular�n idar? edilm?sini
saniy?nin milyonda bir hiss?sind? t?min edir. ? Mikroprosessorun ?sas
xarakteristikas� onun i��i g?rginliyi, takt tezliyi, takt tezliyinin3 daxili
�oxaltma ?msal�, ke�-yadda��n�n tutumu v? d?r?c?liliyidir.
3. Mikroprosessorlar ? Mikroprosessoru i��i g?rginlik il? ana palata t?min edir.
Intel firmas�n�n ?v?ll?r istehsal etdiyi mikroprosessorlarda g?rginlik 5.0 volta b?
rab?r idis?, indiki zamanda firma t?r?find?n burax�lan mikroprosessorlarda bu qiym?
t 3.0 volta �atd�r�lm�d�r. ��i g?rginliyinin qiym?tinin a�a�� h?dd? endirilm?si
mikroprosessorun daha da m?hsuldar i�l?m?sini t?min edir.
4. Mikroprosessorlar ? Takt tezliyi bir saniy? ?rzind? komp�terd? yerin? yetiril?
n ?m?liyyatlar�n (m?s?l?n, toplama v? vurma) say�n� v? h?min ?m?liyyatlar�n hans�
s�r?tl? yerin? yetirildiyini g�st?rir. Takt tezliyi meqahersl?rl? (Mhs) �l��l�r.
Takt tezliyi artd�qca mikroprosessorun qiym?ti il? yana�� onun m?hsuldarl��� da
art�r v? mikroprosessor �oxlu sayda ?mrl?ri yerin? yetir? bilir.
5. Mikroprosessorlar ? Takt siqnallar�n� mikroprosessor ana l�vh?d?n q?bul edir.
Mikroprosessoru daha y�ks?k takt tezliyi il? t?min etm?k ���n onun daxilind?ki takt
tezliyinin daxili �oxaltma ?msal�ndan istifad? olunur (M?s?l?n, 3.0, 3.5, 4.0, 4.5,
5.0 v? daha art�q). Takt tezliyinin daxili v? xarici n�v� vard�r. Daxili takt
tezliyi mikroprosessorun yerin? yetirdiyi ?m?liyyatlar�n tezliyini, xarici takt
tezliyi is? komp�terin operativ yadda�� il? mikroprosessor aras�nda informasiyan�n
d?yi�m? tezliyini g�st?rir.
6. Mikroprosessorlar ? Prosessorun daxilind? reqistr adlanan m�?yy?n sah? var ki,
mikroprosessor emal etdiyi veril?nl?ri orada saxlay�r. Prosessorun d?r?c?liliyi
mikroprosessorun daxilind? yerl?�?n reqistrl?rin d?r?c?liliyil? t?yin olunur v? bir
takt ?rzind? prosessorun ne�? bit1 informasiya m�badil? etdiyini xarakteriz? edir.
Qeyd ed?k ki, ilk istehsal olunan mikroprosessorlarda d?r?c?likli 8 idi. M�asir
d�vrd? istehsal olunan mikroprosessorlarda bu parametr 64-? �atd�r�lm�d�r.
7. Mikroprosessorlar ? �ipsetl?r. �ipsetl?r komp�terin sistem komponentl?rinin
qar��l�ql� ?laq?sini t?min edir. Ana l�vh? �z?rind? �imal v? c?nub k�rp� adlanan
iki �ipset yerl?�ir. ? Operativ yadda�. Komp�terin dig?r ?sas elementi onun
operativ yadda��d�r 1 . Mikroprosessorlar emal ed?c?yi proqram ?mrl?ri v? ilk
veril?nl?ri operativ yadda� vasit?sil? ?ld? edir. Operativ yadda��n m?nfi c?h?ti
komp�ter elektrik �?b?k?sind?n ayr�ld�qda onda olan informasiyan� �z�nd? saxlaya
bilm?m?sidir.
8. Mikroprosessorlar ? Texniki ?d?biyyatlarda operativ yadda�� �ox vaxt RAM (Random
Access Memory) adland�r�rlar. ? Operativ yadda� dig?r mikrosxeml?rd?n f?rqli olaraq
tranzistorlardan deyil, h?r biri tutumu bir bit olan mikrokondensatorlardan
yarad�l�b.
9. Mikroprosessorlar ? Operativ yadda��n tutumu komp�terin i�l?m? s�r?tin? t?sir
edir. Operativ yadda��n tutumu kifay?t q?d?r olmayanda ist?nil?n informasiyan�n
mikroprosessor t?r?find?n axtar�lmas� ���n mikroprosessor art�q ?m?liyyatlar�
yerin? yetirm?y? m?cbur olur. N?tic?d? proqram�n yerin? yetirilm? vaxt� uzan�r. Bu
s?b?bd?n operativ yadda��n tutumu q?na?tb?x� olmayanda b?zi proqramlar komp�terd?
ya i�l?m?y?c?k, ya da ki, h?ddind?n art�q a��r i�l?y?c?kdir. M?s?l?n, komp�terl?rin
Windows XP ?m?liyyat sistemil? i�l?m?si ���n operativ yadda��n tutumu minimum128
Mbayt-a b?rab?r olmal�d�r.
10. Mikroprosessorlar ? Ke� yadda� (ingilisc? cache). Operativ yadda�a m�raci?ti
s�r?tl?ndirm?k ���n komp�terl?rd? x�susi haz�rlanm� yadda�dan - ke� yadda�dan
istifad? edilir. Ke� yadda�� mikroprosessorla ?sas yadda� aras�nda yerl?�?n ki�ik
tutuma v? y�ks?k i�l?m? s�r?tin? malik yadda�d�r. Ondan komp�terin m?hsuldarl���n�
art�rmaq ���n istifad? edilir. B�t�n ?sas yadda��n s�r?tl? i�l?y?n ke� yadda� kimi
haz�rlanmas� texnoloji c?h?td?n �ox baha ba�a g?l?rdi. Odur ki, iqtisadi c?h?td?n
ki�ik tutuma malik yadda� sah?sinin s�r?tinin art�r�lmas� ?lveri�lidir
11. Mikroprosessorlar ? Daxili ke� yadda� is? mikroprosessorun daxilind? yerl?�?r?k
mikroprosessorun daxilind?ki reqistrl?rin i�ini s�r?tl?ndirir. Bel? ke�
yadda�lardan ilk d?f? 80486 mikroprosessorlar�nda istifad? edildi. Onlar�n tutumu 8
Mbayt-a b?rab?r idi. Intel firmas�n�n istehsal� olan Pentium, Pentium Pro v?
sonrak� model mikroprosessorlar�nda ke� yadda� birba�a mikroprosessorun daxilind?
yerl?�dirilir. Bu �ox ?lveri�lidir. ��nki ke� yadda� ���n ?lav? l�vh? haz�rlamaq
laz�m g?lmir.
12. Mikroprosessorlar ? Portlar. Mikroprosessorun xarici qur�ular (printer, sican
v? sair?) il? informasiya m�badil?sini h?yata ke�ir?n yuvalara portlar deyilir. ?
sas portlar sistem blokunun arxa panelind?n g�r�n�r. Paralel � LPT (paralel printer
portu), ard�c�l -COM (universal ard�c�l port) v? USB (Universal Serial Bus-
universal ard�c�l �in) portlardan istifad? olunur.
13. Mikroprosessorlar ? Mikroprosessor (CPU) (Central Processing Unit) � f?rdi
kompyuterl?rin d��n?n beyni olub ana plata �z?rind? yerl?�ir, ?d?dl?r �z?rind?
hesab-m?ntiq ?m?ll?rini v? idar?ni h?yata ke�irir. Mikroprosessor hesab-m?ntiq v?
idar? qur�usunu �z�nd? birl?�dirir. ? Mikroprosessorlar� ?sas?n Intel, AMD v? Cyrix
firmalar� istehsal edir. Intel firmas� �z mikroprosessorlar�n� ?sas?n Pentium
markas� il? istehsal edir.
14. Mikroprosessorlar ? Bu c�r mikrosxem �z�nd? t?qrib?n 3,1 milyon tranzistoru
birl?�dirir. Pentium tipli mikroprosessorun arxitekturas� �z�nd? iki hesab-m?ntiq
qur�usunu birl?�dirir. Bu da bir taktda iki ?mrin yerin? yetirilm?sin? imkan verir.
75 Mhs tezlikli Pentium prosessorunun hesablama m?hsuldarl��� saniy?d? 112 milyon ?
m?liyyatd�r.
15. Mikroprosessorlar ? Pentium tipli mikroprosessorlar i�l?m? (takt) tezliyin?
g�r? a�a��dak� sinifl?r? b�l�n�r. ? Pentium I - 75 MHs ? 300 MHs ? Pentium II - 300
MHs ? 600 MHs ? Pentium III - 600 MHs ? 1100 MHs ? Pentium IV � 1100 MHs(1,1GHs) ?
4000 MHs(4 GHs)
16. Intel prosessorlar� 1985. Intel 80386 � 275 000 ?d?d tranzistor � Virtual
yadda� 1989. Intel 80486 � 1,2 mln. tranzistor 1993-1996. Pentium � 50-200 Mhs
tezlik 1997-2000. Pentium-II, Celeron � 7,5 mln. tranzistor � 500 Mhs q?d?r tezlik
1999-2001. Pentium-III, Celeron � 28 mln. Tranzistor � 1 Qhs q?d?r tezlik 2000-�
Pentium 4 � 42 mln. Tranzistor � 3,4 Qhs q?d?r tezlik 2006-� Intel Core 2 � 291
mln.q?d?r Tranzistor � 3,4 Qhs q?d?r tezlik
17. AMD prosessorlar� Advanced Micro Devices 1995-1997. K5, K6 (Pentium analoq)
1999-2000. Athlon K7 (Pentium-III) � 1 Qhs q?d?r tezlik � MMX, 3DNow! 2000. Duron
(Celeron) � 1,8 Qhs tezlik 2001. Athlon XP (Pentium 4) 2003. Opteron (???????)
Athlon 64 X2 � 3 Qhs q?d?r tezlik 2004. Sempron (Celeron D) � 2 Qhs q?d?r tezlik
2006. Turion (Intel Core) � 2 Qhs q?d?r tezlik
18. Mikroprosessorlar ? Intel firmas�n�n mikroprosessorlar� a�a��dak�lard�r: ?
Intel - 4040; 500-740KHs ? Intel - 8008; 500-800KHs ? Intel - 8080; 2-4MHs ? Intel
- 8085; 2-6MHs ? Intel - 8086; 4-10MHs
19. Mikroprosessorlar ? Intel - 8088; 5-10MHs ? Intel - 80186; 6-25MHs ? Intel -
80188; 6-20MHs ? Intel - 80286; 6-20MHs ? Intel - 80386 (SX v? DX
modifikasiyalar�); ? Intel - 80486 (SX. SX2. DX. DX2 v? DX4 modifikasiyalar�);
20. Mikroprosessorlar Bu mikroprosessorlar onlar�n i�l?m? imkan�na uy�un art�m
s�ras� boyunca d�z�lm�d�r. Bu mikroprosessorlar�n i� imkanlar� aras�ndak f?rq �ox
b�y�kd�r. Bel? ki, ?n yeni Pentium Pro mikroprosessorru il? IVM RS v? IBM RS XT
kompyuterl?rinin ?sas�n� t?�kil etmi� Intel- 8088 mikroprosessoru aras�ndak� f?rq
bir ne�? min d?f?dir.
21. Mikroprosessorlar ? Haz�rda istehsal olunan kompyuterl?rin �oxu Pentium
mikroprosessorlar�na ?saslan�r, ?n g�cl� kompyuterl?r is? Pentium Pro
mikroprosessorlar� il? t?chiz olunur. DOS ?m?liyyat sisteminin proqramlar�, Intel-
80386 v? h?tta Intel-80286 mikroprosessorlu kompyuterl?rd? kifay?t q?d?r s�r?tl?
i�l?yir. Windows 3.1 v? ya Windows for Work Groups ?m?liyyat sisteml?rind?n
istifad? ed?rk?n, Intel-80386 ?sasl� kompyuterl?r a�a�� s�r?tl? i�l?yir, laz�mi
s�r?ti is? Intel - 80486 DX2 v? ya DX4 mikroprosessorlu kompyuterl?r t?min edir.
M�asir Windows 95, Windows NT, OS/2 Warp v? s. ?m?liyyat sisteml?rind? i� ���n
Intel-80486 DX2 v? ya DX4 ?sasl� kompyuterl?rin s�r?ti kifay?t olmur, bu sisteml?
rd? i� ���n laz�mi s�r?ti Pentium mikroprosessor ?sasl� kompyuterl?rd? almaq olur.
22. Mikroprosessorlar ? Mikroprosessorlar�n eyni bir modeli m�xt?lif takt tezliyin?
malik ola bil?r, bel? ki, bu tezlik y�ks?k olduqca, mikprosessorun i� g�c� d? bir o
q?d?r y�ks?k olar. Takt tezlyi meqaherts (Mqs) il? �l��l�r. M?s?l?n, Pentium
mikroprosessorlar�n takt tezliyi 75 Mqs- d?n 200mqs q?d?r d?yi�ir, y?ni onlar�n i�
g�c� bir-birind?n 2.5 d?f? f?rql?nir. �ox vaxt mikroprosseorun takt tezliyi, onun
modelind?n sonra verilir. M?s?l?n, Pentium / 75 Mqs. takt tezliyi s�r?tini
bildirir. Mikroprosessorlar�n m�xt?lif modell?ri eyni bir ?m?liyyat� (m?s?l?n,
toplama v? ya vurma) m�xt?lif sayda takt yerin? yetirir. Mikroprosessorun modeli n?
q?d?r g�cl� olarsa, eyni bir ?mrl?ri yerin? yetirm?k ���n ona bir q?d?r az sayda
takt t?l?b olunur.
23. Mikroprosessorlar ? Kompy�terd?, h?ddind?n �ox sayda riyazi hesablamalar
aparmaq laz�m olduqda (m�h?ndis hesablamalar�nda, riyazi m?s?l?l?rd? v? s.) h?
qiqi ?d?dl?r �z?rind?ki riyazi ?m?ll?rin bilavasit? mikroprosessorun k�m?yi il?
apar�lmas� t?l?b olunur. Lakin Intel-8088, 80286, 80386 v? 80486 SX
mikroprosessorlar� bu ?m?ll?ri t?kba��na yerin? yetirm?k iqtidar�nda deyill?r. Buna
g�r? d? h?qiqi ?d?dl?r �z?rind? riyazi ?m?ll?r aparmaqda k�m?k ���n
mikroprosessorlara uy�un olaraq Intel-8087, 80287, 80387 v? 80487 SX riyazi
soprosessorlar� qo�ulur. Intel firmas�n�n ?n yeni mikroprosessorlar� (80486DX,
Pentium Pro) v? dig?r firmalar�n onlara uy�un mikroprosessorlar� h?qiqi ?d?dl?r �z?
rind? riyazi ?m?ll?ri s?rb?st yerin? yetir? bilir v? onlara soprosessorun
qo�ulmas�na ehtiyac yoxdur. ? M�asir f?rdi kompyuterl?rin hesablama m?hsuladarl���
saniy?d? milyard ?m?liyyata (Gflops) b?rab?rdir.
24. Mikroprosessorlar
25. Mikroprosessorlar ? Operativ yadda� kontrolleri. Buna b?z?n MMU (Memory
Managemen Unit ) d? deyirl?r. Bu kontrollerin ?sas i�i �nvanlar� cevirm?k, ?laq?l?
ndirm?kdir. Y?ni bu kontroller virtual �nav� fiziki�nvana �evirm?lidir.
Kontrollerin i�ini 32 m?rt?b?li prosessora malik koputerin virtual yadda�� v?
operativ yadda�� aras�nda ?laq?d? izah ed?k.
26. Mikroprosessorlar ? M?lumdur ki, 32 m?rt?b?li prosessora malik komuterl?rd?
virtual �nvan�n uzunlu�u 32 bitdir. Kontroller bu �nvan� ?ld? etdikd? onu iki hiss?
y? b�l�r: ilk 20 bit virtual s?hv?nin n�mr?si ,n�vb?ti 12 bit is? real �nvan. 20
bitlik �nvan s?hv? kadr�n�n n�mr?sini tapmaq ���n istifad? olunur. Bel? kontroller
t?r?find?n s?hv?l?rin yerl?�m?si c?dv?lin? bu 20 bitlik �nvan daxil edilir v? 3
bitlik s?hv? kadr�n�n n�mr?si tap�l�l�r. 12 bit is? oldu�u kimi saxlan�l�r.
27. Mikroprosessorlar ? Bel?lkl? yeni �nvan 15 bitlik �nvan olacaq. Bel?likl? giri�
registrin? verilmi� 32 bitlik �nvan ��x� registrind? 15 bitlik �nvan �?klind? g�st?
ril?c?kdir. Bundan ba�qa i�tirak biti adlanan x�susi t?yinedici indeksd? kontroller
t?r?find?n idar? olunur. ?g?r h?r hans� n�mr?li virtual s?hv? s?hv? kadr�nda yerl?
�dirilirs? onda i�tirak bitin? 1 qiym?tini verilir.
28. Mikroprosessorlar ? �tirak bitind?n istifad?nin �stunl�y� ondan ibar?tdir ki,
h?r hans� bir virtual s?hv?d? olan informasiya laz�m olduqda ilk �nc? onun s?hv?
kadr�nda olub- olmamas� yoxlan?l?r v? ?g?r i�tirak biti bu n�mr?li virtual s?hv?
���n 1 qiym?tini alm�d�rsa onda bu virtual s?hv? s?hv? kadr�nda yerl?�ir. ?g?r
i�tirak biti 0 qiym?tini alm�d�rsa onda h?min s?hv? kontroller t?r?find?n s?hv?
kadr�na yerl?�dirilir.
29. ?d?biyyat. ? 1. �.A.�brahimov, ��stehsal prosesl?rinin
avtomatla�d�r�lmas�.B.1987. ? 2. M.C.M?mm?dova �stilik texnikas�, Az?rn?�r, Bak�,
1963, 240 s. ? 3. F?rzan? E.N., Mirsalimov R.M., Salihov S.Q. �T?ziql?r f?rqin?
g�r? madd? s?rfinin �l��lm?si �sulu.� ? 4. Az?rbaycan Respublikas�n�n Qaz t?chizat�
haqq�nda qanunu� �