Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 17

POGLAVLJE 2.
2.1 Osnovni elementi rashladnih (HVAC) instalacija;
2.1.1 Isparivači;
2.1.2 Kondenzatori;
2.1.3 Kompresori;
2.1.4 Elementi za prigušivanje;
2.2 Osnovni princip rada toplotne pumpe/rashladnog postrojenja;
2.3 Principijelna shema i osnovne karakteristike toplotne pumpe vazduh –
voda KTK - JWR/WP/SP 11S/Z/P;
2.4 Reference.

2.1 Osnovni elementi rashladnih (HVAC) instalacija

U postrojenjima za grijanje i hlađenje za potrebe klimatizacije koje skraćeno

zovemo HVAC postrojenja (Heating Ventilation and Air Conditioning) ključni procesi
koji se odigravaju su:
- isparavanje rashladnog fluida (najčešće raznih vrsta freona) na niskoj tem-
peraturi u izmenjivačima toplote koje najčešće zovemo isparivačima;
- kondenzacija rashladnog fluida na temperaturama iznad temperature oko-
line u izmenjivačima toplote koje zovemo kondenzatorima;
- povećavanje pritiska i temperature rashladnog fluida sa temperature ispa-
ravanja na temperaturu kondenzacije u kompresorima;
- smanjivanje (prigušivanje) pritiska i posredno temperature sa temperature
kondenzacije na temperaturu isparavanja u elementima za prigušivanje tj.
ventilima;
- Strujanje vazduha ili vode kao sekundarnih nosioca toplote u različitim vrs-
tama izmenjivača toplote;
- Procesi u pumpama i ventilatorima kao uređajima za obezbjeđenje potreb-
nog napora za strujanje u cjevovodima i kanalima;
U ovom poglavlju biće dat opis svakog od ključnih elemenata HVAC sistema sa
funkcionalnim opisom i načinom rada. Takođe, biće prikazani najčešći tipovi različite
opreme kao što su isparivači, kondenzatori, kompresori, elementi za prigušivanje koji
danas imaju najširu primjenu u eksploataciji. Poznavanje različitih tipova ove opreme
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 18

je od značaja za sagledavanje gdje se ona primjenjuje ili se može primijeniti, kao i za

određivanje potrebnih parametara procesa, čije poznavanje je od značaja za funkcio-
nalnost i ispravan rad postrojenja u eksploatacionim uslovima. Poseban osvrt biće dat
na pojedine specifične vrste opreme koje su na raspolaganju u Laboratoriji za Ener-
getiku Mašinskog fakulteta, koja služi kao osnovni polazni koncept u definiciji ovog
kursa.
Na slici 2.1.1 prikazan je ilustrovani prikaz rashladnog postrojenja sa glavnim
elementima koji ga čine a to su:
- isparivač u kojem se vrši odvođenje toplote od medijuma koji se hladi;
- kompresor koji vrši povećanje pritiska i temperature rashladnog fluida koji
služi kao primarni nosilac toplote;
- kondenzator u kojem se vrši odvođenje toplote od radnog fluida u okolinu;
element za prigušivanje u kojem se vrši smanjenje pritiska i temperature sa
temperature kondenzacije na temperaturu isparavanja.

Kondenzator
Para visokog pritiska i temperature

Kompresor

Ključala tečnost visokog pritiska i temperature

Para niskog pritiska i temperature

Isparivač

Smješa tečnosti i pare

niske temperature i pritiska (80% tečnost i 20% para)
Prigušni element

Slika 2.1.1 Ilustrovani prikaz rashladnog kompresorskog postrojenja

Ključni djelovi svakog rashladnog postrojenja su razmjenjivači toplote u kojima se

vrši isparavanje i kondenzacija rashladnog fluida, tj. apsorpcija i oslobađanje toplote
respektivno posmatrajući u odnosu na rashladni fluid. U isparivačima se odigrava
fazni prelaz tečnost – para sa parom na izlazu iz isparivača, dok se u kondezatoru
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 19

vrši obrnut proces para – tečnost, sa ključalom tečnošću visokog pritiska i temperatu-
re na izlazu iz kondenzatora. Na slici 2.1.2 dat je prikaz tipova najčešće korišćenih
izmenjivača toplote za potrebe klimatizacije.

Razmenjivači toplote sa faznim

prelazom za potrebe HVAC-a

ISPARIVAČI KONDENZATORI

DX Isparivači sa coil-om Tzv. shell & tube Kondenzatori sa coil-om Tzv. shell & tube
• rashladni fluid unutar Dobošasti isparivači • rashladni fluid unutar kondenzatori
cijevi (za hlađenje tečnosti) cijevi • rashladni fluid kroz
• vazduh kao sekundar • vazduh kao sekundar oklop
oko cijevi oko cijevi sa coil-om • tečnost za hlađenje
kroz cijevi
•

Potopljeni isparivači Shell & tube

• rashladni fluid kroz dobošasti isparivači
oklop • rashladni fluid kroz cijevi
• tečnost koja se hladi • tečnost koja se hladi
struji kroz cijevi kroz oklop

Slika 2.1.2 Najčešće korišćeni tipovi razmenjivača toplote u rashladnim

postrojenjima u klimatizaciji

2.1.1 Isparivači

Isparivači predstavljaju izmenjivače toplote u kojima se vrši odnošenje toplote

od prostora ili tijela koja se hlade. Njihov naziv je definisan ključnim procesom koji se
odigrava sa primarne strane a to je fazni prelaz tečnost – para, koji se odigrava na
niskoj temperaturi. U tehničkoj praksi isparivači najčešće služe za hlađenje vazduha
ili vode, koji se dalje koriste u različitim procesima za potrebe hlađenja nekog prosto-
ra, objekata ili pak u procesnoj industriji gdje je potrebna voda ili neka druga tečnost
niske temperature. Isparivači kao tipični izmenjivači toplote predstavljaju jedne od
najefikasnijih jer se proces faznog prelaza tečnost – čvrsto odigrava sa veoma viso-
kim koeficijentima prelaza toplote i na izotermskim uslovima, što omogućava obezb-
jeđivanje malih temperaturskih razlika između primarnog i sekundarnog nosioca
toplote, čime se povećava efikasnost isparivača.
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 20

Kao što se vidi sa sheme prikazane na slici 2.1.2 isparivači se mogu klasifiko-
vati na one kod kojih se rashladni fluid kreće kroz cijevi oko kojih struji vazduh, i na
tzv. shell & tube (dobošaste) isparivače gdje se kao sekundarni fluid pojavljuje teč-
nost koja može strujati ili kroz cijevi (potopljeni isparivač) ili pak kroz oklop ispariva-
ča. Pored ovih isparivača u rashladnoj tehnici se koriste i tzv. pločasti isparivači, tzv.
˝cijev u cijev˝ isparivači itd.
Isparivači koji se koriste za hlađenje vode ili neke druge tehnološke tečnosti
često se zovu čileri. Na slici 2.1.1.1 prikazani su isparivači (shell & tube) kod kojih
rashladni fluid struji kroz cijevi dok sekundarna tečnost struji kroz oklop. Ključni
parametri kod ovakve vrste isparivača su broj cijevi i tip cijevi.
Na slici 2.1.1.2 prikazan je potopljeni isparivač kod kojeg rashladni fluid ključa
u prostoru oklopa dok sekundarni nosilac toplote struji kroz cijevi u dva prolaza. Ova-
kav tip isparivača se može sresti i u industrijskim aplikacijama gdje je u nekom teh-
nološkom procesu potrebno imati tečnost na temperaturi nižoj od temperature okoli-
ne. Glavna dobra osobina svih isparivača koji služe za hlađenje tečnosti su njihova
kompaktnost i mala dimenzija uslijed visokih vrijednosti koeficijenata prelaza toplote i
sa primarne i sekundarne strane.
Pored ovih isparivača koji služe za hlađenje tečnosti, postoji i druga grupa
isparivača veoma rasprostranjenih u praksi, koji služe za hlađenje vazduha kao
sekundarnog nosioca toplote. Primarni nosilac toplote (rashladni fluid) struji kroz više
redova orebrenih cijevi (coil-a), zbog relativno niske vrijednosti koeficijenta prelaza
toplote za vazduh u odnosu na tečnosti i rashladne fluide kao što je freon. Ovakvi
isparivači su obavezno opremljeni sa posudom za dreniranje kondezata uslijed izdva-
janja vlage iz vazduha tokom procesa hlađenja vazduha. Na slici 2.1.1.3 prikazana je
tipična konstrukcija vazduhom hlađenog isparivača kod kojeg sa primarne strane kroz
cijevi isparava rashladni fluid, dok vazduh struji sa spoljašnje strane, najčešće prinu-
dno uz pomoć odgovarajućeg ventilatora. Ovakve vrste isparivača se najčešće izrađu-
ju od bakra, dok se rebra na coil-ovima izrađuju od aluminijuma.
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 21

a) direktni

b) ˝U˝ tip
Slika 2.1.1.1 Shell & Tube isparivači za hlađenje tečnosti

Slika 2.1.1.2 Potopljeni shell & tube dobošasti isparivač

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 22

Slika 2.1.1.3 Vazduhom hlađeni isparivač

Završetak procesa ispara-

100% Para vanja

Senzibilna razmjena toplote

Isparavanje

80% tečnost
20% para

Slika 2.1.1.4 Principijelna shema rada isparivača u sprezi sa

uređajem za prigušivanjem
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 23

Na slici 2.1.1.4 prikazana je principijelna shema rada isparivača za hlađenje tečnosti

u sprezi sa uređajem za prigušivanje, koji je u ovom slučaju termostatski ekspanzioni
ventil (TEX ventil). Fluid koji struji preko isparivača se hladi na račun isparavanja pri-
marnog nosioca toplote (R22) koji struji kroz cijevi isparivača. Pri kraju isparivača sav
primarni nosilac toplote (rashladni fluid) prelazi u parno stanje nakon čega dolazi do
pregrijavanja pare u isparivaču, što predstavlja jednu od sigurnosnih mjera za izbje-
gavanje pojave tečne faze na usisu u kompresor, koji slijedi odmah iza isparivača.
Uređaj koji obezbjeđuje blago pregrijanu paru na izlazu iz isparivača je termostatski
ekspanzioni ventil (TEX ventil) koji ima funkciju da propušta samo onu količinu teč-
nosti koja može ispariti u zavisnosti od promenljivog opterećenja sa primarne strane
isparivača.
Na osnovu naprijed izloženog i na osnovu stanja primarnog rashladnog fluida
na izlazu iz isparivača, oni se dijele na tzv. ˝potopljene˝ i ˝suve˝ isparivače. Kod
potopljenih isparivača rashladni fluid napušta isparivač u stanju zasićenja (nema pre-
grijavanja pare) pa se kod takvih instalacija preduzimaju neke druge mjere za obezb-
jeđenje kompresora od tzv. tečnog udara. Suvi isparivači se odlikuju time da sva teč-
nost koja struji kroz njih prelazi u paru koja se na izlazu blago pregrijava radi zaštite
kompresora od tzv. tečnog udara, kao što je prikazano na slici 2.1.1.4.

2.1.2 Kondenzatori

Kondenzatori se prema klasifikaciji iz tabele na slici 2.1.2 takođe dijele na vaz-

duhom i tečnošću hlađene. Tečno hlađeni kondenzatori se najčešće izvode tako da
rashladni fluid struji kroz oklop i kondenzuje se oko snopa cijevi. Kondenzatori sa
vodenim hlađenjem imaju najčešće sledeće konstrukcije:
- horizontalni shell & tube izmenjivač;
- vertikalni shell & tube izmenjivač;
- shell & coil izmenjivači;
- cijev u cijev kondenzatori.
Shell & tube kondenzatori sa pregrijanom parom na ulazu i pothlađenom tečnošću na
izlazu iz kondenzatora predstavljaju jedne od najzastupljenijih danas. Obično se pos-
tavljaju u horizontalni položaj radi lakšeg dreniranja tečnosti nakon kondenzacije.
Ulazni plenum za paru i izlazni plenum za kondenzat treba da budu pozicionirani tako
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 24

da para ima dosta prostora i vremena da se kondenzuje u dodiru sa snopom cijevi

kroz koje struji tečnost za hlađenje. Obično se na dnu ovakve vrste kondenzatora
postavlja sabirnik za tečnost (receiver) iz kojeg se napaja ekspanzioni ventil koji je
pozicioniran ispred isparivača. Na slici 2.1.2.1 i 2.1.2.2 dati su ilustrovani prikazi shell
& coil i cijev u cijev kondenzatora.

Oklop kondenzatora

Pregrijana para iz
kompresora

Para se kondenzuje na
površini cijevnih namotaja

Cijevni namotaji
za hlađenje

Ulaz i izlaz vode za hlađenje

kondenzatora

Slika 2.1.2.1 Shell & coil tip kondenzatora

Slika 2.1.2.2 Shell & coil tip kondenzatora

Vazduhom hlađeni kondenzatori se prave od cijevi koje su orebrene sa spoljašnje

strane radi povećanja površine za razmjenu uslijed male vrijednosti koeficijenta pre-
laza toplote sa strane vazduha. Cijevni namotaji (coil) se najčešće izrađuju od bakra i
aluminijuma koji su najksuplji materijali za izradu, pa se izmenjivači rade i od čelika
koji mora imati zaštitu od korozije. Vazduhom hlađeni kondenzatori mogu biti razdvo-
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 25

jeni od kompresorske jedinice ili pak u okviru kompresorske jedinice, kada čine jedin-
stvenu kompresorsko – kondenzatorsku jedinicu. Ilustrovani prikaz kondenzatorske
jedinice koja se postavlja dislocirano od kompresora dat je na slici 2.1.2.3

Slika 2.1.2.3 Vazdušno hlađeni kondenzator za daljinsku ugradnju

2.1.3 Kompresori

Kompresor kao jedan od elemenata svakog rashladnog uređaja, služi za podi-

zanje pritiska i temperature sa uslova na kojima se odigrava isparavanje (nizak priti-
sak i niska temperatura) na uslove na kojima se odigrava proces kondenzacije (visok
pritisak i visoka temperatura). Prema načinu rada i konstrukciji postoje različiti tipovi
kompresora i mogu biti klasifikovani kao:
- Rotacioni kompresori;
- Klipni kompresori;
- Zavojni (scroll) kompresori;
- Vijčani (screw) kompresori;
- Centrifugalni kompresori.
Kompresori u rashladnim postrojenjima se često nazivaju ˝parne˝ pumpe, dok poja-
va tečnosti na usisu kompresora nije poželjna, jer može izazvati mehanička oštećenja
i smanjiti njegovu efikasnost. U cilju izbjegavanja pojave tečne faze na usisu u kom-
presor preduzimaju se različite mjere o kojima će nešto više biti objašnjeno u poglav-
lju o uređajima za prigušivanje. Najzastupljeniji kompresori u tehničkoj praksi su
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 26

rotacioni, klipni i scroll kompresori. Kompresori takođe mogu biti hermetični, polu-
hermetični i otvoreni.
Rotacioni kompresori se mogu prepoznati po svom cilindričnom obliku i potis-
nom vodu koji je postavljen na vrhu. Ekscentrični cilindrični dio se okreće unutar
cilindričnog oklopa, pogonjen sa motorom koji je povezan na osovinu u centru kao na
slici 2.1.3.1.

Slika 2.1.3.1 Roler u kontaktu sa cilindričnim zidom kompresora

Proces u rotacionom kompresoru može se podijeliti u 4 među koraka:

- Usisavanje gasa u kompresionu komoru (zapreminu);
- Zatvaranje komore pomjeranjem valjkastog rolera;
- Sabijanje zarobljenog gasa;
- Isporuka sabijenog gasa kroz izlazni plenum.
Grafički prikaz rada ciklusa rotacionog kompresora dat je na slici 2.1.3.2. U položaju
a) dolazi do usisavanja gasa u prostor između valjaka. Horizontalno pomjerljivi klin
obezbjeđuje zaptivanje između usisnog i potisnog dijela komore. Proces sabijanja
opisan je tačkom b). Pritisak i temperatura gasa rastu dok se ne dostigne pritisak i
temperatura u potisnom plenumu, kada dolazi do otvaranja klapne na potisu i ispo-
ruke gasa u potisnu cijev. Istovremeno dok se vrši potiskivanje, usisni dio je otvoren
i u njega se usisava nova količina gasa za kompresiju. Kod ovakvog tipa kompresora
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 27

klin je stacionaran u odnosu na položaj rotacionog valjka i kreće sa samo pravolinijski

u cilju boljeg zatvaranja i razdvajanja usisnog i potisnog dijela komore.
Klipni kompresori se sastoje od klipova, ventila i cilindara u kojem su klipovi
smješteni i u kojima se kreću pravolinijski. Proces sabijanja gasa prikazan je na slici
2.1.3.3. Tokom hoda klipa na dolje gas se usisava u prostor cilindra preko usisnog
ventila koji se otvara razlikom pritiska u cilindru i u usisnoj grani. Nakon toga klip se
zaustavlja u donjem položaju, usisni ventil se zatvara i počinje proces sabijanja koji
traje dok klip ne stigne u gornji položaj i dok se ne otvori potisni ventil preko kojeg
se vrši isporuka sabijenog gasa. Klipni kompresori se odlikuju visokom pouzdanošću i
jedni su od najzastupljenijih u mnogim HVAC instalacijama.

Slika 2.1.3.2 Proces sabijanja u rotacionom kompresoru

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 28

Sledeći tip kompresora čije učešće rapidno raste u poslednjim decenijama u mnogim
aplikacijama su tzv. zavojni (scroll) kompresori koji se sastoje od dvije precizno izra-
đene zavojnice koje se nalaze jedna unutar druge kao na slici 2.1.3.4.

Slika 2.1.3.3 Proces sabijanja u klipnom kompresoru

Slika 2.1.3.4 Scroll kompresor sa dvije identične zavojnice

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 29

Princip rada zavojnog kompresora prikazan je na slici 2.1.3.5. Dvije zavojnice kom-
presora stoje međusobno fazno pomjerene za 180o i rotiraju jedna oko druge. U
položaju a) gas za sabijanje biva zarobljen između zavojnica. Pomjeranjem zavojnica
jedne u odnosu na drugu ( položaj od b) – h) ) dolazi do sabijanja gasa prema izlaz-
nom portu. Srcoll kompresor imaju značajne prednosti u odnosu na druge tipove
kompresora.

Slika 2.1.3.5 Princip rada scroll kompresora

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 30

Veliki usisni i potisni portovi imaju značajan uticaj na smanjenje gubitaka pritiska.
Razdvajanjem usisne i potisne grane smanjuje se razmjena toplote tokom procesa
sabijanja. Scroll kompresori nemaju ventila i jednostavne su konstrukcije, što im
omogućuje visoke zapreminske koeficijente isporuke. Na današnjem nivou razvoja
ovaj tip kompresora se izrađuje za kapacitete od 3 – 200 kW.
Vijčani (screw) kompresori sastoje se od para vijaka od kojih je jedan pogon-
ski a drugi gonjeni. Po svojoj konstrukciji veoma su slični zupčastim pumpama za
postizanje visokih pritisaka. Ilustrovani prikaz vijčanog (screw) kompresora dat je na
slici 2.1.3.6. Ovakav tip kompresora po svojim kapacitetima se preklapa sa klipnim i
malim centrifugalnim kompresorima. Vijčani (screw) kompresori se još i zovu helikoi-
dalni rotacioni kompresori. Ovakav tip kompresora odlikuje se finim i tihim radom i
visokom pouzdanošću tokom rada. Visoka izentropnost tokom kompresije kao i viso-
ka vrijednost volumetrijskog koeficijenta isporuke su značajne osobine koje im daju
prednost u mnogim instalacijama velikih nominalnih snaga. Kod nominalnih optere-
ćenja karakteriše ih visoka efikasnost koja prevazilazi klipne kompresore. Ovaj tip
kompresora koristi kao rashladni fluid freone R-134a i R-22.
Centrifugalni kompresori za razliku od svih ostalih kompresora ima različit
mehanizam postizanja visokog pritiska gasa na izlazu. Prethodni kompresori uzimaju
fiksnu zapreminu gasa, vrše njeno smanjivanje u procesu sabijanja i na taj način vrše
povećanje pritiska i temperature.

Slika 2.1.3.6 Ilustrovani prikaz screw kompresora

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 31

Centrifugalni kompresori vrše povećanje pritiska putem tzv. dinamičke kompresije.

Primarni dio centrifugalnog kompresora koji učestvuje u procesu sabijanja gasa je
tzv. impeler. Centar impeler-a ima lopatice preko kojih vrši usisavanje gasa niskog
pritiska u radijalni prolaz. Gas se potom ubrzava (povećava mu se kinetička energija)
i kada napušta prostor sa lopaticama, vrši se smanjivanje brzine gasa (kinetičke
energije) uz istovremeno povećavanje pritiska. Centrifugalni kompresor rade na viso-
kim brojevima obrtaja od 3600 – 35000 min-1. Na slici 2.1.3.7 dat je presjek tipičnog
centrifugalnog kompresora.

Slika 2.1.3.7 Ilustrovani prikaz centrifugalnog kompresora

Slika 2.1.3.8 Efikasnost pojedinih čilera u funkciji opterećenja

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 32

Tabela 2.1.3.1 Kapaciteti, fluidi i efikasnost pojedinih vrsta kompresora

Na kraju radi sagledavanja međusobnih razlika kao i mjesta primjene s obzirom na

kapacitete na slici 2.1.3.8 i u tabeli 2.1.3.1 dat je uporedni prikaz efikasnosti različitih
vrsta čilera, kao funkcija procenta od nominalnog opterećenja i opsezi primjene
pojedinih razmatranih vrsta kompresora sa rashladnim fluidima koji se u njima koris-
te. Efikasnost je prikazana kao količnik snage za pogon kompresora i rashladnog
kapaciteta u tonama (kW/ton) gdje je 1tona = 3.517kW.

2.1.4 Elementi za prigušivanje

Rashladni ciklusi sa kompresorima koji su osnovni predmet razmatranja u

ovom kursu, predstavljaju zatvorene cikluse koji se ponavljaju. S obzirom da je kom-
presor uređaj za povećavanje pritiska i temperature primarnog nosioca toplote, treba
da postoji i uređaj za smanjenje pritiska i temperature. U rashladnom ciklusu treba
da postoji uređaj za smanjenje pritiska i temperature, i to je najčešće prigušni ventil
ili kapilara za prigušivanje. Uređaj za smanjenje pritiska i temperature se pozicionira
ispred isparivača i odgovoran je za ispravno snabdijevanje isparivača sa potrebnom
količinom rashladnog fluida.
Jedan od najjednostavnijih uređaja za smanjivanje pritiska sa vrijednosti koje
odgovaraju uslovima kondenzacije na parametre koji odgovaraju hlađenju u ispariva-
ču je kapilarna cijev ili kapilara čiji je princip rada prikazan na slici 2.1.4.1. Kapilarna
cijev predstavlja cijev veoma malog prečnika, precizno proračunate dužine, da obez-
bijedi takav pad pritiska koji odgovara prelasku sa uslova kondenzacije na uslove
isparavanja. U sistemima koji sadrže kapilarnu cijev ne postoji uređaj za skladištenje
rashladnog fluida iz kojeg se isparivač snabdijeva u skladu sa opterećenjem, pa koli-
čina rashladnog fluida mora biti precizno sračunata i sa njim napunjena odgovarajuća
instalacija.
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 33

Slika 2.1.4.1 Princip rada kapilarne cijevi

Drugi tip uređaja koji se koriste za smanjenje pritiska sa uslova kondenzacije na

uslove isparavanja su tzv. automatski ekspanzioni ventili, čija je osnovna funkcija da
drže konstantan pritisak u isparivaču. Za razliku od kapilarnih cijevi ovaj uređaj obez-
bjeđuje promjenljiv protok kroz isparivač u funkciji opterećenja. Princip rada auto-
matskog ekspanzionog ventila je prikazan na slici 2.1.4.2.

Slika 2.1.4.2 Princip rada automatskog ekspanzionog ventila

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 34

Dijafragma se nalazi u ravnoteži između sile u opruzi koja je podešena na željeni pri-
tisak isparavanja, i igle ventila na koju djeluje pritisak u komori koja je spojena sa
unutrašnjošću isparivača. Kada pritisak u komori poraste iznad definisanog pritiska
isparavanja dolazi do zatvaranja ventila. Nakon toga dolazi do smanjenja pritiska u
komori i sada opruga vrši otvaranje ventila i propušta novu količinu gasa u isparivač.
Osnovna mana ove vrste ventila je što se može desiti da usis u kompresor ostane
bez gasa pri određenim režimima rada, kao i nemogućnost da se pritisak (tj. tempe-
ratura) podešava tokom promenljivih režima rada instalacije.
Način da se prevaziđe ovaj problem predstavlja upotreba termostatskih
ekspanzionih ventila čiji je princip rada prikazan na slici 2.1.4.3.

Slika 2.1.4.3 Princip rada termostatskog ekspanzionog ventila

a) bez egalizacije b) sa egalizacijom
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 35

Za razliku od automatskih ekspanzionih ventila termostatski ekspanzioni ventil je

opremljen sa kapilarnom cijevi koja je ispunjena lako isparljivom tečnošću, koja se
postavlja na izlazu iz isparivača, i koja je zadužena za kontrolu pregrijavanja pare na
izlazu. Kada se para pregrijava na izlazu dijafragma vrši otvaranje ventila i pušta
veću količinu tečnosti u isparivač i obrnuto. Da bi se izbjeglo kašnjenje kod otvaranja
i zatvaranja ventila uslijed sporosti koja je karakteristična za temperaturno kontroli-
sane procese u odnosu na one sa pritiskom uvodi se i vod za egalizaciju pritiska
(ventil pod b). U tijelu ventila postoji dodatna dijafragma povezana za pomjeračima
ventila koja reaguje na promjene pritiska i sada sinhronizovano djeluje sa dijafrag-
mom od kapilare u cilju prevencije naglih skokova ili padova pritiska. Opruga koja
postoji na tijelu igle za zatvaranje termostatskog ekspanzionog ventila služi za pode-
šavanje nominalnog pritiska isparavanja, dok su za regulaciju protoka kroz isparivač i
pregrijavanja na izlazu zaduženi kapilara sa lako isparljivom tečnošću i vod za egali-
zaciju pritiska.

2.2 Osnovni princip rada toplotne pumpe/rashladnog postrojenja

Osnovna namjena svakog rashladnog uređaja je prebacivanje toplote iz pros-

tora sa niskom temperaturom u okolinu koja se nalazi na višoj temperaturi. Međutim
toplota koja se predaje okolini i koja se sastoji od toplote isparavanja uvećane za rad
kompresora, može se koristiti za potrebe grijanja jer je njen temperaturni nivo iznad
uslova okoline. Uređaji koji služe za hlađenje u ljetnjem režimu, i grijanje u zimskom
režimu imaju uobičajeni naziv toplotne pumpe. Ovakvi uređaji imaju dva izmenjivača
toplote koji se sada ne nazivaju isparivač i kondenzator već spoljašnji i unutrašnji
izmenjivač toplote, jer se uloge isparivača i kondenzatora naizmjenično mijenjaju u
zavisnosti od režima rada postrojenja. Na slici 2.2.1 prikazan je princip rada toplotne
pumpe. Osnovni dio koji razlikuje toplotnu pumpu od klasičnog čilera za hlađenje je
četvoroputi ventil sa kojim se vrši usmjeravanje pare visokog pritiska i temperature
nakon izlaza iz kompresora. U režimu hlađenja, para visokog pritiska i temperature se
usmjerava u izmenjivač toplote koji se nalazi van objekta, dok se u režimu grijanja
para iz kompresora usmjerava u izmenjivač koji se nalazi unutar objekta. Izmenjivači
toplote u kojima se naizmjenično vrši isparavanje i kondenzacije treba da budu
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 36

dimenzionisani tako da mogu da igraju i jednu i drugu ulogu, s obzirom da se rashla-

dni kapacitet i kapacitet kondenzatora razlikuju za rad kompresora.

a) režim hlađenja

b) režim grijanja
Slika 2.2.1 Princip rada toplotne pumpe

Uobičajena klasifikacija toplotnih pumpi je slična onoj koja važi za klasične

čilere, a pravi se prema tome koji medijum se koristi kao izvor ili ponor toplote:
- ˝vazduh – vazduh˝ toplotne pumpe;
- ˝vazduh – voda˝ toplotne pumpe;
- ˝voda – vazduh˝ toplotne pumpe;
- ˝voda – voda˝ toplotne pumpe.
Prvi medijum označava izvor toplote a drugi ponor toplote. Druga klasifikacija toplot-
nih pumpi koja je danas uobičajena predstavlja klasifikaciju toplotnih pumpi koje
koriste geotermalnu energiju kao niskotemperaturni izvor toplote. Dva osnovna tipa
toplotnih pumpi koje koriste geotermalnu energiju su:
- toplotne pumpe u ˝otvorenom˝ sistemu;
- toplotne pumpe u ˝zatvorenom˝ sistemu;
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 37

Toplotne pumpe koje rade u otvorenom sistemu koriste geotermalnu vodu koja se
nakon prolaza kroz kondenzator baca u okolinu. Zatvoreni sistem podrazumijeva
zemlju kao izvor toplote.
Kao što je naprijed rečeno osnovni uređaj koji obezbjeđuje da rashladni uređaj
radi u dva režima (hlađenje i grijanje) je čevtoroputi ventil. Na slici 2.2.2 prikazana je
ilustracija unutrašnjosti četvoroputog ventila.

Slika 2.2.2 Ilustrovani prikaz unutrašnjosti četvoroputog ventila

Sa jedne strane se nalazi priključak koji se uvijek veže na potisnu stranu kompresora,
dok je sa druge strane tri priključka, od kojih dva krajnja (lijevi i desni) vode ka i od
dva izmenjivača toplote dok je središnji uvijek priključen na usisnu granu kompreso-
ra. Kao što je lako vidjeti sa ilustracije na slici 2.2.2, unutar ventila se nalazi ˝by-
pass˝ koji može biti pozicioniran u dvije pozicije (lijevo i desno) u zavisnosti koju
funkciju treba da obavlja toplotna pumpa. Pomjeranje ˝by-pass˝-a unutar ventila
obavlja se obično sa solenoidom sa oprugom kod toplotnih pumpi manjih dimenzija ili
pak tzv. pilot upravljanjem, kada se rashladni fluid koristi za pomjeranje ˝by-pass˝-a
preko pilota koji je prikazan na slici 2.2.3. Pilot u suštini predstavlja manji četvoroputi
ventil kojim se može upravljati magnetnim solenoidom, dok se velikim ventilom upra-
vlja hidraulički koristeći razliku pritisaka gasa iz potisa i usisa kompresora.
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 38

Slika 2.2.3 Princip rada četvoroputog ventila sa pilotom kao pogonom

Drugi važan element koji moraju sadržati toplotne pumpe sa termostatskim

ekspanzionim ventilima su tzv. jednosmjerni ventili koji vrše propuštanje samo u jed-
nom smjeru. Na slici 2.2.4 prikazana je shema toplotne pumpe sa dva termostatska
ekspanziona ventila. Na slici pod a) ne postoje jednosmjerni ventili tako da tečnost
nakon prolaska kroz jedan ekspanzioni ventil ne bi prošao kroz drugi i obrnuto. U
režimu hlađenja koji je prikazan na slici b) fluid zaobilazi TXV1 i prolazi kroz TXV2 pri-
je isparavanja. Na slici c) prikazan je režim grijanja kada tečnost visokog pritiska
zaobilazi TXV2, a prolazi preko TXV1 prije odlaska u isparivač, koji je sada napolju. U
ovom slučaju TXV2 biva zaobiđen i tečnost visokog pritiska i temperature se prigušu-
je u TXV1.
Osnovna uloga isparivača je da preuzme toplotu od medijuma koji se hladi i
da tečnost ispari unutar isparivača, i da kao para de na usis kompresora direktno.
Međutim, u određenim režimima rada može doći do tzv. plavljenja u isparivaču i teč-
nost se može pojaviti direktno na usisu u kompresor. U cilju prevazilaženja ove izuze-
tno nepoželjne situacije prije usisa u kompresor postavlja se akumulacioni rezervoar
(receiver) u kojem se vrši dodatno isparavanje i razdvajanje tečnosti od pare prije
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 39

usisa u kompresor. Shema pozicioniranja akumulatora na usisu je prikazana na slici

2.2.5. Usisna grana od kompresora nalazi se uvijek pri vrhu receiver-a, tako da je u
usisnoj cijevi uvijek para. Veoma često, u akumulatorima se obično postavljaju izme-
njivači toplote u obliku cijevnog namotaja. Kroz namotaje se dovodi tečnost na izlazu
iz kondenzatora, radi pothlađivanja, a na račun pregrijavanja pare na ulazu u kom-
presor i zaštite od tzv. tečnog udara.

Slika 2.2.4 Toplotna pumpa sa termostatskim ekspanzionim ventilima

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 40

Slika 2.2.5 Shema akumulatora (receiver-a) u rashladnom ciklusu

2.3 Principijelna shema i osnovne karakteristike toplotne pumpe

vazduh – voda KTK - JWR/WP/SP 11S/Z/P

Jedna od najčešćih vrsta toplotnih pumpi korišćenih za potrebe u klimatizaciji

su toplotne pumpe vazduh – voda. Iz ovakvog naziva se vidi da se kao izvor i ponor
toplote koristi spoljašnji vazduh, dok se kao medijum na koji se prenosi toplota koristi
voda. Voda se nakon termičke pripreme (hlađenja ili grijanja) distribuira kroz sistem
cijevi do razmenjivača toplote gdje se toplota prenosi na okolni vazduh u prostorija-
ma koje se zagrijavaju. Takođe, pripremljena voda iz ovakvih toplotnih pumpi se
može distribuirati i do drugih vrsta potrošača kao što su centralne jedinice za pripre-
mu i distribuciju vazduha za ventilaciju, koje su u tehničkoj praksi poznate kao klima
komore (AHU – air handling units). U HVAC Laboratoriji Mašinskog fakulteta
instalirana je jedna ovakva toplotna pumpa (proizvođač IMP – KTK – Italija) koja je
povezana sa jedinicom za pripremu i distribuciju vazduha. Ilustrovani prikaz toplotne
pumpe u sprezi sa jedinicom za pripremu vazduha dat je na slici 2.3.1. Kapaciteti
hlađenja i grijanja za različite uslove okoline (kao što su spoljašnja temperatura) i za
različitu temperaturu vode koja se distribuira iz toplotne pumpe, dati su u tabelama
2.3.1 i 2.3.2. U tabeli 2.3.1 u prvoj koloni date su temperature vode koja se distribui-
ra, i ona može biti od 5 – 10oC dok je u prvoj vrsti temperatura okoline. Na primjer
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 41

za temperaturu To=6oC i za spoljašnju temperaturu Tsp=32oC rashladni kapacitet

mašine je 10.6kW dok je potrošnja struje 3.9kW. Treba napomenuti da ova potrošnja
struje obuhvata i potrošnju energije za pogon unutrašnjeg ventilatora za hlađenje
kondenzatora. U režimu grijanja za spoljašnju temperaturu 7oC i za režime vode
45/40oC kapacitet grijanja je 12.1kW uz potrošnju struje 4.3kW.

Slika 2.3.1 Toplotna pumpa vazduh – voda u sprezi sa jedinicom

za pripremu distribuciju vazduha

Tabela 2.3.1 Rashladni kapacitet toplotne pumpe

SDL ODQ@STQ@RONKI @ż MI DF U@YCTG@ì B

L NC- Sn ' ì B(
14 17 21 24 3/ 34
jVe jVd jVe jVd jVe jVd jVe jVd jVe jVd jVe jVd
4 00+0 2+4 0/ +6 2+6 0/ +1 2+8 8+7 3+0 8+0 3+2 7+3 3+5
5 00+4 2+4 00+0 2+6 0/ +5 2+8 0/ +1 3+0 8+3 3+2 7+6 3+5
6 00+7 2+4 00+4 2+6 0/ +8 2+8 0/ +4 3+0 8+7 3+2 8+/ 3+5
00
7 01+1 2+5 00+7 2+6 00+2 2+8 0/ +8 3+0 0/ +0 3+3 8+2 3+5
8 01+5 2+5 01+1 2+6 00+6 2+8 00+1 3+0 0/ +3 3+3 8+5 3+5
0/ 02+/ 2+5 01+5 2+6 01+/ 2+8 00+5 3+0 0/ +7 3+3 0/ +/ 3+5
Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 42

Tabela 2.3.2 Kapacitet grijanja toplotne pumpe

SDL ODQ@ST QD M@T K@YT .HYK@YT HY J NMCDY@SNQ@ ì B
L NC-
S` ' ì B( QG' $ ( 2/ .24 24.3/ 3/ .34
jVs jVd jVs jVd jVs JV d
/ 8/ 00+/ 2+6 00+/ 3+/ 0/ +7 3+2
00 4 8/ 01+1 2+6 01+/ 3+/ 00+7 3+2
6 76 01+4 2+6 01+2 3+/ 01+0 3+2
0/ 6/ 02+0 2+6 01+8 3+/ 01+5 3+2
04 5/ 03+2 2+6 03+0 3+/ 02+6 3+2

Principijelna shema toplotne pumpe prikazana je na slici 2.3.2, a tabela sa oznakama

pojedinih elemenata je u tabeli 2.3.3.

Slika 2.3.2 Principijelna shema toplotne pumpe JWR/WP/SP 11S/Z/P

Mjerenje i Simulacija Energetskih Procesa – Poglavlje 2 43

Tabela 2.3.3.
POZ. NOHR
CEC VAZDUŠNO HLAĐENI KONDZATOR
CV JEDNOSMJERNI VENTIL
EW ISPARIVAČ
FD FILTER SUŠAČ
LR SAKUPLJAČ TEČNOSTI
MC KOMPRESOR
MN MANOMETAR ZA TEČNOST
MP CIRKULACIONA PUMPA
MV VENTILATOR ZA HLAĐENJE KONDENZATORA
PD DIFERENCIJALNI PRESOSTAT
RCV 4 PUTNI VENTIL
RE GRIJAČ ISPARIVAČA
SE PREKIDAČ
SM SERVOMOTOR (20÷34)
SF VIDNO STAKLO ZA TEČNOST
SPH PRESOSTAT VISOKOG PRITISKA
SPL* PRESOSTAT NISKOG PRITISKA
ST AKUMULACIONI TANK
ST1 RADNI SENZORI
ST2 ANTIFRIZNI SENZOR
ST3 TEMPERATURNI SENZOR
TRGV ** MJERAČ PRITISKA
VE EXPANZIONA POSUDA
VSI SIGURNOSNI VENTIL 300 kPa
VSI1 SIGURNOSNI VENTIL NA VODENOJ STRANI
VT TERMOSTATSKI EKSPANZIONI VENTIL

2.4 Reference

[1] Eugene Silberstein, Heat Pumps, Thomson Delmar Learning, 2003.

[2] KTK KLIMATECHNIK S.r.l., Tehnička dokumentacija, Via Max Piccini, 11/13 -
33050 RIVIGNANO (UD), ITALY, 2004