Lịch Sử Chữ Quốc Ngữ

e8 QUAND CHÎNH
LICH Sù
CHÜOUIJGNGÜ
1620-1659
TU SACH
RA KHITI
B.Al8DN 1112
E>è th11c hi�n công cuOc truy�n dio cùa h9 tti E>ii
Viçt, cac giao si Dong Tên ngay tir khoàng dàu thE ky
thtr XVII da co gâng tio nên mOt 16i ch& viêt dn ctr
trên mfo t11 la tinh, nhà d6 c6 thè èliên tà ngôn ngü
Vift. Tir nhfrng S\J' do d!m phiên âm de nhân danh
và dia danh hic ban dàu, cho den hic E>ic L� cho xuat
bàn bai sâch quéSc ngÜ' dàu tiên vào nlm 1651, de co
ging t�p the cùa cac nhà truyèn diO Tây phtrang cho
phép thành l�p chfr viet cùa chûng ta ngày nay.
L.m. E>Ô QUANG CHfNH di d\J'a trên de tài

Jiçu de liÎ bO'Î chfnh CêlC giao Si n6Î trên dè nghiên CU'U
giai doin hinh thành cùa chfr qu6c ngü này. Sv tifp
xuc sâu · r(,ng cùa tac già v6'i de tài lifu dàu tay, dtrqic
phân tfch theo m�t phtrang phâp sÙ' h9c chJt chë, dl
khién tâc già vich lii m�t Céich cJn kë S\J" bien chuy�n
cùa cach thu-c vilt chfr qu6c ngü trong ti�n bân thf ky
thu- XVII. Stt khâm phâ nhüng tài lifu mai mè nhà à
S\I" kiên nh!n tim toi trong de dn kh6 và thtr vifn
Au châu cüng lii cho phép tâc già chu-ng minh v6'i
nhirng bAng cu- C\I thl là dl c6 nhi�u ngtrài g6p suc
vào viec sang de chü qu6c ngÜ', trong d6 c6 cà S\J"
g6p suc cùa chfnh ngtrÔ'i Vift nii'a.
M�c dau tac già da khiêm ton công bo là chi
nhin van dè theo khia q.nh lich Str mà thôi, quyen ILich
sir chfr qu6c ngfr (1620-1659) này chk chân là mqt
sg déng gép dang kê cho ngành ngfr h9c Viçt Nam,
dong thèri cung hiên cho chung ta mç,t sé dfr kiçn m&i
mè vè xa h9i Thiên Chua giao b E>ii Viçt trong
tien ban thé ky thtr XVII.
G.S. NGUYEN THÉ-ANH
Tn.rbng Ban Sù- H9c
E>ii H9c Van Khoa Sài Gon
L{ch sù- chir viét ngu-èri Vift Nam dang dùng là m9t
van dë r9ng l<rn. Trên mu-èri ndm nay, mây nhà nghiên cr.ru
da trinh bày m9t sô tài liju liên quan dén no trên bao chi
sa.ch va-. Tuy nhiên, càn nhïëu tài liçu quan trçmg van chu-a
dirçrc klzai thcic. Lçri d(lng thèri gian a- Au châu, chiuzg tôi
dii dén 7n.9t sô Vdn khô, Thu- vijn a- La Ma, Madrid,
Lisboa, Ba Lê, Lyon, Avignon, dè tim nhiëu tài liju khdc
hàu làm seing to lich sir chir viét cùa chung ta ngày nay.
Van de chung tôi bàn O' dây dtr{J'C hq.n dinh tir ncim
I620- I659 và hàu hét cdn cu- trên ccic tài liju vl,t tay.
Trong thèri gian trên, phàn khcim phci m<ri mè nhat mà chung
t6i drrçrc hân h q. nh trinh bày v<ri bq.n d9c là tir ncim r620-
I637, và tçîp < Ljch sir nu-<rc Annam» do Bento Thijn viét
1
ndm r659. Bç,c qua nhirng phan do, nhèr chr.rng c<r c11- thè,
b q. n dçx: sé thây ra, Linh mv.c Gaspar d' Amaral viét chir
Vzjt ngày nay gioi hO'n Linh m(lc Dâc Lp nhiëu. Ngoài ra,
tài liju viét tay cùa Thày giàng Bento Thijn là m9t kho tàng
quy bcia, chirng minh vào giira thé ky Il dii co ngu-èri Vift
Nam viét chir quoc ngü- khci thành thq.o.
Mll-c dlch cùa chung tôi khi sor.µz cuôn sach này, chi là
lbà gqjc vào công cuve nghiên cr.ru cùa nhirng ngzrèri di trrrfrc.
Thiêt tzrO'ng con nhieu tài lzju khcic mà chung tôi chrra dm
thay, nhrrng hy vçmg cac nhà khào cr.ru sé dàn dàn dira ra
anh seing, ·hàu hoàr, thành côrzg viic quan trçmg này .
Sài Gon, ngày I t�ang 5 ncim I972.

fJÔ QUANG CHINH
JLJCH sir CHÜ' Q!IÔC NGÜ'
Bàn ve lich sir chü- qu6c ngir tù- nAm_ 1620 d,n 1659, kh6ng
CO nghia [à chung tÔÏ tdnh bày hét mç,i tài liiu ljch SU' liên quan cfén van de,
mà chi dem ra dây nhirng tài liiu chung tôi da khdm phd drrvc t� nguon,
tire là tq.i cac Vcin kho và Thrr vijn. Dva vào m6' SU' liju d6, ch&ing tôi
xin trinh bày van dë qua bon chtro'ng mà chrrO'ng 1n9t drrvc coi nlur chcrang
mà dàu cho ba chrr<Yng kia:
1. Nhtn xét cüa m9t so ngtrài Tây phtrO'Dg vi

tiêng Vift.
2. Sa ltrQ'C" giai doin thành hinh chir qulSc

ngfr (16�0-1648).
3. Linh m1.1c Die -LQ soin thào và cho xuat

bàn bai sach chir quoc ngir dàu tien nlm
1651.
4. Tài lifu viet tay nam 1659 ctia bai ngtrài

Viçt Nam.
t
Nh?n xét cua m9t sô
ngtrèfi Tây phU'O'ng
vè tiéng Viçt
NgtrèYi cùng mc)t ntr&c, n6i cùng m9t thu- tiéng thi it khi nh�n
thay St; <(ky lin cÙa tiéng minh, bèri Vl hàng n�ày qua quen v&i nhfrng
âm thanh d6, nên không de y, trÙ' k hi chju kh6 hQC ·hoi, nghiên etru
tiéng ntr&c minh và dem so sanh v&i cac ngôn ngfr khac. Ngt.rà'i Viçt
chung ta cùng thé, vi da quen, v&i tiêng mr&c minh tÙ' khi con nho, nên
không dê y den dieu mà ngtrèYi ngoiÎ quoc thay khi hQ bit dàu nghe và.
hç,c tiéng Viçt. Trong chtrO'ng này, chung tôi së trinh bày nh�n xét vè
tieng Viçt cùa bon ngtrèri Tây pht.rO'ng sau dây : Cristoforo Borri, Bic
Lç, (Alexandre de Rhodes), Gio. Filippo de Marini và Joseph Tissanier.
Cac ông là nhfrng ngtrèYi b Viçt Nam trong khoàng tir 1618 den 1663,
da h9c tiêng Viçt và d6ng g6p nhièu it vào viec thành l�p chfr viêt cùa
chung ta ngày nay. Dt.r&i dây chung ta sê thay hQ nh�n xét thé nào vè
thanh và ngfr phap tiéng Viçt.
THANH TllNC Vif f

Thang 12-1624 Linh m\lC Die Lç, 1 tir Ao Môn � di tau buôn Bo
1. Chung tôi së scr hrçrc tièu sir cùa ông trong chlfcrng ba.
2. Âo Môn ttrc O Moon, ngttùi Bo Oào goï là Macau, nglf.,-i Phap g,;,i là Macao, là
m(H doi dit cira sông TAy Giang, à phfa Bâc dào Schangch'uan chù-ng 80 cay so.
Vào giÜ'a thé ky 16, bQn C\IO'p bièn tru à Âo Môn hay dén quay nhieu thành Quàng
19 L/CH s(r CHÜ Qu6c NGÙ'
E>ào Nha téri Cù-a Hàn (E>à Ning) sau 19 ngày VU'Q't bien
và hi bao b gàn dào Hài Nam. T&i Bàng Trong, Bk Lç, den b t�i
Thanh Chiêm (Dinh Chàm), ttrc là thù phù Quàng Nam Dinh, và h9c
tiêng Viçt tiÎ d6. Sau này Bàc Lç, viêt : <( Riêng tôi xin thu nh�n ring,
khi vira t&i E>àng Trong nghe ngtrèYi Viet n6i truyçn v&i nhau, nhat là
gifra nfr gi&i, tôi c6 càm tt.rèrng nht.r minh nghe chim hot và tôi dâm
thât v9ng vi nghi dng không bao gièY c6 the h9c dt.rQ'C tiêng Viçt 1• l)
Quà th�t, doi v&i ngt.rèYi Au châu, lue dàu h9c tiêng Viçt th*t là
kh6, vi h9 không phân biçt noi thanh moi tiêng. Linh m\lC Gio.Filippo
de Marini èr Dàng ngoài tÙ' 1647-1658, cûng nh�n râng: ((Mç,t ngt.rèYi sau
khi da h9c n6i tiéng Viçt kha kha-, thi kinh nghiçm cho hQ hay ràng, tiêng
Viçt quà là qrc ky kh6 khan» :! . Linh ffi\lC Joseph Tissanier èr Bàng Ngoài
tir 1658-1663 cüng ghi lii nht.r sau : Tôi xin thu nh�n dng, lue dàu
-i(
tieng Viçt làm tôi phat SQ', vi thay n6 khac cac ngôn ngfr Au châu qua,
C�au. Luc do, dà CO m(H so thtrO'ng gia Bo Oào Nha tom Clf toi dào Schangch'uan.
Nhà càm quyèn Quàng Chau lièn nh<T mQt so thtrang gia Bo Oào Nha èr Schangch'uan
trçr IV'C d�p b9n Ctrér p bièn. Sau khi dam ngtr<Ti Bo Oào d�p xong b;,n ctra p Âo Môn.
ho lièn xin ngtr<Ti Trung Hoa cho phép ër· lei trên dào Schangc h'uan và doi dât Âo
Môn. T rung Hoa cho phép, nhtrng bu�c moi n:im phài dong thue 2 000 écus (écu là
dan vi tièn t� c.Ùa m"t so OlfO'C Îêy phllO'ng thài do). SV' vi�c xày ra n�m 1557- Tù,.
do ngtr<Ti Bo Oào dan dan làm chù Âo Môn, ro .ràng nhat là ttr· n�m 1622. Ngày
nay, Âo Môn v3n con nâm trong tay Bô Oào Nha.
1. «Pour moy je vous aduoüe que quand je fus arrivé à le Cochinchine, et que
j'entendois parler les naturels du pais, particul,erement les femmes; il me sembloit
d'entendre gasoUiller des oyseaux, et je peïdois I'esperance de la pouvoir jamais
aprendre > (RRODES, Divers voyages et missions du P. A/eKandre "de Rhodes en
la Chine, et autres Ro-,aumes de l'Orient, Paris, 1653, tr. 72).
2. Gio. Filippo de MARINI, Delle Missioni de'Padri della Compagnia di Gies u

ne/la Provincia del Ciappone, e particolarmente di quel/a di Tumkino. Libri Cin
que. De/. P • Cio : Filippo de Marini della medetima Compagnia. Alla Santita di
N.S. Alessandro PP. settimo, Roma, 1663, tr, 95.
- MARINI, Relation nouvelle et curieuse dt!s Royaumes de Tunquin et de Lao.
Contenant une description eKacte de leur Origine, Grandeur, Estenduë, de leurs
Richessei, et de leurs Forces ... Traduite de /'Italien du P. Mariny Romain, Par
L.P.L .C.C., Paris, 1666, tr. 171.
TI-IANH TIÉNG Vif T 1'5
nên hau nhtr tôi that v9ng trong viçc h9c tiéng này 1) 1•
Tuy tiêng Viçt khé, nhtrng sau mç,t thèri gian miçt mài, nhi'rng
ngtrèri trên dây da néi và nghe dtrQ'C tiêng Viçt. Jose ph Tissanier � den
Dàng Ngoài ngày 13-4-1658, bon thang sau, ông da c6 the tim (\giài t9i» 3
và n6i nhfrng câu truyçn thtrèrng v&i ngirèri Viçt. Doi v&i Die LQ, sau
mtrèri thang h9c, ông da bit dàu giàng thuyet "· Linh ffi\1C C. Borri
den E>àng Trong nam 1618, và qua sau thang h9c t�p, ông da n6i truyçn
và c(giài tç,Î > dtrgc. Ông thu nh�n râng, muon hieu và n6Î dtrQ'C tieng
1
Viçt hoàn toàn, phài dành ra bon nam trQn de hQC :, .
Tiéng Vi�t tuy kh6, nhtrng l�i <1du dtrO'ng, hàa di�u)> '1 «giong nhtr
bàn nh�c liên hoi 1> Ï • Borri noi ro râng, ngtrèri nào cé t:ii vè âm nhiC,
1. « J 'auouë que cette langue me fit peur au commencement, et que la voyant si

differenle de celles d'Europe, je perdois presque esperance de l'apprendre> ( Joseph
TISSANIER, Relation du voyage du P. Joseph Tissanier de la Compagnie de Jesus.
Depuis la France, jusqu'au Royaume de Tunquin, Avec ce qui s'est patté de
plus memorable dans cette Mission, d,,rant les années 1658, 1659, et 1660,
Paris, 1663, tr. 200).
2. Joseph TISSANIER (1618-1688) sinh toi Agen (Phap) nllm 1618, gia nhep Dong
Î ên ngày 29� 10-1634. Nam 1654, ông rèTi Phép di Lisboa, roi nllm sau dép tàu di
Âo Môn. Ông tui Oàng Ngoài ngày 13-4-1658 và bi trvc xu§t khoi d&y ngày 12-11
1663. Bo Oàng Ngoài, ông theo tau Hoa Lan di Djakarta, sau do t6-i. Xi@m (Th&.
Lon) ngày 29,7-1664. MU'O'Î m(H n�m sau, tU'C ngày 17,6-1675, Tissanier bo Xi@m
vè Âo Môn làm Giam sat Tinh Dong Tên Nh�t Bàn và Trung .Hoa, Ông qua .Jè,-;
t,;ii Âo Môn ngày 24-12, 1688.
3. Gidi tpi : Là m(H br ti'ch trong cf ,;io Công giao do Chua Ky Ta thiêt l�p. Theo quyét
djnh cüa công dong Latran IV n�m 1215, ngtrèri Công giao khan 16-n moi nam ·
phài di xtrng t�i m(H làn vui vj Linh mvc c6 quyên giài t�i. Linh mvc phài luy�t
doi gifr kfn m?i l�i ngtrèri khéc dà xtrng VO"Ï m,nh nO'i 1àa giài t�i ; dau CO phài
chët cùng không dtr<;rc n6i ra,
4. Thtr cùa Oâc L� viét ngày 16-6·1625 O' Oàng Trong, gÙ'i Lm. Phv té Bè trên Cà
(Tông quàn) Dong Tên ù La Mà, b�ng ch.:; Bo Oào Nha, trong Archivum
Romanum Societatis le:;u, Jap. - Sin. 68, f. 13r.
5. Christofle BORRI, Relatioh de la nouvelle mission des Pères de la Compagnie
de Jésus au Royaume de la Cochinchine, Lille, 1631, tr. 74.
6, Ibid., tr. 73.
7. RHODES, SommiJire des divers voyages .•• , Paris, 1653, tr. 36.
14
L/CH SÛ CHÜ QUÔC NGÜ
biêt phân biçt âm thanh 1, thi theo y ông, tiêng Viçt là tiéng dè dàng
nhât doi v&i h<;> �. Marini cho ràng, dtrèrng nhtr là dân Viçt barn sinh
dâ CO m(>t CO' the rat chinh xac, dtrQ'C dieu chinh th?t Ûung và hèa hgp
hoàn toàn v&i tri 6c cùng buong phèi ; phài n6i là, theo ttt nhiên, ngtrèri
Viçt là nh�c str, vi h<;> c6 tài phat âm m(>t dch nh� nhàng và chi hO'Î
bien thanh là da khac nghia 3• Dtrèrng nh tr doi v&i ngtrèri Viçt ((n6i và
hat cüng là m(>t,i 1• Ông Marini n6i thêm : ((Khi d9c, ngtrèri Viçt không
càn phài thay dèi tiéng mà van làrn cho m(>t tiêng ây cé nhièu nghia
khac nhau, bôi vi h<;> chi can lên gi9ng ho�c h� gi<;>!'!g tùy theo ctrèrng
d(> và nhjp diçu. Nhfrng ngtrèri Viçt tir nhè da hc;,c néi theo nhÎp diçu,
dàu hc;> không phài là nh c}, c strn :, .
Theo Dàc Lç,, Marini, Tissanier, thanh tiêng Viçt khé vi nhfrng
ly do sau dây : Thir nhât, tât cà m<;>i tiêng dèu là cach ngir. Thir hai,
cùng mç,t tiéng phat âm m(>t cach khac nhau, c6 the chi nhièu nghia và
tht.rèrng lc}.i c6 nghia doi nghjch nhau. Vi thé theo Dk L<,, cùng m(>t
tiéng nht.r tieng Daï châng hc}.n, neu dc;, c bâng nhièu cach, thi. né chi t&i
23 Sl! v*t hoàn toàn khac nhau fi. Thœ ba, thanh cùa moi tieng dôl
khi rat nhç và kha té nhj. Do day, ai muon tan t&i trong viçc h c;, c tiéng
Viçt, phài chu chu cham châm mà hç,c, de c6 the phân bi�t dtrgc cac
thanh. Thir bon, dây là dièm khé khan nhat trong khi dùng tiêng Vi�t,
d6 là viçc phat âm. Trang khi d9c lên mç,t tiêng, ngtrèri ta phài làm
the nào dê hO'i thô' môi, rang, ltr&i và hc;>ng cùng hèa hgp phat ra mç,t
1. N g ày Xlfa, aorri viët là ton và accent, nhlfng dang ly theo khoa ngÜ' h c;,c ng ày
nay, thi' phài viët là son và ton.
2. BORRI, Relation de la n(){Jvelle mission, tr. 73.

3. MARINI, Relation des Royaumes de Tunquin et de Lao, tr. 171.
4. «ft ad essi vna cosa è il pariare, et il cantare»
(MARINI, Delle Missioni, tr. 95).
S. MARINI, Relation des Royaumes de Tunquin et de Lao,
tr. 171-172.
6. « Vne mesme syllabe, par e,cemp/e cel/e,là Dai, signifie vingt,trois choses entie,
rement differentes, par la diuerse façon de prononce r » (RHODES, Divers voya.
ges et missions. tr. 72).
TI/ANH TIÉNC Vif r 15
tiêng vù-a phài và chinh xac. Nhtr V?Y thi tiêng vira phat ra m&i chi
Ôung Slf VÏÇC minh muon noi 1•
Hân th*t nhfrng âièm kh6 khan trên dây vè thanh tiéng Viçt, n�trài
Au châu càm thây rô ràng nhât. Cùng mç,t tiêng, thêm b&t hay là uôn
h� âm thanh, dèu làm cho nghia khac nhau. Bièu này không thây &
trong nhiëu tieng, nhtr La tinh, Bo Bào Nha, Tây Ban N.ha, Y, Phip,
Anh v. v... Chinh L.m. Dâc L9 khi bàn vè thanh tiéng Viçt da cho m9t
so vi d1:1 và thu�t l�i vài màu truyçn hay hay vè viçc ngtrài Tây
phtrO'ng n6i tiéng Viçt. Sau dây là vi d1:1 cùa ông :
Trong tiéng ba, nêu thêm thanh huyèn së thành chfr bà, thanh
hoi thành bà, thanh sk thành bci, thanh n�ng thành bg, và thanh
nga thành bà. Nhtr v[J.y, sau thanh (cüng c6 the gç,i là sâu dau)
trong mç,t tiêng làm khac hàn nghïa moi tiéng khi phât âm : ba bà
bà [va] bd b{l bà. Theo lèri giài nghïa cùa E>k Lç,, thi sâu tiéng
t rên dây hoàn toàn là mç,t câu và cé dù nghia nhtr sau : Ba bà
thoi vào m�t (hay tat vào m�t) bà tht'r phi da hi duàng d!y (bo
rO'i) mç,t ·thtr c�n thuoc (thuoc dç,c) �. Bè bin d9c hièu rô hO'n
y nghia câu trên mà Die LQ da trinh bày, chung tôi ttrèrng
càn phài trich ngay nhfrng djnh nghia vè mây chfr dé do I>ic
1. MARINI, Relation des Royaumes de Tunquin et de Lao, tr, 171-173,
2. < Ba bà ba [bà : và] ba b� bà sïgnificat, tres dominae colaphizant concubinam
derelictam magma» (RHODES. De tonis seu accentibus linguae Annamitae, trong

ARS/, JS. 8} et 84, f 62r ). T rên dây là tài li�u viét tay cùa Oâc l� nim 16l6,
hi�n giü- t�i V�n kho Dong Tên èr la Mà. Chu�g ta CO thè thay c!u d6 trong ba
cuon sach sau cfây cùa Oâc l�, m�c dàu haï trong ha cuon ghi thiéu: - RHODES,
Tunchinensis Histor ae /lbri duo, Lib. /, tr. 85 : < ( ••• ) Sicque repetita quater; cum
diuersâ vocîs inflexione vna haec syllaba Ba, Bà, Bii, Ba, significabit, tres dominae
colaphizant concubinam Regis >. - RHODES, R�lazione del Tunchino, tr 116-117:
< ( ••• ) Per lo che proferendosî solamente più volte f'istessa sillaba con la diuersità
de'tuoni, ch'è qua notata notata ba, bà, bà, ba, b�, bà sarà l'istesso che dire, Trè
signore di edero delle guanciata ad vna concubina del Principe lasciata in abbandono,
auanz o vilissîmo >. - RHODES, Histoire du royaume de Tunquin, tr. 111: « ( •.• )
Et ainsi ce seul mot estant prononcé plusieurs fois consecutîuem.enl auec ces diffe,
rences de ton ba, bà, bà, [ và] ba, signifiera trois Dames soufflettent la Concu-
bine•.
16 L/CH SÛ CHÜ QUÔC NGÜ
LQ ghi trong cuon Tt! dien cùa ông xuât bàn tc1-i La Ma nam 1651 1
<{ Ba : tres: tres, vel tria·. ha ngôi : tres pessoas : tres personae.
(( Ba, bo [vô] tay ha [ ca] hât : fazer som com as palmas pera cantar:
plaudere manihus ad canendum.
<• Ba, thit ba rç,i : carne di porco gorda com camas de magra : caro
suila lardo intersita.
<•. Ba, ha léy : tomar o que lhe na.o da.o : rapio, is.
n Ba : molher segunda de principe,ou gouernador: concuhina principis

Vtrt.
<l Bà : auo, Senhora : auia, domina.
« Bà, dire hà : molher de principe, ou Gouernadt1t·grande vxor prin-

. . . .
c1p1s vir1.
« Bà, dân bà : femea : faemina, ae.
<t Bà, . thù hà : vigia de posta : custos, dis.
« Bà, cai bà: certa peça de seda a modo de canga de cordao: fericutn
quoddam in modum panni linei retorti.
u Bi : vntar : illinire.
<l Bi vàng : dourar: inauro, as.
« Bi, ai hi thi ley : cousa que nao tem dono, quemquer a toma: res
pro derelictâ, quae est primo occupantis.
« Ba : bagaço : magma, tis. ha thuoc : o bagaço da meizinha: magma
medicinae jam peractae et sic de aliis rehus.
L.m. E>ic L9 muon chirng miilh ro rçt hCYn, con dem ra mc)t
vi d\t khac : Chir ca, néu thêm thanh (dau), c6 bon nghïa khac
nh�u : ca : hât, cà: trai cà, cd : 16'n, ca con ca �. :
ngtrài ngoii E>e
quoc thay ro hCYn S1/ nguy hièm trong khi phat thanh sai tieng
Viçt, E>ic Le) thu�t lii hai câu truyçn sau dây : Mc)t hôm L.m.
bin vai E>ic Le) muon bào ngtrài giup viçc di chQ' mua ca. Khi
ngtrè:Yi giup viec à chv vè, bao cho ông hay là da mua nhtr y
1. RHODES, Dict ionarium annamiticum, lusitanum, et latinum, Roma, 1651, c�t 15-17.
2. « Sic etiam in syllaba ca, inveniunt ur quatuor toni scilicet gravis cà : male insana ;
eequalis ca : cantilena ; circumflexus lenis cil [dt]: magnus ; et acutus cl : piscis >
(RHODES, De tonis seu accentibus /inguae Annamitae, trong ARS/, JS. 83 et
84, f. 62v).
NCÜ PI-IAP 11
L.m. muon. Ông lien xuong nhà bép coi xem lo�i ca nào, thi ông b&
ng& vi ngtr&i di chÇY l?i mua m9t thung day cà. L.m. biêt ngay là vi
da â9c tr�i tiêng ca thành cà, nên ông xin loi ngtr&i giup viçc. M9t
L.m. khac bào ngtr&i nhà di chém tre. E>oàn trè em trong nhà L.m.
nghe thé SÇY qua, bà ch�y tan lo�n. Thi ra ông phat thanh 1am là chém
trè, nên làm cho doàn trè em khiép SÇY. Phài giài thich mai trè em
m&i yên tâm và trèr vè nhà v&i Linh m \lC '
NGÜ PHAP TIÉNG Vl(T

E>oi v&i ngtr&i Viçt Nam h9c tiêng Viçt tÙ' lue thO' au, nên dau
không can h9c ngÜ' phap, CU phap V.V ••• vân CO the noi dtrQ'C tÎeng
Vi�t. Nhtrng m9t ngtr&i ngo?i qu6c, lue bàt dàu h9c tiêng Vi?t th�t
là kh6. L.m. Marini n6i ro m9t dièm kh6 khan nfra doi v&i ngtr&i
Âu châu khi hç,c tiéng Viçt, là phài hieu hoàn toà.n y nghia ctia mçt
Uri, phài biét sfip d;_it CU phap cho dung, néu không nghia moi câu së
sai l�c hoàn toàn. St! kh6 khan d6 là do tiéng Viçt rat it giong dl;fc
di (hau nhtr không c6 ), hàu nhtr không c6 so nhiêu ft, không c6
t�n moi tiêng, d9ng ttr không chia v.v... �
E>è trâ'.n tinh ngtr&i Âu châu muon h9c tiêng Viçt, Marini dtra ra
ly lë sau : Trong nhfrng ngôn ngfr, dàu vè m�t ngfr phap ÛO'n sO', nguèri
ta vân c6 nhièu cach bù l�i dè dàng, de c6 the d�t thành câu n6i viét
trôi chày. V�y, néu tiéng Viçt c6 mç,t ngfr phap dO'n giàn sanh v&i
nhiëu tiéng Âu châu, thi h9 cüng c6 cach khac bù dâp l�i, mà cach the
dùng nhièu nhat là thè phat âm và trong cach â9c 3• Quà th*t, vân theo
Marini, lue m&i h9c tiéng Viçt, thi nh*n thâ'.y m9i cai dëu qua 1� thtrèrng,
làm cho minh luan quan, roi rit không biêt làm sao d�t cho ô{tng tiéng
trong moi câu và phân biçt âm thanh de hieu dtrQ'C y nghia. Nhtrnz
1. RHODES, De tonis seu accentibus linguae Annami tae, trong ARS/, JS. 83 et
84, f. 6211. - RHODES, R�lazione del Tunchino, tr. 117 - RHODES, Histoire
du royaume de Tunquin, tr.· 111-112.- RHODES, T_unchinensis Historiae libri
· duo, Lib. /, tr, 86.
2. Tiëng Vi�t không C() Hnh cach bien thai, châng h,;m không c6 vï ngÜ' (désinence)
không c6 tiëp dàu ngÜ' và tiép vï ng·r.
3, Mr1rini nh�n xét qua cÎO'n SO'o
18 LICH SÛ CJ-IÜ QUÔC l\'CÜ
roi, nhèr h9c hành dn th�n, giao tiep nhiëu v&i ngtrèri Vi�t, thi nhfrng
kh6 khan d6 tan bien dân dan 1•
Tom l�i, doi v&i ngtrèYi Âu châu, thi thanh te nhi và ngir phap âO'n
S()' = là nhfrng kh6 khan l&n nhât âoi v&i h9. Khi bàn vë tiêng Vi?t, de
tac già Tây phtrO'ng vào the ky 17 dèu nh�n nhtr the. Marini cèn nh�n
xét này: ngtrèri Viçt Nam tra tiêng cùa hQ hO'n ai hêt vi tiêng d6 âO'n
giàn. M9t tiêng bao hàm rat nhièu nghia, cèn nhtr tieng Y châng h�n
l;i eau ky, lôi thôi : neu muon d9c tiêng Tranquillità thi phài phat ra
bon tiêng, mà chi CO m9t nghia, trong khi tiêng Vi?t chi can dùng m9t
âm là An, cüng c6 nghia nhtr chfr Tranquillità cùa Y, ay là cl1tra nôi
den viçc chfr .4n cèn c6 nhièu nghia, nêu thêm cac dau :i.
Trên dây là mç,t sa nh*n xét vë tiêng Viçt cùa may Linh mt)C
Dong Tên truyèn giao tc].i Viçt Nam cach dây trên ha the ky. Nhfrng
nh*n x�t d6 tuy dan giàn, nhtrng cüng chirng tè Slf quan tâm cùa cac
ông vè tiêng Viçt. Chinh nhèr nhfrng nh�n xét ây và nhièu nh�n xét
khac, mà cac ông cùng v&i mç,t so Linh m \1C Âu châu khac cüng san g
b Vi�t Nam th&i d6 và Slf cçmg tac cùa de Thày giàng Viçt Narn,
da d6ng gop kè nhiëu ngtrèYi it vào viçc thành 1.;ip chfr viet cùa chung
ta ngày nay.
Bây gièY trong chtrO'ng lièn dây, chung tôi d'ing dtrng vè phU'O'ng
dijn lfch sù- bàn t&i st.r thành hinh chfr quac ngfr vào giai do.)n dàu
tiên, ttrc 1� tir 1620 den 1648. Ve van dè này tuy da c6 m9t so nhà
nghiên cu·u nhii.c qua t&i 4, nhtrng chung• tôi muon dành hân m9t
chtrO'ng de trinh bay nhièu tài li�u ffiO'Î kham pha dtt'Q'C, hau g6p
p han nào vào công viçc quan tr9ng này.
1. MARINI, Relation des Royaumes de Tunqùin et de Lao, tr. 173-174.

2. Nh�n xét này co vè nông c�n.
3. MARINI, Delle Missioni, tr. 96.
4. NGUY�N-KHÂC-XUYÊN, Chung quanh v3n-dè thành-lqp chir qu6c-ngir. Chir
quôc-ngir vào nlJm 1645, trong VlJn-hoa nguy�t-san, so 48, thang 1-2 ni'im 196o",
tr. 1-14. - THANH-LÀNG, Nhirng ch�ng dU'&ng cua chir vi�t Quôc-ngCr, trong
bao fJ;Ji·Hr;,c, N1im Th& IV, so 1, thang 2,1961, tr. 6-13°- VÔ LONG-Tt Lich.
su- V�n-hpc Công,giao Vi�t,Nam, cuon 1, Saigon, 1965, tr. 102 .. 127. - 00
QUANG CHINH, Tdnh dp chir Quoc-ngir m&i cua Linh-Mvc D!Jc.L9, tir nlJm
1625 dén 1644, trong bao PhtrO'ng Dông, so 7, t�ang giêng 1972, tr. 15-21.
2
SO' lll'Q'c giai do�n thành hinh
chfr quôc ngfr (1620-1648)
Chfr Viçt ngày nay là mç,t thir chfr da dtrQ'c nhièu Linh mt_1c
Dong Tên b Viçt Nam (v6'i st_r cç,ng tac âm thàm cùa mç,t so Thày
giàng Viçt Nam) vào the ky 17 sang t,J.O ra. N6i mç,t cach tong quat
thi hQ da dùng mâu tt_r La tinh, roi dt_ra vào phan nào cùa chfr Bo
Dào Nha, Y và may dau Hy L�p, de làm thành chfr mà chung ta
dang dùng · 1• Chung ta dèu qua ro là vào thèri ay, Viçt N:im dùng
chfr Nho là chfnh, con chfr Nôm là ph\1 thuç,c.
Khi cac nhà truyèn giao den Dàng Trong da bit dau ap dt_1ng dan
dan mâu tt_r La tinh cho tiéng Viet. Tht_rc ra dây là mç,t cach bit chtr6'c
cac nhà truyèn giao Dong Tên Tây phtrO'ng b Nh�t Bàn. Vi dau thé
1. Chung tôi xin viet vân t�t nhU' JGY vè phll'O'ng di�n này lf&c mong cac nhà ljch
sÙ' ngfr h1c Vi�t Nam nghiên c&u sâu r(}ng hun. Th.,c ra, rt nhat cüng da co
ba · nglfèri bàn luGn su qua :
- LÊ-NGOC-TRl.}, Chv quôc-ngv tir thé../cy XVII clén cuôi thé-ky XIX, trong
Viêt..Nam Kh,Jo .. cô tip-san, sô 2, Saigon, 1961, tr, 113..136.- NGUYÈN-t<HÂC
XUYÊN, Ciao-si A-lich--;o-n fJâc-Lp v&i chv q�ôc-ngv, ibld., tr. 76,107. -
THANH-LANG, Nhirng c,�Jng clviYng cüa chir 1,iét Quôc-ngv, trong bao D{l i
H9c, N�m th& IV, �o 1, thâng 2-1961, tr. 6-36,
20 l/CH SÛ' CHÜ Qu6c NCCr
ky 17, hQ cüng da cho xuât bàn mç,t vài cuôn s.kh ngfr vt.rng và ngfr
phap Nh�t theo mâu tt_r abc 1.
Sau dâychung tôi së th_eo cac tài liçu viét tay và Cuon sach cùa C.
Borri vào dàu thé ky 17, SO' ltrgc si.r thành hinh chfr quoc ngfr qua hai
giai do�n : I620- r626 và I63 r- ro-18.
GIA/ DO�N MÔT: 1620-1626

Theo ljch sÙ' de l�i thi vào gifra the ky 16.và nhat là vào cuôi thé ky
d6, may nhà truyèn giao Âu châu, nhtr I Ni Khu, Gaspar da Santa Cruz,
Louis da Fonseca, G. de la Motte, Diego Advarte da den mièn Hà Tiên
và Thù-a Thiên ::! ; nhtr11g ho�t dç,ng cùa cac ông không dtrçrc ghi l�i ra
r�t. Sang dàu the ky 17, câc nhà truyèn giao Dàng Tên gàm ngtrèri Âu
châu và mç,t so it ngtrèri Trung Hoa, Nh�t Bàn, m&i chinh thirc dên
truyèn ba Phûc âm o Vi�t Nam, và ho,>t dç,ng cùa cac ông da dtrgc ghi
Iii kha dày dù.
Ngày 6-1-1615, ba tu sî Dong Tên là hai L.m. Francesco Buzomi
(Y), Diego Carvalho (Bo E>ào Nha) và Thây Antonio Dias (Bo E>ào Nha)\
1. Vocabulario da lin,joa de lapam com adeclaraçao em Portuguef feito por alguni

Padres, e lrmao'l da Companhia de lesu. Em Nangasa1ui, no Collegio de Jélpam da
Companhia de Jesu, 1603, in,4o, 330H. - Joào RODRIGUES, Arte da Lingoa de
lapam. Composta pel/o Padre lolo Rodrigues da Côpanhia de le'Ju. Oivida em
tres livro,;. Em Nangasa(lui, no Collegio de Japào da Companhia de Jesu, 1604,
in,So, 239ff. C.5 thè coi lhêm : J. LAURES, Kirishitan Bunko, Tokyo, 1940, tr.
330-331 . - R. STREIT, Bibl,otheca Missionum, Ou vèn IV, tr. 513 và V, tr. 378-
379.
2. ANDRÉ.MARIE, MissioM <1or,ù nica, ne-; dan<s /'f,rtrême Orient, T.1, Paris, 1865,
tr. 383,387. - LE. LOUVET, La Cochinchine re/igieu-;e, Vol. 1, Paris, 1885, tr.
33
223,2 , - NG UYÈ ,HÔNG, Ljch-sù- fruyè n ,giao Ô' Vi6t,Nam, Saigon, 1959,
N
tr. 14-42
.
J. L.m. Francesco BUZOMI ( 1576-1639 ) ngtrèri Y,
téri Oàng Trong nam 161S:
N�m 1639 Choa Nguyèn Phuc Lan yèu eau 6ng trêr vè Âo Môn lo li�u cho
Chua m()t viec. Công vifc chtra xong th, ông bi b�nh qua dèri ngay toi Ào Mon
cùng nlm 1639. - L. M. Diego CARVALHO (1578· 1624) cfên Oàng Trong cùng
n;m v&i Buzomi, nhtrng nam 1616 ang di truyèn giao t�i NhGt Ban trong nfurng
dièu kien rat kh6 khcln, sau cùng 6ng tir v1 cho tei N h�t ngàv 22,2..1624. - Thày
Antonio DIAS (1585- ?) sông è, O àng Trong liên tvc hr 1615 dën khi bi Chua
Nguyèn Ph uc Lan trvc xuât n�m 1639. Chung tôi không rô 6ng qua âèri ù Ô&lf
vè nfm nào?
GIA/ DO�N THÀNH HINH 21
dap tau buôn Bo E>ào Nha tir Ao Môn di E>àng Trong và t&i Cira Hàn
ngày 18-1-1615 1 • Sau dé mây thang câc ông den & Hç,i An. Tii dây,
nhèr biêt tiêng Trung Hoa và Nh*t, nên câc ông c6 thè giao thiçp
v&i kièu dân Hoa Nh*t. Nhân tiçn, chung tôi cüng xin ghi liÎ mây
dong lich sù- H9i An thèri ay.
Theo st_.r hièu biét cùa chung tôi thi thèri d6 ngtrèri Viçt gQi Hç,i
An là Hài Ph6, ttrc là nO'i buôn ban & bèr bê. Khi ngtrèri Nh�t và
Trung Hoa t&i dé bât dàu tir cuoi the ky 16, Hài Pho là nO'i buôn ban
sàm uat. Cac nhà truyèn giao t&i dây vào nam 1615, nghe ngtrèri Nh�t
d9c Hài Pho là Hoaipho, nhtrng roi ca� ông thtrèrng d9c tr�i Faifo :!.
Ngtrèri Au châu viet chfr Hài Pho bâng nhièu cach: Haifo, Hai fo, Haito,
Faifo, Facfo, Fayfo, Fay/à, Fayfo, Faiso, Tai/à, vv.... T�i An Hç,i, .cô haî
khu riêng biçt, m9t dành cho ngtrèri Trung Hoa, mç,t dành cho ngtrèri
Nh*t. Kièu dân Nh*t dtr&i quyèn cai tri cùa mç,t ngtrèri Nh*t do Chua
Nguyên ho nhiçm, Hoa kièu cüng do mç,t ngtrèri Trung Hoa cai tri
dtrgc Chua Nguyên bo nhiçm. Riêng vi chi huy ngtrèri Nh�t-liÎ dtrQ'C
Chua Nguyên trao cho trach nhiçm vè cac ngtrèri Tây phtrO'ng à H(>i
An 3• Theo Borri, thèri ây Dàng Trong c6 trên 60 èù-a bè, sam uat nhât
là H9i An, con hai hài càng quan tr9ng thtr nhi là Cira Hàn và Ntr&c
M�n (Qui NhO'n). Cac thtrO'ng thuyèn Trung Hoa, Nh�t, Manila,
Ma Lai, Cam Bot v. v... thtrèrng den ba cira bê d6.
Ba nhà truyèn giao mà chung ta vira nôi, den H9i An v&i m1;1c
dich dàu tiên là de giup d& giao hfru Nh*t vë m�t tôn giao, và nhèr
ngtrèri Nh�t làm thông ngôn de tiêp xuc v&i ngtrèri Viçt Nam. Sau nam
1. îhll' cùa L m, Valentino de CARVALHO gèri cho L.m, Nuno Mascarenhas, Phv ta
Bè trên Cà Dong Tên Vùng Bo Dào Nha, viêt t�i Âo Môn ngày 9-2.. 1615, ARS/,
JS. 16 Il, f. 174, - RHODES, Divers voyages et missions, tr, 68,
2, E. FERREYRA, Noticias summarias das perseguiçôes da missam de Cochinchina
Lisboa, 1700, tr. 4,
3. T rong sach này chung tôi xin dùng danh tù- H�i An r gày nay.
4. BORRI, Relation de la nouvelle mission, tr. 89·96.

l/CH SÙ CffÙ QUÔC NGÙ'
1615, nhièu tu si Dong Tên khac không uhfrng den truyèn gifo èr
Dàng Trong mà cà Dàng Ngoài nfra, nhtrng âa sô là ngtrèri Bo E>ào
Nha 1•
Cac nhà truyën g1ao t&i Viçt Nam thèri a.y dëu phài h9c tiéng
Viçt m&i c6 the tiêp xuc v&i ngtrèri Vi�t Na�. Theo chung tôi biêt
thi L.m. Francisco de Pina là ngtriri Âu châu dèîu tiên n6i thq.o tiéng
Vift. Pina sinh nam 1585 b Bo E>ào Nha, ông t&i E>àng Trong nam
1617. Luc dàu Pina sông b Hç,i An, sang nam 16!8 ông b tc},i Ntr &c
M�n v&i Buzomi và Borri. Hai nam sau, ông trb l�i Hç,i An, roi nam
1623, Pina den b t�i Thanh Chiêm, thù phù Quàng Nam Dinh. Pina
chêt duôi b bèr be Quàng Nam ngày 15-12-1625. Dip dé cé tau Bo
Dào tir Cam Bot vë Ao Môn, bo neo b hài ph�n Quàng Nam, Pina
cùng mç,t ngtrèri Vi�t Nam chèo thuyën ra tàu Bo Dào dê lây cac do
ph9ng tt_r. Khi thuyën dang âi vào bèr, bi gié bao bât chgt, l�t thuyèn
Pina. Vi m�c ao dài, Pina không bO'i vào dtrgc, càn ngtrèri Vi�t kia
bO'i vào bèr thoat n�n. Sau dé ngtrèri ta v&t dtrQ'C xac Pina dem vè
Hç,i An làm le an tang rat tr9ng the �.
Nhèr biêt tiêng Viçt, nên ngay tir nam 1620 cac tu si Dong Tên tc].i
Hç,i An 3 da SOé},n thào mç,t sach giao ly bâng « chfr Bàng Trong »
1. ÎÙ' nam 1615 dën 1788, c6 145 tu si Dong Tên thu�c 17 quoc tjch sau day
den truyèn giao cr Vi�t Nam, kh8ng kè 31 tu si Dong Tên ngttài VïtH Nam :
74 Bo Oào Nha 2 T rung Hoa 1 Sarde
30 Y 2 Âo Môn 1 Savoyard
10 O&c 2 Ba Lan 1 Thvy Si
8 Nh�t 1 Gêne 1 Ti�p Kh�c
5 Phap 1
Hung Gia L çri 1
Toa Thanh
4 Tay Ban Nha 1 Illyrien
2, Antonio de FONTES, Annua da Mis;am de Annam, viët t�i H�i An ngày 1, 1, 1626,
ARS/, JS. 72, f. 79r. - D. BARTOLI, DeW Hi-;toria della Compagnia di Cie su,
1a Gina, Terza Parte, Roma, 1663, tr. 834.
3. N�m 1620, tei HOi An c6 4 tu si Dong Tên sau day :
1) L.m. Pe3ro MARQUES, (1575,1670) sinh toi Nh�t do cha là ngtrài Bo Oào,
m� là ngtrèri Nh�t. Marques dën è,- Oàng Trong 6 làn : 1618-1626, 1637, 1639,
26-2 dén 13,7-1652, 1653,1655, 1658 và 1670, dën o- Oàng Ngoài ml)t fan :
1627,1 630. Nlim 1 620 Marques là Bè trên cac tu si Dong Tên tei Hl)i An. Ông
cüng den truyèn giao tei Hài Nam tù nam 1632 ,1635. Marques bi dâm tau èr
gàn dlio Hài Nam và chet vào djp d6 ( 1670). Nhièu van thtt cüa ông vè Oàng
T rong con giÜ' tei Van kho Dong Tên è, La Ma. Xem : ARS/, JS. 71, f. 397,
404; JS. 75, f. 124-169. - MARINI, Delle Mission i, tr. 378.389. - R
e lation des
GIA/ DOAN THÀN.'-1 Hi NH 23
tfrc là chfr Nôm 1• Cuon sach này vi so:J.n bAng chir Nôm, nên chic
phài CO S�t· cçmg tac cùa ngtr&i Viçt.
Nhtrng chûng tôi ttr&ng cuôn này cùng <.hrçvc viêt bâng chfr Vi�t
m&i nfra (chfr qu6c ngfr ngày nay), mà ngm::ri c6 công so�n thào là L.m.
Francisco de Pina vi lùc d6 chi c6 ông là ngtrèri Âu châu th�o tiêng
Vift nhât. Chung tôi doan rang, cuén sach này không dtrçYC in (in theo
kièu Vi�.t N:am th&i dé), mà chi chép tay. C6 lë lue ay ngtr&i Công
gifo ô Hç,i An, Quàng N:11n ... chép tay bàn chfr Nôm de dùng, càn
cac nhà truyèn gifo l�i chép sang mau tl! abc. Néu dûng thé thi <.Hy là
cuon sach Viçt Nam c.1àu tiên bfing mâu tl! La tinh. Tiéc dng ngày nay
không càn thây cuêin giao ly trên dàu là bàn chfr Nôm hay chfr quôc ngfr.
Theo s�r nh*n xét cùa chûng tôi thl vào nam 1620 dù L"m. Pina
da néi dtrQ'C tieng Vi�t, nhtrng kh6 long mà phin bi�t dtrçYC loi cach
missions et des voyages des évêque� vicafre·,· apoitoliques, es Années 1672, 1675,
1674 et 1675, P<1ris, 1680, tr. 18. 2) Thày Joseph (1568-?) nglfèri Nh�t, nhlfng
chung tôi không th:iy cac tài li�u ghi tên Nh�t cùa Thày. Joseph gia nh�p Dong Tên
nam 1590, ctén Oàng Trong ho�t d(}ng hr 1617-1639. Không ro ông chêt èY dau,
vào nam nào? 3 Thay P,1ul11s SAITO (1577-1633) nglfài Nh�t. cfén èY Dàng Trong
tÙ' 1616 -1627, t&i Oàng N9oài cùng v&i L m. Gaspar d'Am1ral IÙ' thang 10, 1629
cfën 5, 1630. ,hv phong Linh mvc tQi Âo Môn k.hoàng 1632 và hr d Q O l,;li Nh�t
n�ày 29-9, 1633. 4) lm. Francisco de PINA (chung tôi dà nhâc t&i tièu sù- cùa
ông à Irén).
1. O�y là haî tài liêu vi�t tay bâng Bo ng·r và La ngr '-'.è cuon giao ly này : 1) Joao
ROil, A ,nua de Coc,',ichina Jo anno de 1620, viét t9i Âo Môn ngày 20, 11-1621,
ARS/, JS.7 2, f. 6ï. : < No prirlcipio do catecismo se ensinav&, e cantava a doutrina
Xpào na lingo3 da terra, pera q tofos assi_grade; como pNJueno5 apodessem apren•
der, e as cousàs mais p.-in.:ipae5 de nossa Santa leê que juntamente o Pe lhes en
sinava, e dedarava: asqu 1e5 acabadas lhes foi tambë ensinando que cousa era missa
e confissào (, • .) Agora c<3 njuda de Deos e diligencia do Pe lhes foi facil aprenderè
nas, pois ia astem em sua ling. a, e cada daa se ensinâo em nossa lgreja vindo o�
minimos a doutrina todo o tempo que o Padre q,,e sabe a lingo3, eslà em faifo >.
2) Gaspar LUIS, Cocincine ,sis mi,sioni., annuae litterae, anni 1610, viét t�i Âo
Môn ngày 12.. 12-1621, ARS/. JS. 17, f. 24r : « Catechismus Coc,ncinensi id'omale
rnmpositus multum ad anim:irum utilitatem contulit. Ejus ope et natu gran:fes domi
Christiana dogmata, sollemne ;que precandi formulas addiscere, memoriter tenere, et
pueri quotidiano ad cfoctrinam concursu doctiores evadcre »
ngfr nhtr chung ta dùng ngày nay. Dt!a vào nhfrng tài liçu viêt tay
nam 1621-1626, chung tôi biêt dtrgc hàu hêt de chfr con viê't liën và
chtra thây danh dâu vào nhfrng chfr dé. Chinh dt!a theo hai d�c diêm
này mà chung tôi cho là giai do�m so- khlri chfr quê5c ngfr. Bây gièr
chung tôi xin trinh bày 7 tài liçu de chtrng minh.
T ài li�u viét tay narn 1621 cùa ..Doâo Roiz
Dây là bàn ttrèrng trinh hàng nam cùa Tinh Dong Tên Nh?t Bàn,
mà L.m. Giam sat ùy cho L.m. Joao Roiz dt!a theo de bao cao èr
Dàng Trong so�n thào, dê gù-i cho L.m. Mutio Vitelleschi, Bè trên Cà
Dong Tên cr
La Ma. Tài liçu so�n bâng tiêng Bo Dào Nha, gom 15 tèr,
tu-c 30 trang kè cà trang bia. Chfr viêt trung binh, không l&n qua cfing
không nhà qua, trong kho 14 X 22 cm. Trtrèrng trinh này biên so�n t�i
Ao Môn ngày 20-11-1621. Tài liçu chia ra ba phàn rô rçt: Phan m<Y âàu
gom 6 trang ; Phan thzr hai gom 8 trang ghi l�i nhfrng ho�t dçng ctia
de tu si Dong Tên t�i Hçi An và ph9 c*n v&i dàu dè «Residencia de
Faif� na Provincfa de Cacham,> (Ctr sèr Hçi · an trong tinh Cacham
[ Quàng Nam]) ; Phan thir ba gom nhfrng trang con l;;ii viêt vè nhfrng
kêt quà truyèn giao èr Ntr&c M�n, v&i dàu dè <(Residencia de Nuocman
na provincia de Pulo Cambi;i (Ctr sô Ntr&c M�n trong tinh Pula
Cambi [Qui NhO'n]) 1• Dtr&i dây là nhfrng chfr quoc ngfr trong tài li�u:
Annam :! : An Nam.
Sinoa :� : X& Hoa, ttrc Thu*n Hoa.
Ùnsai 4 : Ông Sai.
Cacham : Ca chàm (Kè Chàm hay Thanh Chiêm), là thù phù
Quàng Na m Dinh, ô vè phia Tây Hç,i An ngày nay. Dân chung thèri
ay cüng g9i Kè Chàm là Dinh Chàm.
1. Joao ROIZ, Annua de Cochinchina do anno de 1620, Pera N. Muv Rdo em

Christo Pe Mutio Vite/ieschi Preposito Gera/ da Compa de lem, ARS/, JS.72,
f. 2, 16.
2 lb,d., f. 4v.
3. Ibid,, f. 4v. 11r.
4. Ibid., f. 4v
5. Ibid., f. 6v.
CIAI DO�N TI-IÀNH 1-ÛNH 2S
Ungue: èatecismo fez o Pe ao Ungue nosso amigo, ea (?) outros

muitos assi Christa6s coma gentios, que concorrerao aouuilo [a ouvido] 1
(M9t Cha d�y giao ly cho Ông Nghè, ông là ngU'èri bin thân cùa
chung_ tôi, và cha do ding d�y giao ly cho nhièu giao hfru cùng lU'O'ng
dân tu6n den nghe giàng).
Chfr Ungue ttrc Ông Nghè dtrgc tac già viêt lièn l�i chtr không viêt
dch ngfr nhtr chung ta ngày nay. Chung ta dèu biêt, Ông Nghè là mç,t
danh ttr binh d:in dùng dê g9i de vi Tien sï. Con danh ttr Ông Nghè
Bp, mà chung ta thay trong de tài liçu viêt tay cüng nhti' trong sach
cùa nhièu nhà truyèn giao Tây phtrO'ng o Vi�t Nam vào thé ky 17, là
m9t chtrc quan o de Dinh (Tinh) Dàng Trang, c6 nhi�m V\1 lo viçc
thue ma và tài chinh. Th l!c ra, chtrc vi cùa ông này là Cai bg, m9t trong
ha quan (Dô tri, Cai b�, Nha uy) làm viçc tn;c tiêp dtr&i' quyèn viên
Tran thù cùa moi Dinh. Ti?n dây cüng nên biêt cac nhà truyèn giao
Tây phtrO'ng vict chfr Ông Nghè ho�c Ô,zg Nghè Bp dtr&i nhièu hinh
thtrc khac nhau :
Gaspar LUIS, Coci ncinensis missionnis annuae Litterae anni I620,
ARS!, ]S. ïI: Unguè (f. 23v), Ungué (f. 24v).
BORRI, Relation de la nouvelle mission des Pères de la Compagnie de
Jésus, Lille, 1631 : Omgné (tr. 182).
RHODES, Histoire du royaume de Tunquin, Lyon, 1651: Oun ghe
(tr. 170).
RHODES, Relation des progrès de la foi au royaume de la Cochin
chine, Paris, 1652: Ouerzglebo (tr. 4 3), Onghebo (tr. 44 ).
RHODES, Divers voyages et missions, Paris, 1653: Onyhebo (tr. 123),
Oun Gueh (tr. 183), Ongehbo (tr. 203), Ônghebo (tr. 203), Ou-nges-bo
(tr. 206), Oun ghebo(tr. 212), Oun-ges-bo (tr. 226).
Metelle SACCANO, Relation des progrès de la foi au royaume de la
Cochinchine és années I646 et I6..J7, Paris, 1653 : Onguebo (tr. 133).
Maurus de Sa. MARIA, Thtr viêt t�i Cira Hàn ngày 2-8-1698, gtri
cho L.m. J .- A. Arnedo , ARS!, JS. 70: Oü ngè b{i (f. 264r).
1. J. ROIZ, ibid, f. 7r,

Emmanuel FERREYRA, Noticias summarias das perseguzcoes da

missam de Cochinchina, Lisboa, 1700: Oum Nhembo (tr. 52), Oum Nhebo
(tr. 53), Ou Nhebo (tr. 54).
Sau khi chung ta tim hièu loi viêt chfr Ông Nghè cùa cac tac già
trên dây, bây gièr chung ta tiép tvc trich ra nhfrng chfr quê5c ngfr trong
ban ttrèrng trinh cùa J oao Roiz :
Ontrü 1 : Ông Trùm, là m9t ngtrèri dtrng dau Xt'r d�o.
Nuocman :! : _N i.r&c m�n, m9t thành phê5 xtra & phia Bâc Qui
NhO'n ngày nay chirng 20 es. Mç,t sa bàn do thé ky 19 con ghi dia
danh này 3•
Bafu ·1 : Bà Phù, ttrc là vg quan phù Qui NhO'n vào nam 1618.
N ên nh& lue dé Qui NhO'n m&i chi là m9t Phù giap v&i lanh tho
Chiêm Thành.
Sai Tubin :-, : Sai Tir Binh ('?).
Banco ,; : Bàn Co môt <( thàn )1 khong lo t�o d t! ng vü tr9, con
ngtrèri. Hoi xtra dân Viçt Nam theo thàn tho�i Trung I-ioa nghï nhtr the.
Oundelim ï : Ông E>è lïnh.
Tàl lifu vlih tay nam D 62 D cùa Gaspar !Luis

Cùng nam 1621, L.m. Gaspar Luis ding viet mç,t bàn ttrèrng trinh
vè giao doàn Bàng Trong gù-i cho L.m. Mutio Vitelleschi & La Ma.
Nç,i dung bàn ttrèrng trinh này ciing không ·khac cùa Joao Roiz. Tuy
1. Joao ROIZ, ibid., f. Br,
2, Ibid., f. 10r, 11r, 13r.

3. J.-L TABERD, Dictionarium Latino-Annamiticum, Serampore, 1838, Appendice,
MONTÉZON el ESTÈVE, Voyages et travaux des ,;,issionnaire-; de la Compagnie
de léws, Mi-;-;inn- de la Cochinchine et du Tonkin, Paris, 1858. - Eugène
VEUILLOT, La Cochinchine et le Ton/.,in, 2e édition, Paris, 1861.
4. Joào ROIZ, ibid., f, 10r.
S. Ibid., f. 10rv, 12r.
6, Ibid., f. 10v,
]. Ibid.� I 15r,
GIA/ DO�N THÀNH HlNH i7
nhiên, bàn cùa Luis l�i so�n thào bing La ngÜ' và vin hO'n bàn
cùa Roiz. Tài liçu gèm tam trang rtr&i, viét chfr cê5' trung binh, trong
kho 12 X 20 cm. Tac già so�n tài liçu này t�i Ao Môn ngày 12-12-
1621 1• Gaspar Luis nhic den f t danh tir Viçt hO'n Roiz. Nêu c6 dùng
vài ba chfr Viçt, thi l�i cüng viêt giong nhtr Roiz, vi dt.t : Cacham,
Nuocman, trir haî chfr sau dây Luis viét khac Roiz :
Ungue và U ngué � : Ông nghè.

Bancô 3 : Bà n co.
V�O OB�u nam D 62 Œ cùa Crlstoforo Sorrl

Trtr&c khi bàn t&i tài liçu cùa Cristoforo I Borri, thiét ttro-ng nên
biét qua tieu Str cùa ông, vi ông là ngtrèri Tây phtrO'ng dau tiên da
viêt và cho xuât bàn m9t cuon sach kha dài vê XU' Dàng Trong dau
the ky 1 7.
Cristoforo Borri (1583-1632) sinh t�i Milan, gia nh�p Dong Tên
ngày 16-9-1601. Nam 1615 ông .di Bông A truyèn giao, nhtrng chûng
tôi không rô ông t&i Ao Môn vào nam nào.
Chi biêt nam 1618 · Borri phài tàng hinh boi tau di thtrO'ng thuyèn
Bo Dào tir Ao Môn t&i Dàng Trong cùng chuyên v&i L.m. Pedro Mar
ques. Ngay nam dé Borri theo haî L.m. Buzomi và Pina den l*p CO' so
truyèn giao b Ntt&c M�n. Nam 1621, Boni rèri Ntr6'c M�n và cüng
rèri Dàng Trong luôn dê vè Ao Môn. Nam 1623 ngtrèri ta thây ông cô
m�t à- Goa. Sau dô ông vè Bo Bào Nha diy Toan t�i trtrèrng Dii hç,c
Coimbra. Tuy Borri chi song b Bàng Trong cô 3 nam, nhtrng ông kha
thành thi,O tiêng Viçt và hièu biet nhièu vè XU' này. B�rri 1� rat gioi
vè Toân, Thiên van và khoa Hàng hài. Khi vua Philipphê ntrÔ'c Tây
1 Gaspar LUIS, Cocincinensis missionis annuae Litterae, anni 1620, ARS/, JS. 71,
f 2:s.. 21.
2. Ibid., f. 23rv, 24.
3. Ibid., 25v. à f. 25r tac già f 1>i viét: .Banco.
4. Vè t@n Cristofo.ro CO nhièu nCYi viet khac nhau, ngay chfnh trên cac bîa sach cûa
Ong cùng c6 khi dè là Christoforo c6 khi l;;ti âè Christofle nhtt chung ta sè thay.
28 lfCH SÙ CHÜ QUÔC NGÜ
Ban Nha nghe biet Borri dang nêu nhië u thuyét m&i Coimbra, liën o
vèri ông sang Madrid de trinh bày nhfrng kham pha cùa ông.
Chinh Borri da viêt m(>t cuén sach bâng Bo ngfr Bàn vë nghf
thu(it di bièn 1, nhtrng cho den nay cuêSn sach chtra dtrQ'C xuât bàn
mà vàn càn nâm o Evora (Bo E>ào). Ông cüng viêt cuén sach Chi dan
cich di. Ân EJ9 � bang tiêng Y, nhtrng chtra so:;in xong. Cuon sach cùa
Borri làm chan dçmg dtr lu*n lue â6 hO'n cà viêt vë Ba tàng trà·i : khi,
hành tinh, thiên khung :�. Sach so�n bang La ngfr và rnâi khi ông qua
dèri ÔtrQ'C 9 narn roi rn&i xuât bàn. Nam 1631, Borri cho ân hành O'
Lisboa rn(>t t?p vè Thién van SOq.n bang La ngfr. 4
Khi Borri o
Cojrnbra và Madrid nêu ra chù thuyêt ba tàng trèri
gây xôn xao trong nhièu gi&i, nên L.m. M. Vitelleschi Bè trên Cà
Dàng Tên, phài gQi ông vè La Ma. C6 lë cüng vi v*y mç,t phàn mà
vào khoàng âàu nam 1632 ông xin xuât Dong Tên, de vào tu trong
Dàng <{ Bernardins de Ste Croix de J érusalern >1 b La Ma; nhèr c6 phép
â�c biçt cùa Tàa Thanh, chi sau ba thang Nhà T?p, ông dtrQ'C phép
khan trong Dàng dé. Nhtrng ông l�i không khan, nên t\1' y xin ra khoi
o
Dàng này, roi xin gia nh?p tu viçn Xi tô cüng La Ma. Tu dtrgc mây
thang, Borri hi nhà dàng trt_.1C xuât, ông lien ki�n nhà Dàng và ông da
thâng ki�n. Trong khi di bao tin mirng d6 cho mç,t vi giam chtrc La o
Ma, thi ông bj chet gifra dtrèrng ngày 24-5-1632. :-,
Bây gièr chung ta nhin vào cuon sach cùa Borri viet vè E>àng Trong
1. Tratado da arte de navegar, pelo Rdo Pe Cristov:J o Brono, da Companhia, Anno

Domini M ...
2, lstruzione par facilitare il viaggio de/1'/ndie,
3. BORRI, Doctrina de tribus Coe/is, Aereo, Sydereo, et Empireo, Opus Astrono.
mis, Philosophi:; et Theologis favens, Ulyssipone, 1641 , in-4°.
4. BORRI, Collecta a:;tronomica, ex doctrina P. Christophori Borri, Mediolanensis,
e x Societate l esu ... , Ulyssipone, 1631, 470 tr.
S. Vè tièu sir C. Borri, c6 the d çc : SOMMER VOGEL, Bibliothèque de la Compagnie
de lé s1Js, Nou velle éditio 11, Louvain, 1960, ti'm chfr Borri. - C. B. MA YBON,
Notice sur Cristoforo Borri et sur /es éditions de sa « Relation », trong bao
Bulletin des Amis du Vieux Hué, nam 1931, tr. 269,276,
GIA/ DOAN THÀNH HlNH 29
dè trich ra nhfrng chfr-quoc ngfr trong d6. Cuon sach dtrQ'C xuat bàn 1
lan dau tÎên bàng Y ngfr nam 1631, Cùng nam do sach dtrQ'C dich ra
Phâp ngfr dong an hành t�i Lille và Rennes, den nam 1632 l�i dtrQ'C
dich ra La ngfr xuât bàn o Vienne, cùng nam 1632 dtrQ'C djch ra tiéng
Hoa Lan xuât bàn o Louvain, nam 1633 l�i dich ra Dire ngfr xuat bàn
b Vienne và mç,t bàn Anh ngfr t�i Luân Dôn. Nam 1704 m9t bàn dich
�&i bang Anh ngfr ÛU'Q'C xuât hi�n trong tuyèn t*p Churchill. Nam
1811, tuyèn t*p du hành cùa Pinkerton � in l�i hoàn toàn bàn djch trong
tuyên t?P Churchill. Nam 1931, ông Bonifacy l�i djch tir bàn tiêng Y
sang Phap van và cho in trong Bulletin des Amis du Vieux Hué 3•
Tuy cuon sach cùa Borri dtrQ'C in làn dàu tiên b!ing tiêng y nam
I6Jr, nh ll'ng phài hièu là nhfrng chir quoc ngir trong d6 là thtr chfr ông
viêt vào nam I620-I6.!I. Boi vi Borri bo Bàng Trong hoàn toàn nam
1. BOR.RI, Relatione della nuova m,mone de/li PP. de'la Compagnia di Giesu, al
regno della Cocincina, scritta da/ Padre Christoforo Borri Milanese della medesima
Compagnia, Roma, 1631, in-12°, 231 tr.-BORRI, Relation de la nouvelle mission
des Pères de la Compagnie de Jésus au royaume d� la Cochinchine. Traduite de
l'italien du Pire Christofle Borri Milanais, qui fut un des premiers qui entrèrent
en ce Royaume. Par le Père Antoine de la Croix, de la mesme Compagnie.
A Lille, De l 'Imprimerie de Pie'rre de Rache, à l a Bible d'Or, 1631, in-12°, .
233 tr. -- Vè bàn Phap van in ù Renn..,.s cùng do Antoine de la Croix dich, dàu
ctè b,a séch ciing nh1.r cuon xu5t bàn ù Lille, chi k.hac là do nhà xuat hàn Jean
HARDY. - BORRI, Relatio de Cocincina R.P. Christophori Barri e Societate
lew, ex ltalico latine reddita pro strena D.D. Sod�libus /nc/ytoe Congregationis
Assumptae Deiparae in Domo Professa Societatis Jesu Viennae Austriae. Excudebat
Michael Rictius, in novo mundo, 1632, in-8°, 142 tr. -BORRI, Historie van eene
nieuwe Seyndinghe door de Paters der Societeyt Jesu in't ryck van Cocincina. ln't
ltaliaens gheschreven door P. Chri,;tophorus Borri MelanoÎS••• Ende verduytscht
door P. Jacobus Susius der selve Societeyt, Tot Loven, 1632, in-12°, 203 tr. -
BORRI, Relation von dem newen Konigreich Coch"inchina, •• aus dem We/sch und
Latein ver:;euscht Gedruclct zu Wien in Oeiterreich bey Michael Riekhes . . 1633,
in-80, 1 43 tr. -BORRI, C ·ochinchina containing many admirable Rarities and Singu
larities of that Countrey. Extracted out of an ltalian Relation, late/y presented
to the Pope, by Christophoro Borri, that lived certaine yeeres there. And published
by Robert Ashley, London, 1633.
2, A general collection of the best and mo:;t interesting Voyages rlnd Travels in al/
parts of tl-e Wor/d... by Pinkert on, London, 1811 , vol. IX, tr. 771-828.
3. Lt Col. BONIFACY trong BAVH, 1931, tr. 277-405.
1621, và khi ông vè Au chiu chic khôn6 sÙ'a lc.ti nhfrng chfr Vi�t tnr&c
khi dem xuât bàn. V�y chung ta phài coi thCr chfr quoc ngfr này là
vào nam 1621. Co mç,t dieu cüng n6i ro o dây là, nhfrng chfr qu6c
ngfr trong sâch cùa Barri st;r thtrèrng không âung hoàn toàn v6'i nhfrng
chfr trong bàn thdo cùa ông, boi vi nhà in khôn5 cô nhfrng dau chir
quoc ngfr mà rat c6 the Borri da dùng lue so�n thào. Tiéc dng
chung ta không c6 chinh bàn viét tay cùa Borri dê trinh bày. Dtr6"i
dây chung tôi xin can cfr theo cuon sâch cùa Borri nhan dè Rela
tione della nuova Missione... in t�i La Ma nam 1631, rut ra nhfrng
chfr quoc ngfr trong dô. Chung tôi cüng xin bo qua viçc ghi l�i de
sô trang cô chfr quoc ngfr, vi không cà11.
Anam An Nam
Tunehim Dông Kinh.
Lai Lào. N tr&c Lào.
Ainam Hài Nam. Dào Hài Nam.
Kemoi Kè M9i. Xfr MQi o Cao nguyên Trung phàn.
Sinuua Xfr Hôa (Thu�n H6a).
Cacciam Ca Chàm (Kè Chàm, thù phù Quàng Nam Dinh).
Quamguya Quàng Nghia.
Quignin Qui NhO'n
Renran Ran Ran, ttrc sông f)à Râng mièn Phu Yên.
Dàdèn, Lùt, Dàdèn Lù.t : Da den l1_1t, Da den l1:1t.
Nayre Nài. Nài voi.
doij d6i.
sein mocaij xin mç,t cai. Cho tôi xin mç,t câi.
ehià trà. Uông trà, cây trà.
Saye Kim Sach Kinh. Ttr Thtr, Ngü Kinh
Saye Chiu Sâch chfr.
Co Cô
Con gnao muon bau tlom laom Hoalaom chiam : Con nho muon
vào trong long Hoa Lang chang. Ngtrèri thông ngôn da dùng làm
nhfrng tiéng â6 de hoi m<}t ngt.rèri khâc c6 muon gia nh�p d�o Công giâo
GIA/ fJO�N TH,-1NI-I 1-1/NH ]1
không. Vi th&i ay mç,t so ngtrèri hiêu 1am, gQi d�o Công giâo là d�o
Hoa Lang, mà d�o Hoa Lang c6 nghia là d�o Bo E>ào Nha, Sb di c6
danh tÙ' Hoa Lang là vi, theo St_r hieu biêt cùa chung tôi, khi ngm:ri Bo
E>ào t&i E>àng Trong ban mç,t thu vài c6 in hoa giong nhtr Hoa Lang, vi
thé ngtrèri ta g9i nhfrng thtrO'ng gia ay là ngtrèri Hoa Lang. Cac nhà
truyèn giâo den E>àng trong vào dau the ky 17 cùng hi dân chung gQi là
ngtrèri Hoa Lang, ttrc là ngtrèri Bo Dào Nha, m�c dau vào nam 1618 da
thay nhfrng nhà truyèn giao Nh*t, Y, Trung Hoa t&i E>àng Trong 1•
Muon bau dau christiam clziam : Muon vào d�o Christiang chang. Vi
thay ngtrèri ta hièu 1am vè d�o Công giao, nên L.m. Buzomi da tim
dtrgc câu trên dây thay vào câu kia, dè hài ngtrèri Viçt moi khi h9
muon vào d�o Công giao.
onsaij ông Sai.
Quanghia Quàng Nghia.
Nuoecman : Ntr&c M�n.
Da, an, nua, Da, an het : E>a an mra, E>a an het. Khi c6 nguyçt
thl)'c, dân qu ê Viçt Nam tin là c6 gâu an trang.
Omgne Ông Nghè.
Tuijciam, Biet : Tôi châng biet.
Onsaij di Lay : Ông Sai di lcJ.i, hay là ông Thày di l�i. Khi ngtrèri
Viçt thây de L.m.- Tây phtrO'ng eu di di l�i l�i, thl h;, nôi thé. Vi�c
di di lc}.i lc}.i cho khoè, ngtrèri Vi�t Nam ngày xua không cô th6i quen
này. Cüng nên biet dng, thèri dô dân chung gQi câc Linh m9c là Thày
và dQc trc}.i di là Sai. Dân chung cüng gQÎ ê:�c nhà Str (Thày) là Saï.
Banco Bàn Co, ông Bàn CO.
Maa Ma. Ma qui.
1. Vè v5n dè Hoa Lang xin coi thêm : - RHODES, Cathechismus, tr, 25. - M.SAC
CANO, Relation des progrès de la foi au royaume de la Cochinchine, tr. 2,3. -
LA. PONCET L'un des premiers annamites, sinon le premier, converti au
catholicisme, BA l'H, thang 1-3 nam 1941, tr,85,91. - L. CADIÈRE, ibid., tr.
95-96. - ARS/, JS. 89 f. 545r - 546v, 547r. - NGUYEN-HONG, lich,sir
Truyèn,gilo o- Viçt,Nam, Quyèn 1, tr. 23, chu t�fch 4.
32 L/CH SÙ' C/-IÛ QUOC NGÜ
Maqui, Maco : Ma qui, Ma qu:ii.

Büa: Vua.
Chiuua : Chua.
Tài lieu viét tay nam 1625 çua Dâc lQ

Ngày 16-6-1625, Dàc L(> viét m(>t bt'.rc thtr bang chfr Bo Bào
Nha, giri cho L.m. Nuno Mascarenhas, Ph1:1 ta Bè Trên Cà Dong Tên
vùng Bo Bào Nha I trinh bày viçc ông tir Ao Môn den Bàng Trong
bj nguy hiêm (bac) ()' gan dào Hài Nam, vè S{! tien trièn CUÇ)C truyèn
giao èr dây, vè viçc h9c tieng Vi�t, vè van dè mèr CUÇ)C truyèn giao
èr Bàng Ngoài và ông xin lanh trach nhiçm th{!c hiçn công viçc này.
Bt'.rc thtr dài gan hai trang giây, viét trong kho 15,50 X 23 cm. Trong thtr
tac già phiên âm haî dia danh Hài Nam và Bông Kinh (Dàng Ngoài)
là Ainiio, Tunquim, Tunquin, ngoài ra không càn chfr nào c6 dang vè
là chfr quêic ngfr nhtr ba chfr trên dây. Nên nh& ding vào thang
6-1625, Bic Lç, da t�m n6i dtrgc tieng Viçt �.
î"ài lieu viét tay nam 1626 cùa Gaspar luis

Trên dây chung ta da c6 dip bàn den mç,t tài liçu viét tay cùa
Gaspar Luis nam 1621, nhtrng lue d6 ông chtra d�t chân t&i Bàng Trong.
Trai l�i khi Gaspar Luis so�n t�p tài liçu này là lue ông da à Dàng
Trong dtrgc han m(>t nam, bèri vi ông viét t�i Ntr&c M�n ngày 1-1-1626.
Chung ta biét Gaspar Luis tir Ao Môn di Dàng Trong cùng m(>t chuyén
tau v&i Die L9 và 5 Linh m \IC khac vào thang 12-1624 :i. Ông phài
rèri ho Dàng Trong hoàn toàn vào nam 1639, lue Chua Nguyên Phuc
Lan ra lçnh tfl;1C xuât tât cà cac nhà truyèn giao khoi xt'.r.
Tài liçu là m(>t bàn ttrèrng trinh hàng nam 4 viêt bâng La van gÙ'i
1. ARS/, JS. 68, f. 13rv.

2. RHODES, Divers voyages et missions, tr. 72.
3. Emmanuel FERNANDES,. Thu- viét h�i H()i An ngày 2,7· 1625, bâng chfr Bà Oào
Nha,. gù-i cho Bè trên Cà Dong Tên cr La Ma, ARS/, JS. 68, f. 15rv.
4, Oè vi Bè trên Cà hièu biét ho;;it cf()ng cùa cac tu si, hàng nam Bè trên moi nhà
Dong phài gù-i m9t bàn tu-èrng tri'nh vè La Ma. Ngày nay van con gifr nhlf vl)y,
GIA/ fJO�N TH,-1NI-I 1-1/NH 33
cho L.m.. B� Trên Cà Dong Tên Mutio Vitellcschi & La Ma, dài 15 tèY,
tfrc 30 trang, nlmng tac già chi ·viêt 29 trang, c& chfr vira phài trong
kho 13 X 20, 50 cm. Bàn ttrèYng trinh gèm ba phàn : Phàn m(Jt,
r•Residentia Fayfô, (Ctr SO' Hc)i An) thu�t l�i nhfrng vi�c xay ra O'
Hç,i An nam r6.:?5; Phan lzai, <tRcsidentia Dinh Cham uulgà Cacham 1
,
(Ctr sèr Dinh Chàm, binh dân g9i ià Ca Chàm [Kè Clüm]) ghi l�i
ho�t d(mg truy�n giao & Kè Chàm. t1rc thù phù Quàng Nam Dinh;
Phan ba, 11 Residentia Nuocma n, vulgà Pullocambi n 1 (Ctr s& Ntr&c
M�n, binh dfo g9i L.1 Pullocambi), kè l�i vi�c truyën giao o Ntr&c
M�n, tt'.rc vùng Qui Nlwn ngày nay :!, Sau dây là nhfr ng chfr quoc ngfr,
phân nhièu là dia danh, trong bàn ttrèYng trinh cùa Gaspar Luis.
Dinh Cham, Cacham : =i Dinh Chàm, Ca Chàm (Kè Chàm).
Nuocman, Quanglzia, Quirzlzin, Ranran 1 : Ntr&c MJn, Quàng
Nghïa, Qui Nl10'n, Ran Ran (Dà Rang).
Bendâ .-. : Bên Ba. Mât làng cach Qui NhO'n ngày nay chirng 8 0 c�
vë phia Bic. Nam 1622 Bê.n Ba .m&i làm nhà thèY:
füîdê ,; : Bo Dè. Mç,t làng & phia Nam Bén E>a. Giao hfru b Bo Dè
g6p công cùa d�rng mçt nhà thèY m&i. Khi de Linh mt,1c den dâng
Thanh Lè, dân chung t&i tham d t! rat dông.
Orzdelimbay : •(Horum princeps hoc anno fuit Andrea s ille, magis
tratus proen omine Ondelimbay, de quo proximis litteris mentionem
fecimus i> ï (Trong so nhfrng ngtrèYi cai tri [ èr Qui NhO'n J nam nay,
--------
1. Pul/ncambi : M<)t dào dôi d1�n véri Nuérc M�n và Nlférc Ng:;,t.
2. Gac;pnr LUIS. Cocincinae Mii;sionis annuae Litterae, Anni 1625, Ad R.P.N.

M 1 1tium \lite'/e;chium Societatis Jew Proepoi;itum Gcneralern, ARS/, JS. 71, f.
561 -71r, 8;i CU" sèr Dàng Tên tT Oàng Trong dU't!C thành l�p vào nhü-ng nam sau
<1:ly : /-/pi An : 1615, 1616, Nv&c M�n : 1618, Kè Chàm : 16'23.
3, Ibid., 1. 61,.
4. Ibid .. f. 64v-6Sr.
S. Ibid., f. 65v.
6. Ibid., f. 66r.
7, ibid., f. 6Gv.
c6 mç,t v1en quan chi huy cùa 119 tên thanh là An Rê, cô chÙ'c quan
là ông E>è lïnh Bay, 1 mà trong nhfrng thtr tÙ' gan dây tôi dà nhâc t&i).
Ondelim, Ondedoc: "Etenim rex ob ex .1ctionem prosperè confcctam,
mutato Andreae titulo Ondelim, appellari jûssit Ondedoc, maiori
dignitatis gradu, ac reliquis universae provinciae praeesse Mandarinis
(Vi vua [Chua Nguyèn Phuc Nguyên] muon hoàn thành [công viçc]
cho thinh vtrgng, nên da truyèn dèi ttr&c hiçu cùa An Rê là ông E>è
lînh ra êng E>e doc, mç,t cap b�c }&n hO'n V.1 Ông Ùtn_)'C dtrng dau
de Quan trong tinh :().
Unghe chieu: ,,Alius hoc anno mandarinus ad EcL !c..'.:,i.:un ,1scri ptus
est, patrie nomine Unghe chieu, christiano Ignatius 1 (NJm 1uy mçH
viên quan tên là Ông Nghè Chiêu :, da gia nh.j.p Gdo H9i co tên
thanh là Y Nha).
Nhit la Khaum, Khaum la nhit i;: Nhât là không, không là nhât.
L.m. Antonio de Fontes, ngtrèYi Bo E>ào Nha, den Dàng Trong

cùng mç,t chuyên tau v&i Gaspar Luis vào thang 12-16:?4. Khi tô·i xû
này, G. Luis lien xuêing Ntr&c M�n dé l19c tiêng Viçt con
Antonio de Fontes o l;,ti ctr so Dong Tên t;,ti Kè Chàm cùng v&i
E>âc Lç, và F. de Pina. Lûc ây Pina là Bë trên ctr s& này và da
1. Theo tài li�u này th, tên vj quéln nhtr sau : Dè lïnh là chirc quon, Ah Rè là
tên thanh, Bà.,, là tén rièng, tire phài g?i là ông Dè lïnh An Ré BÀY.
2. Gaspar LUIS, Ibid., f. 67r.
3. Tac già goi Qui Nhan là tinh, nhlfng vt:to nam 1625 .. 1626, Qui Nhan V<ln chi con
là mc;)t Phù, tuy là Phù rat rê)ng l&n.
4. Gaspar LUIS, Ibid., f 67r,
5. Chung tôi không ro ,phài viét là Chiêu, hay Chi�u, hay Chiéu.
6. Gaspar LUIS, ibid., f. 70rv.

thông th�o tiêng Vi�t. Chinh Pina là Thày d�y tiéng Vi�t cho Fontes
và Bâc L9 : (( Ao presente ternes ja tres residencias, as duas estavao
formadas ; a 3a assëtis (?) eu agora na Corte do principe, onde ficao
tres Pes dassento o Pe Franco de Pina que sabe muito bem a lingea
por superior, e mestre, e os P� Alexandre Rhodes e Ante de Fontes
por subditos, e discipulos " 1 (Hiçn nay chung tôi c6 ba cu-. s& mà
hai trong so này [Hc)i An, Nu-&c M�n] da du-çrc hoà·n thành [theo
giao lu�t] ; con CU' SO' tht.r ba t�Ï H thÙ phÙ 11 quan c( tran thÙ >1 �, nO'Ï
mà l uc này tôi [ dang qm tru], cô ba Linh m 9c dinh cu- : L.m.
Francisco de Pina biêt tiêng [Viçt] kha làm, làm bë trên và là giao
su- [d�y tiéng Viçt], và cac L.m. Bk Lç, cùng Antonio de Fontes là
thuç,c viên và h9c viên).
Ngày 1-1-1626, L.m. Fontes viêt q.i Hc)i An mç,t bàn tu-èrng
trinh hàng nam bàng tiéng Bo Bào Nha gù-i L.m. Mutio Vitellescbi,
Bë trên Cà Dong Tên & La Ma. Tài li�u dài 17 tèr tt'rc 34 trang,
viêt chfr CO' nho trong khè 14, 50 X 23 cm. Bàn tu-èrng trinh vè nam
1625 chia ra ba phan : Phan mçt, Casa de Taifo 11 (Nhà H9i An) ;
((
Phan hai, <• Residencia de Digcham, chamada vulgarmte Cacham »

(Cu- sèr Dinh Chàm, binh dân g9i là Ca Chàm) ; Phan ba, « Residencia
de Nuocman na pua de Quinhin » (Cu- s& Nu-&c M�n trong tinh Qui
NhO'n) a. Sau dây là nhfrng chfr quôc ngfr trong bàn tu-èrng trinh
cùa Antonio de Fontes.
Tuy sô chfr quoc ngfr không nhièu, nhat là dôi v&i mç,t bàn
tu-èrng trinh <lài 34 trang; nhu-ng cùng nhu- tài liçu trên dây cùa
G. Luis, n6 giup chung tà hièu hO'n vë giai do�n thành hinh
1626.
1. Thtr cùa Gabriel de MATOS (cüng c6 khi viét là Mattos), giam sat cac tu si Dong
Tên è:t Oàng Trong, viët t�i Oàng Trong ngày 5-7.. 1625, gÙ'i L.m. Bè trên Cà Dong
Îên è:t La Mà, viét bâng tiëng Bo Oào Nha, ARS/, }S. 68, f. 17r .
. 2, Luc clo ông Nguyèn Phuc Ky, con cà Nguyèn Phuc Nguyên, làm tran thù è:t Quàng
Nam. Ông Ky qua dèti niim 1631.
3, Antonio de FONTES, Annua da Mis'Sào de Anam, a que vulgarmte chamào Cochin

cl,ina; pa ver No Muj Rdo Pe Gera/ Mutio Vite//eschi, ARS/, JS. 72, 1, 69,RC)r ·
36
Digcham I Dinh Chàm.

lVuocman Nt.r&c M?n.
Quinhin 3 : Qui NhO' n.
Sinua 1 : r, No principio de Janro foi o Pe Visitor a corte
de Sinua visitar a Rei i> 1 (Dau th�ng giêng, L.m. Giam sat [G. de
Matos] den chàu vua [Chùa Sai] b trièu dinh Xt'.r Hoa [Thu�n Hoa]).
Sinuâ : Xt'.r Hoa .
Orancaya : ,, Entre todos estas pessoas a principal foi hua Oran
caya, ou molher pequena do Rej velho ja defunto (. . . ) Chamouse no
bautismo Maria (Trong s6 nhfrng ngt.rèYi [da chiu Thanh Tày J co
,1 ,:
m9t ngt.rèYi quan tr9ng là Orancaya, hay là thfr phi cùa vi tiên VtrO'ng
da tir tràn. Khi chju phép Thanh Tày bà mang tên thanh là Maria).
Chung tôi không hiêu chfr Orancaya bây gièr phài viét thé nào, chi
biét dng bà là tht'.r phi cùa Chua Nguyên Hoàng, sau này dtrqc truy
t�ng là Minh f)(l'C VU'O'ng thdi phi. Bà dt.rgc L.m. F. de Pina làm phép
Thanh Tày vào nam 1625. Bà t*n tâm giup d& de nhà truyèn giao
và de gifo hfru. Bà Minh Dt'rc qua dèYi khoàng nam 1649, th9 80
tuoi. ï
Quan H : Quàng. Quàng Nam.
Xabin : r, J a o anno passado se escreviu como Xabin P:rnlo pesso.1
bem conhecida na Corte do principe, fora escolhido, e mandado por
embaixador a Siao li i• (Nam ngoai c6 m9t ngt.rèYi ghi tên [gia nh�p
Giao hç,i], dé là ông Bào L9c Xa Binh (?), m9t ngu·èri danh tiêng t�i
phù quan trân thù [Quàng Nam], ngoài ra ông da dt.rqc ch9n và dt.rqc
Ùy nhiçm làm d�i st'r di Xiêm).
1. Ibid., f. 69r, 74v, 75v, 76r, 79r,

2. Ibid., f. 69r, 80r.
3. Ibid, f. 69r, BOr.
4. Ibid., t. 70r.
5. Ibid., f. 74v.
6. Ibid., f. 74v.
]. G th� cfoc vè bà Minh Duc : PHAM DINH KHIÊM, Minh Du-c VU'o-ng Tliai Phi.
Saigon, 1957, in-8°, 110 tr.
8. Antonio de FONTES, ibid., f. 69r, 74v.
9. Ibid.. f. 77v.
Bt!·ndci I
Bên Eh. X;1 B�n Ba°.
Bude _; Bo Bè. Xa Bo Bê.
Ondelimbay � : Ông Dè lînh Bay (An Rê Bày).
Ondedôc 1 :
Ông Dè <lôc. Ông An Rê Bay mé·i chrqc Chûa Nguyên
Phtic Nguyên phong chfrc Dè doc.
Onghe Clzieu : (, Este anno se bautizou nesta casa hù mandarim
por nome Onghe Chieu homë de grandes letras ( ... ) chamouse no
hautismo Ignaciô l> •• (Nam nay mç,t viên quan tên là Ông Nghè Chiêu
[ Chieu, Chiêu ?] là nhà d�i tri thfrc [èr Qui NhO'n] dà dt.rqc ni-a t9i
trong nhà này [nhà Dong Tên èr Nt.r&c M�n J (... ) mang thanh hiçu
Y Nhà).
Nhit la K.lzâu, Khâu la nhit ,; : Nhât là không, không là nhât.
Dinh Cham 7 :
Dinh Chàm.
Sinnci X : Xtr Hoa.
'lîàfi Dfif u vliit 1tay inam o 626 clsa Francesco Bu.z:omB
Ngày 13-7-1626, Linh m9c Francesco ·Buzomi viêt mç,t btrc thtr
bâng Y van gi'ri cho L.m. Mutio Vitelleschi, Bè trên Ci Dong Tên.
N O'i viet tht.r là E>àng Trong (tac già dè là Cochinchina, chtr không dè
ro là èr Ntr&c M�n hay Hç,i An). Cüng nên biét rang, Buzomi dè
th t.r là ngày I 3-7-I625 ; tht.rc ra ông d5 dè 1am nèim, vi phài dè là
13-7-IfJ:!6 m&i dung. Sèr di chùng tôi dam quà quyêt nht.r thê· là vi
ông viét ,, 11am ngoai L.m. F. de Pina bi chêt duôi ·,,. The mà Pina
chët duôi ngày 15-12-1625 nhtr chting ta da biêt. Tht.r gom 4 trang
gia Y, chfr VÎet nho XlU trong kho 2I X 30 cm (trang thtr tt.r trong kho
21 x 7 cm) ii. Trong tht.r ta thây c6 mây chfr quêic �gfr âtrqc tac già
viët theo loi dch ngü nht.r ngày nay.
1. Ibid., f. 80v.
2. Ibid., f. 81r.
3. Ibid., f. 81rv.
4. Ibid., f. 81v.
5. Ibid., f. 81v.
6. Ibid., f 85r.
7 · Ibid., f. 85v.
8. Ibid., f. 85v ,
9. Francesco BUZOMI, Ao Padre M11tio V,te/leschi Prepto Gera/ da C ompa de
Jesus, ARS/, JS, 68, f. 28r-29v,
38 L/CH Slf CHÜ QUOC NG{r
xan ti 1 : X.in ti (Tht.rgng Dê).

thien chu � : Thiên Chù (Thiên Chua).
thien chü xcin ti :i: Thiên Chù Tht.rgng Dê.
ngaoc huan : <( il nome xan ti e sopra nome d'un pagode por
nome, ngaoc huan)) ·1 (danh tir Tht.rgng Dê con là tên mç,t ngôi chùa
[ & Dàng Trang] cüng cé tên là Ng9c Hoàng).
Trang thtr nhat cùa btrc tht.r này tac già trinh bày viçc L.m. giam
sat Gabriel de Mates âa xem xét xong công viçc truyèn giao b Dàng
Trang tir cuoi .nam 1624, vè nhfrng ho�t dç,ng cùa Pina và cai chét cùa
ông, vë viçc cac Linh mvc ô Dàng Trang da cir Dk Lç, ((là ngt.r6'i
ho�t âç,ng rat gioi và là tu si tot, cùng vè Ao Môn mç,t chuyen véri
Mates, dê roi tir Ao Môn hy v9ng Dk Lç, së téri ât.rgc Dàng Ngoài dè
bât dàu mô cuç,c truyën giao trong xtr nàyi,. Ba trang sau Buzomi
, tranh lu�n)) vë cac danh tir Thiên Chù, Thu-{)'ng Dé; ông trt.rng dân y
ttrérng cùa Thanh Phao Lô và Tô Ma, de nhân m�nh dén viçc phài
thich nghi tôn ·giao vào dia pht.rO'ng ngay cà trong ngôn ngfr .... Y cùa
Buzomi là b Dàng Trang nên dùng tir ngfr Thiên Chù (Thiên Chua)
chtr không nên dùng Thu-çrng Dé.
Nhin vào nhfrng chfr quôc ngfr cua Buzomi trên dây, m�c dau
it, nht.rng da thay tién triên, nêu dem so sanh v&i loi viêt cùa J oao
Roiz, C. Berri, E>âc Lç,, Gaspar Luis và Antonio de Fontes tir nam
1626 trô ve trtrérc. Th�t ra, ngay Buzomi vào nam 1622, ông cùng chtt'a
viêt tir ngfr Thienchu cach nhau nhtr sau do bon nam. Chung ta biët,
ngày 20-5-1622 Buzomi da viét mç,t btrc thtr t�i Ntrérc M�n giri cho Be
trên Cà Dong Tên, và trong thtr này ông d5 viét tir ngfr Thiên Chù
là Thienchu .-, .
Trên dây chung tôi da SO' lt.rgc S\f thành hinh chfr quoc; ngfr
trong giai do�n âàu tiên, mà chung tôi t�m ân âinh là tir nam 1620-
1626. Tir 1627-1630, chung tôi chtra tim dt.rgc tài liçu nào quan tr9ng
vè chfr quôc ngfr. Nhu·ng tir nam 1631 trô di, chung tôi kham pha
ÔtrQ'C ffiÇ>t vài tài liçu quy gia vè chfr quoc ngfr, mà chung tÔÎ qm
cho là giai do�n thtr hai cùa chfr quoc ngfr (1631-1648).
1. Ibid., f. 28v,29r.
2. Ibid., f. 28v.
3. Ibid , f. 29r,
4. Ibid., f. 29r.
5. ARS/, JS. 68a, f. 8v,
19
GIA/ fJO�N TH,-1NI-I 1-1/NH
GIA/ ()UJN H Al : 16.51-1648

Trong giai do�n 1631-1648 cua chfr quéc ngfr, chûng tôi nhàn th�y
nhfr ng tài liçu dtr&i dây cùa Lfnh m1;1c E>âc Lçi và G.l spar d·Amar:il
dang ltrn �· han d, nhat là tài liçu cùa Amaral. Nhfrng tran� lien dây
�è cho chüng ta thay chfr quoc ngfr dâ dtrQ'C Viet khi dûng Vè hai
phtrcvng di�n : rach ngir và dau.
Do uhfrng tài liêu viét tay cùa Bic Lç, mà chûng tôi tim dtrQ'C, c6
rhê giür chüng t� biét trinh d9 chfr quoc ngfr cùa ông trong thè:ri gian
I6� r-1A47 Vi cht.ing tôi muon trinh bày S\l' thành hinh chfr quéc ngfr
thco tht'r tt.r thM gian, nên da sâp nhfrng tài llçu cùa Bâc Lç, do ông
so�n tÙ' 1631-1636 vào Giat doçn hai : 163r-I6.J8. Th�t ra, nhtr b�n
d,x: sê thay, nhfrng tài liçu cùa Bâc Le, viêt tir nam 1631-1636 phài
sâp lên mai dogn m(it m&i dt'tng, neu không trinh bay theo thtr t \l' thèri
gian. Bài vi, nëu chung ta so sanh HSi vJet chfr quéc ngfr cùa Bâc L<)
nàm I 631, v&i loi viêt cùa Buzomi nam I 626, thi hai loi viét gàn �long
nhau, n�hia là trinh dç, gàn nhtr nhau. Thé mà vi tôn tr<;mg viçc trinh
My theo thtr tt.r thèri gian, chung tôi da phài d�t tài Heu cùa Buzomi
nam l 626 vào cuol giai doq.n m�t, con tài liçu cùa E>âc LQ tir nam
r6� l-1636 vào dàu giai doq.n haï. ·
lfhu- cùa Oàc ll..9 viêt thang 1-1631
Chûng ta biet, thang 7-1626, E>âc L(> rèri E)àng Trang vë

Ao Môn. Mai den ngày 12-3-1627, hai L.m. Pedro Marques và
f),1c LQ m&i khbi hành tir Ao Môn d� di Bàng Ngoài, và ngày 19-3 nam
Linh
d6 tau ch& liai ông t&i Ctra B�ng (Thanh H6a). Thang 5-1630, bai
o
m\lC hi Chûa Trinh Trang tr\lC xuat hoàn toàn khoi E)àng Ngoài. Vè A
Môn, E>âc L� dtrQ'C cap trên chi dinh làm giao SU' Thân hQC t�i HQC
viçn «Madre de Deus,, (Mç EHrc Chua TrèYi). Ngày 16-1-1 631, Bâc Lç,
viét mé)t thtr dài bâng chfr Bo E>ào Nha, gÙ'i cho L.m. Nuno Ma�caren
has & La Ma, là ph\1 ta B! trèn Cà Dong Tên vùng Bo E>ào Nha. Thtr
dài trên ba trang rtr&i, viet dây chi ch{t trong kho 20 X 30 cm. NQi dung
btrc thtr là nhfrng ho�t dç,ng truy�n giao cùa Pedro Marques và Bâc L9
trong hO'n ha nam trO'i o E>àng Ngoài (3-1627 dfo 5-1630). B irc thtr dài
nh t.r v�y, chi thay m9t chfr quoc ngfr là Thinhuâ ( Thanh H6a), ngoài ra
không con chfr nào khac '.
Tài li�u cûa Oâc l(> viét vào thang 5-1631

Bac L9 so�n bàn van này bàng La ngfr. Tac già không ghi r0 niên
hi�u cüng nhtr nO'i so�n thào, tuy nhiên n9i dung cho ta biêt dtrqc là
viêt vào khoàng thang s-1631, lue ông da rèri Bàng Ngoài v! Ao Môn
dtrç,c m<)t nam. Tài li�u này hiçn luu trfr t�i Van kbô cùa Hàn lâm
Vifn Sù- h9c Hoàng gia 6- Madrid : , khac v&i cac tài liçu trên dtrQ'C gifr
t�i l' a,1 khô Dong T ên <Y La Mii. Tac già thu�t l�i viçc tir lue ông t&i
Cù-a B�ng ngày 19-3-1627 den lue Linh m\lc Antonio F. Cardim
dén Thang Long ngày 15-3-163 r. Tài liçu dài bai trang rtrO'l,
viét nho li ti trong khô 16 X 23 cm. Bàn van này cüng chi c6 may chfr
quôc ngfr sau dây :; :
Sinoa : Xfr Hôa (Thu�n H6a ).
Anna An Nam.
Sai Sài. Cac vj Str Sài.
Mla « Mfa domü vocabant » ·t (H9 gQI là nhà Mfa). Vë chfr
mla chung tôi không rô bây gièr phài viêt the nào '? Chi biêt rang, theo
van m::tch thi hiêu dtrqc chfr d6 c6 nghïa là nhà tq.m tru.
Bochinü, Gueanü :r, : Bo Chfnh, Nghç An. Tac già da làm bién the
hai dia danh Bo Chfnh và Nghe An sang La ngfr.
Haî tài liçu viêt tay trên dây cùa E>âc LQ dèu c6 qua f t chfr quéc
ngfr. Tuy nhiên cbung ta ci1ng c6 the cho rang f>âc Lé) viet chir quéSc
ngfr càn kém Francesc o Buzomi, vi ngay vào nam 1626, Buzomi da xir
dt;mg H5i cach ngir và dâ dùng dau, tfrc là da phân biçt dtrQ'C phan nào
vè thanh tiéng Vi�t, là mç,t dieu rat kh6 déi voi nhfrng ngtrO'i Âu
1. ARS/, JS. 80, f. 1 Sr .. 16v,

2. RHODES, lnitium Missionis Tunquint.•nsis cl• 1627, tron9 Real Acaclemia de la
Historia de Madrid, lt.:'>uitas, Legajo 21, Fasc, 6, t. 702-703v.
3 lb,d , f. 702 r.
.t. Ibid., f. 702 v .
5. Ibid., f. 702 v .
�hâu n6i dch chung. Dtr&i d�y chung ta së thay Bac L9 ghi chfr quoc
ngfr kh:\ hem, nhèr tài liçu nam 1636 mà chung tôi tim dU'ÇYC·
Tài li�u cùa Oâc IL9 viét nâm 1636
Cüng may cht'mg tôi kham pha dtrQ'C mQt tài li,u viét tay
rat dài cùa Bk LQ, tfrc bàn thào cuén sach Tunchinensis
Historiae libri duo mà phàn l&n dâ dtrQ'C F.>âc L9 so�n vào nam 1636.
�hfnh bàn viet tay quy gia này con hru trfr tzii V iin kho Dong T èn ,r
La Ma 1, sê gitip chung ta hieu rô hon trinh '19 chfr quéc ngfr cùa
Bâc Lç,.
Chung ta blét ding, sau khi B3c Le) hi tr�c xuât khài Bàng Ngoà1,
ông dtrgc chi djnh d�y Th'5n hQc t�i H9c vi�n a Madre de Deus èr 11
Ao Môn trong 10 nam trèYi (1630-1640). Bâc LQ tt, coi nhl.1' rninh bi
càm chân trong 10 nam d6, vi ông muon trèr l�i Bàng Ngoài hc�t d0ng
truyën giao nhtr tnr&c, hay ft ra cüng dm;rc trèr l�i Bàn� Trong dê
song v&i ngtrèri Vi�t Nam. Th�t ra neu Bë trrn muén, thi ��g �An c6
the trèr l ;:i i Bàng Ngo�i dtrQ'C, dau ông c.1:ï °b; t '.h11a ·crinh Trjng tq1c
xuat. B&i vi nhà cam quyèn EHng Ngoài chtr� �6· ac càm v&i ông nhiêu,
con doi v&l tôn giào m&i là Công giao, hQ cüng không dm hoàn toàn.
Chinh vi the mà vào thang 3-I 631, bon Linh rD\lC Dong Tên là Gaspar
d'Amaral, André Palmciro, Antonio de Fontes và Antonio F. Cardim
tir Ao Môn den Thang Long da dtrÇYC Cht'1a Trinh Trang tlep nh�n, và
ông cho phép hai L.m. Gaspar d'Amaral, Antonio F. Cardim dtrÇYc
phép èY l�i Thang Long ; t&i nam 1632, l�i c6 thêm ba L.m. Don� Tên
khac den E>àng Ngoài : Raymond de Govea (Tây Ban Nha) và haf ngl.l'èrf
Y là Bernardin Reggio. Jérôme Mayorica. V�y néu Bâc L� c6 tro l�i
Bà ng Ngoài. tht nhà ca m quyèn XU' này cüng c6 thè chap nh�n, it nhat
là tror.g mc)t th&i gian ngân. Hoi ay Chua Trtnh Trang tiep r.Mn câc
nhà truyên gifo tÙ' Ao Môn toi, không phài vi ông mq men d�o Công
giao, nhtrng vi th trcvng m�i : cac gi ao si Tây phtrong c6 m�t o Bàng
Ngoài làm cho cac thtrong gia Bo :0ào hay lui t&i xfr này, nhèr d6
Chua Trinh Trang c6 the mèr ngo�i thtrong v&i Ao Môn dê dàng hO'n.
S& dï Bâc Lç ph!ii vâng m�t b Vi�t Nam tÙ' 1630-1640 là vi m{>t
so tu si èr Ao Môn không dong y v&i ông vë it nhiêu thich nghi cùa
1. ltRSJ,JS.85 et84 1.1.G2v•

ông t�i Vi�t Nam, vi d 1;1 : van dê tir ngù- Ky Tà giao, nhtr tir ngù- EJ(rc
Ciuia Trèri Bât, van dë l�p <1Dè>ng tu n Thay giàng. vi�c thich nghi qp
t1;1c Vi�t Nam vào ph1;1ng v1;1 v. v .. Dau không hy v9ng dU'çrc tr& l�i Bàng
Ngoài ho�t dçmg, nhtrng nhà truyên giao cùa chung ta vân luon luôn
muon hién dèYi s6ng mioh cho Giâo h9i E>àng N goài. Bè tà long tha thiêt
véri xll' này, Bâc L9 da so�rn m9t t�p lich sÙ' chi nh tri, xa h9i và Công
giao E>àng Ngoài. Cuon sâch quy giâ này dU'ÇYC xuât bàn t�i La Mà
nâm 1650 và t�i Lyon narn 1651, 1652, bang ba thtr chfr: Y, Phap, La
tinh. Nbtr thé là bàn thào dâu tiên bang La vâo l�i dtr,JC in sau, tt.rc
1652, con bàn Y van in dau tiên nâm 1650 và bàn Phap van do L.m.
Henry Albi djch (c6 lê djch tÙ' bàn thào La van) in nâm 165 r.
Cùng nên biêt rang, cl?' theo cuéSo Y van, không th5y dè tên ngtrèri dtch
nhtr V?Y c6 the hièu dtrQ'C rang, bàn Y van do chfnh Bâc Le) dtch ra tÙ'
bàn La van, nhtrng không rô ông djch bàn n�y khi con & Ao Môn.
hay trong cuç,c hành trinh vë La Ma (cu6i nam 1645 dën gifra nam 1649 ),
cùng c6 thè là sau khi ông ââ vé téri La ma j.
Nhèr c6 niên hi�u ghi trên bàn thào, chung ta biêt dt.rgc E>âc Lç, da
so�n t�p này vào nam r 636. Nhtrng cuéSi bàn thào con c6 may chtrO'ng
viét vè tinh hinh truyèn giao & f)àng Ngoài dén niim I6-t6 ; do v�y, c6
thè hièu dtrQ'C rang, sau nam 1636 f)âc Le) da viêt thêm may chtrO'ng
d6 và lue so�n thào nhfrng chtrO'ng này c6 lê là sau khi tac. già dâ vë
téri La Mà (27-6-1649).
1. RHODES, Rclazione De'lelici successi della Santa Fede J-'r.:.:J,::ata da Padri

de/Id Compagniif di G;e�v ne/ regno di Tvnchino, alia santita d, N.S.PP. lnno,
cenzio decimo. Di A/e·;sandro de Rhodes avignoner;e, Roma, 1650, rn-4°, 326 tr,
kèm thco bàn dô Viçt Nam k,ch thlférc 12,5 x 18 cm.
RHODES, Histoire dv R'.Jyavme de Tvnqvin, et de·; grands progrez qve la
predication de l'Evangile y a faits en la conuersion des lnfidel/es. Oepui-.; I'Année
1627 jusques à I' Année 1646. Compo3ée en latin par le R.P. Alexandre de
Rhodes, de la Compagnie de lesv'J Et tradvite en lrançois par le R.P. !-lenry
Albi, de la mesme Compagnie, Lyon, 1651, in-4°, 326 tr., kèm theo b."in c1:,
Vi�t Nam kkh thlférc 12,5 x 18 cm. :
RHODES, Tvnchinensis Hi:toriae /ibri dvo, qvorvm altero statu:. temporalis
hujus Regni, altero mirabi/e, evange/icae praedicationis progrer;,us referunt11r.
Coeptae per Patres Societati:; lesv, ab Anno 1627. ad Annum 1645. Authore P.
Alexandro de Rhodes, Auenionemi, ejusdem Societatis Presbytero ; forum quae
hic narrantur teste oculato, ly,,n, 1652, in-4°, Q. 1 : 89 tr., Q.11 : 200 Ir., kèm
theo ban do Vi�t Nam kich thlfO'C 12,S x 18 cm.
GIA/ fJO�N TH,-1NI-I 1-1/NH
Bàn thà:> bàng La van gom 62 tèY, tt:rc 124 trang cbfr, trong khô
!4 x 24 cm, rnôi ttang trung binh c6 43 dong chfr viét nho li ti. Bàn
thào chia làm bai quyèn : Quy�n I, thu�t �i ijch sir tèog quat cùa
E>àng Ngoài vè pht.rCYng diçn dja dtr, chinh tri, hành chfnh, kinh tê,
tien t�, thue ma, tÔn giao, van hQC, phong t\)C v.v... ; Quyèn JI, day gap
dôi Quyen I, ghi l?i ljch sù- truyèn ba Phuc Âm è:r Dàng Ngoài tir
I 627 1646.
Sau dây chung tôi xin gbi l�l nhfrng chfr quoc ngfr trong bàn thào
cua E>âc L9. Chung tôi cüng xin b�n dQc miên cho khoi ghi so tèr CO
chfr quoc ngfr, vi nêu ghi l�i hét thi qua dài.
1,. ...
QlUJVIEN MQV
T'inh lriJng « trân thtf >) mrac Dông Kinh [Dàng Ngoài]
(De statu temporali regni Tangkin), f. lr-21v
Tung : Bông. Bông Kinh.

kin kinb. Bông Kinh.
Annam An Nam.
Ainam Hài Nam. E>ào Hài Nam.
Chuacanh Chûa Canh. C6 lê là Chûa Cao, tire là nlaà
M�c cai tri vùng Cao Bâng.
Che ce Kè ChÇY- Thù dô Thang Long.
Chûa bàng Chua füing. Bâc Lç, dich cnfr bàng c6 nghïa là cC,ng
bà n f!; nh trng tht;c ra phài dich là bznh an. Vi tac
già - gQi Chûa Trjnh Tùng là Chûa Bàrtg, tire là
Bz n h an vrrO'ng. Trjnh Tùng qua dài nam Qui hQ'i
(1623) ngày 20 thang 6 dèri Vinh tç,.
Chria oii Chûa Ông. Thèri d6 dân chung cüng gQi Trinh
Trang là Chua Ông.
Chua thanh do Chua thanh dô. Chua Thanh dô VtrO'ng Trjnh
Trang.
uuan V�CYng.
min Min h. Sang sùa, ro ràng.
bat min Bât minh. Không ro ràng, sang sùa.
Thài ky Chua Trjnh Trang, hàng nam CU' vào thang 6

am qch, quân linh & thù dô phài doc lài tuyên thê
trung tin v&i Chua. Ai d9c rë ràng. dtrçrc phê chfr Minh;
d9C không rë, phê Bat minh; d9c r6 vira phài, phê Thu(jn.
thuam Thu�n. Ngtrài linh tuyên th�, c!9c r6 \'Ù'2 vÙ'a,
uan van. Quan van.

uu vû. Quan vü, quan vë.
gna ti Nhà Ti (Ty). T�i moi Xtr. c6 Nhà Ty hay Nha Tv.
gna hien Nhà Hien. T�i m6i xtr c6 Nhà Hién hay Nha Hién.
cai phu Cai Phù.
cai huyen Cai Huyçn.
gna huyen Nhà Huy�n.
cai xà Cai Xa. Ngtrài dtrng dàu mçt Xâ.
Bua Vua.
den B�n. Thi Ben, Thi Binh.
sin do Sinh do. Ngt.rài di Thi HtrCYng d�u Sinh do.
huan com Ht.rCYng céng. Ngt.rài di thi HtrCYng d�u HtrCYDg cong.
ten si Tiën si. Ngt.r&i thi Hçi d�u Tien SÎ.
tam iau Tarn gi:io. Ba tôn giao l&n à E>àng Ngoài Không giao,
Ph�t giao, Lao giao.
dau nhu D�o Nho. B�o Khèng hay Khèng g iao.
dau thic d�o Thkh. E>:;lo Thich Ca hay d�o Ph�t.
Thicca Thfch Ca.
Thiccà Thich Ca. Trong bàn thào chi c6 chô này (f.12r) E>âc Le)
· viet là Thiccd, c.:on cac chô khac ông dèu viet là Thiaa
ho�c Thic ca.
sui Saï. Cac vi Sài.
sai ca Sâi Cà. Vi Str dtrng âau nhiëu Str nhiëu chùa.
Lautu Lâo Tù-.
Giô Gi6. Cung gio, làm gi6, an gio.
rn Mn cô hàn.
ha hôn ba hon.
bai via bày vb.
chin via chin via. Ngày xtra dân Viçt cho râng, dàn ông c6
ba hon bay via; con dàn bà c6 ba hon chfn via. D!p
khaoh dan, Chua Trjnh Trang tô chue nr&c via long
tre:ng.
dum Bong. Vi d1_1 d�t tên cho mçit ngtrèri là f>ong.
1..
QllJJV IEN HA�
Duc tin Ky Tô bat dau [dtr9'C truvên ba]
a mrac Oông Kinh và sv tién trièn [cùa Duc tin]
(De Principio ac progressu fidei)
Christianae in Tunchinensi Reg no), f. :: .?r-t,:w
cua bang Cira B�ng. Thu9c tinh Thanh H6a. E)jc L(> và Pedro
Marques t&i Cira B�ng ngày 19-3-16:;,n.
phq.t, but Ph�t, B1_1t.
dang dàng. f>àng di, hay dtrèYng di.
Ciüa ou Chua Ông. à dây tac già muon n6i là Chua Nguyên
Hoàng.
Ciüa ban uuan: Chua Bàng VtrO'ng. Binh an VtrO'ng Trjnh Tùng.
Ciiia sai Chua Sâi. Chua Nguyên Phtic Nguyên.
Ciüa Canh Chua Canh. C6 lë là· Cbua Cao cai tri c�o Bâng.
thinh hoa Thanh H6a. Tinh hay Xu Thanh H6a.
thaï thay.
sai vai Sai Vâi.
Che bich Kè Vicho C&a Vfch. Theo bàn do Viçt Nam mà E>âc Lç,
cho xuat bàn, thi ông viet là Cuabic, m<)t cù-a sông 6'
phfa Bac Thanh H6a.
Che no Ke N9. Trong bàn do cùa f)âc L9 ghi là Van-no, ttrc
V �n N Q, c6 lë là chinh tinh ly Thanh H6a ngày nay.
Ghe an Nghç An. Tinh Nghç An.
bochin Bô Chinh. Xu Bo Chfnh & phfa Nam Nghç An.
Rum Rum. C&a Rum & Ngh� An.
46
Kiemthuong Kiêm Thtrgng. Chua Kiêm Thtrgng Trjnh T�c. Trfnh

T�c c6 danh hïeu này dên nam 1652, là nam ông lây danh
hiçu Tây djnh V trO'ng.
Phuchen Phuc Chân. Ngày 11-3-1647, Trjnh T�c nh�n L.m. Dong
Tên ngtrèYi Y là Félix Morelli Iàm con nuôi. Tù- lue d6
Trinh T�c cho F. Morelli mç,t tên m&i là Phuc Chan.
cà, câ, cci cà, cà, ca.
tlë, tle trè, tre.
Sau khi chung ta dâ trich nhfrng chfr quoc ngfr trong bàn thào cuén
:r Tunchinensis Historiae librl duo n viét tay vào nam 1636, bay giè:Y
chung ta thtr dem so sanh v&i m(>t sô chfr quéc ngfr trong ba cuon
sach in t�i La Ma, Lyon vào cac nam 1650, 1651 và 1652. Nhtr the
chung ta së thay dtrgc c6 nhfrng cbfr dâ in giéng v&i bàn thào 1 636,
nhtrng cüng không thieu nhfrng chfr dâ in khac v&i bàn thào.
Bon viét toy Bàn Y vôn Bon Phép von Bàn La von
1636 in 1650 in 1651 in 1652
Tung Tun Tun Tum

kin Chio quin quin
Annam Annàm Annam Annam
Che ce Chece Che ce Chè cè
Chuacanh Ciuacain Ciüa Cauh Ciiia-chanh
Chua oii Ciuaon CJua ou Ciüa ou
Chua bàng Ciuàbàng Ciua bang Ciua bang
Chua thanh do Ciua thanh do Ciüa thanh do Ciua Thando
uuan Vuàn VVan Vuan
thuam Ihuam thuan Thuan
uan Van Van Van
uu Vu Vu Vu
gnati Gnati Gna to Gna ti
gna huyen Gnà huycn Gna huyen Goa huyen
Cal Xa Cai xà Cal xa Cai xa
G/1--\I DOJN TIIÀNH 1//,V/I 47
huan corn huam Corn Huan Corn huancon

Lautu Lauta Lautu Lat.1tu
eu hô:1 Cuhon Cu hon Cu bon
ph�t Bhat Phat Phat
thinh boa Tinhoa Thin boa Thin hoa
sai vai Say Vay Saj Vaj Sai Vai
Ghe an Ghean Ghean Ghean
Kiernthuong Kiem Iuonq Kien Thuong Kiem thuong
Phuchen Pbuchien Pluchen Pbucon
lr ài li�u cùa Oâc li) viét nam 1644
Dtr&i dây là mç,t tài Heu khac cüng do Bic LQ SOill thào sau khi
An Rê Phu Yên I tir d�o m9t tuàn ( tÙ' d�o 26-7-1644 t�i Tbanh Chiêm
hay Kè Chàm cüng the) mà chfnh Bâc LQ dt..r9'C chÛ'ng kién �. Tac
già viét bàng chfr Bo Bào Nha, thu�t 1:;ii cuçc tÙ' d�o cùa An Rê v&i
nhan dè < Relaçao do glorioso Martirio de Andre Cathequista Protomartir
1
de Cochinchina alanceado, e degolado em Cacha<' nos 26 de Julho de

1644 tendo de Idade dezanove annos » :l ( Tt.rèrng thu�t cu�c tÙ' d�o
vinh hièn cùa Thày giàng An Rê, vi tÙ' d�o tiên kh&i & E>àng Tro.ag,
dà bi dâm chém t�i Ke Chàm ngày 26-7-1644, tÙ' diO lue 19 tuoi).
E>âc Lç, viet bài này O' gan Thanh Chiêm ngày I -8- 1644. Tài Heu
dài I 6 trang Viet chfr thtra tron g kho II :X 2 I cm, moi trang trung binh
c6 26 dong chfr viét, nhtrng ç:hi c6 may chfr quôc ngfr sau dây :
Oûnghebo, Oùnghebo ·' : Ông Nghè BQ.
1. .4n Rê Phu Yên : An Rê là tf,n thanh, Phu Yên là quê quan cùa \! 1û- dao, con
tPn V 1 «;-t N a m cÙ.t Thày không dlfQ"C ghi l i, i, Chung tôi d;; CO g.;ng ti'n, 10 tY' La 1
M:i. L 1s boil, M a d r id, nhlfng vàn chlfil ti'm cfoçrc tên Vi�t cù:1 Thd} 9 1 .:ing này.
L, t\i g ày x1ra, dân chûng vàn dlfQ"C di theo hr t()i cfên phap tmàng dè cfill'ng kién
cu{;>c x& t�i nhan.
3 Real Academia de la Historia de Madrid, Jesuitas, Legajo 21 bis, FiJSC. 17, f.

228,234v,
4 Ibid. t. 228r, 228l,is, 229 r v, 230r.
giü nghia ca d Chua Jesu cho den het hoy, cho cten blon doy ! : gifr
nghïa cùng dtrc Chua Jêsu cho dên hët hai, cho den tr9n dèri.
Tài liçu này vira vân vira ft chfr quoc ngfr, nên kh6 mà so sanh
dtrÇYC VO'Ï bàn Van nam l 636, de thay ffltrC d9 tien tri en cÙa tac giâ.
Tuy nhiên, chung tôi xin dtra ra m9t nh�n xét sau dây c6 tinh dch
tèng quat là, vào nam 1644, Bâc L<) da viet chfr quoc ngfr kha hO'n
8 nam trtr&c, vi tÙ' nam 1640 ông trèr l�i truyên giao & Bàng Trong
nên c6 dip tht,rc hành hàng ngày; ngoài ra, neu ctr nhin vào du ic giù
nghia cü d Chua Jesu... n cüng thay dtrÇYC phan nào mt'rc tien cùa Bâc
L9. Han nfra can CU' vào câu van này, chung ta thây f)�c LQ da viét
thành câu viin chu- không phài chi c6 nh frng chfr quéSc ngfr rèri rQC
nhtr de tài li�u trên.
Tài li�u cùa Oâc U) viét nâm 1647
Ngoài nhfrng tài liçu quan tr9ng trên dây v� chfr quôc ngfr cùa
E>�c L9, chung tôi con tim dtrQ'C mç,t tài liçu viet tay khac cùa ông.
E>6 là a Alexandri Rhodes è Societate Jesu terra marique decë annorü
Itinerarium n � (Cuç,c hành trinh mtrM nam trên b9 dtr&i bien cùa Bâc
L;, thuôc Dong Tên) viêt bâng La van t�i Macassar ngày 4-6-1647 \
chfr nho li ti trong khà 14,5 X 27 cm. Phan tài liçu chûng tôi tim thay
chi gèm 6r chtrang, nhtrng thieu tir chtrang 50-58 và phan cuoi
chtrCYng 6r. Tac già không d�t dllu dë môi chrrO'ng èr gifra trang nhtr
bàn thào cuôn ((Tunchinensis Hlstoriae libri duo», nhtrng d�t èr 1�
trang. Bâc Lô d�t tên cho tàl li�u này là uCu9c hành trinh mtrèri namn
tu-c là ông chù y thu�t l�l nhfrng cué)c di chuyen trên b� dtr&i bien
cùa ông tron� 10 nam trèri : 1640-1645 (Ao Môn - E>àng Trong) và
1645-1649 ( A.o Môn - La Ma).
Bàn thào này da dtrÇYC dich ra Phap van in lan dâu tlên & Ba Lê
nam 1653 trong Phan II cuôn «Divers voyages et missions». Cüng cân
.ghi nh�n rang, cho den nay, bàn thào La van cbt.ra bao gièY dtrQ'C an
1. Ibid., r. 231v.
2. RHODFS, Alc'J(andri Rhodes è Societate Jesu terra mariquc decè annorü ltiner<1·
rium, 1'RS1, JS. .
69, f 95r-140v.
3. Chung ta birt ngày 20-12, 16'15, Oâc L� rèri Âo Man Jè bât ,fàu m(H cu,)c hành
tri 'nh vè La Mà và t&i Jay 27-6-1649. Muon hièu rô ti)i sao Oâc L<) Co thèri gi<Y
so,;in tài li�u này à M,1cassar nam 1647, th, can phai biét nht.r sau :
GIA/ DÇJ�N THÀNH Hl:\/H 49
bành, m�c dau bàn Phap van dtr9'C tai bàn nhiëu lân và dtr9'C dich sang
Eh'rc van, Anh van Tht..rc ra bàn thào cùa f>àc L9 hiço chung tôi c6
1
•
trong tay, hàu hêt thu�t l�i viçc tac già di di vë vë tir E>àng Trong den
Ao Môn (1640-1645), cèn cuçc hành trinh tir Ao Môn vè La Ma (1645-
1649) dtr9'C in trong Phan III cuôn u Divers voyages et missions »
thi chung tôi không tim thay (châc chân phan này dtr9'C E>âc LQ
so�n tÙ' sau. thang 6-1647 trên du-èmg tir Macassar vë La Ma ho�c
& La Ma, Ba Lê). Tuy n6i là bàn thào dtr9'C djcb và in trong
Phan II cuon sach trên dây, nhtrng khi xuat bàn c6 kha nhiêu thay
doi, không nhfrng vè so chrrO'ng mà l�i con thêm b&t mç,t s5 van dê,
kbac v&i cuon a Tunchinensis Historiae libri duo n hâu nhtr giông hoàn
toàn v&i bàn tbào.
Sau dây là nhfrng chfr guée ngfr dtrgc f>âc Le;, ghi trong tài liçu,
bau het là nhfrng dja danh. Tài ll�u c6 rat it chfr qu6c ngfr. Mç,t dieu
kh.\c làm chung ta thâ� mâc là, không biêu t�i sao vào nam 1647, E>âc
Le;, con ghi chfr guée ngfr luç,m thuç,m nhtr v�y î Th11c ra, vào nam
20-12, 1645 : Oap tà.u. tl} Ao Môn.

14,01.. 1646 : T&i Malacca.
22-02-1646 : Oi Djakarta.
05-03 ..1646 : T&i Djakarta.
29-07-1646 : Bi nglrèri Hoa Lan bo tù à Djakarta hem haï thang trèri VI dangThQnh lè,
25-10-16-16 : Oi Macas:.ar (chuyén di lau ho-n 2 thang).
21-12,1646: Téri Macassar. à l ,.ti cfay gan 6 thang trèri,
15-06,1647 : Rèri Mac<1ssar di 8iJntan,
1. ln làn thU" nhat : Divers voyage,; et missions dv P. Alexandre de Rhodes en la
Chine, et autres Royaumes de l'Orient. Auec son retour en Europe par la Perse
et /'Armenie. Le tovt divisé en trois parties. Chez SeSastien Mabre,Cramoisy et
Gabriel Cramon.y, Paris, 1653, in,4", kèm theo bàn Jo Vi�t Nam kfch thtr6-c 30 x
42 cm, Phan I và Il danh so trang tiép nhau, tât ca C•J 276 tr., Phan Ill danh so
trang b�t dàu hr 1 : 82 tr. Kë dên là nhirng làn in l�i do cac nhà xu5t bàn vào
nhü-ng riam sau Jay: Sebastien Mabre .. Cramoisy et Gabriel Cramoisy, Paris. 1666.
Christophe lournel, P.aris, 1681, �h,istophe Journe/, Paris, 1685. Julieh, Lanier
et Co, Paris, 1854. De�cfée et de Brower, Lille, 1884. L.m, Michel Pachtler,
.S.J., djch ra 0U"c van, xuat bàn : Freiburg im Brisgau, Herder, 1858, Ngoài ra
mçH bàn Anh van do Solange Hertz djch, mér, dltÇl'C xu5t bàn dtr&i dàu dè :
Rhode1 of Vietnam. The. Trave/s and missions of Father A/e,rnnder de Rhodes
in China and other King;Joms of the Orient, Westminter, Maryland, 1966, in-8 ° ,
XX-246 tr.
50 L/CH SÙ' CHÜ QUÔC NGÜ
1644 chÜ' quéc ngÜ' cùa ông da tien kha nhiëu, v�y rnà ba nam sau ông
cbn ghi tt.rO'ng ti..r nhtr nam 1636. E>6 là dieu làrn chting ta kh6 hièu.
Bây gièY cbting tôi xin trfch ra khoàog rnQt phân ba tèng so chfr quôc
ngfr trong tài li�u. Chung tôi cüng không ghi so tèr c6 chfr quoc ngfr,
song vàn trinb bày theo thtr ti, tnréYc sau cùa tài liçu.
dam Chàm. Kè Chàm, thù phù Quàng Nam Dinh. Nhieu khi
tac già dùng dè chi cà tinh Quàng Nam.
Ranran Ran Ran. Tac già c6 y chi vùng Phu Yên.

Ké han : Kè Hàn. Cù-a Hàn ttrc I)à N�ng ngày nay.
on ghe bo Ông Nghè Bç,. Viên quan cai tri Quàng Nam.
Ke cham Kè Chàm.
halam Hà Lam. Ca.ch Hçi An chirng 30 es vè phia Nam.
Cai tlam, Caitlam : Cat Lâm. (J' g'ân H<;>i An.
ben da Ben Ba. Xa Ben Ba.
Qui nhin Qui NhO'n.
Nam binh Nam Binh. à' tinh Binh Binh ngày nay.
Bao bom Bau Vom. à gan Quàng Nghia ('?).
Quan Ghia Quàng Nghia.
Nuoc man Ntr&c M�n.
bau beo Bau Bèo. ('?). Làng Bau Bèo.
liem cum : ·Liêm Công (?). Làng Liêm Công.
Quanghia : Quàng Nghia.
Baubom Bau Vom.
bochinh Bo Chinh.
oii nghe bo Ông Nghè BQ.
Sa·u khi dv-a vào cac tài Heu viêt tay cùa E>!c Le) nh!t là neu chi
h�n djnh den nam 1636, chung ta biet dtrgc ông ghi chfr quéSc ngfr kbic
nhi�u v&i bai cuon sach' quéSc ngfr ông cho xu!t bàn vào nam 1651.
N1u chi can eu- vào �ai cuéSn sach trên dây, ngtrà\ ta c6 th� 1am Bâc
Le} là ngtrài c6 công nhiëu nhat trong viçc sd�g tac cbir quéSc ngfr •
Nhtrng nhà nhirng tài li� viEt tay cùa ông, chung ta hitu dtrQ'C trinh
GIA/ D0,4N THÀNH HlNH 51
dé) chü quoc ngü cùa ông. HO"n nüa, néu dem so sanh v6'i L.m. Gaspar
d' Amaral vào nam I 632, chic chân L.m. này giài hO'n E>âc LQ nhi�u.
'iT�ô Dâfuw vliit itay CÙl01 Gaspar d 1Amaral

1n1am O 632 và D 637
Trtr&c khi trinh bay nbfrng chfr qulSc ngfr trong bai tài liçu trên
dây, thiêt ttr&ng cüng nên nhâc qua tiêu sir cùa ông.
Gaspar d'Amaral ·1 s inh nam 1592 �i Bô E>ào Nha, gia nh�p Dong
Tên ngày 1-7-1608. L.m. Gaspar d'Amaral da làm giâo str La van,
Triêt h9c, Thàn hQC �i cac HQC vien và Bii h9c Evora, Braga, Coimbra
& Bô Bào Nha. Nam 1623, Amaral rO'i quê btrO"ng di Ao Môn boit
d9ng truy!n giâo.
Gaspar d' Amaral t&i E>àng Ngoài Iàn dàu tiên vào tbâng 10-1fü19
cùng v&i thay Paulus Saito, ngtrèYi NMt -!., nhtrng dén thang 5-1630,
ông phài rèri xu- này cùng m9t chuyen tau v6'i bai L.m. Pedro Marques,
E>âc LQ và thay Paulus Saito dê vë Ao Môn. Ngày 18-2-1631, Gaspar
d 'Amaral cùng v&i ba L.m. Dong Tên khac cüng là nhfrng ngltài
Bô E>ào Nha, ttrc André Palmeiro 3, Antonio de Fontes và Antonio
1. Chf.nh Gaspar d'Amaral khi ky tên, co lue ông ky là Gaspar d'Amara/, c6 lue f�;
ky là Ga-;par do Amaral.
2. Xin coi tièu sù- Paul us Saito Ù trang 23.
3. André PALMEIRO ( 1569-1635), sinh t,>i Lisboa nam 1569, lérn lt"•n, ôn:7 gia nMp
Dong Tên roi dtrQ'C thv phong Linh mvc. Ông làm giao Slf à- o,,. h,:>c Coimbra ,1è
ô
m n Van ch lf ung trong 6 nam, T riét hc;,c trong 4 nam và Thào hr;,c trong 12 nam.
Nam 1617, Pnlmeiro di truyèn giao à- An 0(), sau do ông dlfQ'C Cll' làm Giam sat
haî Tinh Dong Tên Nh$t Bàn, Trung Hoa hr nam 1626-1635 !à n �m ông qua tfèri
t�i Âo Môn• Chun g ta biét, nam 1627, Palmeiro lue do uAo Môn, C..> trao cho
Pedro Marques m(H b& c th tr nhèr ô ng chuyèn cho Chu a Trinh Trang khi tér: Oàng
Ngoài. Nh�n d lf Q'C thtr, T rjnh Trang lay làm hài long ; cùng niim ay, ông ..;ùng gÙ'i
thlf và quà t�ng dè èfap lè André Palmeiro. 8U"c t�tr cùa Trinh Trang không viét
trên g1ây thlf èrng, nhlfng dl!Q'C khâc trén tam bçtc ia, chrèu ngang 55, 20 chièu cao
23, 6 0. Riêng nhirng hàng chÜ' Nho dlfQ'C khâc trong m(H khoàng r()n!J 30, 60x :23, 6 0
c-m. Bè ngang ttr fay m�t sang lay trai CO tat ca 17 hàng chù- : 11 hbng dàu moi
hàng c6 12 chü-, hàng thtr 12 f Qi co 13 chfr, hàng 13 c6 1 chfr, l,àng 14 c6 4 chù
hàng 15 c,1 5 chir, hàng 16 co 7 chfr và hàng 17 co 4 chfr. Tong c�ng là 166 chfr.
ÎÙ' hàng thll' nhat dén hét hàng thtr 12, thQ" khâc dèu kè m�t g,>ch, phan cach
hàng chü- nr;> sang hàng chfr kia cach . nhau 2,50 ho��· 2, 60 cm, moi nét gQch CO bè-
59 L{CH sù· CHÜ QUOC NGÜ
F. Cardim t, tir Ao Môn dapBô E>ào Nha di Bàng Ngoàl,

tau buôn
VO'i m1:1c dich truyën giao. Sau hai tuan le, tau cac ôog tÔ'i mc)t cÙ'a bien
E>àng Ngoài, roi mai den ngày I5-3 nam d6 cac ông méri lO'Î thù dô
Thang Long. T�i dây, de Linh m1:1c cüng nhll' doào tha-O'ng gia Bo
Dào dt.rgc Chua Trjnb Trang d6n tiep nièm n&. Trinh Trang ra l�nh cho
ngtrài con rè cùa ông dl.l'a cic Linh m�: tru ng1:1 6' mç,t ngôi nhà trong
Phù Chua. Chung ta biét, A. Palmeiro den E>àng Ngoài véYi hai mt}C
dich : nb�n xét tii cbô nhfrng ho�t dçng m&i dây cùa P. Marques,
E>âc LQ và g�p Cbua Trinh Trang; sau d6 ông phài vè Ao Môn, chir
kbông chù y & lii E>àng Ngoài, vi ông là Giam sat Dong Tên bai Tinh
Nh�t, Hoa. Xem ra Chua Trjnh Trang rat quy mén cac Linh ID\lC·
ngang 0,20 cm, Îlr sau hàng chfr th& 12, không CO g;,lch pJ,an cach cac hàng chù-.
Riêng bè m1)t mo, chü- rç}ng trung bi'nh 1.50 X 2 cm. Toàn b1rc thU' dU'ç,C khâc xong
trong cùng m9t ngày. Th:)! ra btrc lhu- dà bj mat vài hàng dàu, VI thé tong cc:,ng
chi con 17 hàng chfr. Btic thLT dtrç,c trao cho cac thtr<rng gi;i Bo Oào dcm
vè cho André Palmeiro ; nhU'ng tàu den dào H;ji Nam bi bao, cac do trt-n tdu và
bvc thv này trôi vào bà', dân chung vért lên âtrqc. Hay tin, PalmP-iro phài dfch
than dén Hài Nam chu�c l;.li. B&c thLT Qlll gia này hi?n giÜ' t9i (hU' virn
Vatican, Fonds Barberini, vol. 1S8 (mss orient ), Jndici e Cataloghi Vaticani. Nam
1912, L.m. L. Cad,ère dà cho chvp l 1>i bàn gôc, dich ra Phap van kèm véri lèri chu
thkh, dang t�ong bao Bulletin de la Commission archéologique de /' Indochine,
1912, Pl. VII và hr tr. 199,210, dtréri nhan dè Une lettre du roi de Tonkin au
pape. Cadière dà lâm l!sn khi vict là thu- gü-i cho Ciao hoàng, VI nhLT chung ta vt'ra
thay, do là thLT gu-i cho André Palmeiro. Sèr di Cadière lâm là vi' chfnh ThU' viin
Vatican ghi làm. Chung tôi không muon ghi lé,!i n()i dung btrc thLT, VI H nh.cÎt da c6
nhiing sach bao sau day dè c�p téri : PH�M ..YÂN,SON, Vi�t,sJ- Tân-biën, Quyèn
IV, Saigon 1961, tr. 136,139. Ông Ph .,m,van,Sun cù'lg 1am là b(rc tht.r gù-i cho
Ciao hoàng. - Viêt,Nam Khao,cl> T�p-sa01 so 2 ,. Saigon, 1961. - VÔ LONG, Tt
Lich-sir V.1n-h<>c Công,giao Viêt-N am, Cuon 1, SaigCln, 1965,. tr. 112,113.
1. Antonio de FONTES ?), dên truyèn giao èr Oàng Trong' cuoi nam 1624, roi
(1592,
téri Oàng Ngoài nam 1631. Cùng nam do ông vè Ào Môn, H lau ông 1.,; dén Oàn g
Tr�ng,. nhtrRg nam 1639 ông bj tn.,c xuât hoàn toàn khoi <lay. Chung tôi không ré>
ông qua d\Yi nam nào.
Antonio,Francisco CARDIM (1595-1659), dén Ào Môn nam 1623, t6-i Xiêm 1626.
Nam 1631 ông dën Oàng Ngoài roi ti'm cach di lào, nhLTng không thành cl\ng. lt
lâu sau ông trèr vè Âo Môn, Cardim qua dèri toi Âo Môn nam 1659. Ông �iét
nhièu bàn ttrùng thuf)t vè vi�c truyèn giao èr Oông bâng chtr A
Oào và Li Bo
tinh, sau này dtrqc in thành sach, v, dv cuon "Rdation de ce qui s'est passé
depu--s que/que� année-.;, jusques à I' An 1644 au Japon, à la Cochinchine,
au Malabar,. en, I� Isle de Ceilan ..•• , Paris, 1646. in,12°.
GIA/ DO.�N THÀNf/ H/NH 51
Cuoi thang ba nam 1631 c6 CUQC thi H9i 1, Chua Trinh Trang cüng
mèYi cac Linh mt}c di theo ông dè chü-ng kién cu9c thi. Ngày hôm
d6, cac ông dtrgc Trjnh Trang cho cO'i ng\l'a theo dén trtrèvng thi. Lûc
dâu cac ông tir chôi d�c ân này, vi muon di bQ nhU' m ?t so quan quân
khac, nhtrng Chua muon nhtr thé, nên cac ông phài tuân theo. Riêng
Chûa J rinh Trang ngt_r trên kiçu sO'n son tbiep vàng do 12 ngtrèYi lgc
ltrgng khênh (phàn nhiêu là nhfrng tay dô v�t noi tiéng trong nU'Ô'c,
mà hàu hét là nhfrng ngU'o-i & Kiên Lao, gàn xà Bùi Chu ngày nay),
theo sau con c6 nhiëu quan van vo di ng.,a và 10.000 lfnh mang vo
khi sang nhoâng �.
Khi bai L.m. Palmeiro và Fontes theo tau buôn Bô E>ào vè Ao Môn,
thi Amar al và Cardim v�n & l�l ho�t d9ng truyèn giao. G. d 'Amaral
không nhfrng tiep t\lC công viec cùa Marques và E>âc Lç, mà ông con
phat ·trièn m�nh hO'D, nhat là trong viec thich nghi d�o Công giao VÔ'i.
Viçt Nam và vi�c hoàn thành uDong tu» Th ay giàng. Sau 7 nam à E>à1'g
Ngoài, tire vào nam 1638, Amaral dtrQ'C gQi v! Ao Môn gifr chirc Vi�n
Tnr&ng H9c vi�n «Madre de Deus» (Mç Ehre Chua Troi) cùa Dong
Tên. Ba nam sau, Amaral dtrQ'C cÙ' làm Ph6 Giam tinh Dong Tên Nh�t
Bàn (gom cac DU'<YC Nh�t, Viçt Nam, Lào, Cam Bot, XiêJ]l, dat Ao Môn
và bai tinh Quàng E>ông, Quàng Tây). Nam 1645, Gaspar d'Amaral
I�; dap tâu tir Ao Môn di E>àng Ngoài truyën giao, nhtrng tau hi dâm
b gàn dào Hài Nam làm ông bi chét ngày 23-12-1645 3• Trong
th&i gian 7 nam à. E>àng Ngoài, Amaral d� l�i cho chung ta hai tài lifu
Viet tay quy gia, nho- d6 chung ta blet ro bO'n licb Str tbànb hlnh cbfr quoc
ngfr.
1. Khoa thi H�i thang ba « lay dô bon Nguyèn Minf-1 Triët 6 ngtrà'i. Khi ay CO Nguyèn
Vdn Quang r.gtrèri làng O�ng,xa h uyçn Càm,già11g thiëu dièm so mà dtrQ'� dv
dô, sai bo tên d i. T nrétc day, v ua coi thi, thay m�t trèri CO quàng, mong do vay
b 9c xung quanh, l 9 i co mong trâng xuyên vào gifra, mç,i nglfèri cho thé là dièrn
1.r ng > (Dil i Vi�t Sv ky Toàn th,,, TQp IV, do CAO HUY GIU djch, Hà NOi,
1968, tr. 257).
2. CARDIM, Relation, Paris, 1646, tr, 91,92.
3. Lm. C. Somrnervogel 1 1,li ghi là G. d'Amaral chët ddm t àu ngày 24,2-1646 (C.
SOMMERVOGEL, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus, Nouvelle édition,
Louvain, 1960, C'1i chü- G. d'Amara/. Co thè dç,c thêm lièu sir ông trong FRANCO,
lmagem da virtude em o noviciado de Coimbra, Quyèn IJ, tr. 522-523.
54 L/CH Slf CHÜ QUOC A.iCÜ
Tài liçu cùa Gaspar d'Amaral viét nâm 11612
Tài Heu này G. d' Amaral viêt bâng chfr Bo Bào téili Kë Ch<;r {Thang
Long) ngày 31-12-1632, nhan dê ,, Annua do reino de Annam do anno de
1632, pera o Pe A�dré Palmeiro da Compa de Jesu, Visitador das
Provindas de Japam, e China » (Bàn tt.rèrng trinh hàng nam vë mr&c
Annam nam 1632, g&i Cha André Palmeiro, Dong Tên, Giam sat cac
�inb Nb�t và Trung Hoa). Tài li�u này hi�n hru trfr téili Van khô Dong
Tên à La Mâ 1• Tài Heu dài 48 tèY rt.rêri ttrc 97 trang giay, viét trong
"k:bo 13 X 21 cm. Tir trang 125r den 160v viet chfr l&n và tht.ra, nht.rng
tir trang 16rr dén hêt trang 174r, chfr viêt nho l�i và dây d.�c hO'n, m�c
dau cùng trong kho 13 X 2I cm. Bàn ttrèYng trinh chia ra 7 dë m1=1c l&n,
n9i dung nhtr SaU: I 2 trang dau Viet tong quat Ve dia dtr, cbinh trj
f)àng Ngoài và ghi lé;ti nhfrng d�c ân Chua Trinh Trang ban cho cac L.
m., nhat là ban cho cac thtrO'ng gia Bô E>ào, con 85 trang tiép theo viét
vê tinh hinh glao <1oàn thù dô và cac Xir.
Bàn tài li�u mà chung tôi c6 tron·g tay không phài hoàn toàn do
G. d' Amaral viét, cùng không phài là chfnh bàn goc giri cho L. m. �ndré
Palmeiro. Nht.rng dây là bàn da dt.rÇYc Amaral nhèY ngt.rèri khac sao léili
bàn gôc do chinh tay ông viët, dê gÙ'i cho L.m. Antonio d' Amaral � à
Bô f>ào Nha. Tuy nhiên, bàn van này c6 day dù gia tri cùa n6 và coi
nht.r chinh Amaral da sao l�i. Bèri vi ông dâ ky tên vào bàn sao chép
này; hO'n nfra, chinh ông da dùng but s,Ù'a )�i bên lê tran·g giay nhfrng
chfr mà ngtrèYi sao chép không làm dung. d�c biçt là Amaral con càn
tMn sÙ'a lq.i nhilu chir quoc ngir, vf d1=1: triét, bên b� dë, siiy, chuéz bàng,
but, ien, Chua cà, chai, cira day, bà dq.u, Vïnh cang \ v. v... Hau het
trang nào Amaral cüng sira lé;ti may chfr. Nhtr the chfrng to tâc già dâ
dQC ky ltrêrng bàn sao vl muon cho n6 phài dung y ông. V�y, chung
ta phà1 coi bàn này nhi.r chfnh G. d'Amaral viét. Tiçn dây cüng nên
biêt râng, hi�n nay trong Biblioteca da A juda èr tbù dô Bô dào Nha
cüng c6 mQt bàn sao cùa tàl li�u trên. Bàn này dt.rgc chép xong t�i Ao
Môn ngày 8-12-1745 do Trg si Dong Tên Joao Alvares. Chung tôi dâ
1. ARS/, JS. 85, f. 125r,"174r-

2. Co lë Antonio d'Amaral cùng h? hàrg vui Gaspar d'Amaral.
3. ARS/, JS. 85, f. 130r, 136r, 137v, 139r, 140rv, 142v, 152, 154v, 159r,
169v, 173r.
GIA/ DO�N THANH HiNH 55
c6 djp s0 sanh bàn chép này v&i bàn chting tôi trinh bây dây, và biet
dtrQ'C J. Alvares da sao chép kha �ting, kè cà nhfrng chfr quoc ngfr I
Bây gièY chting tôi xin ghi l�i nhfrng chfr quéc ngfr trong tài Heu
viét tay cùa Amaral nam 1632.. Chting tôi cùng xin d9c già miên cho
khoi chu thfch séS trang c6 chfr quéc ngfr. Sau dây là nbfrng chfr quoc
ngfr theo th{r tt.,r tnr&c sau cùa bàn ttrèrng trinh.
Vè tran thé cua ntrac [Bàng Ngoài]

(Do Temporal do Reyno), f. 12Sr-128v
Tum Kim : Bông Kinh. « Xtr Annam mà ngt.rài Bo Bào gQi là

Tum Kim n (Reina de Anam a qae os Portugueses
chamâo Tum Kim).
dàng tlao, dàng ngoày, dàng tlên : Bàng Trong. Dàng Ngoài, E>àng
Trên. NtréYc này chia làm ba phan « thtr nhat bât
dau tir phfa Nam, gQi là E>àng Trong, c6 ngbia
là dtrèYng lY pbfa trong; thti- nhi, E>àng Ngoài, c6
nghia là dt.rèYng èr ngoài; th{r ha, E>àng trên, c6 ngbia
la dt.rèrng èr trê n » (à I0 , começando do Sul, chamiio,
dàng tlao, que quer dizer, caminho de dentro ; à 2° ,
dàng ngoày, q quer dizer, caminho de fora; à 3 ° ,
<'fàng tlên, que que r dizer, caminho de cima). E>àng
Trên ttrc là vùng Cao Bâng do nhà M�c cai tri.
oil ngh� : Ông Nghè.
nhà thrr("ng dày Nhà Thtrgng dàL CO' quan cao cap à Phu liêu.
n hà ti, nhà hién Nhà Ti, Nhà Hien.
nhà phü Nhà Phù .. T�i môi Xtr c6 nhiëu Phù.
nhà huy�n Nhà Huy�n. Môi Phù gom m(>t slS Huyen.
où Khoa Ông Kh�ng. E>trc Kh�ng Tt'r.
Dire Lao E>trc long. Niên bleu E>trc long (1629-1634).
Vinh t� Vïnh tç,. Niên hi�u Vïnh tç, (1620-1628).
Bua Vua.
1. Biblioteca da Ajuda, lesuitas na Asia, C6dice 49-V,31, F. 21S..263v.

56
L/CH Slf CHÜ QUOC A.iCÜ
té ki dq.o té Ki d�o. Le té này nhâm ngày 26 thang haï ân.. lich.

dire vu-o-ng Bfrc VtrO'ng. N g trèri binh dân thèri d6 cüng g9i Chua
Trjnh Trang là Btrc V trO'ng.
chua oü Chua Ông. Trjnh Trang cüng dtrçYC ngtrO'l ta g9i là
Chua Ông, dè phân bitt v&i cac Chtia khac.
'
chuci tü, chuci dü, chua quành : Chua Tung, Chtia Dun�, Chüa Qu5rnh.
Bây là ba anh em v&i C1ùa Trinh Tdng, vi c6 công
cüng dtr9'C g9i là Chua. Nam I 632 Trjnh Trang
phong cho ba ngtrèri d6 nhtr sau: Tung qu�n công
Trinh Vân làm Tung nh�c công, Düng qu�n công
Trjnh Khài làm Düng lè công, Q.;ynh qu�n công
Trinh U; làm Quynh nham công 1•
Chua cà Chua Cà. Ttr&c hi�u này dành cho Trinh T�c, ngtrM
së kë vj Trjnh Trang. Chua Cà c6 nghia là l&n hon,
saoh v&i ba Chtia Tung, Düng và Quynh. Theo
Amaral, lue d6 chi c6 Trjnh Trang và Trjnh T;:ic
dm quyèn th\l'C S\f, con ba Chua kia chi c6 chtrc
Chua danh d\f. Luc d6 Dàng Ngoài c6 5 Chua ( ha ao
presente no Reyno cinco Chua, os dous, Pay e fi/ho, tem
o poderços, os tres, saü so titularey).
Nl11rng ân huf Vua· han cho .cac Linh ml)C
và nhat là ngu-ài Bo Dào Nha
( Dot fauores que el Rey lez aos Pes e mais Portugueses), f. 128v-13ov
thanh dô vu-O'ng = Thanh dô VtrO'ng.

chua triét Chtia Triêt. Nam 1624, « truy phong Binh an vtrO"ng
làm Cung hàa khoan chinh triet vtr?'ng >> :!, Tir d6
ngtrèri ta cüng gc;>i Binh An VtrO'ng Trjnh Tùng là
Chùa Triêt.
1. Coi D9 i Vic1t Sv ky Toàn thv, ff,p IV, Hà N()i, 1968, tr. 259,
2. Ibid. tr. 251.
G/J./ D0�'\1 THÀ'\J/-1 HINH 57
Ciao doàn Dàng Ngoài và Kè Chç

(Da Xpiinde de dàng ngoày e Ke Ch çr), f. 131r - 146v
.l
Ke Chçr : Kè ChQ'. Thù dô Thang Long.
yêu nhiiu : yêu nhau . Nhièu hrO'ng dân Viçt Nam lue d6 gQi
d�o Công giao là « d�o yêu nhau » (ley de se amar).
oü phô mii liêu Ông Pho ma Liêu. Ông là con rê Trjnh Trang.
dàng ngoliy E>àng Ngoài.
quàng Quàng. Thày giàng Thanh Diêu (Tadeo) Quàng.
tàm dàng : Tarn E>àng ('?). Xa Tam Bàng & Xtr Tây.
bên doü da ; bên E>ong E>a.
tày. : Tày. Bà Tay c6 thanh hiçu là An Na.
làng bôù bàu : làng Bông Bau ('?).
cô bçt Cô Bet, mçt hrang dân à làng Bông Bau.
tri yéu Tri Yeu. Nhà thèr Tri Yeu.
kt hàü : Kè Hâu. à An DtrO'ng huyçn.
an dzrO'izg huyçn : An DtrO'ng huy�n.
coù thàn Công Thành. Thày glàng Lu C a Công Thành.
Chua thanh dô ; Chua Thanh dô. Thanh dô VtrO'ng Trinh Trang
cam cac Linh mt_1c không dtrgc giàng d�o.
Thic ca : Tbich Ca. Btrc Thfch Ca.
phô lô xii : Pho Lô xa. à gan Thang Long.
siiv uij.y : Sai Vai.
h9y an xii H(:>i An xa. Cach Thang Long chitng ha ngày
dtrèrng.
huy�n uinh l�y : Huyçn Vinh L�i ('?). Cach xa Thang Long.
Th<ii uan chq.t Thay Van Ch�t. M9t Thay do nôi tiêng ca huyen
V inh L�i, dtrgc Chua ban chtrc tlr6'c, da 75 tuôi,
tên thanh 1 à A Dong (Adao ), dtrng dau cac giao
hfru & Vinh L�i.
làng Ki tranh xuyen : làng Kè Tranh xuyên.
Kl triing : Kè Trang (?). Xa Kè Trang.
Kl âat : Kè E>ay. Cira Bay.
58 L/CH SU CHlf QUOC NGÜ
Ki lrrcrng trü xii Kè LtrO'ng Trung xa.

$Qm phuc xii Sain Phuc xâ.
phuc an xii Phuc An xâ.
Kl quln : Kè Quèn (? ). Xa Kè Quèn.
nghyà iin xii Nghia An xâ.
hl!-yen bq.yc hlj.c huy�� B�cb H�c-
siiy hoà Sâi Hoa. Ông Thanh Diêu (Tadeo) Hoa, trtl'&c d�y
là m9t vj S�H.
thllï phù thüï Thày Phù thùy.
ou chrrii'ng tayèn Ông ChtrèYng Tuyèn. MQt quan l&n trong m.r&c,
cün g g9i là Ông già Nh�c .
oü jà nhq.c Ông già Nh�c. Ông này tên là Chtrcrng Tuyën
cai tri toàn Xir Thanh H6a, ùng h9 d;o Công giao.
bên bo dë bên Bo E>è. Sat c�nh Thang Long.
oü pha mii Kiêm Ông Phù mâ Kiêm. Nam 1632 ông dtl'Q'C 80 tu�l.
bà : Bà. Bà Mai Liên (Madalena) là thu phi Chua Bâng
t�c Binb An VU'O'ng Trinh Tùng.
chuti bàng Cbua B1ng.
t.hèlt dq.u Thày d�o . à Hoàng Xa xâ.
holing xa xii Hoàng Xa xâ.
tzr trr huy�n Tir Ttr huy�n.
t.han Khê Thanh Khê. Xâ Thanh Khê.
hàng bl Hàng Bè. Pho, dU'àng Hàng Bè.
hàng but Hàng But. Pbo, dtràng Hàng But.
cira nam Cùa Nam.
Ké
'I
an
-
lang Kè An Lang. cr gàn Bùi Chu bây già.
Kê suôy Kè Suôi. cr gàn Kê An Lang.
quàng bo Quàng BéS. Tii dây c6 m9t i:agôi dën ngày trU'&c
thà «tà thàn», b�y già trcr thành nhà thà Công giao.
hàng M6m Hàn� M�m. PhéS, dtràng Hàng Mâm.
dinh hàng E>inh Hàng. Bà Ai Liên (Elent), VQ" ông E>a Miêng
(Damiao) à E>inh Hàng.
GIA/ DO�N THÀNH HiNH 59
càli ïên Cau Yên. T�i dây méYi cât m9t nhà thèY Công giao.
hàng thuè5c Hàng Thuoc.
où dô doc h q. Ông f)ô doc H�. Ông Du Sinh (Gluse) Hi là E>ô
doc.
OÙ phû mii nhiim : Ông Phù ma Nhâm. Ông c6 tên thanh là Y Nha.
oü chrrifog hrrO'ng : Ông Chtrèrng HtrO'ng. Ông CbtrèYng HtrO'ng èY thù
dô chtra chju phép Thanh Tày, nhtrng rat men diO
Công giâo và da cho cà gia dinh chju phép Thanh
Tay.
M{jt vài cu{jc bdt ba ds10 riêng rë
(D alguas Perseguicoës Particulares), f. 14 7r-153v
'l
Kë mi,a Kè Mt}a. Mçt nO'i tên là Kè M\la·
dire bà xq. E>irc Bà X ;i . Mç,t bà l&n, mç dâu cùa ông Y Nha.
'
thài
ke bciu
Thày. Cac van nhân dttQ'� gQi là Thây.
Kè Bau. Tên m9t .nO'i,
où chrro-ng drf Ông Chtrèrng Düng.
dire oü hôè f)t'rc Ông Huè.
thuyèn thül Thuy�n Thùy (1). Xa Thuy!n Thùy.
quàng li{!t xii : Quàng Li�t xa.
Ciao doàn Thanh H6a
(Da Xpande de thinfz hoi:i), f. 154r-162r
giô giô. N gày giô.
chaï : cbay. An cbay. Ma ch�Y·
chq.p ch�p. Thâng ch�p .
mè'l ma. Làm ma chay.
où. ·dô doc hoà Ông f>ô d6c Hoa.
Kë uq.c Kè V�c. (j gàn Kè Nç trong tinh Thanh H6a.
c� cô . .Àn cô.
càii chèlm Cau Châm (î).
t
Ke cho�n Kè Gho!n (?). NO'i c6 nhi!u gjao biru dio duc nhèt
gll'O'ng tot cua bà Ao Na ChU'bng û.
60 l/CH SÙ' CHÙ' QUOC NCÜ
oü chzrà'ng lj (?ng Chtrèmg Lê. Mçt viên quan à Kè Choân chtra chju
phép Thanh Tây, nhtrng rn9 �fo d�o Công giao. Vg
ông da theo d�o, ttrc bà An Na Chm:rng Lê.
Ké Su Kè Su (?). Nai dây c6 nhiëu giao hfru.
K� btiy : Kè Bay. Nai dây c6 nhiëu giao hfru sot sang.
Ki bo Kè Bo. C6 lë là Kè Vo, vi Amaral nhâc téri m9t viên
quan thanh hiçu là Bào L<}c, theo d�o tir dau, ttrc là
nam 1627, khi E>âc L(, và Marques t&i dây.
npn khê N9n Khê. CJ' gàn Kè V6. T�i Nçn Khê c6 Thây giàng
Tô Ma (Tbâng '?) coi s6c hQ d�o này.
Kfr ni Kè N ç,. Amaral nhâc t&i vi�c nam 1627 E>âc Lç và P.
Marques bât dàu truyèn giao & dây; nam 163r, A. de
Fontes den tharn OO'Ï này và nam I 632, L.rn. J. Mayodca
tir Ao Môn dâ téri dây.
XÛ' Thinh hoa : Xtr Thanb H6a.
cira dciy Cù-a E>ay. Cù-a sông E>ay.
Ké bfc Kè Vfch. (J' tinh Thanh H6a.
phô xQ. PhéS Xa. E>ia danh.
oü chzrâ'rtg que : Ông Chtr&ng Que. MQt viên quan & Thanh H6a ghét
d�o Công giao Jâm, mà Arnaral gQi Jà t< viên quan m9l
rç, » ( barbaro mandarim).
uèin nguyen : Van Nguyçn. Ông quan Tô Ma Van Nguy�n.
quan uoy : Quang Vôi (?). Ông Gi�ng (Gio An) Quàng Vôi b Ke
Bay rat d�o h;mh m&i qua dèri.
kë b(iy : Kè Bay. Gan Kè Nç,. C6 le là Kè Bay hoijc Kë Bâi.
tinh : Tinh. Bà An Na Tinb m&i chiu phép Thanh Tay cùng
véri chèng là ông Chi Công (Francisco) Tinh.
nhu�n : Nhu�n. Thày giàng Y Nha Bùi Nhu�n, mOt trong ba
Thày giàng dàu tiên ô- f>àng Ngoài .
thci.ng Thâng. Thày giàng Tô Ma Thât)g, môt trong ba Thay
giàng dâu tién èY E>àng Ngoài.
cot boy : CéSt b6i. M9t bà c6t b6i (dong clSt) èY ChQ' E>àng ?
GIA/ DO;;tN TH.4/\!H HiNH 61
Ch(}' dàng Cbçr Dàng. Chçr Dàng hay Chg f>àng '?
Ki chàm : Kè Chàm. Y Nha Bùi Nhu�n ho�t d9ng nhièu è,, dây.
où dô doc dïnh : Ông Bô doc E>inh & Kè Chàm.
dq.y : D�i. Ông Bào Lçk E>�i. mç,t giao hfru tot & Kè Ch�m.
oil nghe uiîn nguyfn : Ông Nghè Van Nguyçn, tire ông quan Tô Ma Van
Nguyçn. mqt trong nhfrng ngU'èri & Xt'r Thanh H6a
gifr d�o sot sang, bi�n c6 m�t & tbù dô.
thlin tir : Than tir. NCYi tbà Tbàn.
chuci dfi : Cht'1a Düng. Düng lê công Trinh Khài, mc)t ngU'<:ri
ac càm v&i d�o Công giao.
nhoç : Nhuç. Mç,t viên quan tên là Bào L9c Nhuç.
OÙ dô doc diing Ông f>ô doc f>ang. Ông E>ô doc E>aog c6 thanh
hi�u là Phê Th�ch (Phê Rô).
Ki lam .. huy{!n toü s<Yn : Kè Lâm, huyçn Tong SO'n.
où ph i!- : Ông Ph\,l. M<}t quan 16'n (grande Mandarim) tên là
Ph\l.
Nght an : Nghç An.
dinh : E>inh. E>inh làng (casa publica do conselhoa q chamao
dinh).
chuà ; Chùa. Chùa kfnh Elire PMt·

sày : Sâi. Cac vj Su- Sâi.
Ciao doàn Ngh� An

(Da Xpandade de NgM an), �· 162v-167r
Ngh� an : Nghç An.

Bo chinh : Bo Chfnh.
thoq.n hoe : Thu�n Hu�. Thu�n H6a.
Kë quiing : Kè Q uàng. Xir Quàng, ttrc Quàng Nam, Quàng
Nghïa.
dire oil tâf : E>trc Ông Tây. Dtrc Ông Tây cai tri NgM An,
d6ng è,, Rum. Chung ta biêt Tây qu�n công Trjnh
l/CH SÙ' CHÜ Qu6c NCÜ
T�c tran gifr Xt.r N ghç An vào thang II nam Tân

Mùi, tire khoàng cnéi thang I 2-163 I. Luc d6 dân
chung gQi Trjnh T�c là E>trc Ông Tây.
Rum : Rum.
Kë aïnh Kè Vïnh.
Thlnh hoa : Thanh H6a.
h q.yen n ghi xuon : huy�n Nghi Xuân.
Kë dë : Kè Dè (î). Tên mçt làng xa.
hl!Jlen Thinh chrro-ng: bu yçn Thanh Cht.rO'ng.
làng càü Làng Cau. à' làng Cau c6 nhà thèr Công giao.
nhà nga Nhà Nga. à' dây c6 nhà thèr Công giao.
d4fl xa D�11 Xa. Nhà thèr E>�u Xa.
vàng may Vàng May. Nhà thèY V�ng May.
Thanh Dô vuung cam d�o Duc Chu a Trài trong toàn quoc
(Da perseguicam que Thanh d{J Vrro-ng a leuantou em todo seu Reyno
. contra a ley de Deus), f. 167v-168v
dfrc bà sang phû : Dtrc Bà Sang Phu. Thtr phi cùa Trinh Trang.
oa bà pha : Ông bà Phù.
Thanh dô Vrro-ng : Thanh Dô Vt.rO'ng .
hién Hf �n. Nhà Hi�n.
hr,.yen : Huy�n. NM Huy�n.
d,rc lao E>trc long. Niên hi�u Btrc long.
long kiên td cüa Kv Tô ho-u

(Da constancia dos Christaos), f. 169r-I74r
bà M dqu bà ho d�o. Bà CéSi ho d::io Công giao.

bà ctqu bà d�o. Bà CéSi trt.r&c dây theo d�o Công glao, nên
cüng c6 ngt.rèri gQi là bà dq.o.
bà coy : Bà C,Si. Bà C6i bo dio Công giao.
CIA/ DO�N THÀNH HiNH 63
phe Phê. Mç,t viên quan tên là Phê.

ch()' thzti chg T h uy.
Kë sât Kë Sât hay Kè S�t ?
Kë jzrirng Kè Ghr&ng ('?). Xa.
Kë m9c Kè Mçc. Xa Kè Mçc.
Kë bàng Kè Bàng. Xa Kè Bàng.
lq.ï l�y.
Kë dal Kè Bay.
bà dtJ doc h q. bà f)ô d6c H�. Bà An Na Hi, vg ông f)ô doc H�.
xll bo xa Bo f)ja danh.
Kë gian Kè Gian. Làng Kè Gian.
où chrrifng hoü : Ông Chtrbng Hong.
Kë Vïnh cang Kè Vïnh Cang.
Annam : An Nam.
1r ài li�u cùa Gaspar d'Amaral viU nam 16 J7
Tài Heu này s:fing so�n b�ng tiëng Bo E>ào Nha, viet �I Kè ch()'
(Thang Long) ngày 25,3-1637 v&I nhao d� « Relaçam dos catequistas da
Christamdade de Tumk. e seu modo de proceder pera o Pe Manoel Dias,
Vissitador de Jappao e China (Tt.rèrng thu�t V� cac Thay giàng cua
1)
giao doàn f)àng Ngoài và v! cach tbtrc tien bành cùa hQ, girl Cha
Manoel Dias, GJam sat Nh�t Bàn và Trung Hoa [Dong Tên] ). Tài
Heu này hien lt.ru trfr til Van khéS Hàn lâm viin Sfr hpc Hoàng gia Madrid 1•
Bàn tt.rèrng thu�t dài 6 tèr nrêYI, ttrc 13 trang giay, viet trong kho
13 x 21 cm, chfr nho và dày d�c. N�i dung trinh bày hai L.m. P.
Marques và E>�c LQ thiet l�p « Dong tu" Thày giàng o- f)àng Ngoàl;
sau d6 trinh bày vi�c hufo luyçn, cap b�c và boit d9ng cùa cac Thây
�iàng ; cu5i bàn tt.rèYng thu@t con ghi rô tên., tu�i, nam tàng giao cùa
cac Thày giàng., Ke giàng, cac T�p sinh (de q.u) và cac TrQ' giàng
(ông Bô) thuçc « Dong tu » m&i này.
1. Real .4cademia de la Historia de Madrid, Jesuitas, Legajo 21 bis, Fasc. 16, •

31.37r.
64 l/CH SÙ' eue� QUOC NCÜ
Tài liçu không hoàn toàn do Gaspar d 'Amaral viet, nhtrng ông d9c
cho m9t ngtr&i khac viét, roi chinh ông soat l.Ji ky ltr&ng, dùng but sÙ'a
bên lê trang giay m9t so chfr, và cuoi bàn ttrèrng thu�t, chinh Amarat
viet thêm vào 13 dong chfr kê cà chfr ky cùa ông V�y bàn tuèrng thu�t
này là cùa chinh tac già Gaspar d'Amaral và chung ta phài coi nhtr ông
dâ viet ra.
Sau dây cht'.ing tôi xin trich nhfrng chfr quoc ngfr trong bàu ttrèYng
thu�t cùa Gaspar d' Amaral.
Say Saï. Cac vl Str Saï.
dzrc E>ll'c. Thây giàng Chi Công E>û-c, 4 3 tuôi, theo d�o Công
giao dtr9'C II nam.
Chuci thanh dô Chua Thanh E>ô. Thanh E>ô VtrO'ng Trjnh Trar.g.
thày Thày. Thày giàng.
dfnh E>fnh. Trg giàng An Tong E>inh\ 44 tuoi, theo d�o Câng
gjao II raam.
nhin NhO'n. Tr<7 giàng Tô Ma NhO'n, 47 tuôi, theo d�o Công
giaO II nam.
NgM an Nghe An.
lq.y l�y. S \lp l�y.
tri Tri. Thày giàng An Rê Tri, ,11 tuoi, theo d�o Công
giao II nam.
bùi BùL C6 lë là Thay giàng Bùi Nhu�n, chet nam 1637,
dtrgc 46 tuôi, vào d�o Công giao ÔU'Q'C r r nam, thanh
hi�u là Y Nha.
quang Quàng. Thày giàng Thanh Diêu (Tadeo) Quàng, 66 tuôi,
theo d�o Công giao dt.rgc II nam.
thang Th!ng. Thày giàng Tô Ma Thâng 40 tuoL theo ô�o
Công giao dc-gc IO nam.
côù thàn Công Thành. Thây giàng Lu Ca Công Thành, 44 tnôi,
theo d�o Công giao 10 nam.
Srrc5'ng SU'6'ng. Kè giàng An Tong Stl'6'ng, 22 tuôi, theo d�o
Công giao dt.rgc 4 nam.
dàng ngoài E>àng Ngoài.
C/4/ DO�rv TI-IÀNH HINH 65
g ià Già. Kè gifog An Rê Già, 5o tuoi, theo d�o Công giao

CÎtrQ'C 4 nam.
V 6. Kè giàng Chi Công V6, 48 tuoi, tbeo d�o Công
giao dtrQ'C II nam.
nân Nân. Kè giàng Chi Công Nân, 26 tu�i, theo d10 Công
giao dtrçrc 6 nam.
lo Lo. Kè giàng An Tong Lô, 27 tuoi, theo d10 Công giao
dtrQ'C 9 nam.
dôü thành E>ông Thành. T�p sinh E>ông Thành, 19 tuoi, theo d;i o
Công giao dtrçrc 2 nam.
Kè ch <T Kè ChQ'. Tbù dô Thang Long.
, ,-: So sanh bai tài liçu 1632 và 1637 cùa Gaspar d' Amaral, chung ta
thay râng, nam 1637 Ông dâ Viet m9t SO chfr quéSc ngfr kha han Dlm
1632. f>6 là nhfrng chfr: th'lîy, lgy, dàng ngoài, già, Kè ch()'.
(i)
Nëu chung ta �i doi chiéu clch ghi chfr quoc ngfr cùa Gaspar
d' Amaral v&i Bâc Lç,, ta thay, ngay tir nam 1632, Amaral dà ghi rành
hO'n flic L9 nam 1636.
f>em so sanh thiri gzan c6 m�t èY Viet Nam tfnb dén nam 1632 thi
A mar al m&i èY dtrQ'c 28 tbang rtrêYi (ër E>àng Ngoài tÙ' thang 10-1629 dën
thang 5-1630 và tÙ' trung tuân thang 3-1631 den het thang 12-1632),
con E>âc L9 da O' dtrQ'C 57 tbang (è,, E>àng Trong tÙ' thang 12-1624 dfo
7-1626, và è:, E>àng Ngoài tir thang 3-1627 dén 5-1630). Quà th3t, tuy
Amaral moi c, Bàng Ngoài 28 thaog ruâ'J mà da viêt chfr quoc ngfr
kbâ hO'n E>âc L� nhi!u. Han nfra, trong bàn ttro-ng trinh 1632, Amaral
dà chen vào nhi!u chfr qu6c ngfr, m�c dau van dê bi giai h:,tn bau het
vào van dê tôn giao; con bàn van cùa E>!c LQ viêt nam 1636 ( TunchinensiJ
Historiae libri dao) viét dài gap dôi và ch ira d11ng nhiëu van dë xà bQi
E>àng ngoàl hO'n, thé mà lil c6 ft chfr quoc ngfr han. Do dièm này,
c6 lê chung ta dâm dl.l'a ra nb@.n xét khac là, vào nam 1636, E>âc L9
chtra y thirc dtrQ'C tàm quan tr9ng cùa cbfr quoc ngfr bâng Amaral
Vào nam I 632. Chung ta cüng con dam châc Amaral gioi han E>ic LQ
nhiëu, nbèY bâng ch<rng ro ret là, Amaral da SOiD cu6n t11 dJ!n Viçt -
66 L/CH Sl/ CH/f QUÔC NGÜ
� - La (Dlccionirfo anamfta-português-latfm) 1, trt.r&c khi Bâc L�

soin t11 di!n cùa ông. Trong loi t11a cuéSn t11 di!n cùa E>!c LQ xuat
bàn nlm 1611 "'� La Ma, chfnh de glà da viët rô là ông dùng nhfrng
công kh6 nh9c cùa cac Linh ffl\lC Dong Tên khac, nhac là dùng haf
cu6n t11 dl!n cùa Amaral và Barbosa d� so�n thào sach d6 ? •
Tlec- rlng cuon t\1' di�n cùa Amaral chua dt.rQ"C an hành thi ông
dl qua dàl (2�-12-1645). Th3t ra không al ro cuéSn t\1" dtên cua Am::1ral
c6 bao nhiêu danh tir Vi�t, và CU' se, tht.ràng, bàn thào quf gta này
dl bi utlêu dihn rr,1. E>i!u ch!c ch!n là, lûc dàu ban thào d6 d� t�l
Ao Man, nhèr vty E>!c Le) c6 th! de.ra vào d6 mà viêt cuon t\1" di�n
cùa ông. Theo chung t&l hi�u, thl cu6n tt.r di�n cùa Amaral dt.rQ"C hru
trf'r t�i V3n khlS Dbng Tên tinb Nh�t Bàn d�t t�i A.o Môn. CuéSn t\1"
di!n viet tay này cüng nhtr cuê>n tt.r di�n cùa L.m. Antonio Barbosa
mà chting tôl së n61 qua tht.ràng d3 mat; nhtrng mat vào nam nào, khôn�
al dt.rQ"C rô. Rit c6 thl là n6 bi mat trong dip Van khlS Dong Tên
tinh NMt Bàn dtrÇJ'C chuy�n tir A.o Môn v! Manila khoàng nam
1759-1 760. Vi tir ngày 15-5-1758, ch(nh phù Bo E>ào Nha dàn ap
Dbng Tên a dat NJ và trong de 13nh thô cùa Bo l1ào Nha. Nht.rng
roi chfnh phù T�y Ban Nha cüng dàn ap Dbng Tên k� tir ngày 2-4·
1767, nên Van kh6 Dbng Tên a
Manlla l�l ·bJ chinh quy!n Tây Ban
Nha tjcb thu, và 'Vào kboàng n!m I 670, cac dl Heu d6 dt.rQ'C dem v!
Madrid :i. Nhll' vty, c6 th! là bal cu6n t\r di�n quy gla này d3 bf
1. Augustin de BACKER. Bibliothèque des Ecrivain, de la Compagnie de Jésus

Quyan 1, Paris, 1869, tr. 121. Carlos SOMMERVOGUEL, Bibliothèque de la
Compagnie de Jésus, Nout,el/e 'édition, Quyèn I, Louvain. 1960, cOt 261-262·
- O. BARBOSA MACHADO, Bibliotheca Lusitana, Historica, Critica, e Cronologica,
Quyr.n 11, Lisboa, 1747, tr. 331-332. - E. TEIXEIRA, Macau e sua diocese, VII,
Padres da diocese de Macau, Macau, 1967, tr. 548.
2. •( •.. ) aliorum etiam ejusdem Societatis [Je•m] Patrum laboribus sum vsus praecipuè
P. Gasparis de Amaral et P. Antonii Barbos,1e qui ambo suum composuerant
dictionarium, ille à lingue Annamitica incipiens hic à lusitan11, sed immatur11 vterque
morte nobis ereptus est .., (RHODES, Dictionarium annaminicum,lusitanum et
latinum, Roma, 1651).
3. Joseph-François SCHLITTE, f/ • Archiva del lap6n •, vicisitudes del Archivo

JesuWco del E1ttremo Oriente y descripci6n del Fonda existente en la Reol
Academia de la Historia de Madrid, Madrid, 1964, tr. 14-74.
C/A/ DO�N THÀNH HlNH 61
that l<}c do de cu�c di chuy�n trêa, cüng c6 thl n6 con nlm è,, dâu mà
ngtrM ta chU'a tim thay. Chung tôl da tlm bol à Âo Man, Manila,
Madrid, Lisboa, La Ma, Ba Lê mà không tbay. Dù sao chung tôl vin
con nuôi chut hy VQng ma� ra n6 con nâm è,, .dâu ch3ng î
N6i dén lich sÙ' chii' quêSc ngfr trong gfai do�n này, chûng ta
không the bà qua L.m. A ntonio Barbosa (1594-1647) •. Ông �inh
t�l Arrifana de Souza. Bo E>ào Nha, gfa nh�p Do ng T!n ngày 13-3-
1624. Cué5i thang 4- I 636, Barbosa den E>àng Ngoàl, nht.rn� roi
ôn� tro V� Ao Môn vào thang 5-1642, vl ly do sûc khoe. T�f Âo
Môn, tlnh tr�ng SU'C khoe cua ông cüng kh8ng khi han. Nlm
1647 Barbosa tir Ao Môn dJ Goa d� dt.rang sÛ'c, nhtrng 8ng qua dàl
cùng nain d6 trên dt.ràng dl Goa. Antonio Barbosa so"n thào cuon t\l"
di�n Bo - Vi�t (Dicdonario portugues-anamita) � nhtr chung ta d.a n 6i è,,
trên. Bk L(, cüng dt)'a v�o cuêSn t11 dièn này d� soin thào cu6n t\f diln
cùa ông. Khêk v6'1 Amaral, Barhosa lii soin tir tiEng Bo E>ào sang tiéng
Vi�t. Cht.ing tôl nghi r1ng, c6 lë ông cüng so�n cuêSn nà.y lue con à
E>àng Ngoàl, tir nam 1636-1642. VI a s6 ph�n» culSn t\l' dl�n vlEt. uy
này cùng m(,t hoàn cành nhtr culSn t\J' di�n cùa Amara1, ngbla là c6 thl
da hl cr tiêu di�t », cüng c6 th� là con n1m à dâu chang î Ngoàl cuêSn
t11 dl�n, Barbosa côn so�n m9t s6 bàl tha hlfn ltru trir tfl Biblioteca
da Ajuda a thu dô Bo E>�o Nha :,.
Tit trll'6'C den nay, mc)t séS nhà nghlên ctru ljch SU' chir qu6c ngfr,
k� cl ngtrO'i Vlçt Nam lân ngo�l qu6c, dJ d� cao gla tri E>!c L� qua
nhi�u. Nêu c6 vàl nhà nghiên dru mol dây èY Viet Nam to ra dè d�t
v! van dè này, thi cùng chtra dam n61 dfch danh ngtrÔ'I nào glol han
E>ic LQ, là vi chtra tim dU'Q'C tàl lieu ro ret. Bây già, nhà vlfc kbam
pha dtrQ'C tàt U�u cùa Am ara1, chûng ta dam .n6l là Amaral gloi han E>ic
Le, ngay tir nam 1632. Chung t&l hy v9ng de nhà nghlên cûu së tim
1. O. BARBOSA MACHADO, Bibliotheca Lusitana, Histories, Critica, e Crnno/ogica

Quy�n 1, Lisboa, 1741, tr, 214-215.
2. Ô. BARBOSA MACHADO, ibid., tr. 214.. 215. - C. SOMMERVOGEL Bïb/io..
thèque de la Compagnie de Jésus, Nouvelle édition, Q. 1, Louvain, 1960, c�t
888. - E. TEIXEIRA, Macau e sua diocere, VII, Macau, 1967, tr.548.
3, Biblioteca da Aiuda, Jesuitaa na Asia, C6dice 46-Vl/l,44.
68 L/CH SÛ' CHÙ' QUOC NGÜ
°
thêm dtr9'C nhi�u tài U�u khac, dè chtrng minh con c6 ngtrèri gioi bO'n
Amaral... Nhtr the, dàn dao së bo tûc cho viçc nghiên CU'U lich sù chtr
qu6c ngfr.
Yà� U6f1UJ vâii 1tay rroam D 645 v<èJ O 648
Haî tài liçu viet tay 164 5 và 1648 cüng không phài là toàn bàn van
chfr quôc ngfr, nhtrng mç,t bàn van bang Bô ngfr và bàn kia b�ng La
ngfr. Tuy nhiên, bai bàn van c6 rài râc chfr quoc ngfr, vi the cbûng tôi
cùng muon trinh bày trong chuO'ng này de b�n dQC dm;rc rô ban.
Tht.rc ra tài liçu trên da dtrçrc may nhà nghiên dru lich sir cbfr quoc
ngfr bàn den ', nhtrng chung tôi nghï, cüng càn ghi l�i & dây, m<}t
phan giû p b�n dQc khài phài di tim nO'l khâc, m(>t phân chûng tôi
muon giài thfch r9ng hO'n ho�c dfnh chinh mc}t vài dièm.
lf ài li�u viét tay nâm 1645
Tài li�u gôm 8 trang giay, viet chfr cÔ' trung binh �rong kho I7 X
27 cm , hiçn luu trfr t�i Vân kho Dong Tên & La Ma 2• Tài liçu bang
chfr Bô f)ào Nha, nhan d� : « Manoscritto, em que se proua, que a forma
do Bauptismo pronunciada em lingoa Anoamica be verdadeira n (Bàn
viêt chung minh mô thtrc RÙ'a tç,i phài dç,c trong tieng An Nam cbinb
th11c). Tuy nhiên, tir cuoi trang 38r den 38v , khi - ghi tên nhfrng
ngU'èri tham dt.r h9i nghi. thi l�i ghi bâng chfr La tinh : « Nomina
PPum, qui ex mandata Pis Emanuelis de Azdo Vis Prouae Japonensis
et Vice Prouae Sinensis, interfuere consultationi, et forman Baptismi
lingua Annamica prolatam, legitimam esse, et valida affirmarunt. Anno
1645 )) (Danh sach cac Cha tham gia thào lu�n và xac nhin mô thtrC
Rù-a t9i bâng tiéng An Nam cho hçrp thfrc và thành st,r, [ trong m(>t
hc}i nghi] do Ienh Cha Emanuel Azevedo, Giam sat [Dong Tên] tinb
Nh�t bàn và ph\1 dnh Trung Hoa . Nam 1645).
Dong chfr dâu tiên cua �p tài lieu dt.rQ'C ghi (l Pe Assistente de
1. NGUYÈN-KHÂC-XUYÊN, Chun g quanh vin-dè thành ljp chir qu6c-n9Ü' vào nllm
1645, trong Vln-hôa N guy�t,san, Lo�i m&i, sô 48, thang 1-2 niim 1960, tr. 5-14.
- THANH-LÀNG, Nhirn g ch,11 g dut},n g cùa chir viêt Qu6e-ngir, trong bao o,;,
Hç,c, Nllm thU' IV, s6 1, th.fog 2-1961, t,. 21-22 và 24. - VÔ LONG-Tt L/ch,siJ
Van-hç,c Côn g-gi;fo Vi�t-Nam, Cuon 1, Saigon, 1965, tr. 122-127•
2. ARS/, JS.80, f. 35r-38v
GIA/ DO�N THÀNH HINH 69
Portugal n ( Cha Ph1:1 ta Bè trên Ca Dong Tên vùng Bo Bào Nha).
Cüng nên biet rang, dfrng dau Dong Tên là Linh m1:1c B� tr!n Cà &
t�i La Ma Dong Tên <'.!trQ'c chia ra nhi�u vùng và môi vùng 1?i chia
ra nhi!u tlnh. Vùng Bô Bào Nha thèrl d6 gom: chfnh nt.r6'c Bo E>ào,
Ba Tây, An E>9, Tich Lan, Thai Lan, Cam Bot, Lào, Vi�t Nam,
Trung Hoa, Nh�t Bàn. Cha Ph \1 ta B� trên Cà vùng Bo Bào Nha c�ng
nhtr Cha Ph\1 ta de vùng khac, & t:,ii La Ma nht.rng chi gifr vai tro
lien lq.c gifra Bl trên Cà và cac Linh m\lc.: Giam tinh, chfr khôn� c6
quyën quàn tri '. Hi�n thèri nhi�m v1.1 cùa de Ph \1 ta vùog v�n
nhtr xu-a.
T&i dong chfr thtr bai, c6 chfr Jhs ttrc là Jesus vlet b1ng chfr Hi
L�p (IHS: ioto, êta, sigma). M9t s5 ngu&î 1am tuong chfr Jhs c6
nghia là Giêsu dang Crru Nhân /nq; (Je�u� Homi.num Salvator). Ttrqng
y IHS c6 tir nhfrng the ky dàu tién cùa d�o Thiên Chùa ; khi l�p
Dong Tên vào gifra the ky 16, vj sang 15p là Y Nhâ (Ignacio de Loyola
hay lnigo de Loyola) da dtlng ttrçrng y IHS cho Dong Tên. Do dây,
ta thay trong de van thu-, nghe thu�t, my thu�t... do tu si Dbng Tên
tàm ra, thtrèrng ha.Y d� ttrgng y này vào' d6.
Ti�p den dong tht.r ba c6 chfr <1 2 a via n (gù·i bâng chuyén tau thfr
hat). Trong cac tài liçu vào thé ky 17, thtrèrng dtrgc ghi chfr « r ;, via ))
hay (( 2 a via n, neu nhfrng tài liçu d6 dt.rQ'C chuyên tir xa tÔ'i. Thèri d6,
t�u di tir Â sang Âu Và ngll'Q'C l�i, dê bj bào danh d3m; muon châc chan
hO'n, ngu-èYi ta phài gÙ'i bal bàn hay ba bàn do hai ho.Je ba chuyén tau
khcic 1thau, phàng bi tau này bj dâm thi con tàu kia. Nn& c6 ghi chir
« 2 a via n mà biet dm;rc tài lf(u chung tôi dùnt? dây là bdrr goc, m�c dau
không phài chfnh chfr viét cùa c, tac g1à là Linh ID\lC Marini (Thtr&ng
II
thu-èYng tac già viét mç,t bàn thtr nhat, roi nhèr ngu-èri khac sao l�i bàn
thtr bal hoic thtr ba).
1. Ngày ney không con vùng Bo Dào Nhit nfra, mà Bô OAo Nha ch; con Id môL tlnh
Dong Tên v/ri 406 tu si. Con nhii'ng ncri mà v,\o thé ky 17 thu(k vi:.ing Bô OAo Nha
th, nay da dlfQ'C phAn phoi nhtr Silli: Bil.Ît\y chie thAnh ba tlnh Dong Tf>n nhfp vào
Vùng Nam My La tinh ; An 0<), Tfch Lan chin l,>im 11 tinh hay ph v tinh thu<)c Vùng
An f)�; con câc XU" kliéc è, Oông Â nhfp vào Vùng Dông A, gom céc tinh, ph11
tlnh ho�c mièn: Nh-,t Bàn, Trung Hoa, Hong kong, Vi�t Nam, Théi Lan, Phi LuGt
Tan, lndonesia, Uc O�i lq-i. N�m 1972, Dong Tên c6 12 vùng chia ra 62 tinh, 24
phv tinh, 12 mièn và 31.768 tu sî.
70 l/CH SÜ CflÜ QUÔC NGÜ
Sau m!y dông chrr d6 là dén 4au 4'2 cùa bàn van nhtr chung ta
vira thay: a Manoscritto ..• D. Trang dâu cùa bàn van n61 dén ly do tàl
ueu này, roi tÙ' cuéi trang 35r den 38r bit dàu bàn vl! chfnh van de là
md thac Rira t�i bang tiéng Vift Nam, tir dông cuoi cùng cùa trang 38r
den bEt trang 38v ghi danh sach 35 Linh mye Dong Tên tham dt,r hç,i
nghl bàn vl mô thlrc RÙ'a tç,i b�ng tieng Viet Nam. Trong séS này c6
trtn 20 vi U hofc sê den è, tif Viet Nam.
Th\l'C ra tàl llfu này là mé;,t bien bdn h9I nghi nam 1645 cùa
35 Linh m\1c Dbng Tên t�l A.o Môn, dè xac nh�n mô thtrc
RÙ'a t<}l Mng tleng Viet Nam. Biên bàn không ghi ngày, thang CUQC
b9p. Nh1.rng chûng tôi chic h�l nghl dt.rQ'C diên ra khoàng tir thang
8 den thâng 1:1-1645, vi trong biên bàn c6 ghi tên f>âc L�. Chung ta
blEt,· n3m 1645, Bâc LQ chi c6 mJt è, A.o Môn tir 23-7 den 20-12 mà
tbôl.
Cbung tôl không c6 biên bdn g6c cùa hc}i nghi làm vào nllm I645
nen phal dàng bàn chép lil vào n3m 1654. Tuy dây là tài li�u chép
lfl, nhi.rng phàn soqn thdo nllm x654, n61 v! · ly do cùa tài Heu. da
chlEm hft m�t trang (f. 35r), côn tir cuol trang 35r dén het là m(Jt
biin bdn 4il 4rrvc ,oqn vào nllm 1645. Trong ph<1n biên bdn c6 nhi!u
chir qu6c ngÜ" mà dirng v! phtrang dlen llch sÙ' phài col d6 là nhirng
chir qa6c ngir nlm x645, chfr không phàl là chfr quoc ngir nam 16 54.
Tac glà toàn bàn tàJ ueu này là al 'l Theo S'I hilu biét cùa chung
t81 thl trang dàu tue trang 3 Sr cùa ban tài li�u do L.m. Gio. FJlippo
de Marini soin; con chlnh biên bdn, tire là tir cuoi trang 35r dén het
lfl do mOt ngtràl khac, chlr không phàl do Marini soin, vl lue d6 Ma
rini cbua blet tiêng Viet. Nen nh6' là, nam 1654 Marini chi chép lq.i
bltn bàn 1645. Dà Marini cüng tham d11 hOl nghl nam 1645 v! van
d! mô thli'c Rtra t9I blog tiêng Viet, nhtrng vl ông chi.ra blet tlêng
v1et, ntn không thl n61 dtrQ'C là biên bdn do Marini SOiD thào nht.r m(>t
S6 nbà nghlen. CU'U tài lieu Dày d3 nbJo dinh. f)� chfrog mfnh, tbiet
tuèrng nt� blÉt qua vl tllu sÙ' Marini.
Glo. ,Filippo de Marini (16o8-1682), slnh �I 'î, gia nh�p dông
tên dnh La Ml nam 1625. Ông t6i Goa vào ngày 20-u-1640 . Dau
nam 1641, Marini càng v6'i 23 Linh m\1c, TrQ' si Dbng Tên rO'i Goa di
A.o Môn. Tuy nhlen, vl Marini ngÙ'ng lfl l, Cochin và Xiêm, nên m3i
CIAI DO�N THÀNH H]NH 71
den n�m 1643 ông m6i tal Ao Môn. Tir ndm I647 den 1658, Marini
ho�t d�ng truyën glao à E>àng Ngoàl, và DO'i ông ho�t d(,ng nhifu nhat
là è:, X(t E>ông, tÜ'c·vùng Hàl DU"ang. Cu6i nam ·16';8, Marini bf Chua
Trtnh Tic tr\lC xuat kh ol E>�ng Ngoàl, nên ông phài v! Ao Môn. E>au
n3m 1659, tinh Dbng Tên Nhtt Bàn cir ông v! La M! d11 E>�i công
nghj Dong Ten thtr II dlên ra tir 9-5 den 27-7-1661. Thèrl gfan èr La
M;i ông cho xult ban culSn sach v! Viet Nam mà chung ta sê thay li!n
dây. Sau d6· may nam Marini tro lil A.o Môn. Nam 1671 ông dâ là
Giâm dnh Dbng Tên Nhtt Bàn. Cùng -nam d6, nh5n dlp vl!n Ph6 vtrang
An EQ gtrf m(,t phal doàn dl E>àng NgoM, Marini cilng nh,p val ph:U
do àn dê t&I Bàng Ngoàl. Khi tau cua ph�I doàn gàn t&i E>lng Ngoàt,
bi bao dâm tau, nht.rng không al thlet ffling. MQI nga.ro-1 d!u tal dt.rQ'C
E>àng Ngoàl, riêng Marini vl mJc ao tu si, nên hl ch(nh quy!n i>àng
Ngoài b!t glam. Sau 6 thang trong tù, nho- c6 m�t bà tbf hrc b thù
dô can thi�p, nên Marini dt.rQ'C ra khol tù, r�I v! Ao Môn. Thing
2-1673, Marini cùng v6'1 hai L.m. Dong Tên khac là E. Ferreyra và
François Pl mentel ct\ng den Eàng Ngoài, nht.rng cà ba bl t6ng giam
6 thang. Ra khol tù, hal Llnh m\lC kla vl Ao Môn, cbn Marini lit di
Xlêm và t&l d!iy thé\ng 11-1673. ft lâu sau ông mai trb v! Ao Môn,
tt'rc là thang 12-1675. 1 Marini qua dM t�i Ao Môn ngày 17-7-1682.
Ông dà dè l�I cho hiu the m�t s{S tàl Heu llên quan dfo cac van d�
truy�n �iao o Vl�t Nam, Lào và Ao M8n :!.
1. TISSANIER. Relation, trong Bibliothèque municipale de Lyon, Manuscrits ·313

ffonds général), f. llv-12v.
2. Sau day là nhÜ'ng tài I iêu cùa Marini : a) Sach xuit ba n n�m 1663 và 1665 :
- Delle Missioni de, «Padri della Çompagnia di CiC'SV ne/la Prouincia del
Ciappone, e particolarmente di quelle di Tumkino Libri cinqve, Del P. Cio :
Filippo de Marini della medesima Compaqnia. Alla Sa�tita di N.S. Alessandro
PP. Settimo, Roma, 1663. - Metodo della Dottrina che i Padri della Comp,ignia
di Ciesu insegnano à Neolliti, ne/le mis-,ioni della Cina ; con la r,postct aile
0 bjettioni di alcuni Moderni che li impugnano; opera del P. A. Rubina, trtldotta
da/ portoghese ne/ italiano da/ P. G. F;/. de Marini, lione, 1665. l,) Îài. lieu
viét tay : - Marini doi vue Bo Oào Nha phài tra 2.000 ccruzados• cho Hoc viên
Mttdre de Deus toi Âo M6n, mà trtr6-c IV di chlp thu�n < Real
d6 vue Joaô
Academia de la Hi storia de Madrid, JesuitH, Legajo 22, Fasc. 1, f. 210rv. bâ11g
tiëng Bà Oèo). - Marini xin vua Bo Oào Nha ra lfnh cho viên Ph6 vtran? ù An
0<) m(U sêS tian cho tinh Dong Tên Nh,t Blin ( lhid., f. 211rv, hdng
phài tra. l11i
tiéng Bo Oào). - Tht1 ctia Marini vit}t ngày 12-5-1655 cho L.m. f. de Tevora va
van dê mô thuc Rù-e tei bàng tiéng Viet (ARS/, JS. 80, f. 88·89r, �ng tiêng Bo Oào),
79 l/CH SU' CHÜ QU6C NGÜ
Sau khi nh!c qua tilu sir MarJnJ, b1y gièr chung tôJ xin ghi
!fi nguyên van may dong mèr dâu cùa tàl li�u (nên nh6' m5y dong mb
dàu do Marini so�n), trU'éYC khi trkh ra nhfrng chfr qu6c ngfr trong tài
ueu:
a Na era de 1645. propos o Pe Ale.xe Rhcdez ao Pe Mel de Azeuedo
Vor, que entaêS era de Japp3o, e China, que mandasse ouuir sobre huas
duuldas, que tinha acerca da forma do Bauptismo em lingea Tumkinka
em· lunta plena. Mandou entaêS o Pc Vor ao Pe Joao Cabral, que era Rtor
do Colleglo, e Vice Proal de J appaêS, q presidisse, e recolhesse os vetos
por escrito depofs de ventilada hem a questao n i (Vào nam 1645, theo lèYi
dl ngbl cùa L.m. Bic LQ véri L.m Manuel de Azevedo ?, Giam sat
Dbng Tên bai tinh Nh�t Bàn và Trung Hoa 3, nên L.m. Giam sât da
cho m&, hQi nghi dê bàn v� nhîrng nghl van chung quanh mô thirc Rù-a
tQI. b1ng tlEng f>ông Klnh [E>àng Ngoàt], kèm theo dây toàn mô thfrc.
Vty, L.m. Giam sat ùy cho L.m. Giang Cabral là Vi�n trt.rbng H9c
vl�n [HQC vien Madre de Deus cùa Dong Tên b A.o Môn] 4 Ph6 Giam
dnh � Nh3t Bàn, dè ông chù tQa và thâu th�p cac y kié n viét tay, roi
sau d6 ihào lu,n van d� cho chu cUo).
Sau khi sa lt.rQ'c v! hlnh thtrc tài li�u nam 1645, bây gièr chung
tôl xin trfch ra nhfrng chfr qu6c ngfr trong ban ·dn :
Tau rira mllf nhdn danh Cha, uà con, uà spi�ito santo r.: Tao rÙ'a
1. ARS/, JS. 80, f. 35r.

2. Manuel AZEVEDO ( 1579-1650) sinh toi Bo Oào Nha, t6-i Âo Môn truyèn giao tù
nllm 1640, roi làm Giam sat haï tinh Dong Tên Nh�t Bàn và Trung Hoa. Ông
qua dèri toi Âo Môn ngày 3-2-1650 (00 QUANG CHfNH, La mission au Vi�t
Nam 1624-1650 et 1640-1645 d'Alexandre de Rhod es, s.j., avignonnais, Paris,
1969, Lu�n én toi Ecole des Hautes Etudes - Sorbonne, tr. 266).
3. Tinh Dong Tên Nhet Bàn dl!q'C thành l�p nllm 1612, con phv tinh Dong Tên 1 rung
Hoa, trl!O'C day thuOc tinh Nhet Bàn, dén nim 1619 dl!Q'C nh�c lên thành phv tinh.
4, HQc vi@n c Madre de Deus> dl!Q'C thành IGp ngày 1-12-1594 nhèr JIJ' co g�ng cüa
Cha Giém sat Dong T@n A. Valignani. Thèri ky do, thinh thoang Hç,c vïen cüng cap
phét b&ng Tien si Th2in hc;,c,
S. Tuy g9i là Ph6 Giém tinh, nhung ông c6 quyèn nhu m()t Giém tinh, va Nh�t Bàn
vAn là m()t tinh Dong T@n. Luc &y Tinh Nhet không c6 Giém tinh, VI viêc truyèn
giéo trên d§t Nhet kh6 qua.
6, ARS/, JS. _80, t. 3Sr.
CIAI fJOAN THÀNH H/NH
mày nhân danh C ha và Con và Spirito Santo. Ngày nay d<;>c là: Tao rÙ'a
mày nhân danh Cha và Con và Thanh Th'àn. Lûc d6, cac nhà truy�n
giâo & Vi�t Nam da biet tir ngfr Thânh Than, nhtrng chtra dùng. mà
càn dùng tir ngfr Bo E>ào Nha là Spirito Santo.
Taü Tay tên Chua, tot tên, tot danh, tot tiëng ! : Tao lay tên Chûa,
t6t tên, tot danh, tét tiéng.
Vô danh, Cât ma, Cc1t xcic, Blai co ba han bàji uia, Chria bloy ba ngdy
nhâ� danh t.: vô danh. cât ma, cat·Jtac, Traj c6 ha hàn bày vfa, Chüa
trèYi ha ngôi, nhân danh.
Nhân danh Cha a : nhân danh Cha. V! ch ir nhân, chi c6 mç,t lân
viét là nhân (f. 35r ), m9 t lân viet là nhân (f.36r), con 18 lan khâc
d�u viét là nhân.
Phl/., Tir, soü, ngot, cha Ruôt, con Ruôt 4 : Ph\1, Tir, s6ng, ngQt,
cha ruç,t, con ruOt.
Theo van d'ê chung ta dang bàn, thi chir quoc ngir trong tài li�u.
méYi là van d� quan tr9ng cùa chung ta. Càn n<)i dung chfnh yéu cùa
tàl liêu là mô cht.rc RÙ'a tç,i bâng tiëng V i�t Nam. Trong 35 Linh
m\lc tham d t.r h9i nghf, c6 31 vi dong y hoàn toàn v� mô thu-c mà
chung ta da biet, con hai vi là Ascanius Ruidas và Carolus de Rocha
c6 thai dç, trung l�p (bai L.m. này den b E>àng Ngoài tir nam 1647),
riêng hai L. m. flâc L� và Metellus Saccanus ch6ng d6i hoàn toàn mô
thtrc Rira tQi trên ( Tau rira mèff nhân danh Cha. uà con, uà spirito santo ).
B6 là mô thtrc phài d9c khi Rù-a tç,i (A forma do Bauptismo em lingoa
TumKinica diz assy) /•
Tài �i�u viêt tay nam 'U648
Tài Heu này cüng liên quan den d1;1 d� mô tht.i:c Rtra t�i bâng
tieng Vi�t Nam. Bàn van dt.rgc so1n blog La ngfr, d� trà loi cho L.m.
Sebastiao de Jonaya, véYi nhan d!: u Circa formam Baptismi Annamico
1. Ibid., f. 35v.
2. Ibid., f. 36r.
3. Ibid., f. 36v.
4. Ibid., f. 38r.
S. Ibid., f. 35r.
74 L/CH SÛ' CHÜ QUÔC NGÜ
Idiomate prolatam D 1 ( Cbung quanh mô thfrc RÙ'a t9i bâng tho ngfr An
Nam). Tài liçu gèm 8 trang rt.rài (ttr tÔ' 76r dën_8ov), viét chfr ca trung
binh. trong kho 16 X 29 cm, dt.rQ'C so�n thào nam 1648, hiçn gifr �j Van
kho Dong Tên b La Ma, nht.rng chting tôi không ro là SO.Jll thào dâu o
và ai là tac già ? C6 the·
L.m. Marini là tic gii cbang î Chung tôi không
dam châc. Nai so�n thào c6 thè là & f>àng Ngoài chang î Chung tôi
cùng kbông dam quà quyét, ngo�i trir chfr Nôm è:, tà 78r - 79r.
Tir tà 78r dén 79r c6 g hi tên 14 ngtrèri Công giao Vih Nam dr,ng
y vè mô thfrc Rira tç,i dâ ghi b tài li�u 1645. Tên nhfrng giao hfru Vih
Nam dt.rgc ghi bâng ba thfr chfr: Nom, quoc ngir và La tinh. Cüng nên
biêt râng tài Heu do hai ngt.rài vlét: tir tÔ' 76r-77v do m�t ngt.roi vilt,
nhfrng tèY con �i do ngt.rM khac, không kè phân cbfr Nôm do m�t ngt.rèYI
thfr ba c6 lë là ngt.rÔ'i Vi�t Nam. Nht.rng xem ra ngt.rài vl�t phàn thtr
bai là chinh tac già cùa phàn thfr nbat nfra (m�c dàu không ro tên là al),
vi ông c6 d{Jc lq.i phân thtr nhat và da sira l�l boJc thêm vào mot s6
chir, kè cà n_hfrng chfr qu6c ngfr, vf d\l: con uà (Nbcm danh cha, uà con,
uà Spirito Santo), thlln �. Dt.réri dây là nbfrng chfr qu6c ngfr :
nhcrn danh cha, uà con, uà Spirito Santo :i : nhân danh Cha và Con,
và Spirito Santo.
Btrc Chuti Blày sinh ra chln dthzg thiên than la cW,n cii6c f),rc Chud
Bloy 4 : E>trc Chûa Trèri slnh ra chfn dang thiên than là quân qu<Sc E>trc
Chûa Tràl.
nhO'n nhft danh Cha 5 : nhân nh!t danb Cha .
m�t nam, m�t nir '1 : mç,t nam, m9t nfr.
Sau dây là tên 14 glao hfru Vih Nam tân tbànb m& thuc Rù-a t9i
bâng tieng Vi�t «nbin danh Cha uà Con uà Su-phi-ri-to sang-too (mô
thuic da dt.rQ'C 31 Linb m1;1c Dbng Tên xac nh�n trong h(H nghi à HQC
1. ARS/, JS. 80, f. 76,-80v.

2. Ibid., f. 76v.
3 ·Ibid, f. 76rv, 77r.
4. Ibid., f. 76v.
5. Ibid., f. 77v.
6. Ibid., f. 80v,
CIAI DO.�N THÀN H HINH ,s
vi�n Madre de Deus). Nhll' cbung tôi vira n6i, phân này gom ba thtr
chfr : Nôm, quéSc ngfr và L a tinh: pbàn chfr Nôm c6 lë do mç,t ngl.l'èYi
c6 tên trong so 1.4 ngU'<:ri viét, con phàn chfr qu5c ngfr và La tinh do
ngm:ri viet phan thtr hai cùa tài··.Jj�u di!n vào.
nhin danh Cha aà Con uà Su-phi-ri-to sang-to l nài An-nam ccic bon
dq.o thi tin ràng ra ba danh l'bl bàng muon l làm mpt thi phay noy nhin nhlt
'
' -
danh Cha etc. - tôy là giu aô cât (?) trdm cà nghi .tb4i - tôy là An re Sen
'
cü nghi tb4,f - tôy là Ben a, uân triën cii n ghi"1,4t ·- tôy là Phe ro adn
nhit cü nghi,bq.t - tôy là An jo ucfn tail. cü nghl tb4t - My là Gi-ro·ni-mo
' ' '
cù nghi tb4r - tôy là ]-na so cü nghi "'4,f - tôy là tho-me cü nghi '1,4l.. -
'
tôy là Gi-le cü nghi tb4i- tôy là lu-i-si ci½ nghi�t -. tôy là phi-llp c� nghi
,
lb4i- tc5y là Do minh cil nghi h4f - tôi là An ton cü nghi d>4t- t6y là Giu
ao cü nghi l,4r (nhân danh Cha và Con và Su-phi-ri.to sang-to. Y này
An Nam cac bon dio thi tin râng ra ba danh. Vi blng mu6n y làm
mé;>t, thi phài n6i : nhân nbat danh Cha v.v. Tôi là Giu an Cii fl'
Trâm cüng n ghi v�y. Tôi là An rê Sen cüng· nghi v�y. Tal là
Ben to 2 Van Trièn cüng nghi v�y. Tôi là Phê rô Van Nh5t cüng nghi
v�y. Tôl là An gio :i Van Tang ('?) cüng nghi v�y Tôi là Gi-rô-ni-mô 4
cùog nghi v�y. Tôi là 1-na .sô 5 cüng ngbi v�y. Tôi là Tho me ti cüng
nghi v�y. Tôi là Gi-le 7 cüng oghi viy. Tai là Lu-i-si 8 cüng nghi
v�y. Tôi là Phi-lip cüng nghi v�y. Tôi là Do-minh n cùng nghi' v�y.
Tôi là A n ton rn cùng nghi v�y. Tôi là Giu-an cüng nghi v�y).
May du trên diy c6 nghia là mô thtrc Rira tQi • 1 Tau rfra màï
nhân danh Cha và Con và Su-phf- ri-to sang-to » là dung véri tiéng
1. Ibid .• I. 78r,79r,
2- Ben to là t@n thanh cua m(H ngtrèri Vi�t Nam. Ben to do ch1·r 130 Oào Nha 1�
Bento, tu-c ông thanh Bento, con la ngÜ' là Benedictus, Ph,ip ngv là Benoit.
tiëng Vift ngày nay go, là Bê,nê-dich-tô hi,y Biên Dvc.
3. An gio (An jo) bbi ·chü- Bo Oào là Anjo, _CO nghia là Thipn Th�11.
4. Ci-rô-ni-mô bbi chÜ' Bo Oào la Jeronimo ( ông thanh Jer6111mo ).
5, 1-ne sô bb, chÜ' Bo Oào là lnacio (8ng thanh Y NhàJ.
6 Tho-me, t&c là thanh Tô Ma.
]. Gi .. /e chü- La tinh là Aegidius,
8 Lu-i-si, chfr la tinh là Aloysius.
9. D o -minh bbi chü- Bo Oào là Oomingos (thanh Oa Minh).
10. An ton bbi chü- Bo Oào Ant6riio (thanh An Tong).
76 l/CH Sir CHÜ QUÔC NGÜ
Vi�t. Cac giâo hfru Viçt Nam tin ràng, khi dùng l lan nhân danh Cha •.•
cüng hiêu cbo cà Ba Ngôi Thiên Chua, mà kbông cân phai nhâc �i
môi làn : nhân nhat danh Cha, và nhat danh Con và nhat danh
Su-phi-ri-to sang-to.
Chung tôi con m9t so tài lieu chfr quôc ngfr nhU'ng là tài Heu viét
tay sau nam r648, nên chung tôi xin miên bàn trong chtrO'ng này, vi
cbung tôi dâ muon h�n d!nh den nam I 648 mà tbôf.
Tir khi c6 dau vét chfr quoc ngfr dén trir6'c nam 1651, chûng tôi
chtra tim dtrQ'C m�t bàn van nào hoàn toàn bang chfr quôc ngfr. Hy
vçng sau này c6 ai tim thay chang. Nbt.rng tir nam 1651, chûng ta thay
Xuat hitn bai tài liçu VÔ cùng quy gia boàn toàn bâng chfr quoc ngfr,
d6 là bai cuon sach cùa E>âc LQ in t-t1i La Ma nam 1651, mà chung
tôi xin bàn trong cbuO'ng lièn dây.
3
Linh mvc f>âc L9
so�n thào và cho xuar bàn
han sa.ch chfr Quoc Ngfr
âàu tiên nam 1651
Vi�c ·L.m. E>!c Le), ngu-èri dàu tlên cbo xu!t bàn hai cu6n sacb
chfr guée ngfr, da dtrQ'C nbi!u ngu-èrf bàn t6'i. Tuy nbiên chWJg tôi
cûng muon ghi lii dây mçt clch t�ng quat công trinh cùa ông, de
b�n d9c c6 mç,t quan niem r5 r�t han v! tiën trlnh chfr viEt chûng
ta ngày nay. Chu-ang này de c�p tO'i bai dlêm chfnh : fJ& L� hpc
tiéng Vi�t và cho xuât bdn hai cuon sa.ch chir quoc ngir.
T nr6'c khi vào chinh van d!, chûng tôi xin sa ltrQ'C ti�u sù- E>Sc
Le;,. Th\l'C ra, hai chu-ang trên cùng da giûp b�n dQC hi�u qua v!
ti�u sir cùa ông. Nhu-ng chung tôi mulSn ghi l�i o- dây cho t11 thu
han, nhat là muéSn d�t tieu Str cùa E>âc Le} trong chu-ang dành riêng
cho ông.
2
E>âc LQ tire Aiexand re de Rhodes slnh �i Avignon i ngày 15-3-1593
trong m(>t gia dinh glSc Do Thal và c6 qu6c tjch Tôa Thanh La M!.
Cha cùa E>ic Lç, là mç,t n_hà quy phal è,, Avignon, c6 têo là Bernardin II
Nim 1348, fl&c Glao Hoàng Lê Minh VI (Clemens) dà mua dat Avignon do bà
Jeanne de Sicile ban, lue Ngài tru ngv toi day. Khi cac 0U"c Giao hoàng trèr vè La
Mà, th, C? m�t Str th3n Toa Thanh cai trj Avignon. Mai dén ngày 4.. 9 ..1791,
Avignon mui sat nhGp vào OlTO"C Phap.
2. «'Pe A. Rhodes, Frances de nacao, natural de Avinhào, boa saude e forças, de idade
31. annos, da Compa 11. com os estudos de Philosophie e Theologia acabados >
(Primeiro cata/ogo das lnformacoès commuas das Pes e lrmaàs da Provlncia de
Japao, feito em dezembro de 1625, ARS/, JS. 25, f. 130v).
78 L/CH SÙ CHÜ QUÔC NGÜ
de Rhodes và c6 � con. NgU'èri con cà là Jean, Tien si Lu�t khoa, ngU'O'i

thtr bai là Bâc Lç, roi den Suzanne, Georges, Gabrielle, Laure, François
và Hélène ". Georges sinh ngày 28-12-1597, gia nh�p Dong Tên tinh
Lyon nam 1613, qua dèri cüng t�i Lyon ngày 17-5-1661. Georges là mQt
giao SU' Thàn hQC noi tieng, da viet và xuat bàn bai bô sa.ch Than hQC
l6'n. Riêng Bâc Lç, vi mu6n di Bông A troyen giâo, nên da gi;1. nh�p
Dong Tên è:, La Mâ ngày 14-4-1612, thay vi gja nh�p Dong Tên tinh
Lyon. Bâc LQ th\1 phong Linh m\lc �i La Mà nam 1618. Cùng nam d6
Bâc Lô dU'Q'C Bè trên Cà Dong Tên châp thu�n cho ông di truyën giao c,
E>ông A, sau khi ông da d� dO'n xin ha lan tir 1614 den 1617. Bâc LQ
toi thù dô Bô Bào Nha dâp tàu di Bông A, nhU'ng vi ông phai ngirng
�I à Goa qua lâu, nên mâi den ngày 29-5-1623, m&i téri Ao Môn.
Y dinh cùa ông là së tir Ao Môn di Nh�t Bàn truyên gifo, song không
d�t dU'Q'C y nguy�n. Do c:16 cap trên mu5n cbo ông di truyën giao t�i
Vi�t Nam. Bâc Lô téri Bàng Trong làn thtr nhat vào thang 12-1624,
thang 7-1626 ông rài Bàng Trong v� Ao Môn dè sira so�n di Bàng
Ngoài, và ông da téri dây ngày 19-3-1627. Thang 5-1630 ông bi
Chua Trinh Trang tq1c xuat khoi Bàng Ngoài. Tir nam 1630 den 1640
ông �y Thàn . hQC (1 HQC vi�n Madre de Deus». Tir nam 1640 den
C[
1645 ông l.�i truyên giao c, Bàng Trong. Thang 7-1645, E>âc � rèri
E>àng Trong vë Ao Môn roi di Âu châu. Nam 1654, B!c Le, dl Ba Tu,
roi qua doi t�i Ispahan ngày 5-II-I66o'i.
Nhll' chung ta da biét, E>âc Lç, không phài là ngU'CYi Âu chau dau
tiên hc:;>c tiéng V i�t. cüng kbông pbài là ngtl'èYI dau tfên sang tac chir
quôc ngfr, bCYn nfra, vào nam 1636 Bic L(, cüng không pbài là ngtroi
ghi chfr quoc ngfr dung dU'<;yC nhU' mç,t s6 Linh m\JC Dbng Tên Bo
E>ào Nha èY Vi�t N am thèri d6. Th�t ra. trong giaf do�n thành hinh
chfr qu& ngfr, Bic LQ chi g6p mQt phàn trong công vlec quan trQOI
này, mà ro rêt nhat là so�n sach chfr qu5c ngfr và cho xu!t bàn dàu
tiên. TrU'6'c khi SO' ltrQ'C công trlnh Bic Lé) soq.n thao và eho xu8t b�tt
.
bai cuon sach chfr quéc ngfr dàu tiên, cbung tôi xin t6m tlt ljch . srr
f)tfc � hpc tiéng Vift tir 1 624-1626.
1. Musée Calvet d'Avignon, manuscrits vol. 3243, f. 36-4Sr.
- Archives départementales de Vaucluse, Registre de baptême de la paroisse
Sainte - Magdeleine, 1604-1635, CC. 3.
2. Thtr cüa L. m. Aimé CHÉZAUD viét ngày 11-11-1660 toi Ispahan, bao tin buoo
L- m, fHc LO qua dà-i (Archives des Jésuites de la Province de Paris, Fond•
Rybeyrète, s6 29).
HAI SACH CHÜ QUOC NGÜ 79
DAC LO H9C TIÉNG VlfT
Cuôl thang 12-1624, E>âc LQ t6'i E>àng Trong và dU'Q'C cap trên
cho & t�i Dinh Cbàm (Thanh Cbiêm) dè b9c tiéng Vi�t. Khi cic Linh
ffl\lC Dong Tên dën truyên giao tii Vi�t Nam ( cùng nbtr t\li Nb�t
Bàn, Trung Hoa, An E>9 v.v •.. ) thl trtr6'c tiên hQ pbài hQC tiéng ·Viçl
v&i nhfrng di!u kiçn rat kh6 khan, hàu c6 thè tiép xuc v6'i dân cbung.
Riêng tiëng Vi�t doi v6i ngtrèri Âu châu th�t là kb6 nhtr cbung tôi da
trinh bày à chtrang mc)t. Dù v�y, vào nam 1620 (sau 5 nam cac nhà
truy!n giao bât dàu chinh thrrc truyên ba Phuc Âm èY E>àng Trong) da
c6 bai Linb m\lc n6i thio tieng Viçt, d6 là cac ông Francisco de Pina
và Cristoforo Borri 1•
Khi vira t&i E>�ng Trong, E>ic LQ thay bai L.m. Francesco
Buzomi và Emanuel Fernandes con phài dùng thông ngôn d� giàng,
tuy nbiên ông sung str6'ng tbay mé)t Linh m\lc khac tire là Francis(.'O de
Plna da n6l thànb tbio tlêng V içt. E>âc LQ dtrQ'C Bè trên cho èY cùng
nbà v6i Pina tii Dinh Cbàm, d� Pina (li.y tleng Vi�t cho ông. Sau này,
khi dè t\ra cuon t\r dièn V içt-Bè.La cùa ông, E>âc LQ cüng ghi ro là
minh da hQC tiéng Vl�t v6'i Pinai E>âc LQ thu�t lil râng, ông hQC tiéng
Viet ch3m chi DhU' khi tbeo khoa Tbàn hQC è- La Ma (H{)C vijn La Ma
cùa Dong Tên). Nhà d6 sau bon thang, ông dâ «giai tQÎ"' dtrQ'C và thêm
sau thang nfra là ông c6 thè giàng blog tieng Vi�t 3•
E>Sc LQ con cho hay là, ông cüng b9c tiêng Vi�t v6'i m9t em bé 13
tuoi. Nbèr em nbo này, mà sau ba tuàn lê, Bâc Lç, da biêt phin bi�t cac
thir thanh tiéng Viçt và cacb pluit âm môi tiéng. C6 di�u kba �: em nbo
không. btit tiéng ông n6i, E>1c Lç, cüng chtra biét tiéng Viet, thé nhll'Dg
bai ngtrài vân hièu nhau dtrVC· Không rô E>k LQ dùng tleng nào î
Pbap, Y, La tinh hay m, E>ào Nha î Theo cbung tôi doân, c6 Jê ông
dimg tiéng Bo Bào Nha n6I truyen v6i em Qbo, vi trong tbèri ky ây
1. Joaô ROIZ, Annua de Cochinchina do anno de 1620 ARS/, JS. 72, �:!>r ·
- Gaspar LUIS, Cocincinensi! missionis annuae Litterae, a11ni 1620, ARS/ JS.71,
f. 23r.
2- c (••• ) ab initio magistrum linguae audiens P. Franciscum de Pina lusitanum è nos
tra minima Societate JESV, qui primus è Nostris linguà illnm apprimè calluit, et
primus sine interprete concionari eo idiomate caepit» (RHODES, Dictionarium,
Roma, 1651 ).
3. RHODES, Di�ers voyage: et minions, tr. 72,73.
80 LICH SÙ' CHÜ QUÔC NGÜ'
b Bàng Trong chi c6 ngtrèYi Bo E>ào Nha den buôn ban, cac nhà tru�n
giâo phân dông cüng là ngtrO'i Bo E>ào Nha. Trong ba tuàn d6, em
nho con h9c noi và Viet ngôn ngfr cùa E>âc Lq (c6. lë tiéng Bo E>ào) và
biêt giup Thanh lê (dQC tiëng La tinh), làm cho Bâc L9 phài than ph9c
tJnh th'ân lanb lçn và tri nhér giai b!n cùa em 1•
Em da dll'Q'C gia nh�p Giao h�l do chinh Lm. E>âc Lç, làm phép
Rira t�i. Vi yêu k[nh Bic L9, nên em · dâ mang tên cua E>�c LQ, tt'rc
Raphael Rhodes 2 (Raphaël, tên thanh cùa em; Rhodes, tên cùa E>âc Lç,) :i.
Cüng tir lue d6, em nho trèY thànb ngtrèYi dâc h1c trong viçc giup cac
Linh ID\lC d@.y giâo ly và dan dan trèY thành (( Kè giàng 1) ( tu si cap bai
trong « Dong tu » Thày giàng).
Sau này Raphaël Rhodes cüng theo L.m. J.M. de Leria (1597-1665),
ngtrài Y, dl truy!n giâo t�i Lào quoc và t&l Vin Ttrgng ogày 15-7-
1642 4• (Nên bi�t r�ng, ngay tir nam 1638, L.m. J.B. Bonelli (Y) cùng
v&i ba Thày gi àng tir Thang Long di sang Lào truyên giao theo lèri
yêu eau cùa vua Lào. Vl met nhQC nên vj Linh m\lC cbet O' dQC duèrog,
COD ba Thày giàng tuy dâ vào t&i dat Lào, nbtrng nbà vua l�i cam
truy�n d�o). Leria, Raphaël Rhodes và may Thày giàng khac dtrgc vua
Lào cho phép truy!n giao. Leria cüng dâng vua Lào bai con cb6 trâng
nho xiu, mçt con tbà và may th(r khac. Ngày r2-8-1642, Leria cilng
1. « Celuy qui m'ayda merueilleusement fut vn petit garçon du pais qui m'enseigna
dans trois semaines, tous les diuers tons de cette langue, et la façon de prononcer
tous les mots, il n'entendoit point ma langue; ny moy la sienne, mais il auoit vn
si bel esprit, qu'il comprenoit incontinent tout ce que · je voulois dire, et en effect
en ces mesmes trois semaines il apprit à lire nos lettres, à escrire, et à seruir la
Messe, j'estois estonné de voir la promptitude de cét esprit, et la fermeté de sa
memoire > lRHODES, Divers voyages et missions, tr, 73).
2, « li a tant d'amour pour moy, qu'il a voulu porter mon nom » (Ibid., tr. 74).
3. Tên Vi�t Nam cùa em nho là gi', chung t8i chU'a Hm thay.
4. RHODES, HiJtoire du royaume de Tunquin, tr. 287, - MARINI, Delle Missioni,
lr, 492-540. - J. BURNAY, Notes chronologique, sur let missions jésuites du
Siam au XV/le siècle, trong Archivum Historicum Societatis Jesu, Niim th& XXII,
théng 1-6 n�m 1953, tr. 184,185, 199,
HAI S 4CII CHU' QUOC NG(r
81
kinh qng V! dç nhat th'ân vua Lào mç,t éng nhom tét ·1• Thang �-
c�n
1647, Leria rèYi Xll' Lào thi c6 lë Raphâel Rhodes cüng bà. Xll' này
khoi
nhtrng không hièu ông vè E>àng Trong hay di 0?\ng Ngoài '? Chi biêt
ding, n:im 1655 ngtrèYi tc1 thay Raphaël Rhodes & 0àng Ngoài và lue d6
ô.jg không con Vt tu si n Û'a, song da c6 V9' (tên thanh cùa Bà là Pia)�. Tuy
nhiên ông v�n là mç,t ngt.rèd Công giao tét, luôn luôn t�n t�m giup dë
câc nhà truyên giâo. Theo de tài liçu dè l:;ii, thi Raphaa Rhodes là mé)t
thtrong gia giau c6 và d�i lt.r9'ng, d�t tr\1 SO' tht.rO'ng m�i & Thang Long
và Ph5 Hien :1. Ông qua dèri vào nam nào chung tôi không ro, nht.rng
châc chan là vào nam 1666 ông vân con là mé)t can be;, d�c biçt cùa
Gia() doàn E>àng Ngoài ·1.
1. Or taï Lào, L.m. Leria, Dong Tên, ctâ chon con chrà-ng cli tù- Xïèm (Thaï Lm) và
ôn9 c0 mijt à Ajuthia (cl,l'u thù dô Xif•m) niim 1640. T •.1i dc1y, Leria dà xin dU'Q"C
gi:iy tà- hçrp lç cùa cl11nh quyèn ctè cti LJo. Khi t&i bién thùy Xiêm U:ip (không
rc"j ngà nào) viên sï quan biên phàng nh5t c1jnh không cho Le�ia sang lào, d5u ông
dii V·ln lcrn, cÎà t�ng quà, Leriël ifành tr& l i.l i Aj11thi<1, à thù <Îù Xièm, ông èta nh�n
,11rc;rc th1r cùa L.m. Antonio Rubino, Giam sat Dong Tên tinh Nh�t Bàn, yêu eau
ông co th11c hi�n cuçk cfi Lào. Lan này, leria sang Cam B6t, xin chfoh quyèn cho
phép ni lào. Î91 Oudong, th1i dÔ Cam Bot, le ria g�p CdC thlf<Yng gia HoJ lari dLtO'j
quyèn dieu khièn cùa ông Gcritt van Wustoff (Wuysthoff ). Ông này bâng làng chèr
Le ria và m5y Thay giàng Viçt Nam Ji V9n T U'Q'ng theo sông Cù-u Long. Nhà- v�y,
Leri.,, Raphaël Rhodes và may Thay giàng Vi�t Nam c1ii cl.;it chrçrc et.ch.
2. Re 1ation des mission,; des éve;ques français a'.Jx royaumes de Siam, de la Cochin
chine, de Ca mboye, et du Tonkin, divisé en quatre, partie,, Paris, 1674, tr. 267.
3. H."iy coi Lm. Joseph Tissanier viet vè Raphaël Rhodes vào cuoi narn 1660 : «Nous
deuons mettre au nombre de nos bienfaiteurs vn riche Cochinchinois nommé Ra
pha�I Rhodes, lequel ayant esté autrefois b;iptizé dans la Cochinchine par le R.P.
Alexandre de R ho1es, conserue encore aujou rd'huy le souuenir et le nom de ce
grand seruiteur de Dieu, et nous fait voir dans le Tunquin le grand amour qu'il
nous porte, par les continuelles faueurs qu'il nous fait» (TISSANIER, Relation du
voyage, Paris, 1663, tr. 347),
,l, Cél thè coi thêrn vè Raphaël Rhodes: - Henri CHAPPOULIE, Aux origines d'une
Eg/i-;e, Rome et les missions d'Indochin e au XVIIe siècle, Quyèn 1, Pari�. 1943,
1,-. 215-237.
Relation des missions des évesqueç frdnçois ••• , Parie;, 1674, tr. 173-194, 251,252,
267. - ARS/, JS. 81, f. 18rv•
82 L/CH SÜ CHÜ QUOC NGÜ
Trên dây là giai do;J,n d'âu tiên E>âc L9 h9c tiéng Vi�t. Khi bà E>àng
Trong vào thang 7-1626, Bâc Lç, dâ n6i th;J,o tiêng Viçt, vi the ông dtrQ'C
câc Linh m\lc Dong Tên & dây cÙ' ông di E>àng Ngoài truyën giao 1• Con
viçc hçc chir quoc ngir, c6 lë bât âau Bâc L(> hçc v&i Francisco de Pina.
Neu âung nhtr the, thi Pina là m9t trcng nhfrng ngm:ri dau tiên dem
mâu t\! a b c vào tiéng Vi�t. Chung ta phài nh�n rang, E>âc L9 c6
nang khifo ngôn ngfr, vi ông biêt n hièu thtr tiéng : viêt và n6i de
tiéng Phap, Vi�t, y' La tinh, Bo Bào ; Xtr d1:1ng SO' SO' tiéng Nh�t,
Trun5 Hoa, Konkani (& Goa), Ba Ttr. Nhting trong cac ngo;J,i ngfr
Bac Lç, da h9c, thi chi c6 tieng Viçt là ông thbnh th,_lO nhât ; chfnh
Bac L9 ââ viêt nhtr the trong mé;>t cuon s·ach xuat bàn nam 1653 :?.
Chinh L. m. Saccano cüng xâc nh�n là Bâc L9 thành th�o tiéng Vi�t,
khi ông lên tiéng bênh V\!C mô thtrc Rira té;>i bang tiêng Vi�t do t)âc
L9 · ôë ra :i.
DÂC LÔ CHO XUÂT BÀN HAI SACH QUÔC NGÜ
Sau khi SO' lt.r9'c vi�c Dâc L9 h9c tieng Vi�t v&i L.m. Francisco
de Pinê, ngt.rài Bo Bào Nha và v&i em nho Raphaël Rhodes, bây gièr
chung ta bàn den vi�c ông soq.n tluio và cho xuat ban hai sach quoc ngfr
dau tiên:
Dictionarivm annamiticvm, lvsitanvm, et latinvm, ope Sacrae Congrega
tionis de Propaganda Fide in lvcem editvm ab Alexandra de Rhodes è Societate
lesv, ejusdemque Sacrae Congregationis Missionario Apostolico, Roma, 165 r.
in-40
1. < ( .•• ) fù eletto il P. Alec,s1ndro _Rhodes molto bon Religioso et imignè operario »
(Thtr cùa Frnnce�co Buzom i viêt à 13 7-1626, gèri L- m,
Oàng Trong ngày M. Vite
llcscf,i. B; trén Ci Dàng Tén à La Ma, ARS/, JS. 68, f. 28r).
2. RHODES, S'Hnmaire <�e,; divers voyages, P<His, 1653, tr, 37.
3. « ( •• ) de _qua [Baplismi forma] excitata olim fuit quaestio, haud. sanè

co�t 0 mnendr1, a P. Alexandra Rhl des viro doclo, et in Collegio Amacainsi [Mact10]
(Juondam Theologiae Prof essoï�, Annamici vero idiomatis egregiè perito »
(1\1etelle SACCANO v,ët à Dàng Trong ngày 5,7,1653, ARS/, JS. 80, f. 103r)·
H.4/ SSCf-1 Cl-/[,r QUOC NGÜ 83
C2thechism•1s pro iis, q!zi V.Jfant suscipere Baptismvm, in Oeta dies

diuis11s. Phép giàng tcim ngày cho kè muan chiZJ phép rzra t9i, ma rileào dq.o
thanh du'c Chu.a bliri. Op e Sacrae Congregationis de P ropaganda Fidc in
lucem editus. Ab Alexandro de Rhodes è Societate Iesv, cjusdemque Sacrae
Congregatianis Missiorzario Apostolico, Roma, I651, in-4".
îhè,-i gûan so�n thào, h'inh thu-c vèJ n9i dung
TrU'<YC het chung ta thtr coi hai sach này ÔU'ÇYC so;:in tbo·i ky nào?
The) nh�n xét cùa chüng tôi, hai cuon này ÔU'ÇYC viét t�i Ao Môn
khoànQ' tfr 1636 den 1645. S& dï chung tôi d�t vào thèri gian trên: vi
cach ;hi chfr V içt trong hai cuon sach kè là dung kha so v&i lêii vi�t
ngày nay. Ta thây nam 1636 Bâc Lç, viêt chfr quoc ngfr con sai ve dau,
nhat là d�t de tfr ngfr lien nhau. Do d6, néu Bâc LQ dâ viêt khi
dùng nhtr haî cuon trén dây thi it nhat phài là sau n5m 1636.
Chung tôi thiét nghï, sà· dï Bâc L9 viet chfr quoc ngfr dm7c nhtr
v�y, phan l&n nhèr haî cuon tt:;1· diên cùa Gaspar d' Amaral va Antonio
Barbosa, nhU' ch ung ta da de c�p trong chU'O'ng haï.
E)9c già con ro là, tÙ' nam 1630-1640, Bâc LQ làm �iao Str Thân
h c & Ao Môn, sau d6 ông l�i di truyen giao & vàng Trong tfr 1640-
ç
164 5. NhU'ng không phài là ông & Bàng Trong liên t\lC, trâi l�i vi nhiëu
h oàn cành kh6 khan buçic ông phài tr& vè Ao Môn bon lân. :E>ây là
thèri gian ông à- Bàng Tron� tir 16 40-1645 :
Thang 2-1 640 d,:-n 9-1640, roi vë Ao ;v1ôn,
Thang l 2· 1640 âën 7-164! � sau d6 vè Ao Môn,
Thang 1-1642 dén 7-16 43, l�i vè Ao Môn,
Thang 3-1644 dén 7-1645, rèri bo Bàng Trong hoàn toàn, trcr
l�i Ao Môn roi vè Âu chflu.
Chinh trong thèri gian & t�i Ao Môn là lue :E>âc Lç, so�n thào và
sùJa chfra haî cuôn sach c16. Nhfrng lân ông tr& l�i Bàng Trong là lue
ông hçc hoi thêm de ghi và danh_ dâu cho dung chfr quoc ngfr. HO'n
nfra, c6 le mc)t so Thày giàng E>àng Trong, nhtr Thày Y Nha (m9t
nguèYi thông th�o van chtrO'ng, triet h9c, da làm quan trt.r&c khi gia
nh�p hàng Thay giàng) dâ giup :0âc L9 trong vi�c này.
84 L/CH SÙ' CHÜ QUÔC NGÙ'
Chung tôi không nghi rang, E>âc L? so�n bai cuon trên sau niim
z645, neu c6 thi chi là sÙ'a cbfra và bo tue cho dày dù hO'n. Vi. nhtr
chung ta da biêt, CUQC hành trinh cùa Bâc L9 tÙ' Ao Môn vë La Ma
g�p nhiëu kh6 khan và kfo dài tir 20-12-1645 den 27-6-1649 ; ngoài
ra khi vè tér! La Ma ông rat b�n vi�c tiêp xuc véri Giao quyën, de
v�n dqng cho Giao hqi Viçt Nam c6 cac Giam m1;1c.
Vè hinh thirc và nhat là npi dung hai cuôn sâch, da dtr9'c nhiëu
ngtrèYi bàn téri, nên è:, dây chung tôi së không di sâu vào van dë, mà
�hi trinh bay het StrC SO' ltr9'C.
Cuon Dictionarium
Mqt dieu mà chung tôi ttrèrng can trà lM ngay thâc mâc : t�i sao
cuon sa.ch l�i dtrQ'C in bang chfr Bo E>ào và La tinh ngoài chfr quô c
ngfr '? Hân b�n d9c dêu rë vai trà chinh tri, thtrO'ng m�i cùa Bô 0ào
Nha tir the ky I 5 den cuoi the ky 17 t�i Ba Tây, An E>9, Ma Lai,
Thai Lan, Cam Bot, Vi�t Nam, Trung Hoa, Nh�t Bàn. Tir cuoi the ky 16
o-
sang dâu thé ky 17, tiêng Bo Bào Nha dtr9'C xÙ' d1;1ng nhfrng nO'i trên do
doàn tht.rO'ng gia B5 Bb và gia') 3i Tây p�trO'ng. Cac nhà truyên giao dàu là
ngtrèri Dire, Y, Phap. âa âén Vi�t Nam, Ao Môn, Nh�t Bàn, V. v... vào the
ky r7 thi cüng phài biêc tiéng Bô Bào Nha. 06 là tiêng Âu châu quan
tr9ng hO'n cà èr cac mièn trên dây. T�i Viçt Nam thM d6, neu c6 ngtrèYi
Vi�t nào h9c tiêng Âu châu, thi st.r thtrèYng cüng là tiëng Bo E>ào Nha.
CuéSn tt,r dien dtrgc soc;1n b�ng chfr Viçt - Bô - La (riêng tên
sach l�i chi de bàng La ngfr), v&i hai m1_1c dich da dtrQ'C tac già ghi ro:
thir nhat, giup câc nhà truyèn giao h9c tiéng Viet, de c6 the truyên
giao 1 ; thir hai, E>âc Lç, âà làm theo y muon cùa mçt so vi Hong y &
1. « lmmo vero vt in fines Orbis terrae, quos Tunchinenses, et Cocincinae, hoc est,
Vniuersi Annamitae occupant; focil ius penetret Verbum Dei, nunc etiom veslrae
amplitudo munificentiae Annamitee gentis d1ctionarium jubet excudi, quod et
Apostolicis viris ad eam vineae Domini partem destinatis vsui fit, ad Annamitarum
reconditum idioma capiendum, vt scilicet illis possint Diuina explanari mysteria >
(RHODES, Dictionarium, May lài gÙ'i cac vi Hong y 8() Truyèn giao, dijt tnré,C
Uri t11a).
HAI SACH CHÜ QUOC NGti 85
La Ma. thêm chÙ' La tinh vào, de ngtrO'i Vi�t Nam c6 the hQC thêm
La ngfr '·
Cuon tt,r ôièn gom ba ph'ân chinh:
- Lingvae Annamiticae seu Tvnchinensis brevis declaratio, 31 trang,
ttr trang I den 3I, ÔU'Q'C Sap lên dau CUOn tl! dien và ÔU'Q'C danh SO
trang tach bi�t véri cuon ttr dièn. f)ây là Cuon ngir phap Vi�t Nam,
nhtrng so�n thào bang La ngfr, v&i mt_1c dkh cho ngtr&i Tây phtrO'ng
hçc. Tuy sach vân, nhtrng tac già cùng chia ra S cbtrO'ng ro r�t, không
kè Uri n6i dèîu :
Chll'crng 1: Chfr và van trong tieng Vl�t (De literis et syll.1bis
quibus haec ling ua constat). Chll'crng II: Dau nhan và cac dau ( D�
Accwtibus et aliis sig nis in vocalibus). Chll'O'ng Ill: Danh tÙ' ( D�
nominibus). ChrrO'ng IV: f)c.11 danh tir (D� Pronominibus). Chzro-ng V:
Cac d .;i i danh tÙ' khac (De aliis Pronominibus). ChzrO'ng VI: f)9ng tÙ'
(De Vabis). Chll'crng V II: Nhfrng phàn bat bien (Di reliquis orationis
partibus indecH nabilibus). Chll'O'ng ch6t: Cu phap (Praecepta quaedam
ad syntaxim pertinentia).
- Dictionarivm Anhamiticvm seu Tunchincnse cum Lusitana, et Latina

declaratione. Phan này không danh so trang nhtrng ghi th�o c<}t chfr (môi
trang c6 hai c9t chfr) Tir d'âu dên cuoi l à 900 cç,t, ttr mâu tt.r nQ sang
mâu tt.t· kia thu-o-ng dè cach m)t trang trâng, c6 khi haî trang trâng. Mç,t
dieu khac d�c bi�t v&i tt,.r dièn Vi�t Nam ngày nay, Bâc Lç, thê� mâu
tt.r b sau mâu ttr b. Tht.rc ra d6 là mé}t so chfr thuçc m�u tt,.r v bây gièr.
Vi dt_1.ba (va: va ao),A,â (va: vâ nhau, tat nhau),...bgch (v�ch: v�ch tai
ra mà nghe),.�MY (v�y: ay v�y), tban (van : dô, d�u van), ,bô (vô: VÔ tay),
bô (và : và gtrO'm), tbua (vua: vua chua), tbiz ( vu) ..Miu t\l' ,b này chiêm
IO CQt, ttrC 5 trang gia y .
- Index Latini sermonis là phan thfr ba cuon tt.r di�n. Trong phan
này, tac già li�t kê chfr La tinh c6 ghi trong phan hai và bên Cillh
môi chfr c6 dê séS CQt, VO'Î mt_1c dfch de ngtrèri �QC tiêng Viçt, neu da
biet La tinh, thi do theo phan này d� tim chfr Viçt à phân kia. Trong
1. « (. ••.. ) latinam etiam linguam Eminentissimorum jussu Cardinalium addidi,

quae, praeter alia commodJ, vsui fit ipsis ind1genis ad linguam latint1m addiscendam"'
(RHODES, Dictionarium, cuoi Lài ti,r(1).
L/CH Slf CHU QUOC 1\1 CÜ
86
phan này không danh so trang, ciing không ghi sô c9t (môi trang c6 hai
c9t chfr). Chung tôi dém dt.rQ'C 350 cç,t ttrc 175 trang. T�i sao Bac LQ
khôc g làm m9c này bâng chfr Bo Bào Nha, mà l?i làm bàng La ngfr '?
E>iëu d6 chung �ôi không rô. Vi, dang ly phài làm 1!1\JC này bàng tifog
Bo E>ào Nha m&i hgp ly, bèri le, thtr tt; cuon ttr dien là chfr Viçt, roi
den chfr Bo, sau d6 m&i t&i La tinh. Han nfra, lue dau khi so�n thào
u, dièn, E>âc Lç, chi làm c6 haï thtr tiêng : Viçt và Bo, sau này vi de
V! Hong y èr Bç, Truyèn giao yêu eau nên E>âc Lé? m&i thêm phan La
tinh vào, nht.r chung ta da thây.
Cuon Cathechismus
Bây là m9t cuon giao ly mà tac già muon viét cho nhfrng ngU'Ô'i dq.y
giao ly dùng. Cuon sach dtrQ'C viêt bâng haî thtr tieng : La tinh và Viçt
Nam. Trên môi trang sach chia làm haî, c6 mç,t g;:ich phân dôi tt'r trên
xuong dt.r&i : bên tay trai cùa ngu·èYi dçc sach là chfr L3 tinh (chü· xiên).
bên tay phài là chfr Viçt (chfr dtrng). E>ê dçc già dl dàng doi chicu hai
thtr chfr, E>âc L9 d�t & 6àu môi y ttrèrng chfnh mau tt,r abc ... cho hai
phan La Vi�t, roi chinh gifra trang cùng d�t m�u ttr abc ... cho haî phan
La Vi�t song song. Cuon sach c6 319 trang. không dê LM ttra. Sau
trang bia Và trang ghi ngày dtrQ'C phép in sach, Îà dên phan chfnh ngay.
Viet sach này, tac già không chia ra tirng chtrO'ng, mà l�i chia th·?O
ttrng ngày h9c, c6 tfnh cach SU' ph�m, và nhtr chung ta da biet là sach
dtrQ'C chia ra Tam ngày. Cuon sach. quy gia này da dtrO'C nh6m Tinh Vi?t
tai bàn t�i Sài Gon nam r96r. Lan tâi bàn này sach dày 237 trang. Tiëc ràmp
nhà xuat bàn không ch0 in l�i dung chfr quôc ngfr trong nguyên ban,
nên dôi v&i cac nhà oghiên ctru ngfr h9c Vi�t Nam, it c6 lÇYi. à dfly
chung tôi không bàn dfo nl)i dung cuon sacb, vi không phài là van
d� cùa chung ta lue này 1• V'ê, phtrang di�n ngrr h9c cuôn Cathechismus
1. Vë <juan J,èm Than h9c cuon Cathechismus, bé)n dQC c6 the coi NGLJYÈN-
KHÂC-XUYÊN, Le Catéchisme en langue vietnamienne romanisée du Père
Alexandre de Rhndes, ·Luan an Tién si Thàn h9c t;;ii O ;;i i hQc Gregoriana, Roma ,
1958. - NGUYÈN-KHÂC-XUYÊN, Quan,d.ièm thàn,h9c trong « Phép giang
tam ngày J> cua Giao,sï Dâc-16, trong bao D9i,Hç,c; thang 2, 1961, tr. 37,57·
- Placide TAN PHÀT, Méthodes de catéchèr;e et de conversion du Père
Alexandre de Rhodes, Lu�n an Tien si Than hQC tr,li 0f)i hQC Công giao Ba Lê,
I-IAI StÎCH C/-IÜ QUOC NGCr 87
cùng nhtr cuén Diclionarium dâ dt.rgc m�t sé ngt.r0'1 bàn t&i. Riêng
chung tôi, vi không muon di ra ngoài m1:1c dich t�p sa.ch nho này là
SO' fll'ÇYC [f ch Sir chfr QUOC rzgii', nên b6 bu9c chung tÔÏ phài bo qua, d�
btr&c sang phân xuiî.t bân hai cuon sa.ch.
Côing cu9c xua1t bàn
Chung ta da biét là hai cuon sach trên dtrgc xuat bàn t:;ii La Ma
nam 165 r. Cuon Dictio"rzarium dtrgç L m. F. Piccolomin�us, Bë trên Cà
Dong Tên cho phép xuat bàn ngày 5-2-1651 1, tire là m9t nam rtr&i sau
khi Bac Lç, vê t&i La .Ma ( 27-�-1649). Cuon Cathechismus dtrQ'C L.m.
Gosswinus Nickel, l�1c d6 là quyën Bê trên Cà �. cho phép xuât bàn ngày
8-7-1651. Ngày 2-10-1651, trong m9t phiên hç,p, cac Hong y và Giao
chù âà ra lçnh cho nhà in cùa B9 Truyën giâo ngirng mç,i công \'Î�c dè
in cho xong cuon Cathechismus. Nhtr v�y, rat c6 the là dâu nam 1652,
çuon sach m&i dtrçrc in xong :i.
Khèi phài n6i, b�n d9c cüng nh�n thây vi�c xuât ban hai cuon sach
trên th�t là kh6, không nhfrng vë phtrO'ng diçn ky thu�t, vi chtra c6 chfr
Vih s5n, mà cà pqtrO'ng diçn t.:1i chinh nfra, vi lo;:ii sach d6 sê ban cho
nhfrng ai ? Dac L9 da phà( vât và lâm de cho xuat bàn bai cuon sach
cùa ông. Cüng may L'i lùc d6 B9 Truyên giao (dlt'gc thành l�p ngày 22-6-
1622) cùa Giao hç,i La Ma dà hy sinh dtrng ra in,
P.sris, 1%3. -- NGUYÈN-Clll- fHIÉf, Le CcJtéchisme du Père Alexandre de

=
Rhodes et l'âme Victnam ennc, Lu,)n [in T1ên si Than h9c t,Ji D,)i fqc Giao hoàng
U r bani:1, Rom.1, 1970.
1. f.ancic;c,,s PICCOLOî-.11NEUS ( 15S2-1651) s:nh t9 i Sen;s (Y) n::im 1582. gia
nh(1p Dàn'._l Tt\n nam 1600, chrqc bau làm Bè., trên Cà Dong Tën r,gJy 21-12�
1649, q11.J dCJ'Î ngày 17-6, 1651. Khi _ngài quil cf}i L.m. Gosswinus Nickel lÎLrQ'C CU'
làm Bi� trt'.!n t.;im th.Jy the cho c1én khi L.m, A. Gottifredi cÎlrQ'C bau làm Bi_; trên Cà
ngày 21-1,1652•
2. Gosswinus NICKEL (1582-1664), sinh tiji Julia (O{rc) nam 1532, gia nh;)p Dong
T ên nilm 1604, chrçrc bau làm Gê trên Cà Dong Tên ngà� 17 .. 3..1652, sau khi L m,
Bè trên Cà Alexandol' Gottifredi qua cÎèri ngày 12-3-1652. Nickel qua dèri 31,7,
1664 . Khi N,ckel cho phé,:> xui)t bàn cuc3n CJthechismus, lue d0 ngài m&i là
t 9 m quyèn Bè trên Cà (VicMius generalis).
3, Xin coi thêm : NGUYÈN-KHÂC-XUYÊN, Ciao-si Dâc,L(j v6i công vi�c xuât-bân,
V,ft,Nam Khao,cô t�p-san, so 2, nam 1961, tr. 183.194,
88 L/CH SÙ CHO· QUOC NCÜ
Châc chân E>âc L9 ph�i theo roi công v1�c này ttrng li ttrng ti,
tir viçc duc chfr Vi�t den viec s�p_ chfr. Vi�c s·âp chfr hin là kh6 khan,
vi Hm gi thg nhà in biet chfr Vi�t. Do d6 xuât bàn hai cuêin sach này
là cà m9t công trinb to l&n.
Tht.rc ra, lue ay B? Truyën giâo s�n sàng hy sinh trong vi�c xuat
bàn, vi mang Ïii nhièu lgi ich vë tinh than. HO'n nfra, cüng muon to
m?t ph'ân nào cho chinh quyèn Bo E>ào Nha biét: ttr nay vi�c truyën
giao hoàn toàn thu9c quyën Tàa thanh La Ma, chfr không 1� thu<)c vào
chinh. quyën Bo E>ào Nha nfra. Bèri vi ttr nam 1418, E>frc Giao hoàng
M�c Tinh V (Martinus V) dâ chap nh�n cho Bo E>ào Nha c6 quyên sà'
hiru trên cac dat <c m&i n mà h9 se chiem dtrgc t�i Phi châu 1• Nhat là
tir ngày 25-9-1493, khi E>frc ç.ïâo hoàng A Lich SO'n VI (Alexander VI)
phân chia cho bai mr&c Bo E>ào Nha và Tây Ban Nha, quyên cai tq
Và truyfo giao trên CélC dat « mÔ'i » mà bai ntrO'C d6 Se chinh ph1;1c dtrQ'C•
Con dtrèrng phân .ranh tm:rng ttrg.ng d6 nâm cach roo d�m vë phia Tây
quàn dào Açores : Bo E>ào Nha dtrÇYc quyën vè phia E>ông dào Açores,
con Tây Ban Nha chiem p�ia Tây A çores. Nam sau, bâng hiçp tr&c t�i
Torde�illas ky ngày 7-6--1494 gifra hai ntr&c Bo E>ào Nha và Tây Ban
· Nha, dtrèrng phân ranh d6 l�l dtrgc n&i r9ng cho Bô E>ào Nha thêm
270 d�m nfra vè phia Tây quan dào Açores. Nhtr vfJ,y là nhfrng vùng
dat dai m&i kham pha dtrgc tfr Ba Tây qua Phi châu den Nh�t Ban dëu
O' trong (( qusën DU'O'C Bo E>ào Nha, con cac vùng dat m&i kham pha
l)
dtrQ'C è,, phia Tây Açores (ke den het Phi Lu{it Tân) b dtr&i u quyën »
Tây Ban Nha :!. Vua Bo E>ào Nha c6 quyën gtri cac nhà truy�n gi-io
t&i nhfrng mien minh (( bào trg )) (padroado) và . trg cap vë phu·O'ng
1. Trr,ng sâc Romanus. Pontife')(, 4-4-1418, trong Bullarium patronatus Portugal/iae

regum in Ecclesiis Africae, Asiae atque · Oceaniae, bullas, brevia, episto/a,;,
decreta actaque Sanctae Sedis. aH' Ale'Xandro Ill ad h,:,é usque tempus arriplectens,
Quyèn 1, (1171-1600), Lisboa, 1868, tr. 8.
2. C üng va dtrèrng phân ranh n�m 1494, mà dat Ba Tay è, Nam My bj d�t dltai quyèo
cùa Bo Oào Nha và cho den bay gièr dau Ba Tay da d�c l:)p, tié,,g noi vJn là
tiéng Bo Oào Nha, Con cac nlfO'C khac è, Nam My IQi dtr6-i quyèn Tây Ban Nha,
và cho dén bay gièY tiéng Îây Ban Nha vh là ngôn ngfr thông dvng và ch, nh th&c
trong vùn9 d6.
I-IAI SACH CHÜ QUOC NGÜ 89
di�n V�t chat nü-a. Ttr the ky I 5 âfo dâu the ky 17 de nhà truyën
giao Âu châu muon di ho�t dc)ng & Ba Tây, Nam Phi châu hay Bông
An, b6 buç,c phài di tau cùa chinh quyën Bo Bào Nha tir Lisboa, d;;u
hQ là ngtrèri Y, Phap, Btrc v.v..• 1
Nhtrng trong .vi�c truyèn giao, chinh quyën Bo Bào c6 nhiëu 1�m
dl;lng, nên tir dau the ky I7, Tôa Thanh La Ma muon dành l�i tdch
nhi�m d6 hoàn toàn cho mir.h. Vi v�y, nam 1633, Bfrc Giâo hoàng
U'&c Bang VIII (U rbanus VIII) châp thu�n cho tât cà cac dàrzg tu trvy'ën
=.
gicio d trQ'c phép ch9n 19 trinh truyên giao cho ôc tu si trong Dong mà
không c3n phài theo lQ trinh ttr Lisboa Y chi lanh trach nhiçm này
dtr9'C thè hi�n tir nam 1622, khi Tèa Thanh thiêt l�p BQ Truyên giao.
Tir d6. B? này ho�t d9ng m�nh, de chfrng to là chfnh Giao hç>i la Ma
phài hoàn toàn trach nhi�m trong v içc truyên ba Phuc Âm.
Vi the, vi�c xuat bàn bai cuon sach trên dây cùa B3c Lô cüng
nârn trong m1;1c dich ay. HO'n nfra, muon to ro L.m. Bâc Le)
di truyên giao là ngt.rèri cùa Bç, Truyën giao gfri di ho�t dç,ng ::, nên
m�t bia cuon sach dê ro ràng nhtr sau : (( Tt.r dièn Viçt Bô La dtr9'C
Be, Truyën giao xuat bàn, do tac già Bâc L9, là tu sÏ Dong Tên và
1. Vè quyèn «bào trc;r» ( padroado) cùa Bo Oào Nha, xir. ::o: :

- Bul/;,rium patronatu� Portuga/liae regum in Eccles,is Africae, Asiae atque
Oceélniae, bullas, brcvia, epistolas, decreta actaque Spnctae Sedis ab Alexandra
/Il ad hoc usque tempus amplectens, Quyèn 1 (1171,1600), Lisboa, 1868..1879,
5 tOp, và Quyèn Il (1601,1700), Lisboa, 1870, 1 t�p.
- C. R a lph BOXER, The Portugucse pdtroado in East Asia and the orob!em of
the Chinese Rites l-;76,1773), Macau, 1948,
- H. CHAPPOULIE, Aux origines d'une Eglise, Rome et les missions
d'Indochine au XVl/è siècle, Q 1, Paris, 1943, tr, 4?-101.
2. T , 9ng sâc Ex debito pastoralis, 22,2, 1633, trong luris Pontifici de Propaganda
F;de, Phan J, Roma, 1888, tr.143.
3. Th c,rc r a, nam 1618, khi Oâc L� rcri La Mà dè di Oông À truyèn giao, th, Bo
T ruyèn giao chu-a du-c;rc thiét IOp, và ông cùng phài dén Lisboa dè dap tau cùa
chanh quyèn Bo Oào Nha di Goa tru-érc khi téri Âo Môn, Tru-érc khi lên tau, Oâc
L� cüng phài ghi tên quê quan, Dàng tu, cùng bi kham xét hành ly nhu- mQi thù-a
sai khac, Sau này, khi Oâc LO vè téri La Ma n�m 1649, tl'nh thê da cfôi khéc : Bo
Truyèn giao da bât dàu ho9 t d(}ng m9nh và quyèn bào trc;r cùa Bo Oào Nha dang
suy giàm dan.
90 L/CH SÙ' CHÜ QUOC NGÜ
là thira sai cùa B9 Truyën giao., » (Dictionarivm annamiticvm, lvsitanvm,

et latinvm, ope Sacrae Congreg2.tionis de Propaganda Fidè in l vœm editvm
ab Akxandro de RhodèS è Societat� ksv, ejusdemque Sacrae Congrega
tionis Missionario Apostolico). Trên bia cuon Cathechismus cüng dë giong
nhtr the (Cathechismu s ... ope Sacrae Congrègationis dè Propaganda Fide
in lucem editus, ab Al�xandro de Rhodes è Socktate ksv, ejlzsdemque
Sacrae Congregationis Missionario Apostolico).
NhèY công lao cùa E>âc Lç,, nam 165 r danh dfo mç,t giai do�n q uan
tr9ng nhat cùa lich Str chfr quoc ngfr. Ngày nay, nhâc dén lich Str chfr
chung ta dang xÙ' d1;1ng, là phài nh& t&i công O'n E>âc Lç,. T�i Hà Nç,i
mç,t bia ky ni�m I Bâc L9 du-9'c dt!ng vào gifr a n5m r941 và t?i Sài
Gon mé}t con du-èrng mang tên Alexandre de Rhodes (E>âc Lç,) tir nam
1955, dê ttràng nb6' den công O'n Bâc Lç,.
Dau sao E>âc Lç, cùng là ngtrèYi ngo�; quoc, chting ta can phài tim
kiem nhfrng ban van quoc ngfr do ngll'èri Vi�t Nam soq.n vào thé ky
I7, de hièu dtrÇYC phan nào ành hll'O'ng thir chfr m&i này nO'i ngt.rèYi Viçt
Nam trong thèri ky âàu tiê�. Vi v�y, chtrO'ng bon së dë c�p t&i ba
tài li�u quan tr9ng vë chfr quoc ngü- do haî ngtrO'i Vi�t Nam sang tac.
1, Khoang nam 1957, chfnh quyèn mièn Bâc ra l�nh pha bia này/ c1è dan chung khùi
nh& <fën công an Oâc Lç},
Tài. liçu viét tay nam 1659
cua bai ng1tèf.i Viçt Nam
Ba tài liçu viet tay mà ch(mg tôi thtra v&i b�n d9c dtr&i d:îy, do
hai ngtrà'i Viçt Nam so�n thào nam 1659, ttrc là tam narn sau khi bai
sach quôc ngfr cùa Bâc L9 dtrÇ)'C xuat bàn t�i La Ma. Tài liçu tuy
vân, nhtrng vè phuO'ng di�n }ich sÙ' chfr quoc ngfr l�i rât quan trçmg.
Vi muon trinh bay toàn b9 bàn van và ghi nhii'ng chu thich cèin thiét,
nén chùng tôi phài dành h3n mç,t chtrO'ng cho công vi�c này. Cüng
xin nhâc l�i là,. vi�c trinh bay và ghi chu o· dây hoàn toàn trong
phq.m vi lfch sir, cht'r không c6 tfnh cach kho:1 ngfr h9c.
Chung tôi së ghi tÙ' nguyên van ra loi chîr Vi?t ngày nay.
Khi can , chung t�i xin viet chzr l&n, hO?C thê� châm phet cho m6i
câu, hau dçc già theo dôi dê dàng hO'n. Cbung tôi không lo làm ph�t
�ong cac nhà. nghiên CU'U Ve diem này, bO'i V1 hç, c6 the kiem S03t
âtrÇYc nhb nguyên bàn mà chung tôi in kèm theo. Tuy nhiên khi
cho in -L:1i nguyên bàn van cùa tài liçu, chû.ng tôi phli rût nho cho
vtra kho sach. Làm nhtr the là thieu trung tht_rc tuy�t doi v&i kich
thu&c bàn van, song ti�n 19'i cho vi�c an loat hO'n. Tht_rc ra chting
tôi da dt_r dinh ghi l�i giong hoàn toàn loi viét cùa cac tac già, vf dt} :
chfr oii thi cüng phài ghi l�i là oü, chtl' không ghi là ông. Nht.rng thi�t
92 L /CH SÜ C HÜ QUOC NGÜ
tt.rèrng dQc già da c6 nguyên bàn, nên chung tôi xin ghi theo loi viêt
ngày nay. Sau cùng, chuog tôi xin theo th(r tt,r bàn van giài thkh
nhfrng diêu càn thiét dè b�n d9c hieu r9ng hO'n.
T À/ Ll[U VIÉT TAY NAM 1659

CÙA /CES/CO VAN TIN
Tài liçu là m9t btrc tht.r cùa Thay giàng Ig�sico Van Tin viet
ngày 12-9-1659, hi�n lt.ru trfr t�i Van kho Dong Tên La Ma 1• Th?t
ra, tac già không xtrng mlnh là Thày giàng -!., nhtrng qua de y tm:mg
trong thtr, chung ta c6 th� doan nht.r v�y. Igesico Van Tin gom haï tên :
tên thanh và tên <1 t\lC ». Tên lgesico 3 hay Iglésis. Iglesias, là m9t thtr
mà ngày nay hiém ngm:ri mang tên d6, kè cà ngt.rèri Âu châu. Khi Van
Tin gia nb�p Giao hé}i Công giao mO'i bât dàu mang tên lgesico. Con
cbinh tên hQ cùa Van Tin là gi không dtrQ'C ghi l�i, vl eu- theo chfr kv
cùa ông, chi c6 bai chfr Viçt là Van Tin. Khi biên tht.r này, tac già
dtrgc bao nhiêu tuôi, sinh quan èY dâu, ho�t dé}ng ra sao, chung tôi
không ro. Trong so b9 câc Thày giàng Bàng Ngoài nam 16-37 do L.m.
Gaspar d'Amaral ghi l�i -1, không thay' dau vêt gi vë Van Tfn.
Khi biên th t.r, tac già da de ngày thcing niim ro____�àng b�ng
chfr thtrèrng b hai dong cuoi cùng, tt:rc là ngày « mu&y hay
thanh chinh D. C. J. ra dèry mç,t nghin sau tram nam muO'y
chinh »· Con vë nryi viêt, tac .già không ghi l�i. tuy nhiên
ngtrèri ta c6 the hiêu dtrQ'C rang, ông viét èY Kè V6 (0àng Ngoài) ho�c
m<)t DO'i gan d6, vi ông nhâc t&i nhiêu tin xay ra b Kè V6, nO'i
1. ARS/, JS. 81, f. 247rv,

2. Thà v giang là cap b�c CéJO nhat trong bon cap « Dong tu » Thày giàng, dtrÇ'C Oâc
Lé) thành l�p nam 1630 và d•rqc Gaspar d'AmJral hoàn thành nam 163}. Ba câp
dtréri là Ke giang, C�u và Ông già.
3. Ông Hoàng,xuan,H.ïn dà ghi l r,1i là /ge;sio, nhl!ng theo nh�n djnh cud cl1ung lôi,
th, tac già viét Jà /ge,ico (HOÀ\JG-XUÂ\J.HÀN, Mç,t vài vlfo,kifn bàng qu6c,âm
tàng,trv & Âu-châu, bao D{li,!-lç,c, so 10, thang 7-1959, tr. 109).
4. Real Academia de la Historia de Madrid, le'>uita,, Legajo 21 bis, Fasc. 16, f.

31-38v,
TÀI Llf ll VIÉ T TA Y NAM 1659 93
dây L m. Marini (ngt.rèYi nh�n thtr) dà & kha lâu. Chfnh trong bfrc
tht.r cùa Bento Thiçn gù·i cho Marini cù ng nam 1659 mà chung tôi sê
bàn t0·i. ciing nhâc d; n vi�c Marini & Kè V 6 và nhü-ng tin tt'rc nO'i
này. Vë ngu·èri nhq.n thzr, dau Van Tin không viêt ro nht.r trong bfrc
thtr cùa Bento Thi�n, nhtrng ngtrèri ta cüng hièu ngay là ông viet
cho L.m. Marini, lùc d6 dà rèri Ao Môn di La Mà.
BLrc tht.r gom haî trang giay : trang nhat viët trong khô 17x25 cm
c6 35 dong chfr c& trung binh, trang haî trong khô 16 x g cm, c6 II
dong chfr, .kè cà dong chfr ky tên. Mèri b�n dçc theo dôi bt.'rc thtr cùa
Igesico Van Tin, së biét llQÎ dung, hiett dt.r9'C trinh dç, chfr quoc ngfr
và cach hành van cùa ông.
«L�y O'n E>frc Chua Tr&i phù hç, Thày I bang an lành linh hôn
và xâc. Tir nam Thay tray vë khoi, thi hai Thay & l�i chiu
nhiëu St! kh6 Iâm �, thi râng [d�u hai thây] châng c6 trày vê
[Ao Môn] song le cüng nhtr vè v�y :l, mà cac Thay tray vë den Macao
1. Thà y : lgesico Van Tan g�i L.m. Marini là Thày. Tlùi ay cac giao hfru Vi�t
Nam g;,i cac L,nh ffil,J C là Thây, VI ho kfnh lrQng cac ông nhtr b�k Thdy (ft khi
ln g;>i cac Linh m1,1c là Cha nhu ngàr nay). Ooi véri xâ h<,i Viêt Nam, tam bO
«quân su- ph t,1 > rât quan trQng : tru-érc h�t là Vua sau den T/,Jy roi méri <Îén Cha
sinh �a mi'nh.
2. Thang 7, 1658, L.m. G. F. d.� Marini cùng véri ·6 L.m. Do�g Tên khac (3 ngu-èri
Y : J. Agnès, C. de Rocha, A. Lubelli; 1 ngtrèri Ào môn : B. d'Olive,ra ; 1
ngu-èri Phap: P. Albier; 1 ngl.J'èri Bo Oào Nha : F. Rangel) bi Cl,1ia Tr,nh Îé)C
tr1,1c xu5t ra khoi Oàng Ngoili, nên cac ông c1èu l{,n lt1u btJôn Bt> Dào Nha vè
Ào Môn. Trinh T ;;ic chi cho hai Linh m1,1c è:r lvî nh,r tac già viit trong tl11r ,t,; 17l
Onuphre Borgès ( 1614, 1664), ngl.J'èri Th1,1y Sï, dén Dàng Ngoài tt} ni'im 1640,
d u-Q"C Chua Trjnh T ;;i c mzn yêu và Joseph Tissan.ier (1618-1688) téri Oàng Ngoài
nam 1658 ( coi tièu sù- è:r chu-o-ng m(H). Oên ngày 12,11, 1663, h.,i Linh m1,1c này
cïing bi tr1,1c xuâ't khoi Oàng Ngoài. Tuy nam 1658 hai ông chrçrc Trinh hc bJn
d�c ân è, l ;;i i trong XU", nhu-ng bi cam không d u-Q"C di khoi thù dÔ Thang Long. V,
v�y, Van Îln nhâc dén vitk hai ông <chju kh6 liên»,
3. Tac già het s&c bi quan, vi' cho ding; haî L.m. Borgès và Tissanier dàu dang co
mijt è, Oàng Ngoài, nhu-ng cüng coi nhu-. fà vè Âo Môn roi, bèri không dU'Q"C dl
tham vieng giao hfru ngOttÎ thÙ dô'° Î h�t ra, hai Ông vàn con dt.rQ'C Xê djch trong
Thang Long, giup dà' cac giao hü-u vè mijt tinh than. Nam 1660, nhan djp ngày dàu
Xuân Nhâm Ty, haï ông cùng m�c ao thvng màu tfm, d�i mü Ive fang, den l�y
Chua Trjnh 4 l�y dè dâng tuôi Chua. Tui ngày 5 thang 3 n�m Nhâm Ty, dèri \'Ua
94 l/CH sù· CI-IÜ QUÔC NC{r
thi da xong. Song le hai Thày hai Thày 1 & bên này [Bàng Ngoài]
thi nhfrng chju kh6 liên. Nam sau :? Thay cà :t Miguel ·1 l�i den,
thi n6i nhfrng St! de Thay phài tè>ng chju kh6 là the nào ;
Lé Th::in Tông, nién hifu Vïnh th:>, t&c và o th':ng 4-16GO. h:ii !_;nh rnt,1c n.,� c,:, d11 lè
rtrfrc Vî'a Chua Trjnh Î i,lC dip kh.;nh c!àn cùa ông, sau do <11r,.rc Chua mài d1,n(J yén
ti�c (hai ôr.g ngài mçH mam rii'·ng) ngang hànq vai c[ic q11,ir1 cL.11 th�n (T!�SAN!Elt
Relation du voyage, tr. 273-276).
1. Tac già v;ét hai làn chü- liai Thày.
2. Tac già nha 1am, thay VI viét nam ngoai hay nam tnr&c, t{rc là 1658, thi crng lqi
viét nam sau, Bài VI Lm. Miguel tai Oàng �1 goi'>i vào thang 8-1658.
3. Thà}' cà : Nhtr chung to d5 biét, lue dàu CiJC giao hfru Vi(•t Nam thu-àng q li ('JC
Linh n11)C l:i Thày ; nhtrng !tr nam 1630 trà <Îi là lue l(1p ... Dàng tu» Th<ly (JJ<1ng
èr Oàng Nqoài, th, nhi"rng tu si à b�i:: c;io nh:it trong "'Dàn�J tu,., này ciing d1rçr.::
g,;,i li-1 T/iày. V, thé dè phân bii;t CdC Thdy giàng vai CiJC Linli rn1,1c, ngu-èri la ÇJ?i
die L.m. là Thày ca, c.') nghia là lan han C:dC Thiiy g:àng. Nlill'�lg kh: c101 tlio;_,i véri
die Thày cà, th, chi Xtrn<J \'<lrl tât J;-, Thà y, con khi noi ro <1;.;n m(H Linh ITII.JC nào
th, thll'èrng th1ràng ng,rà-1 ta nôi ro là Thà y cà, dè phJn hi(•t holin toàn \'/ri Thày
gian g ,
4. Mig uel t&c là Miguel BOYM (1612-1659) sinh t;;ii Bil L;in, thué)c gi,1 <Îinh qu)·
phili, tlifin sinh là mçH B.îc ">Ï gôc ngt.rài Hung Gia Lçi, nht.rng ông bà ci'1a Boym
dà den l�p CV' èr Ba Lan. ,\,1iguel Bo;rn gi;, nh,3p Dàn°g Tên l,)i Cr;;covic rog.'ir
16-8-1631, cîén Âo Môn n;;11, 1642. Boym ti'ri Onn<J Ngoài làn th1r nh5t ,:,o 11,'îm
1645, nlnrri.<J hili nam SilU ôn� bo Xl/" này vè Âo Mfr,. N;;m 1651, ông thcn lr'rj yéu
càu CÙil «Hoàng thai hôu> Ning Cheng-tze, lai La �1à (jP, trJ'nh b:iy Vdn <Îe r<Ïi lo,,lfl à
Trung Hoa. Nam 1656, Boym cÎlip tau tÙ' Lisboa di X,êm, TÙ' xt'r này, ônCJ the:o !<lu
buôn cùa ngu-ài Trung Hoil di Âo Môn, mà vién hoa tiêu là ngll'èri Hoa Lin. Giira
hài trl' nh hi bao, cac tht"iy thù Trung Hoa lièn ném hét ành !U'çrng n\1 Goym
xuong bien rîè cung h�i thiin, song bào gio van không ngat, nên ho ctinh qu.'in'.J
chfoh Boym xuong b1ên hàu làm nguôi can gi(in cùa hài than. Cüng mt:y h0 không
thi hành y t1inh, r.hèr d6 Boym CÎlJ'Q'C thoat n;;in. Tuy hài trJ'nh vân, nlmng cu9c hành
tdnh IÙ' Xiêm tai Âo Môn phài mat hai thang VI gi,) bào g3y ra. T ù- Âo Môn, Bo� m
không thè vào ll,lc <lia Trung Hoa d1.rçrc, vt ciuan nhà Thanh dâ chiêm <1u-çrc Quàng
Chtiu roi, Do do Boym phhi dën Oàng Ngoài <îè !l'm cach di Trung Hoa g(ip vua
nhà Minh l.1 V,nh Minh vt.rang, Boym tai Dàng NgoHi hà i thang 8.1658. Khi cr
Âo Môn, Boym dl!Q'C g,5p Marini cùng 6 Linh mvc Dong T�n khk vLra tÙ' f);ing
Ngoài vè, �ên ông mai biét tau chà- cac Linh mvc do bi bào lan à dào Hài Nam.
roi thu�t truy�n lr,ii cho Ünllf.)hre Borgès và Joc;eph Îissanier, ÎÙ' Oàng Ngoài,
Boym di Quàng Tay g�p vua nhà Minh, nhll'ng vua. c:tà bi h i,ti· Boym cher v, nlfac
d�c t�i bi&n thùy Hoa Vi�t ngày 22-8-1659.
TÀI Llf U VIÉ T Tr\ Y NLl \1 1659
tôi nghe rang, Thay chju kh6 tir �ài Nam cho dén Macao tbi
tôi · dau d&n ; mà ngèY là Thây & nghi [lr;ti] Macao, châng hay y E>trc
Chua TrèYi cho Thay chiu kh6 hO'n nfra là trày di dàng xa khacb [cach]
tr& I, long tôi càng trông nh& Thây liên. E>or;tn [sau khi] tau trây vë :?
thi tôi U'O'C rang cèn Thày (Y Macao, long tôi muon trây sang mà
thçO Thay, song le Thay da tray khoi :i, thi tôi bây gièY nhtr
con mat cha, mà tram dàng thi C?Y mQt Thay cà O' bên này '· Ngtrèri
bao tôi ding, ngày sau tau Olan :. tray vê bên ay [Âu châu] thi së
viét m9t lèYi sang hâu Thay. an °Thay Xtrà d�y dô tôi nhiêu dàng,
cho nên thành mà rap c�y Thay ; cho nên châng hay bây gièr vâng
Thay, tôi càng buon hO'n nfra, mà U'O'C ao cho dtrÇYC lhay m�t Thay
nhtr con trông mt: vë cho dtrÇYc bu v�y. Muon cho ngtrèd ta dtrçrc O'n
Th�y nli'a, châng hay E>lt'c Chua TrèYi châng cho, mà m& long cho
Thay di phtrO'ng kh�c ti thi hau biét làm sao dtr9'C : . O"n Thay tbtrO'ng
lay tôi cùng, vi là kè c6 t9i nhiêu, châng dang & gàn Thay, thi phài
làm m9t lèYi bang thay m�t K. Tôi kinh l?Y Thay v�y.
Sau nfra, st_r bon d�o bên này thi Thày biet het, cùng mQi Sl!
I.\
khac dà c6 thU' Thây cà [Borgès] gU'èvi cho Thay dtrÇYC biet, tôi hau
n6i làm chi, cùng da c6 thtr n6i trtr&c. Sau nfra [&] Kè V6, ông
Chirèrng Minh nên [lên] hai câi [m1;m] d9c lâm, mà ngtrài da biet
minh châng da, thi mèri Thay rÙ'a tç,i cbo tên là Josaphat, do�n
1. Khi V5n Tî'n viét tlw này, ông cÎlrÇTr tin Marini <ÎJ cii Li1 M5 dt,r <foi công ngh! thtr
11 cù.i Dong Tên (9-5 cién 27-7,1661), nên ông rat buàn.
2. Tac già nhâc l ;;ii vifc chié.: !du chà Marini cùng 6 Linh mvc Dong Tèn khac tù-
Ûilng Ngoi'li vë Ào Môn vào thnng 7, 1658.
3. Marini ct5 bo Âo Môn cîi La Mà.
4. Thà y cà & bên này tue là L.m. Onuphre Borgès.
s. Olan bài chfr Bo Oào Nha Holanda, CO nghiil 1� mr&c Hoa Lan. Tuy chii' Ho
lêindn viét nlnr thé, nhtrng ngLrài Bè:, Oào d)c là ôlàrla. Do cto Van Tin cLing
theo LD Oào mà d:1 c và viét tât là Olan.
6. Thâv di phU'o-ng khac : Marini vè La Mà, tu-c là bo phtrang Oông vè phtrang

Tfly.
7. th'i hàu biét làm sao dLl'ç-c : thl' biét làm sao Ôtrqc.
8. th'i phài làm mpt /&i bàng thay m�t : Van Trn phàn nàn vl' không d1rçrc cr
gàn Mt1rini, nhtrr1g bù 1 ;;ii, ông phài viét m�t la thU', dùng lài lë thay m:·t n,)1
truy('n v&i Marini.
96 LfCI-I SÛ' CI-IÙ' QUOC NCÙ'
liën sinh thi 1

• Ma con.-ông ay tên [thânh] là Vito, Btrc Chùa l�i cho
chfrc cha [ông] ay là. ông Chm:rng Minh :!_ Con Sl.l ông Chtr&ng Trà
thi dà c6 d;;io cùng tên thanh ngày trtr&c \ song le chàng gi fr [ d�o],
nên liën phà; li�t, [ ông] châng cho bon .1:;io den càu [ngu y�n J cho,
lien mài bên dèri den chfra châng khoj, rnay ngày [ sau] lien chêt I;
mà nhfrng hq hàng nhà ông ay cùng anh em chung nhau làm quan
hây con eau quy�n .-., den ray chtra xong, cùng nhà thèY trong ây thi
n6 Ùm btr het li. Ay là Sl.l bên này thi làm v�y.
« Con Sl.l Thay cà Mjguel & Roma vë rnà dj tim vua Vinh Jich,
châng hay c6 gj�c hu nu ï den pha day, mà vua ch�y lên len (?) rt'.rng s
mà ngtrO'i di tim .châng dtrQ'C, l?i tr& l�i day' gièY là Van HtrO'ng
Chu i•. NgtrO'i [Boym] c6 [ viêt] thtr· cho Thây cà mà xjn xuông Kè
1. Cri lë lue dé, Thày cà Borqès cÎlTqC Chu a Tr,nh T çC cho phép cf; Kè V6 film bf
tkh Thanh Hy (Rù-a t9i) cl,o ông ChlTèrng Minh. Khi ch,u phép Thanh Tây, ông
Chtrèrng Minh mang tên thanh là Josaphr1t. Sau khi cÎtrqc rù-a l()i, ông Ch1rà-ng
Minh sinh th1, c6 nghïa là qua cfà-i
2. Chung ta Joan dlfQ'C ding, ông Cl1tràng Minh c6 công 16-n véri nhà ntrérc, nèn
sau khi ông qua c1à-i, thi' con ông, tên thanh là Vito (không rà tên Vi�t) cfoc;rc
C'iua Tr,nh· Î é}C cho ch,rc t116-c nhtr ông Chtrèrng Minh.
3. Ông Chtrèrng Trà Ja theo d,:io Công giao, nhtrng không gifr r19o, mijc dàu khi ông
chiu phép Thanh Tày cjng mang tên thanh.
4. C6 lë tac già muon n6i ông Chtrèrng Trà cho m7i thày « phù thùy » dén chfra
b�nh. Ngày xtra cho den dàu thê ky n�y, nhièu nCYi dân Công giao dùng danh IÙ'
bên dM c1è chi nhirng ngtrà-i khôr.g theo c1i,o Công giao, con danh tÙ' bên d9o
chi ngtrO'i theo di,lO Công giao.
S. Chung tôi không hièu ro v tac già. C6 lè Van Trn muon no, rang sau khi ông
Chtrà-ng Trà chél, anl, ern nhà ông chung nhau làm ma chay. cho dén nay
chtra an tang.
6. C., 1� lac già muon n6i : nhà thà- Công giao nCYi cf6 cfà bi tvc h6a, nhtrng nCYi
<Îo là no-i nào, thi khhr,g ro,
7. hu 1w : G ,c Hung nô hay là quân Ive Man Thanh.

8. Th11c ra, vua Vïnh fich tron sang Mién Oi�n.
9. gio- là Viin Huang Chu : Co lë Van Trn muon n6i nui Boym Jang à goi là
V'fJn Huang Chu.
TÀJ LIÊU VI( r r,,.w NAM 1659 97
Ch9' 1• Thay cà lien doi l�nh Chu:1, Ehre Chua c6 cho xuong chang, ::
song le E>frc Chua châng cho. Ngll'<:ri [Boym] & day dç,c mr&c, phài
liçt, mà l;:ii c6 thtr cho Thay cà. Bjy gièr Th:iy di tham ông Già Han.
ông 5y cü11g chàng cho .\ Bo�n cât haî ngtrèri lên th5m trên ay, c�{ng
1. L m. tv1i<)uel 80·,m ci5 the0 lèri yê11 du cùa bJ Ning Cheng,tze v� La �15 tr,nh bay
CllQC noi binh ,;. Trung Hon do ngtrèri nhà Tlianh <Îanh nh,'t �finh. Ning Cheng-1:è là
c-mç:.- cÙil vu,1 Vïnh Minh vtrcrng, nit'•n hi�u Vïnh ljch. Nl1 n nh& 1:\ sau khi vud l 11
Tôn nhà Minh 11,r th:'it cô à \1ôi Scrn t.;ii Bik Kinh n:-im 1644 \I thua l v- c ILrçrng
Mli n Thanh, th, T r11ng Hoa ·.:in càn roi lo.;in. T ;;ii TrÎ\'ll Kh5nh à Ho:i Nam, Quë
wang là Do Lang (Vïnh l[ch) <Îtrçrc ton làm vud n:îm 1646 (nqày màng 4 thang 10
âm ljch). Nam 1659 vua ch;;iy tron sang Mién Oi(ln, thé là nhà Minh bi di�t hoàn
!Oi\n• Bil Nir.g Cheng,t,c ciâ chju phép Thanh tây CO tt'n thanh là Hà Uên (Hélène),
do l.rn Dong TDn André-Xavier Kofllcr, mc;H ngLrèri Ou-c 9ioi T 0<1n h ç, c. Oén niÎm
1647, b:'1 Ning Cheng-t1e cùng lo cho ba ngtrèri trong hoàng tçc thf'o ct.;io Ci'.3ng
giao, do là hoàng thaï 11�11 Maria, hoàng hJu An Na và th.1i tÙ' Côr.g T�ng
(Conc;lantin ). Ng�y 11,5-1650, k1 Hà Lién Ning Cheng-tze viét thtr cho D(rc
Gi5o hoàng lnnocens X và ngày 4,11 .. 1650 cimg viét thtr cho l-m Bè trên Cà
Oàng Î;\n à la Mà, tr1nh bày v1çc bà cùng may ngLrèri trong hoàng lçk Jii theo deo
Công giûo ; ngoài rn bà cïing noi r<> là L.m Boyrn sè tdnh bay v&i cac ngài vè
t,nh h,nh T rung Hoa. Bà trno hai thtr cho Miguel Boym dè ông dfch thân clem vè
la Mà. Luc Boym à- ln Mà trà IQi Trung Hoa cùng mang haï b(rc thtr cùa O&c
Giao hoàng A ljch SO'n VII (lnnocens X qua dèri nam 1655, A Ljch SO'n VII làm
Giao hoàng tù- 1655-1667). Hai b&c thtr cùng dè ngày 18-12,1655, m�t gÙ'i cho
bà Ning Cheng,lze, m<)t gà-i cho Thong T lfO'ng Pan-Achille (dây là tên thcJnh,
không ro tén T rung Ho;i là g!}. ( Coi : E. DUPERRA Y, Ambassadeurs de Dieu à la
Chine, P.iris, 1956, tr. 38-43 ). Nên nh& là, Boym t&i Dàng Ngoài thang 8, 1658,
nhtrng mai ngày 16,2, 1659, Chu a Trjnh T ,:ic m&i cho phép di Trung Hoa. Khi ông
t&i T rung Hoa dè ki�m vua Vïnh Ijch, th, vua dà phài Iron sang Mién Oi�n
roi. Silu này ngLrèri Mien Oiçn n(}p vua Vïnh lich cho ttr&ng nhà Thanh
là Wou San,kouei. Viên TlfO"ng này dà theo l�nh vua Khang Hi cho thât co
vua Vïnli Ijch ndm 1663, lue d6 vua Vïnh lich dlfQ'C 38 tuoi. Boym cfjnh tr<Y lei
Oi'ing T rong, nhlfng Chua Îrjnh T f,lC không chap thu�n. Co thè coi thêm : Robert
CHABRIÉ, Michel Bnym, jésuite polonai-: et la fin des Ming en Chine (1646-
1662 ). Paris, 1933.
2. Thà y ca lièn doi l�nh Chua: Thày cà Borgès lièn CO g�ng xin Chua Trjnh Toc
cho phép Boym trèr IQi Thang long (Kè ChQ' ), song O&c Chua (Trjnh T f.lC)
không chap thu�n·
3. Boym phài èr I f.l i Van HtrO'ng Chu trên dat Trung Hoa, sat bièn thùy Oàng Ngoài.
Boym èr do bj dau nl:\ng VI ntrO'C cfOc, ông lf,li viët mOt thlf khac bao tin bfnh
tr.;mg cùa mi'nh cho Borgès biét. 0lfQ'C tin, Borgès xin phép Chua T rjnh Toc cho
98 L/CI-I SU CI-IC" Q06C NGÜ
hay ngu-èYi dà sinh thi khoi 1• U n5 Tn'.î.y c.1 tiêc cùng th t!'O'ng lâm :!.
Ây là bây nhiêu. E>trc Chua T rèri trà công cho Th:îy dà'i này và
dèYi sau. Mt.r,li bai thang chin E>trc Chua Jêsu ra dèYi m9t nghin
sau tram nam mt.rO'i chin :s
Tôi là Igesico Van Tin 1>
TÀI Ll!U VIÉT TAY NAM 1659

CÙA BENTO T/-1/ÊN.
E>ây là btrc thtr cùa Thay giàng Bento Thi�n viet ngày 25-10-1659,
gù-i L.m. G. F. d� Marini, hi�n lu-u trÜ' t�i Van kho Dong Tên èt La
Mâ ·•. Bento Thi�n biên tht.r Iïày t�i Thang Long, vi lue â6 ông âang &
chung véri L.m. Onuphre Borgès. Trong thtr, tuy Bento Thiçn không
xt.rng rô ràng chfrc vï cùa minh, nht.rng nhè' chfr ky & cuoi tht.r, chung
ta hieu dtrgc ông cùng là Thay giàng nht.r Iges�co Van Tfn. Bento là tên
thânh cùa ông; d6 là danh tÙ' Bo Bào Nha, tiéng La tinh là Benedictus,
tieng Phap là Benoît, tieng Vi�t là Bê Nê Dich Tô hay Biên Dire.
Chung tôi không biêt rô lai ljch B�nto Thiçn, nht.rng c6 lë ông là
ngt.rèri mà Gaspar d' Amaral âa nhâc l�i trong tài liçu nam 1637 ··. Str
liçu trên c6 ghi danh sâch nhfrng ngt.rèYi thu9c bon b?C (<Dong Tu 1> Thay
giàng, trong sô này c6 mé)t ngtrèYi tên là Bento (không c6 tên Vi�t Nam)
mi'nh dtrÇTC rti tham ong Già Han, tu-c là Manocl V5n Han, là mçt ngt.rùi à
trong C<l p bOc thâp nhat «Dong tu» Thày giàn<J ; CO lè 1 ,;c d6 ông Gi:i HcJn cùng
&· gàn biên thùy Trung Hoa, Borgès xin di thJm ông Già Han, dè nhân clip cf6
tham Boym, nht.rng Chua T rinh cùng không cho phép.
1. Borgès phài cl!' hai ngt.rà'i di tham Boym, mçH trong hai ngt.rà-i c6 tên thanh là
Thanh Diêu (T adeo), Nhtrng khi téri nO'i (sau tam ngày hành tdnh) th, Boym c1à
d1ét ngày 22,8, 1659.
2. Thày cà Borgès rat thtrO'ng tiéc Boym.
3. Thiét nghï, ông Vô long Tê da ghi làm là thlf viét ngày . « mùng hay thanh
ch,nh ... ». Thv-c ra, Van Tf n viët là «muà'y hay thanh chinh .. , > . Do c16, chung ta
phài ghi là tac già biên tht.r này ngày 12-9-1659. (Coi : VÔ LONG-TÊ, Ljch
s& ViJn-hpc Công-giao Vi�t-nam, C 1, Saigon, 1965, tr. 127).
4. ARS/, JS 81, f. 246rv.
5. G. D'AMARAL Relaçam dos Catequistas de Christamdade de TumK., trong Real
Academia de la Hiîtoria de Madrid, Jesuitas, Legajo 21 bis, Fasc, 16� f. 36r,
rÀt utu vit r r 1\ y N.4,\,t 16s9 99
O' b�c Kè giàng, ttrc là cap thtr hai; tinh den nam 1637, Bento dtrQ'C 23
tuoi, theo dzio Công giao dtr9'C II nam. ttrc là nam 1627 Nhtr v�y,
Thày Bento là m9t trong nhfrng ngt.rèYi dau tiên do L.rn. Marques ho�c
Bac L9 rt:'ra tçi èY Bàng Ngoài.
Btrc thtr gom hai trang giay viet chfr CO' nhà, trong kho 2I X 31 cm.
Khac v&i thtr cùa Van Tfn, vi Thay Thi�n ghi ro là thtr
gÙ'i cho L.m. M"rini. Dong thtr nhat cùa btrc thtr, Thây Thiçn viét
bang chfr Bo Bào Nha : et Ao P 0 Philipe Marino n (Gtri cho Cha Phi
lipe Marino [Marini] ) ; dong thtr hai, ông l�i viét b�ng chfr La tinh :
« Pax Christi )) ( Bâng an Chua Ky Tô ) ; tÙ' dong thU' ba trèr di là
b�t dâu lèYi thtr và hoàn toàn viêt bâng quéc ngfr.
Btrc tht.r này da dtr9'C ông Hoàng Xuân Han dang trong bao
f>�i Hç,c, nam I959 t. Nhtrng vi hç,c già hç, Hoàng chtra cho in l�i
nguyên bàn vèin, nên chung tôi thay can phài trinh bày & d5y và
thêm mçt so chu thich khac. hàu giup b;m dç,c hièu rçmg hO'n. Ngoài
ra, chung tôi cüng muon ghi I�i cho âung v&i nguyên bàn mQt so chfr
mà ông Hoàng Xu5n Han da ghi 1am. Vf dt.i :
ô. Hoàng Xuôn Han ghi Sù-a lçi cho dung
Da ria dang sinh � Daria dong trinh.
chju kh6 giàng tç,i chju kh6 gidi tçi.
· châng c6 khi ndi nào châng c6 khi nO'i nào.
châng c6 iên st_r d�o chlng c6 yeû St_r d;t o
b&i Roma mà den day bbi Roma mà den dây.
phài & giàng coi Ngô phài b giap coi Ngô.
quén nghïa Thày, dllu tuy là quên nghia Thày clâu, tuy là.
Thày c6 Th'li.y fJamago Côi tri Thày c6 thay Damaso Côi tri.
cac bon d�o nhà chanh cac bon d�o nhà thanh.
het bên dong het bên Dông (Hài Dtl'O'ng).
thang mtrèYi lgrega thang mtrèYi lgreja.
Bà thanh Davia Bà thanh Daria.
cùng ông thanh Miganto càng ông thanh Chrisanto.
l�y <Yn thày ngh in sla l�y O'n thày nghin trùng.
1. HOÀNG-XUÂN-HÀN, bao D ,, i-Hç,c, sô 10, thang 7, 1959, tr 108 119,

2. linh mvc Thanl, l�ng cüng ghi 1am là <lanq sinh (THANH LÀNG, Bâ ng / vç,c clà
V«1n hç,c Vi�t Nam, Q. lhtrçrng, tr. 384).
100 l/CH SÙ' CHO' QUÔC NCÙ'
Bll'c thtr cùa Th�y Thi�n së cho b?n d9c thay, không nhù·ng tac
già gièi chfr quôc ngfr hO'n Vfo Tin, mà xem ra cüng c6 h9: lt.rc cao
hO'n. Ngoài ra, c6 lë Thay Thiçn con biét cà tiêng B6 Dào Nha và
La tinh nfra, it nhat là biêt SO' SO', vi ông da viêt may chfr c.16 & dau
btrc thtr.
« Ao p e Philipe Marino
«Pax Christi
((Rày là ngày lê Bà thanh Daria dong tr inh tÙ' vi d�o 1, tOl xin
vi công nghi�p Bà thanh nay mà làm thtr nay cho dên nO'i Thay. Tôi
l?Y O'n Thày vi E>ll'c Chua Trèri mà chiu kh6 nh9c làm v�y. Tôi da
!àm dtrqc thtr·gtl'èri sang Macao cho Thay, song Je châng biêt là c 6 ai
gU'<:ti cho den Thày liay chang :!. Rày c6 khach Olande : tray ve bên
ay, mà Thay cà gtl'èri thll' di bên ây 1, thi tôi phài làm m9t
hai l&i sang l?Y O'n Thày v�y. Cac bôn d.Jo xll' E>ông .-, thi long nh&
Thay lâm, m9t trO'C ao cho Thay l?i dén ntr&c n�y mç,t lan
nfra; song le ntl'&c Annam hay con roi chù-a c6 xong li. Cac bôn d?o nhà
quê rày xa Thày, kè thi gifr, kè thi bo, vi châng cô Thay cà den giài
tçi cho �. Nhfrng Kè giàng x thi di tham d�y dô mç,t hai le v�y, châng
1. Daria là mOt trinh nÜ' hr VI dr)O vào thèri Ky Tô giao dl.J'Ç'C truyèn ba à La Mà.
Cùng IÙ' vl' d9o mçH tr�t v&i Daria, con co ông Chrisanto Chrysanthe). V, thé cà
hai vi thanh này dl.J'Q'C tôn kfnh cùng ngày 25-10 moi n5m. Trong thir, Bento
Thiçn chi noi là ông «c:hép thang mù- oy lgreja», nlll1'ng nhà- ông n6i thêm là «tlm
naï th, ngài lè bà Thanh Daria èù Où thanh Chrisanto», nên chung ta biët di.rc;rc
là thU' viêt ngày 25,10. Truy�n hoang dU'à-ng kè li,i ding, Daria và Chrisanto là
hai vc;r chong, bi chôn song trong mOt ctê5ng cat.
2, Tac già nhâc lr)i Marini phài chju kho : bi tn,1c xuat khoi Oàng Ngoài, bi bao à
gan Hài Nam. Tri.r&c c1ây, ông cùng c1à gÙ'i thlf cho Marini, nhi.rng L.m. l9i rèri
Ào Môn di La Mà roi, nên ông thâc mâc không biét c6 ai chuyèn thi.r c16 cfi La
Ma không ?
3. 0/ande : do chü- Bà Dào holandês (c1oc là ôlàdéch), c6 nghia là ngtài Hoa Lan
4. cli bên .1y : Thày cà Borgès g&i thtr di La Mà.
s. xu- Dông : vùng Hài DtrCTng. TrlfO'C dây Marini hor)t dC,ng è, do,
6. Ch.nh quyèn Oàng Ngoài con h ,>n chë viçc truyèn giao,
7. Tuy CO haî L.m, Borgès và Tissanier è, Thang Long I nhi.rng Chua Trinh Ti)C cam
hai ông ra khoi thü dô,
8. Kè giànq: Cap th& nhi' trong «Dong tu:&) Thày giàng, Cac Kè giàng và Thày giàng
chi c6 thè d�y giao ly, làm bi Hch RÜ'a tOi, chu- không di.rçrc làm cac bi tich khac
nhtr Thanh Lê, Giài tOi, là nhù-ng th& chi dành cho cac linh mvc.
TÀI Ll[:U VIET TAY N4.M 16S9 10,
bang CO Thay cà thi hO'n. Rày thi c6 h ai Th'ây cà & Kè Chçr, châng dam
1
dâu , song le bon d=;io m9i OO'Ï hâng c6 den liên ; mà hai Thay cùng
chi u kh6 giài t<)i ban dêm, dén gà gay thi làm lê, cho bon d�o Comu-
nhong .!, roi l�i ra hêt, châng dam vào ban ngày. Kè chiu d�o thi Ming
c6 liên, châng c6 khi nO'i nào mà châng di chf u d�o :i.
tt cùng Miguel I ding, Thay c6 khién tôi chép nhirng truyçn

Mance 1
bên n'5y. thi tôi làm dtrçrc bai v& dè cho Thay cà Onofre.-, së gU'oi
cho Thày bên ây. E>ây dù mà c6 s1,,r gi 1� thi dà c6 hai Thay cà së chép
cho Thay dtrçrc hay. Tôi l�i n6i l�i cho Thay dtrçrc hay, cac Sl,,r Thay d�
l�i dây, thi tôi de m�c Thày cà thay thày, cùng c6 phan gtr&i V� Macao,
c6 phàn dè l�i dây. Bàng s�r ti!n thay d�y cho mt:; Romong thi tôi da
cho, song le mç n6 dè cho kè trQm lay het châng dU'ÇYC an, mà Romong
thi con & nhà Thây ca ,;, con kè khac thi n6 âà vë het. Daniel 7 thi &
1 ch,1ng dam dâu ; d1dng dilm Ji dau ra khoi thü dÔ,
2. Cnmunhong : do chÜ' Bo Dào Nha là comunhJo, c6 n9l1ia là chju Jè hay nr6-c

ThJnh Thè.
3. Tuy à \'ào hoàn cành kh6 khan, nhlfng èr no-i nào cùng c6 ngl!à-i chit1 d"o, t&c là
xin gia nh�p dé,lo Công giao,
4. Mr1nocl và Miguel là tên thanh hai ngl!à-i Vi�t Nam. Manoel, Manuel, Emmanuer
ciing là mc;H. Ngày nay èr Vi(H Nam rat hii!m nglfà-i mang tên thâ11h này. �figue/,
Michael, Michel cüng thé, Manoef và Miguel là hai danh tù- B� Oào Nliii,
5, Onnfre: Onuphrc Borgès, Bento Thien thco là-i yêu eau cùa Marini ctJ vii.;t rn9t
t�p "'L,ch sÙ' nl.J'O'C Annam> ctê gÙ'i di La Mà cho ông, hau bo tue vào cuôn sach
Delle Missioni•.. mà ông s� xuat bàn ti;ii La MJ nam 1663. Bento Thiçn nhâc lai
hai vo- t&c là hai tflp giong nhau, ctè gÙ'i bâng hai chuyën tàu kliac nhJu dè
phàng thât l i;ic ho()c bi bào ctâm tàu, Thv-c ra, cà hi!Ji vO' nùy dëu dà vè rlén La mJ,
và cà hai VO' ctèu Il.tu tnr ti,li Van kho Dong Tên è, La Mà. Trong µhan t&i
chung tôi sè noi ctën t�p lich sÙ' này.
6. Romong là tên thanh mOt ngu-à-i Vi�t Nam, dang tu èr nhà T�ày cà Borgès, tU"c
là <fang à cap b�c C�u (t�p sinh) trong «Dong tu> Thày giàng,
7. Daniel là tên thanh cüa m(H ngllà-i Vi�t Nam, Ngày nay, o Vi�t Nam rat hiëm
ngl!èri mang tên thanh là Daniel.
102 L /Cil so· CIIÜ QUOC NGÙ'
cùng Olan, né di J acatra 1 léJ,i vè dây, rày thi chira biét là n6 di dâu.
Con dây t& -1 cac Thây O' l�i cùng Thây cà Kè Ch9' thi dtr9'C bon
1am ngtrèri 3. Cac Thay giàng thi di & de Xtr, Kè giàng cüng v�y "·
Thày Chico ;, con & Ông Mac fi, song le chàng con ai & cùng, c6
mç,t Bento Cam mà thôi ; de bon dé].O cüng ghét chàng ai cho an,
cüng châng den cùng nfra, vi net kiêu ng�o chàng CO chÙ'a, dù de
Kè giàng cüng di den cùng ï.
Bây gièr
<•. tôi kê nhfrng kè Thay da biêt ngày xtra, thi Bào lç,c s
TrtrO'ng cùng ông Lucio Kè Coc O da sinh thi, ông Minh ông Trà
Kè V6 cüng dâ sinh thi 10• Song le ông Minh thi tin làm, dé hêt
hau h� thay thà y 11, chju d�o dtr9'C ffitrO'Î ngày lien sinh thi ;
1. c} cùng Olan : Co lè tac già muon no, rang, Daniel theo ngtr<Yi Hoà Lan d;
lacàtra,hrc Djakarta, thù dô lndonesia ngày nay. Thèri d6, Jacatra là trv sà Côn9
ty Oông An cùa Hoa Lan.
2. Jày t6 cac Thày : Co lë phài hièu là cac Ông già, tlJ'C là nhü-ng ngtrèri ù
b�c thap nhat trong .. Dong tu> Thày giàng, sau này g<;>i là ông Bô trong Nhà
01J'c Chua Trèri •
.3. bon l'fJm ngvo-i : Co lè là bon, n�m nglfèri chlJ' không hièu dl!Q'C là b6n mU'O'Î
/6m ngtrèri.
4. Thày giàng và Kë giàng di ho;;,t dgng ù cac XU' d ;;, o.
s. Chico : do tiéng Bo Oào Francisco (dQC là fracichou) , ngày nay ù Viet Nam
quen QQi là Phan Xi Cô, thay vi' Chico.
6. Ông Mac : Theo ông Hoàng Xuan Han, th, cf6 là tên ml)t dra a phfo Nam thànf.
ThiSng L ong.
7. Thày Chico (không ro lên Viçt Nam) là m()t Thày giang, nhlfng VI CO Hnh XilU
kiêu ng<}O (kiêu ding), nên m()Î ngll'èri dèu ghét. Ngay cac Kè giang tm6-c da}'
ù vérl Thày Chico, nay cüng VI ghét mà bo di hêt.
8. BJo /9c : hrc là thanh Phao La. Bao LOc là t@n thanh cùa ông Tmcrng.
9. Lucio Kè Côc : Ông Lucio (tên thanh mQt ngtrà-i Vi�H Nam) ù Ke Coc,
,o. Ông Minh và ông Trà ù Ke Vo qua dùi, cüng da dU'Q'C lgesico Van Tfn nh�c
dën trong thtr gÙ'i cho Marini.
11. Hlu hi : VQ' bé, VQ' hàu. D� hét hàu h� thay thay CO nghia là bo hét VQ' bé,
d� gia nh�p GidO h(>i Chua. V, theo lu{H deo Công giao, ml)t ngU'èri CO VQ' hé
không dc.rQ'c nh�n vào Ciao h()i. Ông Minh chiu J�o Jvvc muà-i ngày lièn sinh
th1, tU'C fà chju phép Thanh Tày cfu-qc ,0 ngày th1 qua c:f<YÏ•
TÀI utu Vif: T T.4 Y NAM 1659 10:5
ông Trà thi vtra vfra v�y 1, côn thi rày lfo dao v�y,
:?
châng c6 th�t d;J bao nhiêu. Kè V 6
thi châng con nhtr xtra, vi
chàng c6 Thày [l\Llrini] & l�i, chàng con Kè cà :; thi ngtrèri ta l�t
<l;t. Tôi l;ti n6i St! cù, nam ngo:ii co Thay cà Miguel Range] cùng
Thày cà Emonda sang <lJ.y ', c:üng cé nhièu cùa tot �. cho Chua,
thi ngm:ri m frng vi cù:1, song le long châng c6 yêu st; d�o. Den
[khi] tau trày thi khiên c.ic Thày vè hêt, thi de Thày cüng buon
IAm. Song le, ông T;in, ông Niêm 6 dçrng : €hua râng : phô s Thay
1. Khi n0i vè ông Trà, Bent0 Thi�·11 bért bi qu.1n han V:in T,n,
2. lao ciao : Co lè chfr /ao J,i: b.-iy giô- hièu là lac Jac. Ciu cf6 CO nghid lit,
hàn cf ;;io giir CÎi)O lac cfac, J..hi\ng cÎtrQ'C sot Sdng nh1r Xlfil, kè gifr ngl!Ji f.. ..j.
3 Kè cà : Nglr2ri lérn hcrn hét, ngl!èri cÎU"ng dàu. Theo vJn m;;ich thi' Kè cà èr J;ïy
clii cho L.M. Marini.
4. T:ic già nhâc dén hai LM. Dàng Ît.'> n Francisco Rangel và Edmond Poncet, nh1rng
thay vr Francisco Rangel, 1:,c qi:, loi viét lâm li'\ Miguel (Rangel). Rat co thè
chfr Miguel, à cfay chi Miguel Boym. Néu thé thi' tac già nhâc cfén ba linh mvc:
Miguel Boym, Francisco Rangcl v.'1 Edmond Poncet. Khi Bento Thi�n dl)ng chü
nam ngoai, phài hièu là nam âm /;ch, nëu hièu là dvo-ng /jch th, không dung.
Vi, nhtr chung ta hiét, tac già biôn thlf ngày 25,10,1659, mà Miguel Boym t<Yi
Oàng Ngoài thang 8,1658, con Francisco Rangel và Edmond Poncet t<Yi day thang
2-1659. Vè tièu sÙ' Miguel Boym chung ta dâ thay trOJlg phàn chu thf ch bU'C thlf
CÙ:) Van Tan. Con tièu sÙ' hai Linh mvc kia nhlf sau : - Francisco RANGEL
nglfèri Bo Oào Nha, dén Oàng Ngoài lân thU' nhat nlim 1646. bi trvc xu5t nam
1658. Thang 2,1659 (cùng CO n<Yi ghi là thang 3-1659) Rangel cùng VO'i Poncet
t&i Oàng Ngoài, nh1rng Chua Trinh T 9c không cho èr l.;,i, nên hai ông phài theo
tàu Bo Oà� Nha vè Âo Môn vào th5ng 7,1659, Trên cil!'èrng vè Âo Mon, tàu bi
hl! banh lai. Luc do trên tau hét ca dinh, sât, nên dâ phài dùng nhïèu thoi b�c
(tièn) làrn dinh sù-a banh lai. N�m 1660, Rangel loi di tau hr Âo Môn t&i Oàng
Ngoài làn th& b", nhlfng ông bi b.;>n Cll'O'p bè à Hài Nam sat h.;,i ngày 8,4,1660
cùng v&i nhièu hành khach. Trên tau c6 70 ngll'à-i, song chi CO 19 ngl!O'Î thoat
n.;,n, trong sô này c6 m(H ngtrà-i Oàng Ngoài (TISSI\NIER, Relation du voyaq e
tr. 306,307) - Edmond PONCET, ngir&i Phap, dén truy�n giao èr Âo Môn ngày
8,7.. 1656. Thang 2,1658, ông téri Hc;,i An, nlHrng dâu thang tam nlim d6 bi Chua
Nguyèn trvc xuat vè Âo Môn• T niing 2,1659, Poncet cùng v&i Rangel t&i Oàng
Ngoài, thang 7-1659 vè Âo Môn.
S. Nhièu cüa t6t : Nhièu lè v�t quy dâng Chûa Trinh Toc.
6. Ông Tàn và Ông Niêm là hai quan coi kièu dan èr Oàng Ngoài.
]. dpnq : Khi noi çùng cap trên, CO thè dùng danh hr dpng, nh1rng không trang
trc;>ng bâng danh hr tâu ; danh hr dpng cùng ttrang dlf<Yng nhll' danh t,.} bàm.
8. Phô chi :;o nhièu ngU'èri Sdng trc;,ng.
104 L/CH SÙ' CI-IÛ' QUOC NCÙ'
ay c6 y sang làm tôi mà Du-c Chua châng cho & , thi phô Thày ây
bucm lim ; thi Chua m&i dng _: cho mç,t Thay &. Ông Tan l;;ii dng:
Thày ay è,, mç,t minh châng dtry"c, châng c6 ai làm b?n, dây thi
nhfrng Annam 1 ; thi Chua cho hai & hai vë ::!. Thay vf}.y, Thày
cà Miguel :l, Thay cà Emondo l?i vë Macao. Mà Thay cà Miguel boi
Roma inà den dây thi vë bên D?i Minh 4, rnà b&i c6 gi�c Hung nô
den Quàng Tây, thi Vua Vïnh lich ch;_iy di Xlt' khac, thi Thày
châng c6 dt.r9'C den cùng Vua, phài & giap coi Ngô, phài ntr&c dç,c
thi ngt.rèri dâ sinh thi châng con, mà day t& ngt.rài .-) thi theo ngtrèri
1. Dây thl nhvng Annam : Co lè Thay Thi�n muon n6i là, cr Oàng Ngoài lue do
chi co ngtrèri Annam, không co ngi.rèri Âu chau. Th�t ra, nam do con co L.M. Bor
gès và Tissanier, m(H ngirèri Thvy Si, mçH ngll'èri Phap, Jang cr Thang Long, nlHr
chung ta CÎà biét.
2. Ha ï O' hai vè : Néu tac già chu y viét ha i O' /,ai vè, phai l1iêu nhtr Sé:IU : Giira
n�m 1659, Chua Trjnh T qC c1inh trvc xuat tat ca 4 Lm. Âu chau hi�n CO m�t 6-
0àng Ngoài (Borgès và Tïssanier vàn cr c1o tv tri.r&c, con Range! và Poncet m&i
dén thang 2-1659). Ông Tàn và ông Nïêm lièn xin v&i Chua cho cac ông cr 19;,
nhtrng ngài chi trng cho met ngtrèri (j lr)i, mà ngtrèri do CO lë là Borgès dtrçrc
Trinh T9c- quy mén. (Ciïng nên bïét ding, nam 1658, Chua cùng chi cho phép Bo
gès à l ;;ii, ngoài ra mç,i Linh mvc khc1c phài rèri khoi Oàng Ngoài ; nhtrng Borgès
xin chua cho Tissanier à lr)i véri ông, Ch1,a da chap thu�n). Bay gièr, nhèr ông Tàn
ông Niêm xin, nên Chua cüng vu, long cl,o Borgès l;;1i. Ông Tan l;;1i xin làn nih,
nên Chua s�n sàng cho T,ssc:1nier cr l;;1i (mai cîén 1,1m 1663, haî ông m&i bi trvc
xuat). Con Range! và Poncet vè Âo Môn. - Néu tac gia viét hai à hai vè, nllll"ng
chù y noi hay 6 hay vè, lue do phài hièu râng, Trinh T i)C chi chap thu�n cho mçt
trong hai Linh mvc, Rangel ho�c Poncet, dtrQ'c à le:, Khi ông Tàn xin làn nü-a,
Chua tra lèri : ha y & ha y vè, nghïa là, ho�c là mpt ngu-à-i 6 hû nhll' Chua da cho,
ho�c là vè cà hai, ch& không cho cà haï ngll'èri à l r) i. Già thuyét nity co phan
virng châc hO"n, bài lièn cîo, tac già viét : Thay v� y, Thà y ca Miguel Thày cà
Emondo l;,Ji vè Maca o. Thây v� y co thè hièu là, fiai L.m, thay không d1rQ"c & l;.J i
cà hai, thi cùng nhau vè Âo Môn.
3. Bento Thi�n nh& làm ; cf ang ly phài viét là Francisco, vi' do là Francisco Ran gel,
nhtrng ông l;,1i viët là Miguel.
4. Vè van dè Miguel Boym tv Oàng Ngoài di Quàng Tay vào ââu nam 1659, d1 ung
tôi di CO chu thrch dài trong bU'c thtr cùa Van nn.
S. c/à y t6 ngu-à-i: d6 là mc;H ngtrèri Trung Hoa dà theo sat Miguel Boym ltr 7 nam.
Khi Miguel Boym vè Âu ehau, ngtrùi Trung Hoa này van luôn luôn là bon dong
hành v&i ang.
TÀI LIFU V!ÉT TAY NA.\1 1659 105
Ngô. Thay cà Onofre cho Thadeo I di tham, châng biét ngtrèri ây ::!
& ââu. Ttr Kè Chg dên nO'i Thày sinh thi di tam ngày m&i den
nO'i.
<<Tôi lq.y O'n Thày nghin trùng, tôi ching c6 quên nghia
Thày dâu, tuy là & xa song le long châng c6 xa. Thay âén Roma
cùng E>t'.rc Thanh Papa a cüng vl boi chung tôi cho nên Thày phài
lieu minh chiu kh6 nhç,c làm [v�y]. Nào chung tôi biét lay nghia gi
mà trà O'n ây cho dtrgc, thi tôi c�y da c6 công nghi�p E>uc Chua
J êsu cùng Ehre Bà Maria phù hc) cho Thày di den nO'i cho nên vi�c,
lq.i vè bên nay chia phuc cho chung tôi an mày mc)t chut công Thày.
Tôi là kè phàm hèn chàng dang S\r ây, song le chung tôi O'n nhèr
công nghi�p de Thânh xtra nay, dê cho Btrc Thanh Papa chia ra
cho cac [con] E>trc Chua Trèri. Tôi làm thtr này xin chs:, den Thày
nhtr bâng dçi O'n Thày v�y. Chàng biét là tôi c6 dtrgc g�p Thày mh
chang, vi mçt ngày là mçt xa, thi tôi xin Thay nh& den tôi là tôi ta
O' nhà de Thay 1• Tôi lq.i trO'C ao cho dtrgc an mày ;, nhà cac Thày
cho den c:hët . Tôi là kè mç,n ch.ing dang den E>trc Thanh Papa, thi
xin công Thày së 1àm phuc cho an mày công ay. Tôi dç,i O'n Thay lâmn .
1. Mé)t ngU'èri Vi�t mang tên thanh là Thanh Diêu (Thadeo),
2. ngu-&i ây : ngirèri T rung Hoa cùng di v&i Boym.
3. Papa : tiéng Bà Oào Nha. Ngày nay tiéng ViOt qucn gQI là Ciao hoàng. Vào
ctàu thé k.y này, nglfiri ta cùng con gQi là Dvc thanh Phapha. Ngài là d f.l i di�n
Chu a Ky To èr tràn thé, d ll'ng c1âu Giao h(>i Công gi:io,
4 tôi ta o- nhà cac Th'lJv : Tac. già to làng khiêm ton, tl,l' Xlfng m,nh là tôi t.S. Thv-c
ra, ông là Thà y giang. Cac Thày giâng hay èt chung v&i cac Thay ca (Linh mvc),
nên gç,i là d- nhà cac Thày, 6- nhà Thà y . Danh tÙ' o- nhà ThlJy, ngv&i nhà Thày,
chi cac Thày giàng, Kè giàng, cac C�u èt trong nhà O&c· Chua T rài, van con dlTQ'c
gi&i Công giao dùng dén dàu thé ky này.
5. �n mëly: T ô long khiêm ton, t..,. coi ml'nh nhlf nglfèri an mày an xin. Tâc g,à lTO'C
muon dlfQ'C tu tr1 èt nhà cac Thay den chët.
6. Tac già chi biët là Marini vè La Mà, n<7i c6 Dvc Thanh Papa èr, nh\fng kh8ng nhâc
Jén SU' menh chînh cùa Marini là tham d., di;ii h<>i công nghj thtr 11 cùa Dong Tên,
Th�t ra, trong khi ù La Ma, Marini da gijp O&c Giao hoàng và -nhi'êu Hàng y,
trlnh bày hoàn cènh Giao hei E>àng Ngo8i.
106 l/Cl-1 SÙ' c110· Q{ 16c NCÛ'
c, Vi bang Miguel 4 c6 tray hàu Thay, thi gm:ri Iè:ri tham làm
[lim ?], vi tôi da O'n c6 thtr gtrèri cho tôi, mà tôi cùng gtroi
hai thtr cho, châng biét là c6 den cùng chang. Sau nfra, anh
Miguel là Antonio Cam f)inh thi VQ' da qua dèri. Ông ây bà viçc làm
quan cai quân mà vào & nhà Thày giàng dtrgc hai nam nay. Phài bào
cho Miguel biét mà mù-ng cho ÔP-g ây.
Sau nfra. tôi chiëng Thay c6 thay Damaso Côi Tri :! xtra kîa 6'
<•.
cùng nhà Th;iy, rày sang bên India, tôi gtroi lèri tham ông ay, mà
l�i CO thU' tôi ây nfra: chi ông ay gtroi cho, mà de nO'Î tôi da lâu,
chlng bjét c6 ai den day chang mà gtroi. Rày c6 thtr nay tôi gtroi hau
Thày thi gtroi làm mc}t, Thày së làm phuc trao cho ông ây cho
tôi cùng.
''· Nam Thày tray vè Macao thi tôi c6 xuong XU' Bông 3 cho den
Bit xa. Ben dâu thi tôi bào bon d�o cho dtrqc hay dng, Thày vë
phài kh6 nh9c lim 4, ngèr là l�i sang dây, châng ngèr Thày l�i trày
sang Roma di Su- E>u-c Thanh Papa là ntr&c xa làm ; mà Thay c6 thtr
gtrbi cho bon d�o eau cho Thay di cho bang an, anh em châng c6
mat công S{! ay dâu j thi cac bon d�o dèu kh6c 16c hét mà XÎU
cùng tôi dng : bao gièr c6 làm thtr gtroi cho Thày, thi cac bon
d�o nhà thanh hét bên Bông s gtrèri lèri l�y O'n Thay làm, vi
hay thtrO'ng chung tôi bèri di làm phuc châng c6 khi
1. Miguel là tên thanh mçt ngtrài Vi�t Nam. C6 lè ông là mçt tu si Dong Tên· theo
Marini c1i La Mâ dè h9c è, c16.
2. Tên thanh m9t ng11è,i Viet Nam là Damaso sinli QUdn è, Côi Td, X11a kia, Dam.as<>
c1â cùng sang v&i Marini, nh11ng hi�n lue do
dang è, bên lndia (Ân Ot>) c6 lë là
di h <;> c è, Goa. Chung tôi không ro, Damaso di h <;> c bên Goa VO'Î hr cach là Kë
giang hay lûc d6 ông da gia nh�p Dong Tên roi và nf11.r v,'.\y ông rf; hoc vai ltr
cach tu si Dèng Tên. Th�t ra, trong sà br) Dong Tên lûc d6, chûng tôi kh6ng thay
tên Damaso.
3, Xv Dông: mièn Haî Dtrang,
4. ÎÙ' Dàng Ngoài vf! Âo Môn, tau chà Marini bj bëo.
S. 0 bên Dông : bên Haî Dllang.

T ..� / LI(: l I VIÉ T TA Y NAM 16 5 Y 107
dfrng 1• Rày Cha � da di xa liim, biet ngày nào cho de con l cili g�p
Ch.1 cho kèo buon. Song le bên ay J rày h!ing ra Kè Chg Xtrng tç,i
liên, kè m�nh thi di ÙtrÇYC, kè yeu thi châng di dtrgc, CO kè chét,
kè thi con Song thi 10' ltrng v�y.
"· O'n Dt'.rc Chua Trèri trà công cho Thày dèri dèri. Bay nhiêu lèri
tôi cht:p thang mtrèri lgreja 1, mà thtr này thi ngày le Bà thanh Duia
cùng ông thanh Chrisanto tÙ' vi dao. Tôi l�y O'n Thày là Cha thi
tlmo-ng den con cùng. Tôi xin Cha ch& quên làm chi.
Ttr Dtrc Chua J êsu r.1 dèri ·· cho dén rày m9t nghin sau tram
l\
nam ffitrO'Î chin nam.

<l Bento Thiçn tôi ta nhà Thày.
\\ Sau nfra, Manoel Van Han gtrèri lèri l�y O'n Thày nghin trùng,
da dtrgc dç,i O'n Thày lâm, chàng c6 quên nghîa Thày dâu, da dtrgc
O'n Thày lâm cho st_r nQ st_r kia. Tôi cüng mong l�i sang cùng Thày cà
Miguel n, song le l�i châng di, con o Annam cùng Thày cà Onofre u
[Onuphre Borgès] 7•
T�p «LfCH SÜ Nl!CYC ANNAM».

VIÉT TAY NAM 1659
CÙA BENTO TH/fN
Chung ta biêt, trong th tr Bento Thiçn gù-i cho L.m. Marini
ngày 25-10-1659, da nhâc den t�p Lich sÙ' này. Th�t ra, tac già không
cho né mç,t tên nào cà. HLjch sù- ntr&c Annam)) là tên mà chûng tôi
1. cli làm phuc châng c6 khi dù-ng : di làm cac hi Hch nhtr giài t<)i, dang Thanh lè
v v..• và di giàng nhièu nO'i khôrig ngtrng.
2. Cha : Thà-i do clôi khi cac giao hü-u cùng gQi CdC linh mvc là Cha, nhll'ng vào n§m
1659 chlfa dtrc;rc phà bien bâng danh hr Thày, Thàv cà, Hi�n nay, ù Vi�t Nam
nglf<Yi ta quen �ç,i cac linh mvc là Cha, chU' không gç,i là Thày nhtr Xll'a.
3. bên ay : bên X•.r Oông, tL'C là Hai ÜLrCTng.
4, /qreja : Danli tù- Bo Oào Nha. Ngày nay tiéng Vi(H gc;,i là Ht,i tha n h, Ciao hpi.
s. Chua lêsu ra cl&i : Chua Jêsu sinh ra dà-i.

6. Miguel hrc là Francisco Range/.
7. Bento Thi�n rnong cùng di Âo Môn v&i Rangel.

108 l/CH SÛ CHÜ QUÔC NGÜ
q.m â�t cho t*p tài li�u. Cüng theo thu· c{1a Thày giàng Thiçn, ông
viet t*p Ljch sù này trzr&c khi viêt bt.'.rc thtr' 11am 1659 cho Marini '·
Nhtr V?Y, cé the hieu là, ông so�n thào khoàng dau hO?C gifra nam
1659. Châc ông không viêt trong nam 1658, vi thang 7-1658, Marini
m&i bè E>àng Ngoài vè Ao Môn, roi ông yêu eau Bento Thiçn viêt t�p
Ljch sÙ' ntr&c Annam. Do <lé chùng ta hjêu ùtrqc rang, tài liçu viét
vào nam 1659.
T?p Lich sÙ' ntr&c Annam gom 6 tèr g1ay, tt.'.rc là 12 trang, viét
chfr nho, phiin nhiëu de trang viêt trong kho 20 X 29 cm. Tài liçu
không ghi tên tac già, nhtrng nhèr chfr viêt hoàn toàn giông nét chfr
Bento Thiçn, ngoài ra cüng· chinh Bento Thiçn da nhâc den né trong
thtr gÙ'i cho Marini nam 1659, nên chung tôi dam quà quyêt do Bento
Thiçn so�n thào. Tài liçu mà chung tôi trinh bay O' dây là t?P I a
via, c6 nghia là dtrÇYC gt�ri cho Marini b!ing chuyen tau tht.'.r nhât; con
t*p 2" via cüng gi6ng nhtr qp nhât ( r" via), và cüng do Bento Thiçn
chép 1:Ji, cht.'.r khûng nhèY ngu·èYi khac chép. Cà hai t*p dèu d=i t&i tay
Marini, lue â6 ông dang & La Ma. Hiçn gièr cà hai t�p tài li�u này
âtrgc ltru trfr t�i Van kho Dong Tên o La Ma, và dtrgc sâp lien nhau
trong cuôn ]ap. Sin. 8I :.!. T1.1y nhiên t�p za via dura hi mèr nhoa
nhtr t?P 2a via. Cuoi tài liçu, tuy tac già không ghi dâu hi�u gi to
là kêt thuc, nhtrng CO lë tac già chù ,;, châm dt.'.rt O' dây.
T�p Lich sÙ' Annam tuy vàn, nhtrng vi tinh dch quan trç>ng
cùa né, nên chung tôi cho âang l�i nguyên viin, kè cà nguyêrz bàn, hàu
b�n d9c nghiên ct.'.ru dè dàng hO'n. Qua 1< Lich sÙ' nu&c Annam H,
b�n âç,c së thây tac già là ngtrèti hiêu biét kha nhièu vè van h9c.,
xa h9i Vi?t Nam:
« Nt.r&c Ngô trtr&c het m&i c6 Vua tri là Ph9c Hi. Vua thtr
hai là Than Nông. Con chau Vua Than Nông sang tri ntr&c Anam,
lièn sinh ra Vua Kinh DtrO'ng VtrO'ng. Trtr&c het lây vr, là nàng
Thàn Long, lien sinh ra vua L�c Long Quân. L�c Long Quân tri vi,
1. Dù tài li�u này c1trc;rc viét tmérc, nhlfog vi' dài, nên chung tôi sâp sau b&c thlf
ngày 25-10-1<ï5� cùa Bento Thi(�n.
2. ARS/, JS. 81, f. 248-259v. Riêng t�p Ljch su- chung tôi tdnh bày à dây, tuy là
tôp Ta via, nh,.rng l;;ii sâp sau t�p 2a via, tir f. 254-259v.
TÀI utu VJÈ T TAY 1\AM 7(jc;9 109
lay vg tt!n là Âu Ca, cé thai dè ra mc)t hao c6 m9t tdm trtrng, nèr
ra dtrQ'C mc)t tram con trai. Mà Vua Long Quân là Thùy Tinh 6-
dtr&i bien, lien chia con ra : nam m trO'Î con vè cha O' dtr&i bien, mà
nam mtrO'i con thi vè mtr o trên nui ; dèu (?) thi làm Chua tri
m91 nO'L.
,( L�i truyen düi dén dèYi Vua Hù ng Vtro·ng, tri ntr&c Anam
dtrQ'C m trèYi tam dèYi, cùng là mc)t tên là H ùng V trO'ng. Sau hét sinh
ra dtrQ'C mc)t con gai, tên là Mi Chu. Mc)t nhà SO'n Tinh, mc)t nhà
Thùy Tinh, haî nhà den hoi lây làm vq, thi Vua cha là Hùng VtrO'ng
n6i râng : ai c6 etia dén dây trtr&c thi ta gà con cho. Nhà SO'n Tinh
là Vua Ba Vi dem ctta d�n trtr&c, thi Vua Hùng VtrO'ng lien gà cho.
Bay gièY lièn dem vè nùi Ba Vi khoi. E>ên sang ngày nhà Thi1y Tinh
m&i den, thâ'.y châng cùn lien gi*n lfim; hè là m91 nam thi làm ll;lt,
g9i là dO'ng mr6·c c.1foh 111à c.l:tnh nhau.
11 Ngày sau co gi�c nhà Ân là ngtrèYi Ngô sang danh Vua Hùng
VtrO'ng. Vua lièn cho Str gia di rao thiên h�, ai c6 tài m�nh thi di
danh gi�c cho Vua. Sfr lièn di rao, dên huyçn Vü Dinh, làng Phù E>èng,
thi c6 mc)t con tr:ii nên ba tuoi, con nàm trong trông, châng hay di
cüng chang hay n6i, mà nghe tieng Sir rao qua, lien hay gQi me mà
hoi ding, hoi ràng 1 : ay khach nào, di gi dây '? Mç dng: Khach nhà
Vua di rao ai m�nh thi di danh gi�c cho Vua, mà sao con châng d�y
mà di danh gi�c cho Vua, cho mç an mày bang lc)c. Thâng bé ay
bao mç ding: mç h3y gç,i quan khach ay vào dây. M� lièn di g9i
quan ây vào, m&i chiëng quan ding: con tôi nên ha tuoi, châng hay
llOÎ cùng châng hay ÔÏ, tÔÎ ffiCYÏ thay St_r l;;t, mà khien tÔÎ ra gQÎ Ông
vào. Quan ay lien hài rang : thàng hé kia, mày muon âanh gi�c cho
Vua chang mà may gçi tao vào '? Bay gièY thàng bé ay n6i ring: mày
c6 muon cho tao ôanh gi�c cho Vua, thi vè bào Vua dânh m9t con
ngt_ra sàt, l�i Ôanh mc)t cai thiet VQt Sàt dem den èlây, CÙng thoi m9t
tram nong cO'm, cùng mç,t tram cong rtrQ'U cho tao an u6ng. Quan
ây lien vè tâu Vua thi Vua mirng, lien làm nhtr v�y. Quân quoc
Vua lien dem den CO'ffi cùng fll'Q'U, thâng bé d�y ngoi, lièn an hét
1. nên ba tuôi : lên b:, tuoi. Trong trong: trong chong. Hdi ring: tac già viët hai lln
hoi ràng
110 l/CH SÙ CHÜ QUÔC NGÜ
mç,t tram nong cO'm, mçH tram 11:t'c sï d9n chàng kjp, nrçru thi c&t
cà và cong mà uong. E>o=;in lien lên c&i ngl!a sât ây, lien hay ch�y
cùng kèu cà tiéng, ngl!a lien di trtr&c, quân Vua thi theo sau, di
dfoh gi�c nhà Ngô, gÎ?C lien chêt hêt, l�i gi*t lây b\!Î gai là ngà (?)
mà kéo lên minh quân gi?c, nat thit cùng gay hêt chân tay ra.
Dfoh gi?c do?n lièn Iên trên nui Sée mà bay lên trèri và ngtrèri và
ng½ra. Ntr&c Annam con th& den nay, g9i là Dong Thiên VtrO'ng, n6i
nôm g9i là dài Vtrèrng Dong 1•
,,Ngày sau hêt dèri Vua Hùng VtrO'ng lien c6 Vua Th9c Be là
Vua Kinh DtrO'ng VtrO'ng, mà Vua ây xây thành cr huyçn E>ông
Ngàn mà dt!ng mç,t rùa vàng. Vua lien lây vuot n6 mà làm lay no
mà bàn ra dâu thi gi�c lien S9' day.
•tThu& ây co mç,t vua là Triçu Vtl Hoàng sang danh vua An

DtrO'ng VtrO'ng. An DtrO'ng VtrO'ng lay nè mà bin thi gi�c lièn chet.
Mà Vua An DtrO'ng VtrO'ng sinh ra dtrçrc mç,t con gai tên là Mi Chu.
Vua Tri�u Vii Hoàng thi co con trai tên là Trç>ng Thi. Mà Triçu
Vù già nghia làm hoa thu�n, mà hai bên gà con cho nhau. Vua An
DtrO'ng VtrO'ng lièn gà con cho con Vua Vü Hoàng. E>ên khi da Iây
dtrçrc, & Jàm nhà cha vg ; thây cha vg di vàng m?t, thi hoi vg
dng : Nào cai no cha dê dâu, lây cho anh xem ? Vg ngèr
là th*t d� thi lay nè ra cho xem. Châng ngè' CO y an
trç,m lây lây no, mà làm lay no khac tra vào cho, kèo con thiêng danh
dtrçrc cha minh. Bo�n bào vçr dng : anh vè ntr&c nhà cùng Vua cha,
ho�c là ngày sau hai ntr&c châng yêu nhau, thi anh de cho em mç,t
J
ao lông ngan 2; vi bàng co danh [nhau em [phài] theo Vua cha,
thi lay lông này làm dâ'.u cho anh biêt dàng mà di cùng. N6i do�n
Ve ntl'O'C nhà lay quân danh cha V(!, mà cha vg ngèr no Con thiêng
thi bfin, ching ngèr da mât phép ; mà gi�c danh den thi ch�y, mà con
cùng c&i ng\l'a theo cha ;' mà gifr lèri chong bào, lièn lay lông ngan
bo dau cho chong theo. Vua ch�y den gàn sông thi l�i g�p di rùa
ngày tnr&c cho· vuot ây. [Rùa] lièn bào ràng : con Vua, ay là gi�c,
1. dài Vvô-ng Dong : Co lè Bento Thien muôn n6i là dè:ti Vvo-ng Dông tU'C là
cÎÙi Oông Thiên Vtrang.
2. Tac già viet là ngln, nhtrng chdc là ngan, hrc là ao bàng lông con ngan.
TÀI u(:u V/ÉT TA Y NAM 1659 111
xin VU3 giët. \Tua lien giet con m&i khoi gi�c. Nàng ây kêu kh6c râng:
tôi long d�i, nghe ngtrèri vi chong ; cho d�o cha muôn phan, tôi xin
chêt, mau này bien ra hçt trai & ngoài bien Bông. Nàng ay lièn chêt,
thi chong theo chàng kip. Thâ'.y V9' da chêt, thi den day thây c6 mç,t
gieng sâu, thi làng thtrO'ng vg, lièn gieo minh xuong mà chêt nfra.
Ben ngày [ s:rn], c6 ai dtrgc h9t trai Kinh xau, thi lây mr&c giêng ay
mà nb, thi l�Î trong tot. Ay }à duyên V9' chong ngtrèri ay thi COfl
truyen den nay.
< Ngày sau Tô Dinh sang làm lozin phzit ntr&c Annam. Khi ay
1
°
con haï con g.ii là chau Vua Hùng VtrO'ng tên là TrtrO'ng Tric,
TrtrO'ng Nhi, là h:li den Bà I di danh Tô Binh. Ngô lièn thua, m&i
l*p nên dong tn.1 trên Quàng Tây.
<( Den dèri sau, Vua H!m Quàng nhà Ngô l:].i sai Ttr&ng Ma Vi�n
cùng Li Nam B� cùng Trân B:1 Tien, Tri�u Viçt VtrO'ng cùng sang
mr&c Annam mà & mçt ngtrèYi m<)t xt'.r. Ben ngày s:iu, Vu:i E>àng
Vtro-ng l�i sai Cao Chinh Bâng :!, l�i c6 Cao Bien h9c phép thiên
van dia li mà l�p làm thành B�i La Kè Ch9' ,
< B en ngày sau l�i day lo:}.n, d�t làm mtrèri haî nhà Chua, & mç,t
1
•
ngtrèri là m9t x&, danh lç,n nhau : m<)t là Công Han & B:,.ch Hic,
hai là Nguyen Khoan, ba là Ngô VtrO'ng, bon là Nh�t Khanh, nam
là Cành Th�c, sau là XtrO'ng Cht'.rc, b�y là Nguyên Quê, tam là
Nguyen Thù, chin là Nguyên Siêu L9y, mtrèri là Ngô Quàng, mtrèri
mç,t là Kièu Qu�n công, mtr&i hai là Bach Ho :s, ôèu thi Xtrng làm
mtrèri hai de VtrO'ng, mà xtrng làm Vua. M9i ngày âanh nhau,
thiên h� an màm ·I chàng ÔU'Q'C, lo buon doi khat, nhfrng di dfoh
nhau liên châng c6 khi dirng.
1. dèn Bà : (Îàn bn,

2. Vua Dàng VU'o-ng, Cao Chlnh Bàng : Vua OU'èrng ·y\TQ'ng, Cao Chinh S.nh.
3. So sanli vai tên 12 SU' quan trong sach cùa Ngô Si Liên và Tràn T rc;Hlg Kim (NGÔ
Si LIÊN, D 9 i Vtçt Sir ky toàn thll', T$p 1, Hà N<'.>i, 1967, tr 151-152.- TRÀN
TRQNG KIM, Vi�t-Nam Sv .. /vç,-c, Saigon, 1951, tr, 86-87) ta thay chi co 7 tên
.giong nlwu, con 5 ll'n kia ho�c giong dôi chut, ho�c khéc holln toàn, 8/iy tiln
giong nhau: Công Hàn, Nguy�n Khoan, Ngô Vvo-ng, Nhjt Khanh. Cành Th{IC,
Nguyên Thü, B ç, ch HèJ.
4. iln màm : an 1am.
112 L/CH SÙ' CHÜ QUOC NGÜ'
Ngày sau c6 m9t ngtrèYi & phù Tràng An, huyçn Gia Viên,
<'
con nhà kè kh6 quê mùa, tên h9 là Dinh, mo côi cha cèm trè, mà
m� khiên di chan trâu, mà cac trè d?t minh lên làm Ttr&ng mà
âanh nhau cùng trè làng khac, thi lây bông lau làm cèY, minh thi
xtrng làm Vua. Lien ve nhà bât 19'n m� giêt cho trè an thît, g9i là khao
quân. Mà chu thay St! lq. làm v*y, thi dai I phài Ve]. chang, càm gtrO'Ill
mà duoi chau. Chau lien ch�y den ngâ ba Bô Biem � tir nhiên a lièn
thây m(>t con rong vàng, nâm ngang sông, chau llèn di qua khoi nhtr
di trên diu, Chu thay v*y lièn l?y chau mà trèr vè. Chu sang bên ây,
thiên h? den dàu ·•. Làm den dài lâu de, den dâu danh thi dtr9'C day,
l�i danh dtr9'C mtrèYi hai Str quân là mtrèYi hai Vua trtr&c. Bo�n tr�
ntr&c Annam g9i là Vua Dinh Tiên Hoàng. Ntr&c Annam m&i c6 Vua
riêng tir ây. Thiên hq. dtrgc mùa giàu c6 phu qui, mà châng c6 ai
dam làm lo?n nfra. Tri vi �tr9'c mtrèYi haî nam, thi trong nhà ·c6 kè
làm tôi châng ngay, tên là Dô Thich. Vua tin n6 cho b chân tay gàn
minh. Ban dêm Vua nâm ngù thi n6 vào giêt Vua ay. Quan d�i than
tên là Ng uyen Th1:1c :-, thây làm v*y, thi bât mà làm tc)i n6. NgtrèYi ta
an thit mc)t ngtrèri mç,t miêng ,;. Vua sinh m&i c6 mc)t con trai,
mE; âm lên ngoi ngai mà trj. Khi ay c6 gi�c nhà Tong, b Thanh
Hoa, Ngh� An thi vg Vua ï lo lâm thi rao ding : c6 ai danh
dtrQ'C gi�c ay thi Bà ây làm chong, thi c6 mc)t quan cà cüng &
làng ay, c6 tài mçnh và khôn ngoan, lièn danh dtr9'C gi�c ve, Bà ay
1. th, cJaj phài Vçl chJng: thj' S(7 pflai V" chang.
2. Dà Dièm: Nay là làng Dièm Xâ, huy�n Gia Vièn, tinh Ninh B,rah.
3. tv nhiên : tl,I' nl,iên.
4. Cau d6 c6 lë hièu thé này: Chu cua d&a trè vè sau cüny theo chou, ngoài ra
nhièu djch quân cùng den dàu hàng.
S. Nguyên Thvc: Ngtrài giët Oo Thrch tên là Nguyèn B�c lue cf6 làm Dinh Qu6c
công. Bento Thi�n ghi làm Nguyèn B�c ra Nguyên Th1,1c.
6. Nguyèn B�c sai nqtrài bât dU'ÇfC Dô Thrch dang tron èr trôn mang nu-uc trong
cung, IJen ra J�nh Ô�p nat Xlf<Yng \'à barn thjt ra tÙ'ng manh, chia cho nhièu ngU'O'I
an; ngl!Ô"Î ta tranh nhau mà Jn.
7. V()' Vua : bà Ül!O'ng Thaï h�u.

TÀI Ll[U VltT TA Y NA.M 1659 113
lay làm chong. Mà con Bà ây nên sâu tuai qua dèYi 1, thi minh m&i
lên tri tên là Vua Lê Hoàn, tri dtrgc mtrèYi haî nam nên t�t mà chêt.
Con cà lièn lên tri, tên là Trung Tông, dtrQ'C c6 ha ngày. Em qui
quâi lièn giét anh, ctr&p vi mà lên tri, tên là Lê Ng9a trièu, tham
trai g�Î chO'Ï bèYi, bât ngu èri ta làm S\f quai go dfr tQ'n, lên tri dtrQ'C
ba nam mà chét. V�y thi nhà Lê ha dèYi, dtrQ'C ffiU'O'Î 1am nam mà
thôi.
Ngày sau nhà Li lên tri, cüng là ngu-èYi quan cà o nhà Lê xtra.
<t
Thiên h� thà'.y ngtrèYi ngay thào, thi d�t lên làm Vua. Thiên hi thai
binh dtrçrc mùa no dù, làm thành o Kè ChQ'. Chiêm Thành sang
tân cê>ng. Vua nhà Tong ntr&c Ngô phong cho Giao Chi' Qu�n
VtrO'ng, châng c6 gi�c gia, và dtrQ'C mùa. Vua sinh nhfrng con trai. HQ
ây tri vi dtrçrc hai tram nam. Vua ay song bày mtrO'i tuoi lien di tu hành,
lièn truyèn cho con là Thaï Tông thtr haî, tri dtrgc hai mtrO'i bon nam,
l�i tri ':! cho Thanh Tông là thtr ba. Thiên hi dtrgc bàng an; tri dtrQ'C
mtrèYi chin nam, liÎ truyèn cho Nhân Tông là thir bon lên tri, thiên hi
giàu c6. Mà Vua châng c6 trai, thi nuôi thi m9t con, dè ngày sau lên tri,
tên là Nhân Tông; tri dtrgc sau mtrO'i nam m&i truyèn cho Thàn Tông
là thtr nam. Thàn Tông phài t�t bien ra thân hùm, kêu thâu dêm tôt
ngà y; c6 thày Khong lo chfra m&i da. Tri dtrQ'C mtrèYi mç,t nam, liÎ
truyèn cho Anh Tông là thtr sau. Châng c6 loin l�c. Tri dtrgc ba
mtrO'i chin nam, l�i truyèn cho Cao Tôpg là con thtr bày khôn ngoan
sang lang, dl!ng làm lè lu�t, c6 phép tic. Song le theo y minh
chàng nghe tôi hièn can gian. Thiên hi· mat mùa, ngtrèYi ta cùng
trâu bo gà lgn chet hêt, vi Vua à- lôi d�o TrèYi và mat long dân. Tri
dtrgc ba mtrO'i sau nam, l�i truyên Hien Tông :i là con thtr tam,
hièn lành. Dân st;r giau c6. Vua sinh châng c6 con trai, dtrQ'C mQt
con gai, lièn dë cho con lên tri, cha di tu hành O' chùa An Ttr ;
1. Nglièri con tên là Oinh TuO, huy là Toàn. Theo NGÔ ST Ll�N, D,; Viit Sù iy
toàn thv, Tjp /, Hà N.,i, 1967, t,. 159, th, ông là con th& cùa Dinh Tiên Hoàng,
è:, ngôi dl!Q"C 8 thang, Le Hoàn Cl!O'p ngôi, giang phong làm Vf Vvang, th Q 18
tuôi.
2. l,Ji tri : l i, i truyèn.
3. Hién Tông : Phài viét Huf Tang mai dûng,
114 l/CH SÙ CHÛ' QUOC NCÛ'
mà con là Chiêu Hoàng con trè chÙ'a c6 lay chong. Vf].y thi nhà Li
da mit dèri, td h<Yn hai tram nam méri hét dèri.
'Ngày sau nhà Trân là ngtrè:ri b làng Uc Hk Hmmg phù
<i
Thiên Tràng huy�n Chân E>inh, c6 chu làm quan d�i thàn nhà Li,
lièn dem chau dén châu Vua Chi !U Hoàng là dèn Bà 1• Mà Vua ay
thây ngtrèri trai tot lành làm v*y thi phài long. Bà ây lien lây làm
chong mà ra lçnh c_ho thiên h� biét, mà dê vi cho nhà trj. Nam
nam mât mùa, mà trên trèri thi làm tai gèr li khon n�n. L:}i ra Içnh di
danh Chiêm Thành, bât Chu.a né dem vë. Thiên h� l�i dtrgc rnùa.
Thai bang -! m&i d�t tên Vua ây là Nhân Tông. Tri dtrgc ba mtrO'i
chin nam.
L�i truyèn cho con là Thanh Tông là thtr hai. Trtr&c thi
1 <
dtrQ'C mùa sau thi dài h�n :1, CO ltra ch{ty bay den trèri, chay
nui non. Thang bày thi l \lt vào dèn hai la.n, ngtrèri ta thi b
nhfrng trên thuyèµ cùng bè. L�i thay hai m�t trèri. Mà tri dtrgc mtrèri
mç,t nam, l�i truyën cho Nhân Tông là thf ba lên tri, d�t c6 lë Iu�t
r
phép tit 4• · Thiên hi phu qui. L�i làm chùa thèr b9t tnà b chùa.
Thiên hi chê ctrèri dng, dam E>iO Thich Ca ;) , mà bo diO chinh. Tri
dtrgc mtrèri bon nam.
L�i truyèn cho Anh Tông là thtr bon thông minh sang lang.
(l
Dân thi phu qui. Tri dtrgc mtrèYi hai nam, l�i truyèn cho Minh Tông
là thtr nam, mà chuç>ng dùng diO b \lt, yêu Sai Vai. Tri dtrgc tam
nam, l�i truyèn vi cho Hien Tông là thtr sau, b công bàng chinh tqrc,
thèr tà tiên. L�i truyèn vi cho Tuc Tông là thtr bày. Thiên hi thai
bi_nh. Thang bày phài l9t cà 11 và c6 nh�t thgc, tnrérc m�t trèri
toi nhtr dêm. Tri rntrèri hai nam, lièn c6 Giàn Tu Công an
ctr&p vi Vua mà lên, thi mât long thiên h ,i. vi chè rtrQ'U trai gai liên.
1. fJèn Bà : dàn bà,

2. Thai blng : Thaï binh.
3. dài h�n : d.,i h.,n.
4. Phép tlt: Phép tâc.
s. dam d,o Thich Ca: dam theo d�o Thfch Ca,
6, '"'' ci: 1 vt lun.
TÀI Ll(L' VIÊ T TA Y NAM 1659 115
Lên tri dtrçrc mtrèri chin ngày lièn chet, m&i c6 Vua trong Nghç An.
Chiêm Thành làm lo�n. Tri vi dtrgc ba nam, lièn de em là Du� Tông.
Chiêm Thành 1.,.i danh trà. Mà tri dtrQ'C nam nam. Giàn E>inh Hoàng
lên Vua, gi�c duoi dén Kè Chg, dot het dèn dài. Vua chét m&i d�t
tên Thu�n Tông. Thiên h9- ding khon n�n. Tri dtrgc mtrèri nam
lièn di tu hành. L�i c6 Li Li I là con gian giét Vua mà lên. Trièu
dinh châng nghe, l�i d�t con Vua lên tri. V�y thi nhà Trân truyèn
dôi dtrçrc haî mtrO'Î dèri, mç,t tram bày mtrO'Î nam.
ctHQ Ho là ke nghich lên làm vua b Dièn Chu phù là Nghç An,
dong dôi là Ho Tôn Tinh, phài Thùy Tinh bit n6, n6 liën tron den
dat Thanh Hoa. Song le von là con di cao, nhà quê b ch<;1 E>ài
Lèn, dèYi ay dëi truyen dtrQ'C chin con trai. Ho VU'ang hay chfr
nghia, Vua Tràn lien gà con cho là Công chua E>frc Dong. Vua
phù � cho Ho VU'éYng làm quan l&n. Ngày sau thay Vua_ già, con
thi con trè 3, thi Ho VU'ang lien an CU'O'p lay ntr6'c, XU'ng minh là
Vua, làm dèn & dât Kim Bâu. Con Vua Tràn là Thiên Khanh chau
Vua Tràn SQ' lien tron di. Vua Ho thay v*y thi rnÙ'ng lâm, lièn lên làm
Vua, mà duc tièn chàng nên thi khien thiên h� mua bân an tièn giay;
lii l�p làm thành Tây dô, thiên h� kh6 nhQc lâm ; làm ha nam b
ha thang rnà thôi. L�i truyèn cho Han ThU'ang là con, ring chau
hQ Tràn. Hai cha con Vua Ho gian tà, làrn cho mat long thiên h�
làm, tri dU'ÇYC CO tam nam mà thôi.
1Thuèr ây Vua Vinh L�c nhà Ngô sai quân sang ph�t Vua Ho.
1
Vua Ho danh trà ching d; Q' C, thi vào an Nghç An trên nui. Châng
ngèr CO mç,t dtra phài V� XU'a rnà Vua Ho càm tù né, mà tron khoi.
No nghe ding, Vua Ngô rao ding : ai bit dU'Q'C Ho VU'O'ng thi cho
làm quan cai nU'O'C Annam. No lien tham S\f ay rnà di O' cùng Vua
Ho, thi Vua ngèY là n6 th�t thà. Châng hay n6 bit lay Vua Ho dem
di nç,p cho Vua Ngô. Ngày sau dem vë Bâc Kinh "· Thing ay thi Ngô
l�i giét 116 vi n6 châng c6 nghia cùng Thày n6. Nhà Ngô lii tim bao
1. L, Li: Lê Quy Ly.

2. Vua phù : c6 lë phài hièu là Vt.Ja phong.
3. con th1 con trè : con th, con trè.
4, Cêu vin toi nghia, Co lë téc già muon n6i là, Ho Vl1<7ng bi dem V� Bic Kinh.
116 L/CH Sll CHÜ QUÔC NCÜ
nhiêu h9c trà hay chfr nghïa mà bât vè Bk Kinh cho hét, kèo ngày
sau bày d�t lên làm Vua chang.
« Ngày sau c6 E>�ng Dong 1, Cành Di lo toan làrn quân � Nghç
An, Thanh H6a, Quàng Nam, Thu?n Hoa, thi nr6'c lay Vua Trùng
Quang ra mà danh Ngô, mà Ngô l�i bit dtrgc dem vè Bic Kinh lièn
chét gifra dàng. Ngô lièn ctr&p iay ntr&c Annam, à dtrgc mtrèri haî
nam, làm thành lüy m9i nO'i, à Xtr nào thi làm thành Xtr ay, mà bit
ngtrèri Annam de t6c dài theo th6i Ngô cho den nay; xtra thi ntr6:c
Annam d.t t6c.
<1 E>én ngày sau Vua Lê Thaï To là ngtrèri dat Thanh Hoa, quê
à Lam SO'n, làm quan Ph\1 d�o, nuôi dtrgc bon nghin quân, cO'm
chin (?), ai c6 tài khôn ngoan thi nuôi. TrèYi l�i cho gtrO'm gQi là
Thàn kiêm. E>êm ngày lo toan chtr&c, sâm sira, danh trà Ngô, thi
rao hét Thanh Hoa, Nghç An, Quàng Nam, Thu�n H6a, làm quân
mà sim sira danh trà Ngô ; thi Ngô thay v�y thi sai quân danh Vua
Lê Thai To. Vua Lê lièn ch�y lên làng dài voi. Làng lien cho voi
mçnh 3, m&i mèr xuong Quàng Nam, Ngh� An, mà danh ra den
dâu thi quân Ngô ch�y day, mà giét nhiëu ngtrèYi lâm. Ng.ô l�i sai
Ttr&ng Liêu Thang cùng nhièu quân Îim. NgtrèYi ta râng, mài gtrO'm
môn trai nui, ngtJa. thi uong qn ntr&c sông, den dâu thi cày cay an
day. Vua Lê Thai To duoi Ngô ch�y, lièn chém dtrgc Ttr&ng
Liêu Thang, l�i bit dtrgc Hoàng Phuc, quân chêt ho dày dong.
Nhà Ngô lien thè, lièn: tro- vè, dng, tt_r này vè sau chfog
sang à den dây nfra. Vua Lê Thai To d�p da an thiên hi, m&i doi
tên là Thu�n Thiên, tri dtrgc ha nam l�i doi tên khac là Thaï Bau.
Thiên hi b¼ng an. Vua da taro mtrO'i .tuoi già, lièn dè quyèn cho
Thaï Tông, lên tri dt.rgc mt.rèri nam, làm nên den câc. Bay gièr ntr&c
Lào,' ntr&c Buàn i tan cong s làm tôi. Vua Thai To tri dtrgc chin
1, D� ng Dong : O�ng Dung.

2. làm quSn ! c6 nghia là m() quân.
3. voi m�nh : voi m�nh. a trên c.6 nliièu cho tac già vlet chfr m�nh là m�nh, VI
d1,1 : tài m�nh : tài m.,nh, nghTa là tài gioi m«>nh lc.hoe.
4. IHl'O'C Buon : ntrO'C Bon Man cho ngtrèri sang cong cac thU' ngà voi, scrng tê, b;:ic,
vài. Bon Man sau này trèr thành chau Qui Hqp tinh Hà Tinh.
5. tin c6ng : tién céfog.
TÀI Llf U VIÊT TA Y NAM 1659 117
nam. Thiên h� thâi binh, dân phu qui. Chiêm Thành Tri Tri 1 cüng
den làm tôi. Vua di danh bàt dtrQ'C Chua Lèri :!, trai gâi, dem vè ntrO'C
Annam cho ô- tqi làm ruç>ng cho Vua. Song le n6 châng c6 an thit,
cho den nay chau con n6 an thit là h9a. Vua m&i d�t c6 bên Van Vü,
Khoa E>ài, L 1;1 c BQ, L 1:1 r- Khoa, Hàn Lâm E>ông Cac, N9i E>ài, Ngo�i
Hien, Phù Huy�n, Thù-a Ti, d�t c6 Th�p nhi Thù-a Tuyên. Thiên
h� toi dâu thi nàm day :i, châng c6 ai dam an CtrO'p tr9m gi. Tri
dtrgc ba mtrai tâm nam, lièn de cho con là ,Hien Tông tri dtrgc bày
nam, dtrgc mùa no dù, thi Vua lièn mât. Thiên h� m&i d�t con-thtr
ba lên làm Vua, tên là Thaï Trinh. Tri dtrgc bày thang, châng c6
con, lJ�n truyèn cho E>oan Khanh lên làm Vua, tham trai gai, chè
rtrgu, Înâ'.t long thiên h� ; m&i d�t Hong Thu�n lên làm Vua dtrQ'C
b ày nam, c6 Trinh Sàn là Nguyên Quoc công làm lo�n 4• Thiên h�
m&i d�t Quang Thiçu lên làm Vua. L�i c6 Tran Cao làm lo�n, Vua
lien sang ô- Bo E>e. Thiên h� mât mùa. Tri dtrQ'C nam nam lien. ra o
San Lâm bè ngoài. Thiên h� lien lây em thtr hai lên tri, tên là Cành
Thong, tri dtrQ'C nam nam, nhà Lê hêt.
(( Ngày sau m&i c6 _rnç,t ô- Chè Giai, tên là M�c E>ang Dong\ b
làm 1\l'C si nhà Vua Lê, tên quan là E>ô Giai, c6 tài, khôn ngoan m�nh
khoè. Thâ'.y nhà Lê dâ yêu châng con ai, lièn vè X1' Dônf làm quân,
mà tray lên an ctrérp mr&c, mà d�t minh lên làm Vua, d�t tên là Minh
E>trc, dèri Vua E>�i Minh tên là Gia Tinh. Nhtrèrng vi cho con là B�i
Chinh. Thiên h� c6 phép tic mà dtrgc mùa �� dù, châng c6 ai an tr9m
ctr&p ai. Tri vi dtrgc mtrèri m9t nam lièn chet. Thiên h� m&i d�t con
lên là Hien Tông, l�i doi tên là Quàng Hoa. Tri dtrQ'C sâu nam lien
chêt, méri d�t con là Vinh Dinh con trè âm lên ngoi ngai ; mà chu là
Khiêm VtrO'ng m9i nam vào dânh Thanh Héa, NgM An, thi thiên h�
dtrgc mùa phu qui, châng c6 trç,m ctr&p, dêm nâm thi chfog c6 nghe
ché dn, m&i doi tên là Cành Ljch, lii doi tên khac là Quang Bau.
1. Tr1 Tr1 : Tuérng cùa Chiêm Thành là Bô Tri' Tri'.

2, Chua La,i : Tac già viét là Chua m/a,v.,.
3. Thiên h{I toi Jiu tM nàm Jay : Thiên hi) t&i cfau th, làm cfay.
4. T,;nh San là Nguyên Qu6c côn?. _: ,îrinh Duy Sàn là Nguyên Quen công.
5. M9 c D�ng Dong: Mé}c Oang Dung.
118 L/CH SÙ' CI-IÜ QUÔC NGÜ
Thiên h� an uông chO'i bèri, chàng c6 St;r gi lo. Ehrgc nam nam l�i doi
tên Hong Ninh, thi thiên hi cüng chO'i bèri an uông. Song le mê S\r
trai gâi lièn vè d6ng Xir E>ông, làm con nhà dong dëi công thàn,
con Vua châu Chua, thiên h� chàu cht;rc, và dU'gc mùa lîên. Thub ay
nhà Lê da hêt, con mç,t ông HU'O'ng Quôc công là h9 Nguyên ra dàu
làm tôi nhà M.;ic. Ben mra mùa lien trèr vè Thanh Héa, làm dU'Q'C
bon tram quân. L.;ii c6 Chua Minh Khang Thai Bâu mo côi cha con
trè, & cùng ông Ht.rO'ng Quôc công, c6 tài m�nh, an mç,t bfr_a là là' m9t
noi bày CO'm, di danh dâu thi c:hrgc day. Bây gièY ông Htrng � cho
cai quân, mà l�i gà con cho. Ngày sau ông· Ht.rng :: chét, thi ông
Chua bây gièr lien làm binh, lây quân Thanh Hoa, Nghç An, thi
nhà M�c l�i vào danh tram tr�n tram thua, thi Chua Minh Khang
lièn mèr ra dong xir Bic ÔU'Q'C ba nam, mà vua nhà M�c thi con à
Kè Chg, chàng c6 ai danh ÔU'Q'C ai. Chua Minh Khang m&i d�t
Vua nhà Lê lên là hQ con tri bây gièY. Tên Vua ay là Chinh Trj.
Ngày sau Chua Minh Khang già thi con cà ngU'èYÎ dem qu5n ra dau
nhà M.;ic, con thir hai con m9n, thi dem dU'Q'C ba nghin quân vào
Lüy Ria cùng dem Vua Chinh Tri vào, & dU'Q'C mU'èri ba nam, giJc
thi b ngoài châng vào dU' Q'C. E>irc Chua Tîên ra rU'&c dt.rgc con vào
d�t lên làm Vua, tên là Ja Thai 4• Vua nhà m.;ic o Kè Ch Q' tên là
Quang Bâu, m&i cài hiçu là Hong Ninh, l.;ii sai quân vào thao nU'OC
cho mât lua ha phù Thanh Hoa bon nam trJn, c6 khi o chin thfog
m&i vè.
« Chua Tiên o trong Lüy Ria dt.rgc ba nam, cùng c6 Van Vù,
c6 tài tri cùng c6 long hay yêu tht.rO'ng ngt.rèri ta, cùng hay liçu
cht.r&c, mà danh dâu dtrQ'C dây. E)irc Chua ph\l chfnh vào danh
Thanh Hoa tên là Vua Quang Ht.rng, m& ra danh dâu dtrQ'C dây;
vào danh Thanh Hoa den huyen Quàng XtrO'ng. Chua Tiên duài bât
dU'Q'C hO'n nghln ngU'èri dem vè cho cO'm ao l.;ii tha vë. Nhà Mie tir
t.y den sau ching con vào Thanh H6a nfra.
:, . . a
1. ,� /à: Téc gia viët thtra m()t chü- /à.
dày tac gia ,�j viët là Hvng thay VI HcrO'ng•
3. Tac già li,i cùng viét là Hvng.
4. la Thai : Gia Thai.
TAI Llf U V/ÉT TA Y NAM 1659 119
cc Ngày sau Dtrc Chua Tiên mèr ra danh E>àng Ngoài ., tr�y den
Vân Sàng l�i g�p nhà M�c vào danh. Chûa Tiên lièn ring : ta trèr
vë. Nhà Mq.c lièn theo, mà Chûa Tiên lièn d�t quân ngoài bièn, tro
l�i chém chet bo xac day bai cat, m&i gQi là tr�n bai trèYi, gan Kè
V6. Ngày sau Chùa Tiên ra danh Xtr Tây, cüng giét nhièu ngtrèYi,
g9i là tr�n dong bùn. Quân Chùa Tiên thi châng day bon muôn;
quân nhà Mc?,c thi nhièu Lim, dong dày dong, kè châng xiét. Chûa
Tiên lien duèi, V U.1 Hong Ninh lien chH mà quân chét dày dong.
Ngày sau Chua Tiên ra pha Kè Chg, bât dtrgc mç,t qu3n Ttr&ng tên
là Thtr&ng Quoc công, Chùa Tiên l<;1i trày vè Thanh Hoa. Vua
Hông Ninh 1 lzii sang dong Kè Chçr. Ngày sau Chûa Tiên ra Kè Chg
thi Vua Hô'ng Ninh lien ch.::: lên & huyçn Pht.rgng Nhan mà xuôi
vc nhà quê là Chè Giai. Chua Tiên l�i sai quân di, lièn bit dtrQ'C
dem lên Kè Chg. Thiên h� lien ?n, m&i l�i vè Thanh Hôa mà rtr&c
V ua Quang H trng ra tri Kè Chg.
,, H9 nhà M�c thi tron iên Cao B!ing hét, con c6 ai èr dâu thi
Bt'.rc Chua l�i b&t. Ntr&c Annam da an hét vè làm mç,t nhà Lê mà
thôi. Con ông Dean là cha ông Th9y b trong H6a xtra, thi Chûa
Tiên dài ra o làm tôi, mà ông ây thâ'.y Chûa châng yêu dâi cho dù
bao nhiêu, thi ông· ay l�i tron vào o Quàng, thi Eh'.rc Chûa. ngèr
là ve Thanh Héa ; châng ngèr ông ây da vào Héa, thi Ehre Chûa theo.
Song l e chàng theo kjp, thi l�i tro ra Kè Chg mà tri cho den con
chau bây gi&. Rày l�i danh nhau cùng Kè Quàng. Song le chira biet
dèri tri lo�n -2, thi chÙ'a c6 tra vào sach :1•
« Théi nu·&c Annam, dàu nam mùng mç,t thang giêng, g<;>i là
ngày Tét. Thiên h� di l�y Vua, do�n l;iy Chua, m&i l�y ông bà ông
vài, cha m� cùng kè cà bè trên. Quan quyën thi lc.1y Vua Chua, tht'.r
dân thi l q.y B9t tnr&c. An Tet ba ngày, mà mç,t ngày trtr&c mà xem
ngày mùng hai, mùng ba, ngày nào tot, thi Vua Chûa di den giao,
g9i là nhà thèr Trèri, hiçu Thiên Thtrgng Dê Hoàng Dia Ki. Vua
Chua di l�y mà xin �ho thiên hi dtrQ'c mùa cùng dân an. Den mùng
1. Hong Ninh : Hong Ninh,

2. Câ u này toi nghïa.
3. tra vào sach : ghi v!o sâch,
190 l/CH SÙ CHI.? QUÔC NGÙ.
bày mùng taro méri hêt, cùng làm cô cho thiên h� an mm:,,i ngày. L�i
xem ngày nào tot méri mb an ra cho cho J thiên h� di chau cùng-làm
vi�c quan, cùng hèi ki�n m9i vi�c; l?i làm nhtr trtrérc méri khài quoc,
thiên h� vào chàu Vua. Tir ây méri c6 phiên di �hàu. Nç,i Dài, Ngo�i
Hien, Phù Huy�n, quan âàng � nha môn, méri c6 ki�n cao. f>ên
trung tuàn méri c6 Khanh th9 bào than cho thiên h? mirng tuoi
Vua. Ai c6 nghè nghi�p gi thi làm cho Vua xem. fJen h? tuan thang
giêng, Dire Chua l?i Té Ky D�o dtr&i bai cat, làm dàn thèr. Tnrérc
thi thèr Thiên Chua ThtrQ'ng Dé mç,t âàn, là mç,t dàn tir Vua Lê Thai
Tè cho den nay' mç,t. âàn thi thèr Than Ki D?O. Dire Chua l�y ba
dàn này. Doq.n âên âàn Thàn Ki D�o, Dire Chua l?Y do�n, lien chi
.gtrO'm cùng chém, l�i b;n cung. Do�n l�i danh trong mà chi gtrO'm
cho thiên hq. bân sung m&i âuoi· di, thi gc;,i là khao quân. Do�n lièn
vè t�p voi t*p ngl!a, g9i dng da hét nam m&i. Den mùng hai thang
hai, l�i an Têt ngày ây. Song le, m�c c6 nCYi an nO'i chang. Ben mùng
ba thang ba l�i an );.'_êt g9i là an trbi. Xtra ding, cô NgtrO'i giai tù- (?)
sui ngtrèri ay gian Vua mç,t hai St!; Vua châng n'khe, thi ngtrèri ay tron
3
lên è,, rir�g. Vua dôi châng vè thi Vua dot rirng cho vè; ngtrèri ay châng
ra, con b, thi ltra chay den lien chêt. Thiên h� thtrO'ng ngtrèri ay tht làm
giô ngày ay, g9i là Têt thang ba, lièn banh trôi ntrCYC mà an cho mat.
Den mùng nam thang nam, l�i c6 Têt g9i là Têt Doan ngü, thi
c6 nhîèu f: mç,t là thiên h? âi l�y Vua Ch• 1 cùng l�y tà tông nhà,
Vµa Chua ngày ay ban qu�t cho thiên h�, qu,1,t trâng c6 chfr ; hai
là dèri xtra c6 mç,t ngtrèri & cùng Vua cüng gian 4 châng âtrgc viçc
ntrérc, thi xuon� bien mà chet, tên ngt.rèri ay là Quat Nguyên, thi
thiên h,1- an Têt ngày ay cùng di bO'i thuyèn, g9i ·là âi tim ngtrèri ây
dtr&i bien, den bai hat bç,i cüng v�y ; ba là kè làm dong cêit, thày
b6i cùng cac thày CO d�y ai St_r gi thl cüng âi Tet " mà dO'm tiên
Str ngày ay. Den thang sau thl thiên h� nhfrng thir dân làm ru9ng
làm cô mà giô vua Thàn Nông là kè d\t'ng ra cho thiên h� cac giong
1. Tac già viét thÙ'a m�t chfr cho

2. quan dàng : CO lë Bento Thien muon nôi là quan ding.
3. gi,fo : can giân.
4. cùng giAn : cüng can gian.
5, tlt1 cüng di Têt � thl n911ài ta cüng qi Ht.
TÀI LlfU VIÉT TA Y NAM 7659
16a. Ben ng:iy nào d ntr&c , thi Btrc Chu:1 chèo thuyèn cùng bfrn
sung lém cho quen, g<;>i là dua thùy. E>én thâng bày là Têt mùa Thu,
ai c6 cha m�, anh em, vg con m&i chêt, thi den thang bày phài
làm cô cho là ng an ; nhà giàu thi làm chay dçic kenh = may ngày
thi m�c long, mà xin cùng B1:1t dia t�ng M9c Liên cho linh hon dtrqc
siêu sinh Ph�t quoc lên thiên dàng, cùng dot âo m:io cùng cac v�t
cho cha mç. Ben ngày dm thang bày méri dot ma cho ông bà ông
ông 3 vài. E>trc Chua l�i ban tièn cho con chau nhfrng kè c6 công
cùng Vua Chua mà chét ; thi hè là m<;> i nam den ngày ây, thi cho
· tièn dot m:i. Ngày â'.y gQi là Trung nguyên tha tç,i, cüng chàng c6
Ji chg ngày ây, ràng, de cho ma qui h<;> p ngày ây 4• Ngày ây ai c6
t9i gi hèn � càm trong tù, thi cùng tha n6 cho vè nhà. E>ên thang
tâm l�i c6 Tet Trung thu, · thi thiên hi cùng an cùng · hât chai v�y.
Den mùng mtrèri thang mtrèri, thiên h� châng c6 an Tet. Ngày ay
c6 mç,t Thay Phù thùy cùng Bà Cotan Tet a.y. E>en thang Chip, ai
c6 mo mà cha mç, anh em, VQ' chong, thi làm CO cùng dâp lii cho
tot cùng SiCh së ; cùng c6 làm cô mà d�m. i)én gan ngày Têt,
Vua Chua ban lich cho thiên h� xem ngày. E>ên ngày ba mtrai thi
E>trc Chua di giç,i r., gQi là bo mQÎ S\1' cü di mà chiu _mQi St_r m&i.
E>ên mùng mç,t, lièn lên nêu m<;>i nhà cho kèo qui c&t lay. Ràng,
nhà ai n6 nêu là dât But,
I • nhà' nào ch!rtg c6 nêu, ây là dât qui. Xtra
ngm:ri ta néi truyèn ding, m9t B 1:1t m9t qùi thi giành dat nhau. B\lt
r!ing : tao cé m c;,t ao Casa này, tao trài den dây � thi da t tao den
dây. Bay gièr B9t lay ao mà trài ra lièn hêt dat, thi qui phài rab
bi�n. Hê là den ngày het nam, thi qui l�i an ctrérp dât nhau. Ai
ch¼ng c6 nêu, nhà hay là dât thi vè qui; cho nên thiên hi ph.ii nêu.
Cac St_.r thay thày.
1. ca nu&c : l6'n mr6'c, ntr&c l6'n.

2. doc lrenh : �c \inh.
3. Bento Thi(\n viet dtr m(H chü- ông.
4. ma '1t1i h,;,fj QQi.y ly : ma qui hr,,p �hq ngày fy •.
5. ·. h�n : m�,o,, �,., '>:
6, di gi9' :. <fi' Q�, R.,O'C•
7. dén dly : cfën dau.
122 L/CH SÙ CHÙ' QUOC NGÜ
Bâng St! cai phép té cac nO'i, dau nam là te ThtrQ'ng E>e nghia
(l
là Thiên Chua, te Xâ Tk nghia là te Thiên Thàn, te Khong Vân

là tê kè làm mtra gi6, tê thanh là tê Ông Khong, thi Phù Huy�n
quan tê cac Than mQi nO'i thiên hi.
({ Bing phép dê tang cho cha mç da chêt, anh em, chu bac, cô
c�u, di I mg, thi da c6 thu- :!, Con dê cho cha mç 3 nam ; vi mç
con & cùng cha cho den già, thi dê tang ba nam. Cha chêt tnr&c, hay
là cha dê m�, mà m� lay chông khac, thi con dè tang cho m9t nam.
V 9' phài dè cho chông cüng ba nam, mà chong dè cho vg mç,t nam.
Song le m�c y ai, SI! a.y quan chàng c6 bàt. Song le Slf sau nay, ai
châng c6 gifr cho nên thi c6 v� : chau trai châng cùn cha, dê cho
ông ha nam, con cha dè 3 thi dè m9t nam, chau gai de nam thang.
Anh de cho em m9t nam, em dê cho anh cüng v�y. Em cha hay là
chi cha, con g9i là bac cùng chu hay là cô, cüng de m9t nam. Vi bàng
cô da c6 chong, thi chau de cho chin thang. Anh mç hay là em mç,
g9i là c�u di 4, thi chau dè cho ba thang ; vu cho nuôi cho bu cùng
ba thang. C6 & cùng cha gè :i, thi dè m9t nam, châng c6 thi ba
thâng 11•
<( Bâng phép lay vg, tnr&c thi xem haî bên cô dçp long chfog,
thi nhà trai di hèi, lây tràu eau den mà n6i cùng nhau. Nhà gai CO
gà, thi nhà trai lien xem tuèi cùng xem so c6 tot chang, m&i di hoi
l�i. Nhà giàu thi con lgn hay là ho nhtr cùa làm tin v�y ; nhà khô thi
ca hay là gà. Trai thi di làm rè & nhà cha vg ha nam, mà hai bên
xem y nhau, c6 dçp long cùng hiën lành thi m&i lay. Lièn
di chiu foi là hçn ngày, ho�c là bo lgn cho h9
an, do�n m&i ctr&i, ho�c là tr9ng hèn, thi cho nhà trai an
ngày trtr&c, do�n lien de m9t bàn dç,c gifra nhà; c6 ai di an ctr&i,
1. di mçr : di' mQ',

2. th'i d:J c6 thcr : thi' da CO th& b�c-
3, con cha dè : chü- d� ù âay du- th11a.
4. c�u d!: c�u di',

s. cha gé : cha ghè.
6, Oén day tac già lchông xuong dong, nht1ng chung tôi tl/ y làm ctè phan hi�t dè
dàng han.
TÀI LlfU VIÉT TAY NAM 7659 123
c�u, cô, chu, bac, anh, em, cé ai cho cùa gi, vàng b�c, l\la, tièn, vài
vôc, cac St;, thi dê trên bàn dç,c ay cho. Do�n hai vg chong ra l�y
h9 hàng. Den ngày sau nhà gai m&i l�i an CU'O'i, cé con hat hat mirng.
E>o�n xem ngày nào tot cho nhà gai, m&i dU'a con vè cho nhà trai, m&i
cho cùa cài, ru9ng nucrn_g, tièn b�c, lua th6c, trâu bô, gà lgn, cac
V�t, cho con Ve cùng chong. Ben ngày CO con de 1 dU'Q'C bày ngày thi
dO'm m9 bà : con trai thi bày ngày, con gai thi chin ngày. Nam sau
den ngày ây làm CO cho ngU'O'Ï ta an, g9i là an tôi tôi. H9 hàng CO di
an, thi l�i cho tièn b�c ngày â'.y �. Vua Chua cùng nhà quan thi gç,i
là Via, d�o Dfrc Chua Trèri thi g<;>i là Sinh nh�t. Vua Chtia c6 nrérc
Via, thi thiên h� di l�y cùng dem cùa di tan 3 cho Vua Chua, mà
ngtro-i l�i ban cho cac con, quan thi cho ao cùng tièn, quân dân
thi an co.
HTrong mr&c làm vi�c ·• quan, mç,t nam hai qui, haî thoé ;; .
cùng le khanh th<;>, lè bài bièu, lê tet, Iê tiêt liçu, le giô, le doan ngü,
m�c c6 sèr cai r, làm mç,t nam chin lè.
(( Bang SlJ' chtrc bên Vù thàn, trU'CYC thi chiu Nam tU'O'C, Bée i
tU'O'C, Hau ttr&c, Hfru diêm thl! 8 vç, Tham doc, Qu�n ttr&c,
Qu�n công, E>è doc, Dô doc, Tà phù, Hfru phù, Thieu bào, Thit!u
phu, Thai uy '>, Thai bào, Thaï phu., Thai uy, Thaï Str, Phu ttr&ng !O,
Hfru tU'&ng, Phu nguyên suy, Dô nguyên suy, D�i nguyên suy. A.y
là cht'.rc bên Vü.
1. co condè: è:r day c6 thè hièu là, c6 con Jé.

2, Oén day tac già xuong dong. nhtrng chung tôi t1,r y viét lièn., v, y llr&ng l,é'n l,Jc
lrlfc tiép vai nhau.
3. Ji tân: di tién.
4. vi9c: vi�c.
5. haï thoé : haï thué. Co lè phài viët là haî tué méri dung.
6. may danh tÙ' này không ro nghïa.
7. Bée tu-&c : Bac li hrérc. Ngll'èri ta cùng gç,i là ba ttrérc.
8. thv vf: thj v�.
9. Thaï u y : Thiéu u y .
,o. Phu tu-& ng: CO lè phài viët là Ph6 '"&ng.
194 l/Cfl SÜ CHÜ QUÔC NGÜ
(! Bang Sl:f kén thiên h�, thi sau nam m&i mç,t Jan: :ii già thi bo
ra, trai thi lây làm linh danh gi�c. Ai tht'.r nhât g9i là nhât h�ng, hai
là nhj h�ng, ba là tam h�ng. Ai hèn thi bè vè tieu h�ng, ai què I thi
bo :·râri:g bat Cl!, ai da già thi bè lao nhiêu. Ai c6 cha làm quan (.foi
tnr&c thi cho công than. Kè o chùa cùng kè di hat, thi vè dàng khac.
Thày thuo� cùng de nghè, thi c6 chtrc riêng.
,. Blng S1! bên Van, ba nam l�i thi mç,t Jan g9i là HtfO'ng thi;
tn.r&c thi di khào xa, ai cô hay chfr m&i lây tên: d:,.i xa thi hai mtrO'i
ngtrèri, trung xa mtrèri 1am ngtrèri, tieu xa m trèri ngtrèri. E>o:.in xem
ai cô hay chfr, thi dtrng sè cho nhà huy�n, thi h9c trè di khâo nhà
huyçn c6 dô thi l:.ii khào nhà phù. Ai hay hO'n thi cho tên nhât, gc;>i
là tru, tht'.r haî là tt'.r tràng, tht'.r ba là tam tràng. E>o;;in m&i h9p l�i
làm mç,t X� là mç,t tràng mà thi. Co quan gifr ap tràng, bên Van thi
quan Tan sï, bên Vù thi quan E>ô doc, Công dàng, cùng nhà Ti, nhà
Hien. Mà h9c trè vào tràng tht'.r nhât g9i là Kinh nghïa. Khào Sach
mtrèri ngày lièn ra bàng cho thiên h:_i xem tên. Ai dô thi o mà l:_i i thi.
Ngày sau g9i là tràng L \lc; ai dô ngày L \lc thi l�i vào ngày Phu. Bô
ngày Phu thi gQi là Sinh do. L�i thi m<}t ngày nfra, g9i là ngày Sach. Ai
dô ngày Sach thi g9i là Ht.rO'ng cong. E>én nam sau, nhfrng kè
Ihrcmg cpng m&i ra thi ngoài Kè Chçr trong E>èn, c6 Vua Chua quan
Jrièu cù�g thiên hi di ngày ây, thi g9i là Hç,i thi. Ai dô bon ngày
t,.�6'i g9i �à Tan sï, lièn ra bàng cho thiên h:_i biét. Nhfrng quan Tân
si 2y lièn di l�y Vua Chua, do�n l�i vè h9c mç,t thang m&i thi J�i. Ai
tpuç,c chfr hO'J'\, dtr�g tht'.r nhâ'.t gQÎ là Tring nguyên, tht'.r hai là Ring
n'han, thtr ba là Tham hoa, thtr bon là Hoàng giap, thtr nam là
Chinh Tan si, thtr sau là Dong Tan si. Ngày sau Chua cho di làm
q�an cac Xtr, l�i c6 ch{rc là Hàn lâm. Khi trtr&c chju cap Công là
c9i de thg, cap Hç, là C()i cac viçc dàng, cap Binh là coi cac viçc quân
quoc, cap Lê là coi cac lê qui thuê, cap L ;;i i là coi de viçc bên lçnh
sir. L�i lên chtrc khac là E>ô Công, E>ô Hinh, E>ô Binh, f)ô Lê, f)ô
1
HQ, E>ô Lii, L�i cht'.rc khac là Hfru Công, Hfru Hinh, Hfru Binh, Hfru
HQ, Hü-u Lê, Hfru L�i, Tà Công, Tà Hinh, Tà Binh, Tà Lê, Tà Hç,,
Tà L�i. Thtrçrng Công, Thtrçrng Hinh, Tht.rçrng Binh, Tht.r"çrng Li,
1. ai què: al què,
TÀI LlfU VIET TAY NAM 1659 Hl5
Thtrgng Hç,, ThtrQ'ng 1• ThtrQ'ng chtrèrng Lt:1c. Bç, thi coi hét thay thày.
Thtrgng Công xem vi�c cac thg, Thtrgng Hinh xem viçc bàn kiçn,
Thtrgng Binh xem viçc quân quoc, Thtrgng Hç, xem viçc dip dàng,
Thti,gng Lê xem viçc lè te, Thtrgng L�i xem viçc cac bên Van.
Trong Triëu thi nhà E>ô dài ; bè ngoài nhà Hien, nhà Ti hài kiçn.
Côn câc HtrO'ng cong thi cüng cho di làm Phù, Huyçn quan, cùng
cac- chire thay thày.
C\BSy gièr kè cac xu- Thanh Hô�, Nghç An, Quàng Nam Thu�n
Hoa, Bông Tây Nam Bâc.
Thanh Hoa cô bon phù, muèYi bai huyçn cùng c6 ha chu :
Thiçu Thiên phù : tam huy�n, hai tram tam mtrO'i xa, bày
mtrO'i hai sach, ha mtrO'i tr9i.
Hà Trung phù : bon huyçn, tam mtrcri bon xa, mtrèri m9t tqi..
Tinh Gia phù : ha huyçn, tam mtrO'i 1am :2La,· mç,t thôn.
Thanh Dô phù : hai huyçn, sau mtrsri 1am xa.
Nghç An xfr: chin phù, mtrèYi haïhuyçn, hai chu: � ·

Duc Quang phù: sau huyçn, m9t tram sau mtrCYi chin xa.
Tbanh E>ô phù : mç,t huyçn, bon chu, nam mtrai bai xa ..
Diên Chu phù: bai huyçn, nam mtrai chin xa, mtrèYi thôn.
Atih E>ô pbù : ha huyçn, nam mtrai xa, mtrèYi bai dç,ng,
Qu� Chu pbù : m<,t huyçn, hai mtrai dc;,ng.
Ng.\lc Ma phù : m{>t chu, hai mtrai bày d{>ng.
P�u An phù : in{>t chu, ha. mtrai d{mg.
Tran Ninh phù : bày huyçn, bày mtrCYÎ _mot dç,ng.
Thu�n Trung huyçn: mtrèYi mç,t d(,ng.
Th�n Hoa: bai pbù, bày buyçn, ha tram bon mtrai mot xa,
bày mtrcri. ha sâch.
Bo Chinh : Sau mtrO'.i xa, bon mtrCY.i trii.
1. Tac già viét thiëu chir L�i. Phài viët : Thu()'ng hi.
2. Tac già ghi không dung so phù, huy�n-
126 UCH Slf CHÜ QUOC NCÜ
Quàng Nam Xtr : bon phù, bày huyçn, mç,t tram mtrèYi tam xa,
ba muo-i bon tr�i.
Hài DtrO'ng xÛ' : bon phù, bày huyçn, hai tram mtrèYi tam x5,
ha mt.rO'i bon tqi:? �
Nam Sâch phù : bon huyçn, .mç,t tram bày mtrO'i bon xa, haï
mtrO'i mot thôn.
H� Hong phù : bon huyçn, mç,t tram chin mtrO'i ha xa, haî mtrO'i
mot tr�i.
Tht.rçmg Hong phù: ha huyçn, mç,t tram ba mt.rO'i sau xa.
SO'n Nam xir : mt.rèYi mç,t phù, bon mt.rO'i hai huyçn :
Khoâi Chu phù : nam huyçn, mç,t tram bày mtrO'i bon xa.
Thai Bang phù : bon huyçn, mç,t tram mtrèri mç,t xa, ha mt.rO'i
mot tqi.
Kiên Xt.rO'ng phù : ha huyçn, mç,t tram bon mtrO'i xa, ba tr�i.
Tiên Ht.rng phù: bon huy�n, chin mtrO'i tam xa.
Tht.rèYng Tin phù : ha huyçn, mç,t tram bon mt.rO'i ha xa, haî
m t.rO'i mot tqi.
Ung Thiên phù : bon huyçn, mç,t tram chin ffill'O'Î ha xa, bày tni.
Li Nhân phù : narn huyçn, hai tram mtrèri tam xa, tam tqi.
Thiên Tràng phù : bon huyçn, mç,t tram ha mtrO'i hai xa, ba
mttO'i bày tqi.
Nghia Ht.rng phù: bon huy�n, mç,t tram sau mt.rO'i ha xa, bon tr�i.
Tràng An phù : ha huy�n, mç,t t1tam mt.rèYi m9t xa, bon mt.ro·i tr�i
Thiên Quan phù: ba huyçn, sau mt.rO'Î xa, hai d(mg.
SO'n Tây xti' : S�t.J. phù, bon huy�n, hai chu 3 :
Quoc Ùy phù : nam huyçn, mç,t tram sau mt.rO'Î mot xa, mtrèri
sau tr�.i, bai ffill'O'Î bon d9ng.
1. Tac già không kè ro ti,ng phü trong cac XU' Thu�n Hoa, Bo Chinh, Quàng Nam
2. He già ghi không dung so phù, huyen.

3. Tac già không ghi dung sô huyen.
rÀ/ uf u VIE f TAY N -�M 16)9
Tarn D ai phù : sau huyçn, haï tram nam mtrO'i mot xi, mtrài ba
chu.
Dào Giang phù : bon huy�n, m9t tram nam mtrO'i bày xa, mtrèri
bày tr�i.
Doan Hùng phù : nam huyçn, mç,t tram mtrèYi 1am xâ, sau
mtrO'Î tq.i.
Tri Gîang phù : hai huy�n, sau mtrO'Î xâ, ba tr�i.
Quàng Ùy ph� : haî huyçn, bay mt.rO'i bày xa ..
Kînh Bk XU' : bon phù, haî mt.rO'Î huy?n:

Thu�n An phù : nam huyçn, mç,t tram chin mt.rO'i bày xi.
Tir SO'n phù: nam huyçn, mç,t tram chin mt.rO'i bon X3.
Kinh SO'n phù : sâu huyçn, hai tram ha mt.rO'Î bay xi.
Bk Hà phù : bon huyçn, mç,t tram ba mtrO'i C hin xa, mç,t tq.i.
An Bang xtl' : mç,t phù, ha huyçn, tam mtrO'Ï bon xa, m(>t tram·
hai tr�i 1 •
Nghi Hoa phù : ha huyçn, hai chu, mç,t tram haî mtrO'i tam dçmg.
Hi Htrng phù: mç,t huyçn, nam chu, bày mt.rO'i haî tr�î.
An Tây phù: mtrèYî chu, nam mtrO'Î tam dçmg.
Kinh SO'n XU': mç,t phù Tràng Kénh -:!, phù Bai Chu, mç,t tram
ha ffitl'O'Î mot xa, haï ffitl'O'Î sau tr�i.
Thaï Nguyên XU' : Phu Bang phù, bày huyçn, haî chu, m9t tram
hai ffitrO'Î bon xâ, mç,t tram ba mtrO'Î tq.i.
Thào Nguyên phù: mç,t huyçn, mç,t chu, tam mtrO'Î xâ, mt.rèri
ha trii.
Cao Bang phù: bon chu, mç,t tram ba mtr0'1 haî xa, ba ffiU'Ol
1am tr�î.
Phtrgng Thiên phù là Kè Chg : haî huyçn, kê nhfrng pht.rèrng

pho, ch!ng c6 xâ.
1, Tc} dây trèr xuong trtc g,à ghi kh6ng ràrh m9ch.
2. Tràng Kénh : Co lë là Tràng Kênh,
L/CH SU' CHÜ QUOC NGCr
11!8
ThQ XtrO'ng huyçn: mtrèri tam phtrèrng.

Quàpg Dtrc huyçn : mtrèri tam phtrèrng.
Ci
và thiên h�: nam mtrO'i mot phù, mç,t tram biy mtrO'i haî
huy�n, bon mtrO'Î tam chu, bày nghin chin tram tam m trO'i bày xa.
Ntr&c Annam di bè dQc tÙ' Kè Quàng cho giap coi D.�i Minh, di
bç, nam m trO'i ngày.
Bên ngang tÙ' bièn den rù-ng di hai mtrO'i ngày.
<' Th6i
ntr&c, trong nhà thi thèr Tiên str, là d�y h9c de nghè nghiçp
gi, thi c6 Tiên str thay thày.
Bép thi thèr Tao quân, gQi là Vua bêp. No lâ'.y chong trtr&c thi
<·.
sa vào hra mà chét, n6 lq.i lây chong sau mà long con thtrO'ng nghïa
chong tnr&c, thi chàng sau di xem nO'i Iô xtra, thi minh I cùng sa
xuong mà chet. Chang sau t-hay vr, chêt, thi cüng gieo minh xuong
mà chét, thi ba ngtrèri vào m(>t lô ay; thi ngtrèri ta néi bày d�t r.tng:
ây là Vua bêp, thi phài c*y cho làm m9i vi�c nên.
(\ s l! Tho công thi thèr ngoài vtrèrn. Vi Xtra c6 mç,t ngtrèri
& bên Ngô, b xt'.r· Ho Quàng, hay di san chO'i trên rirng. Ngày
ây thây mç,t trtrng ho gifra dàng, thi ngtrèri ây lay vè mà dè
chO'i. Ngày sau trtrng â'.y nèr ra dtrgc di dn. Lièn cho n6 o nhà, thi ·
né di bât gà lçr n ngtrèri ta mà an thit, hêt nhièu cùa ngtrèri ta
lâm, thi ngtrèri ta kêu. Ông ây lièn dem n6 lên trên rÙ'ng Jà nO'i
trÛ'ng cù ngày xtra, mà dng : con èr dây, ch& vè nhà _làm chi, con
se kiêm an rÙ'ng này V*Y· N6 lien & dây, cé g�p ai thi bit an thjt
dù mà trâu ho hay là ng l!a cüng v*y. Thiên hi sg, châng c6 ai dam
lq.i dây nfra, thi kêu cùng Vua râng : dât â'.y c6 câi rin dfr, châng
cé ai danh dtrgc n6. Mà Vua c6 sai ai di, thi né dn chét, thi châng
con ai dam di. Vua .lien rao thiên h� dng, ai mà danh dtrQ'C rân ây
thi Vua cho làm quan. Thây v�y, ngtrèri nuôi n6 ngày trtr&c, lien
chiu l�nh Vua mà di den nO'i nô èt. N6 lièn ra toan dn ông ây,
thi ông ay dng : con dn ông ru, này là ông nuôi con ngày xtra, mà
con châng biet ông ru ? N6 lien den chân ông ây, nhtr l�y ngtrèri v�y.
Ông â'.y lièn chém mç,t lat, né lien chêt. Ông ay vè tâu Vua, thi
1. Minh: Phài hièu là bà VQ'.

TÀI utu VIÉT TAY NAM 1659 199
Vua phan cho làm quan ; thi ông ay dng : tâu Vua, taï ch!ng dâng
làm quan. Vua phan dng : mày muon di gi thi tao cho. Ông ây ring:
tôi muon an cho dù ; thi Vua cho hê là trong XU' ay c6 cùa gl m6'i
thi cho ông ây an trQn dèri. Vi Vua de cho coi dat ay, den ngày
sau ông ay chêt, thi XU' ay con thèr ông ay nhtr Xtta, g9i là Chua dat.
E>ën ngày sau c6 ngtrèti Annam den day thay, lièn bât chtrac mà
vè nhà làm · um 1 nO'i thèr, mà n6i râng, Chua dat. Cho nên ngtrèri
ta bit chU'aC ngU'èr i ay cho dên nay. Ai èr dâu thi c6 thèr Tho công
day cho SU'C khoè.
uChùa thèr B\lt thi m�t làng là m�t chùa, nhà thèr Thàn thi
cüng v�y, châng kè dttQ'C cho hêt.
uNghç An XU', nhirng nhà thanh thèr E>frc Chua Trài, dtrQ'C bày
m U'O'Î 1am nhà thanh.
SO'n Nam XU' dU'Q'C mc;,t tram tam mtrO'i ha nhà thanh.
Hài DtrO'ng XU' dU'Q'C ha ffill'O'Ï bày nhà thanh.
Kinh Bic XU' dU'Q'C muèri 1am nhà thânh.
Thanh H6a xfr dtrQ'C haî mtrO'i nhà thanh.
SO'n Tây XU' dtrQ'C mtrèri nhà thanh».
T ài liçu «Lich sir nuac Annam}> mà chung ta vira d9c, dtrQ'C

chia làm haî phàn : phàn nhiit, thu�t lii lich sir chfnh tri ntrac Viet
Nam XU'3 tir dàu dén dèri Chua Trinh Nguyên,. tuy nhien, tac già chi
kë het: StrC diÏ CU'O'ng ; phàn hai, tac già VÎ�t ttrO'ng d6i dài v!
phong t\lc, xa h�i, dia ly hành chfnh và so chùa cùng nhà thdnh tir�
nhà thèr Công giâo. T�p tài liçu c6 giâ tri d�c biçt vè phuang di�n
ljch. SÙ' chir quoc ngfr; con Vè phU'O'ng _diçn xa h�i, th} phan bai cÙa
tài liçu cüng giûp chûng ta hièu rô han bO m�t Viçt Nam thèri d6.
Cüng vi v�y mà_ chûng tôi trlnh bày t�p tài liçu này à dây.
1. Téc giè viét dtr mOt chii làm•

Cuon sach nhè hé này tuy da giup b�n dc;,c
hièu biet r9ng hO'n vë lich sù-" chfr quoc ngfr,
nhtrng' càn nhieu thàc mâc chtra dtrQ'C giài quyet,
vi d9 :- ai là ngrrèri co công nhat trong viçc sang
tac chfr quoc ngfr ?- tên nhifng ngrrèri Vijt Nam
dâ cçmg tac die lt!C v&i cac Linh m1._1c Dong Tên
trong khoàng tir 1620-1659, hàu d�t nên tàng cho
chfr quoc ngfr ?
Th�t ra, chung ta chi c6 the n6i mç,t câch

tong quat là : viçc sang tac chfr quoc ngfr do nhïéu
Linh m1._1c Dàn.g Tên & Viçt Nam thèYi d6, và,
c6 le cac Thày gidng Viçt Nam da là nhfrng ngtrèri
c(>ng tac hfru hieu nhat v&i de Linh m9c Dàng
Tên trong công cuç,c này.
Dù sao m�c lùng, chung tôi dam tin ttrong,

cuon sach se giup ich ph�n nào cho cac nhà
nghiên dru lich sù- ngfr hc;>c Viçt Nam, và riêng
cho de hQc già, giâo str cüng nhtr câc b�n sinh
viên, tha thiét v&i v�n dè ljch sir chÜ' quoc ngfr.
" 9
NGUYEN BAN
TÀI LiêU VIÉf TA Y
I.. Mç,t trang trong bàn thào cuon « Tunchinensis Historiae libri
duo n do L.m. Bk Lç,. viet nam 1636 t�i Ao Môn.
(ARS!, ]S. 83 et 84, f. 22).
II. Trang âàu bàn ttrèrng trinh cùa L.m. Gaspar d' Amaral viét t�i
Thang Long ngày 31-12-1632.
(ARS!, ]S. 85, f. 125).
III. Btrc thtr cùa Igesico Van Tfn viet ngày 12-9-1659 gù-i cho Linh
m1;1c Marini.
(ARS!, ]S. 8r, f. 247).
IV. Btrc thtr cùa Bento Thiçn viet ngày 25-10-1659 gÙ'i cho Linh
m \lC Marini.
(ARS!, ]S. 8r, f. 246).
V. T�P (( Lich sir ntr&c Annam>> do Bento Thien viét narn 1659 t�i
Thang Long ..
(ARS!, ]S. 8r, f. 254-259).

,+
/�Jr),
. L
ft
U 37-,--,,A7ta�u,
�,1,,.,,,(. -A NNVA
do reino de! Ârvn.am. do amio IL, t 6J 2-
Je."a,· " p .Ld� (}a(,,zwu k-Gy
c
,._J
k.feo� tf!witzLdtn tkf 9:ïallU4,J

tk, �e-OC,r.4/.
_Tên nhfrng ngtrèti
nhàc âén trong sa.ch
Adva,rte D. 20. B�ch H9 1��-. ·

Agnès J. 93· Barbosà · A. ·66_ 67 83.
Ai Liên 58. _ 67.
Barbosa M�cha'do · 66
A.lbi H. 42. Bartoli p.
. 22. .
A.lbier P. 93.· Bày ông_ l>i _îïnh. 34 36 3,7 ·
A Lich SO'n VI 88. 1;3çt. cô. 57 •.
A Lich · $0'n Vll 97· Bonifacy A. 29.
Alvares J. 54 55 · Borgçs. o.· �3 94 95 97 98 100
Amaral A .. 54· · lOI · �04. 107 •
Aniar�l G. 7 23 39 4 1 . 51 ··53 54 -Borr.i C.·.i1 13 I4 20 21 22 25 27
"55 56 60 63 64 . 65 66:. 67 ·,· 2,8 29 30 38 79·
68 83 92 98_. ·Èoxèr C.R. .89.
André-Marie 20 . Boym M. 94· 96 97 103 104 105
An DtrO'ng vtrO'ng uo. · Bùi .NhuJn 60 6I 64.
Anh Tông Li _n3. · �urna.y. J. ·80.
Anh Tông Tràn 114. Buiomi F. 20 22 27 31 37 38 39
A.n Rê Phu. Yên \17· . 46 79 82.
\rnedo J. 25.
Ashley R. �9·
Âu· CO' 109. Cabral J. 72.
A.zevedo E. 68 72. Cadière L. 31 52.
152 l/CII Sù CIIÜ uu6c NG{"
Câi Trâm 75. Dias A. 20.

Cam Bento 102. Dias M. 63.
Cam Binh 106. Duç Tông n5.
Cành Di nG. Dùng Lê công 56 61.
Cành Ljch 117. Dùng chU'&ng 59.
Cành Th�c 111. DtrO'ng Thai h�u 112.
Cành Thang 117. Duperray E. 97.
Cao Bièn 111.
Cao Chinh Bâng 111.
Bk L(> 7 9 II 13 14 15 1'6 32
Cao Huy Giu 53. 34 °35 38 39 40 41 42 43 44
Cao Tông Li 113. 45 47 48 49 50 51 53 60 63
Cardi m A.F. 40 41 52 53· 65 66 67 70 72 76 77 78 79
Carvalrio D. 20. 80 82 83 84 85 86 87 88 89
Carvalho V. 21. 9° 91 99·
Chabrié R. 97. B�j 6I.
Chappoulie H. 81 89. B�i Chfnh II7.

Chézaud A. 78. Ba Miê 1g 58.
Chico Thày giàng 102. Bang 61
Chiêu ông Nghè 34 37. Bang Dong II6.
Chiêu Hoàng 114. E>inh 64.
:;hfnh Tri 118. . Dinh 61.
Chrisanto 99 100 107 r
Binh Tiên Hoàng II2 II3.
Coi bà 62. Binh Tu_ç II3.
Công Han Ill. Boan 119.
Công Thành 57 64. Boan Khanh 117.
Croix A. 29. Bô Giai u7.
Cruz G. 20. Bông Thành 65.
E>ong Thiên VU'O'ng Phù 110.
Bo Quang C�fnh 18 72.

Damaso Côi Tri 99 106. E>o Thich 112.
Daria 99 100 107. Btrc 64.
TÊN NHÜNG NGlfàl NHAC TRONC SÂCH 153
Dt'.rc Dong n5. Hong Ninh 119.

Btrc Long 55 62. Hong Thu�n 117.
Ho Tôn Tinh 115.
Ho VtrO'ng 115.
Estève E. 25-. Huè 59.
Fernandes E. 32 79.
Huç Tông Li 113.
Ferreyra E. 21 26 71. Htrng 118.
Fonseca L. 20. Hùng V. trO'ng 109 110 111.
Fontes A. 22 34 35 36 38 51 ,2 HtrO'ng 59.
53 60.
HtrO'ng Quoc công 118.
Franco 53.
I Ni Kim 20.
Giang 60. Innocens X 42 97.
Giàn Tu Công 114.
Gia Thaï 118.
Jonaya S. 73.
Gia Tinh u7 .
Joseph ngLriri Nh(Lt 23.
Gottifredi A. 87.
Govea R. 41.
Khang Hi 97.
Khiêm Vll'O'ng u7.
H� D6 doc 59 63. Khong Ttr 55 121.
Han ông Già 97. Kiêm 58.
Han ThtrO'ng 115. Kièu Qu�n công 111.
Hertz S. 49. Kinh DU'O'ng VU'O'ng 108 110.
Hien T ông Lê 117. Koffler A.}<. 97.
Hien Tông Tràn 114.
Hoa Dô doc 59: L�c Long Quân 108 109.
Hoa Sài 58 .. Lao Ttr 44 47.
Hoàng Phuc II6. Laures J. 20.
Hoàng Xuân Hln 82. 99 !02. Lê 59 60.
Hong 63. Lê Hoàn 113.
154 l/Cfl SÙ' CI-/Cr QUOC NCÙ
Lê Minh VI 77. Minh E>t'rc vua n7.

Lê Ng9c Tr1:1 19. Minh E>frc V trO'ng Th:ii phi 36.
Lê Qui Ly II5, Minh Khang IIR.
Leria J .M. 80 81. Minh Tông Tràn n4.
Liêu 57. Montézon F. 26.
Lieu Thang II6. Morelli F. 46.
Li Nam Bê III. Motte G. 20.
Lo 65. M 1:1c Liên 121.
Louvet L.E. 20.
Lubelli A. 93.
Luis G. 23 25 26 27 32 33 4 3 Nân 65·
38 39. Ngô Quàng III.
Ngô Si Liên III 113.
Ngô VtrO'ng III.
M�c Bang Dung n7. Nguyên B�c 112.
M�c Tinh V 88. Nguyên Chi Thiêt 87.
Mai Liên 58. Nguyên Hoàng 36 45.
Maria bà 36. Nguyên Hong 20.
Maria M. de Sa. 25. Nguyên. Khk Xuyên 18 19 86 87.
Marini G.F. II 12 14 15 17 18 70 Nguyèn Khoan nr.
71 72 14 8o 93 94 95 99 100 Nguyên Minh Triét 53.·
101 102 103 105 106 107 108. Nguyên Phuc Ky' 35.
Marques P. 22 27 39 45 51 53 60 Nguyên Phuc Lan 20 32.
63 69. Nguyên Phuc Nguyên 34 35 73
Mascal"enhas N. 21 32 39. 45.
Matas G. 35 38. Nguyên Quê III.
Ma "Viçn 111. Nguyén Siêu L1:1y III.
Maybon C.B. 28. Ngu'yên Thù III.
Mayorica J. 41 60. Nguyên Th1:1c u2.
Mi Chu 109 no. Nguyên Van Quang 53.
Minh chzr<rng 95 96 102. Nhâm 59.
TÊN NHÜNG NGUàl Nf-/AC TRONC SACH 155
Nhân Tông Li 113. Quang Htrng n8 n9.

Nhân Tông Tràn 114. Quang Thiçu 117.
Nh�t Khanh n1. Quat Nguyên 120.
NhO'n 64. Que 60.
Nhu� 61. Quynh Chua 56.
N:ckel G. 87.
Niêm 103 104. R�ngel F. 93 103 104 107·
Ning Cheng-tze 94 97 · Reggio B. 41.
Rhodes A. 11 12 13 14 15 17 21 25
Oliveira B. 93. 31 32 35 42 48 49 72 77 79
80 81 82 83 84 85 go.
Rhodes B. 77.
Pachtler M. 49·
Rhodes F. 78.
Palmeiro A. 41 51 52 54.
Rhodes Ga. 78.
Ph�m Dinh Khiêm 36.
Rhodes Ge. 78.
Ph;J.m Van SO'n 52.
Rhodes H. 78.
Phê 63.
Rhodes J. 78.
Philipphê vua 27.
Rhodes L. 78.
Ph1:1 61. Rhodes R. 80 81 82.
Phuc Chân 46 47·
Rhodes S. 78.
Ph\1C Hi 108. Rictius M. 29.
Piccolomineus F. 87 · Riekhes M. 29,
Pina F. 22 23 27 34 35 36 37 38 Rocha C. 93.
79 82 . .
Rodrigues J. 20.
Pinkerton 29.
Roiz J. 23
24 _26 27 38 7�·
Poncet E. 103 104.
Rubino A. 71 81.
Poncet L.A. 31.
Saccano M. 25 31 82.
Quàng 57 64. Saito P. 23 51.
Quang Bau 117. Schutte J.F. 66.
Quàng Hoa 117. Sen 75.
156 l/C/1 SU' CHÜ' QUÔC Nèù
Sommervogel C. 28 53 66 67 · Th\ty ng.

SO'n Tinh 109.
Thùy Tinh 109 n5.
S.treit R. 20.
Tiên Chu.a n8 ng.
Str&ng 64. Tinh bà 60.
Susius J. 29. Tissanier J. II 12 13 14 71 81 93

94 100 103 104.
Taberd J.L. 26. Tô Binh III.

Tan 103 104. Trà chznrng 96 102.
Tan Phat P. 86. Tran Ba Tiên III.

Tavora F. 71. Tràn Cao n7.
Tay bà 57. Tràn Tr9ng Kim III.
Teixeira E. 66 67. Tri. 64.

Thaï Bau n6. Tri Tri Bô n7.
Thaï Tè Lê u6. Triçu Viçt VtrO'ng 111.
Thaï Tông Lê n6. Triçu Vü Hoàng no.
Thai Tông Li 113. Trjnh Khài 56 6I.
Thâj Trinh 117, Trinh Lç 56.

TM.ng 60 64. Trinh Sàn n7.
Thanh Lang 18 19 99. Trinh T�c 46 56 6I 62 93 97 103
104.
Thanh Tông Li n3.
Thanh Tông Tràn II4. Trinh Trang 39 4I 43 44 45 5 1
Thàn Long 108.
52 53 55 57 62 64 78.
Than N ông 108 120. Trinh Tùng 43 45 56 58.
Than Tông Lê 94. Trinh Vân 56.
Than Tông Li n3. Tr9ng Thi no
Thich Ca 44 57 n4. Trùng Quang u6.
Thiçn B. 7 93 98 99 100 ;01 103
Trung Tông Lê n3.
104 107 108 IIO II2 120 121. Trt.rO'ng 102.
Thiên Khanh u5. TrtrO'ng Nhi III.
Thu�n Thiên n6. TrtrO'ng Tdc III.
Thtrèrng Quoc công 119. Ttic Tông n4.

TlN NHÜNG NGUàl NHÂC TRONC SACH 157
Tung Chu.a 56. Vïnh L:;ic n5.

Tuyèn 58. Vinh Lich 96 97 104.
Vïnh Tl19 94.
Vinh T9 43 55.
Vitelleschi :M. 24 26 28 33 35
3} 82.
Valignani A. 72. Vô üj.
Van ChJt 57. Vo Long �fê r3 52 98.
Van Han 98.
Van Nguyçn 60 61.
Wou San-kouei 97.
Van Nhât 75.
Wustoff G. 81.
Van Tang 75.
Van Tin I. 92 93 95 96 98 102
10, 104. Xtro·ng Chfrc n1.
Van Trièn 75.
Veuillot E. 26. Y Nha Tlzdn ·i. 1. .,
Vinh Dinh 117. Y Nhà Ilzay .:((1i2g 83.

' � �
TAI LI]; U THAM KHAO
NHÜ'NG BAN VAN VIÉT TAY

LUU TR.Ü T�I cAc VAN KHÔ vA THU' VItN
BIBL/Of ECA DA AJUDA

( t�i thù dô Bo Dào Nha )
Jesuitas na Asia, C6dice 49-V-3r, f. 215-263v : Bàn ttrèmg trinh

hàng nam vè giao doàn Dàng Ngoài, do L.m. Gaspard' Ama-
ral viêt q.i Thang Long ngày 31-12-1632 b!'lng . chfr Bo Dào
Nha. Tài liçu này do tu si .J. Alvares chép l�i nguyên bàn t�i
Ao Môn ngày 8-12-1745.
REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA DE MADRID

( t�i thù dô Tây Ban Nha )
Jesuitas, Legajo 2r, Fasc. 6, f. 702-703v : L.m. Bk L(> ttrèrng thu*t

bàng La van nhfrng ho�t dçmg truyèn giao cùa ông và cùa
L.m. Pedro Marques & Dàng Ngoài tir nam 1627. Viet qi Ao
Môn khoàng thang 5-1631.
Jesuitas, Legajo 2I bis, Fasc. r6, f. 31-37r : Ttrèrng thu�t vë de Thày

giàng Dàng Ngoài, do L.m. Gaspar d' Amaral viêt b:ing chfr
Bo Dào Nha ngày 25·-3-1637 t�i Thang Long.
Jesu.itas, LeJ:ajo 2r bis, Fasc. r7, 228-234v : Thu�t l�i cu9c tÙ' d�o
·cùa Thay giàng An Rê Phu Yên. Viet & gan Thanh Chiêm
(Dàng Trong) ngà'y 1-8-1644 bang chfr Bo Dào Nha do tac già
Dk Le}.
16( L/Cfl SÙ CHÜ QUOC rvcü
Jesuitas, Legajo 22, Fa!c. I, f. 21crv: L.m. M:irini yêu du vn:i Bo

Dào Nha trà 2.000 tien " cruzados ,, cho Hç)C viçn ,, Madre de
Deus ïi. Soq.n bang chfr Bo Dào Nha.
THU Vl(N THÀNH PHÔ l YO'V (Phap)

Manuscrits 8I3 ( Fonds général), f. 1-23v : Tu·èYng thu?t vè hoq.! dç>ng
truyën gifo ctta Dong Tên t�i Trung Hoa, E>àng Ngoài, E>àng
Trang và de x& chung quanh. L.m. Joseph Tissanier so�n
�âng Phap van t�i Ao Môn ngày 3-u-1677.
Vl(N BÀO T ÀNG CAL VET à A VIGNON (Phap)

Manuscrits vol. 32-1.1: f. 36-45r: Chfrng thtr phê chuan ci1a L.m. Bk
L9 vë gia sàn gifra H9c viçn Dong Tên ô- Avignon v&i m� ông
là bà Françoise de Rafaélis. Tài liçu bAng Phap van làm t�i
La Ma ngày 11-6-16!8.
VAN KHÔ TiNh VAUCLUSE (Pn§p)

Registre de baptême de la paroisse Sainte-Magdeleine, r60-1--r635, GG.
3 : Sà rira t9i ctta xtr d�o Sainte-Magdeleine,> tir nam 1604-
II
1635. Tài liçu bang La van, trong â6 c6 ghi tên ngày sinh và
ri'ra t9i cùa caê em L.m. E>�i°c L9.
VAN KHÔ TiNH DÔNC TÊN BA LÊ

(t9i Chantillv, Phap)
Fonds Rybeytète, so 29 : Thu· cùa L.m. Aimé Chézaud bang Phap van
viêt qi Isfahan, Ba Ttr, ngày n-n-1660, loan tin L.m. Dâc L9
qua dèri t�i Isfahan ngày 5-n-1660.
THU Vl(N VATICAN

::onds Barberini, vol. I58 (mss orient.), Indici e Cataloghi Vaticani :
Bfrc thtr cùa Chua Trjnh Trang bang chfr Nho, kh!tc trên tâm
b�c la vào cuoi nam 1627 giri cho L.m. André Palmei�o.
ARCHIVUM ROMANUM SOCIETATIS IESU

(t�i la Mà - viét tât ARS/)
Fonda G_esuitico, so 734: E>O'n ctta E>àc L9 viêt bang chfr Y t�i La Ma
TÀI Ll(U THAM KI-IÂO 161
ngày 15-4-1614, xin Bè trên Cà Dong Tên cho 6ng di truyèn

giao o Bông A.
Fondo Gesuitico, so 735 : BO'n cùa Bk Le> viët bàng La van tiÎ La Ma
ngày 15-5-1617, xin Bë trên Cà cho ông âi truyèn giao à Nh�t
và Trung Ho a.
Jap.- Sin. I6 II, f. 174: Thll' · cùa L.m. Valentino de Carvalho viët
bâng chfr Bo Bào. Nha t�i Ao Môn gÙ'i cho L.m. Nuno Mas
carenhas ngày 9-2·-1615.
]ap.- Sin. 25, f. 130v: S.o danh b9 Dong Tên tinh Nhit Bàn bàng
chfr Bo Bào Nha nam 1623.
]q.p.- Sin. 6R, f. 13rv: Thtr c�a r:>k L{> bing chfr Bo E>ào Nha, viet
t�i Bàng Trorig ngày �6-6-1625, gÙ'i cho N. Mascarenhas.
]ap.- Sin. 68, f. 15rv: Thll' cùa L.m. Emmanuel Fernandes bàng
chfr Bo Bào Nha viêt tii Hç,i An ngày 2-7-1625 giri cho Bë
trên Cà Dong Tên à La Ma.
]ap.- Sin. 68, f. 17r: Thtr éùa L.m. Gabriel de Matos viët hàng
chfr Bo f>ào Nha, t{li E>àng Trong ngày 5-7-1625, giri cho Bè
. trên Cà Dong Tên à La· Ma.
]ap.- Sin. 6R, f. 28-29v: Thtr cùa L.m. Buzomi viét bàng chfr Y tii
f)àng Trong
_ ngày 13-7-1626, giri cho Bè trên Cà Dong Tên.
]ap.- Sin. 69, f. 95-14ov: E>ic Lç, viét vè cuç,c hành trinh mtrài nam
cùa ông; soin bàng La van t�i Macassar ngày 4-6-1647.
]ap.- Sin. 70, f. 264: Thtr cùa M. de Sa. Maria viêt tiÎ Cira Hàn
ngày 2-8-1698, bàng chfr Bo E>ào �ha, giri cho J .-A. Arnedo.
]ap.- Sin. 7 r, f. 23-27r: Bàn ttrèrng trinh hàng nâm vè giâo doàn
f>àng Trong, viêt bàng La dn tiÎ Ao Mô� ngày 12-�2-1621 do
L.m. Gaspar Luis.
]ap.- Sin. 7r, f. �6-7u: Bàn ttrèrng trinh hàng nltn v� giâo doàn
Dàng Trong, do Gaspai: Luis soin hâng La- van t*i Ntr6'c M�n.
ngày 1-1-1626.
162 lfCH SU CHÜ QUÔC NCÜ
Jap.- Sin. 72, f. 2-16v: Bàn ttrèrng trinh hàng nam vè gifo doàn
E>àng Trong do L.m. J oao Roiz viét b�ng chfr Bo E>ào Nha ti i
Ao Môn ngày 20-n-1621.
Jap.- Sin. 72, f. 69-86r: Bàn ttrèrng trinh hàng nam vè gifo doàn
E>àng Trong, do L.m. Antonio de Fontes viêt bang c.::hfr Bo E>ào
Nha t�i Hç,i An ngày 1-1-1626.
Jap.-Sin. Bo, f. 15-16v : Thtr cùa E>!ic Le;, viêt hling chfr Bo E>ào
Nha, q.i Ao Môn ngày 16-1-1631, trinh bày v&i N. M:1scare
nhas vë vi�c truyèn gifo cùa ông và P. Marques ér Bàng
Ngoài.
Jap.-Sin. 80, f. 35-38v : 31 t.m. Dong Tên xtc nh*n rnô thirc rira
tc;,i bing tiêng Viçt Nam trong mç,t cu9c h9p t�i Âo_ Môn nam
1645. Tài li�u bing éhfr Bo E>ào Nha và La tinh.
Jap.-Sin.80, f. 76-8ov : V!n dè mô thtrc rtra tç,i b�ng tieng Vi�t. Tài
liçu bing La ngfr, c6 lë tac già là L.m. Marini ; so�n vào nam
1:648.
]ap.-Sin. 80, f. 88-Sgv : Tht.r cùa .L. m. Marini viet b�ng chfr Bo
E>ào Nha tii Thang Long ngày 12-5-1655 vè van dè mô thtrc
rira t9i bâng tieng Viçt Nam, giri cho L.m. F. de Tavera.
Jap.-Sin. Rr ,. f. 246rv : Tht.r cùa Thày giàng Bento Thiçn viêt bfog
chir quoc ngfr, tii Thang Long ngày 25-10-1§59, gù-i cho L.m.
Marini à La Ma.
Jap.- Sin. Rr, f. 247rv: Tht.r cùa Thày giàng Igesico Van Tin viêt
bâng chfr quoc ngfr, tii _E>àng Ngoài ngày 12-9-1659, g&i cho
L.m. Marini tii La·Ma.
Jap.-Sin. Rr, f. 248-259v : T�p «Ljch sir nt.r&c Annam» do Thày giàng
Bento Thiçn viet bing chfr guée ngfr, .ti . i Thang Long vào
khoàng dàu nam 1659, gù-i cho L.m. Marini b La Ma.
]ap.-Sin. 83 et 84, f. 1-62v : Bàn thào cuon sach «Tunchinensis His

toriae libri duoi> do do E>k Le;> soin tiÎ Ao Môn vào nam
1636. Viet bâng La van.
TÀ/ Ll(U THAM KHÀO 163
]ap.-Sin. 85, f. I::!5-174r : Bàn ttrèYng trinh� hàng nam vè giao doàn
Dàng Ngoài bàng chfr Bo E)ào Nha, do L.m. Gaspar d'Amaral
viet t�i Thang Long ngày 31-12-1632.
, , ?
SACH BAO THAM KHAO
BARTOLI Daniella, Dell' Historia della Compagnia di Giesv, La Cina
Terza Parte, Dell' Asia, descritta dal P. Daniello della medesima
Compagnia, Roma,1663, in-fol.
BORRI Christoforo, Relatione della nuova Missione delli PP. della
Compagnia di. Giesv, al regno della Cocincina, scritta dal Padre
Christoforo Borri Milanese della medesima Compagnia, Che fù
vno de primi ch'entrorono in detto Regno, alla Santita di N. Sig.
Vrbano PP. Ottavo, Roma, 1631, in-120.
BORRI Christofle, Relation de la novv�lle Miss.ion des Peres de la
C(Jmpagnie de lesvs av royavme de la Cochinchine. Tradvite de
/' Italien clv Père Christo/le Borri Milanais, qui fut vn des premiers
qui entrerent en ce Royaume. Par le Pere Antoine de la Croix, de
la mesme Comp:zgnie, Lille, 1631, in-uo.
(Viet d.t : BORRI, Relation de la nouvelle mission)
BOXER Charles Ralph, The Portuguese Padroado in East Asia and the
problem of the Chinese Rites (r576-I773), Macao, 1948,·in-40.
BURNAY J ., Notes chronologiques sur les missions jésuites du Siam au
XV Ile siècle, trong Archivum Historicum Societatis Jesu, Nam
thir XXII, thang I-6 nam 1953, tr. 184-185, 199.
CADIÈRE Léopold, Une lettre du roi de Tonkin au pape, trong Bulle
tin de la Commission archéologique de z,
Indochine, 1912, Pl.
VII và tr. 199-210.
CARDIM A.- F. et BARRETO F., Relation de ce qvi s'est passé
depvis qvelqves années, jusques à l'An I644. au ]apon, à la Co
chinchine, au Malabar, en l'Isle de Ceilan, et fn plusieurs autres
Isles et Royaumes de l'Orient, Paris, 1646, ir,-12 ° .
Do Lahier dich tir chfr Bo Dào Nha và Y sang Phâp van.
164 l/CII SU CI-IÜ QUÔC NGÜ
CHABRIÉ Robert, Michel Boym, jésuite polonais, et la fin des Ming en

Chine (I6.j6-I662), Paris, 1933, in-8°.
BO QUANG CHfNH, La mission au Vift Nam I62.j.-I630 et I6.JO·

I0.J5 d'Alexandre de RHODES, s.j., avignonnais. Lu�n an, âanh
m.iy, trinh qi Ecole des Hautes Etudes - Sorbonne, Paris,
1969, 443 tr.
BÔ QUANG CHfNH, Trinh d(> chif Quôc ngir m&i cùa Linh-M11c
EJ&.c-L{J, tir nam I625 dén I6.J..J., trong bâo Phu-O'ng lJông s6 7,
thang giêng 1972, tr. 15-21.
DUPERRAY Édouard, Ambassadeurs de Dieu à la Chine, Paris, 1956,

in-80.
FERREYRA Emmanuel, Noticias summarias das perseguiçôes da Missam
de Cochinchina, principiada, et continuada pelos Padres da Com
panhia de Jesv, Lisboa, 1700, in-fol.
HOÀNG XUÂN HAN, M{Jt vài viin-kifn Mng quôc-âm ·tàng-tnr O'
Au-châu, bac fJq.i-H9c, so IO, thang 7-1959, tr. 108-119.
LAURES Johannes, Kirishitan Bunko, a Manual of Books and Docu

ments on the Early Christian Missions in Japan, Tokyo, 1940,
in 40 .
L:Ë NGQC TRl), Chii' quôc-ngi'i' tir thé-kj, XVII dén cuôi thé-kj, XIX,
trong Vi?t-Nam Khào-co t(Lp-san, so 2, Saigon, 1961, tr. u3-
136.
LOUVET Louis-Eugène, La Cochinchine religieuse, T.I, Paris, 1885 ,

in-8°.
MARINI Gio Filippo de, Delle Missioni De' Padri della Compag nia di
Giesv, Nella Prouincia del Giappone, e particolarmente di quella
di Tumkino. Libri Cinqve, Roma, 1663, in-4°.
(Viet dt : MARINI, Delle Missioni).
MARINI Jean-Philippe de, Relation novvelle et cvrievse des Royavmes

de Tvnqvin et de Lao. Contenant vne description exacte de leur
TÀI L/[U TI-IAM Kl1ÀO 165
Origine, Grandeur, Estendue, de leurs Richesses, et de leurs Forces.

Traduite de l' Italien du P. Mariny Romain. Par L.P.L.CC., Paris,
1666, in-40.
MONTEZON Fortuné de, et ESTEVE Edouard, Voyages et travaux

des missionnaires de la Compagnie de Jésus. Mission de la Cochinchin,;
et du Tonkin, Paris, 1858, in-80.
NGÔ SÏ LI:ËN, fJq.i Vift Sù- ky tôàn thzr, Tç.p 1, II, III, IV, Cao Huy
Giu phiên dich, Bào Duy Anh hi�u dinh, chu giâi và khào
chtrng, Hà Nçi, 1967, 1968, in-8°.
NGUYEN KHÂC XUY:ÊN, Chung quanh vân-dë thàrzh-lç.p chir quôc

ngir. Chir quôc-ngir vào niim I6-15, trong Viin-hoa nguyft-san, so
48, thang 1-2 nam 1960, tr. 1-14.
NGUYÊN KHÂC XUY:ËN, Gicio-si A-liclz-so-n f>ii.c-19 vui chir quôc

ngü-, trong Vift-Nam khci.o-co t�p-san, so 2, Saigon, 1961, tr.
75-107.
NGUYEN KHÂC XUV:ÊN, 'Gùio-sï D&c-L9 v&i công-vifc xuât-bàn,

trong Vift-Nam khào-co t�p-san, so 2, Saigon, 1961, tr. 183-196.
PH�M BlNH KHI:ËM, Ngzrèri chzrng thir nhat. Ljch sù- tôn gido, chlnh
tri mïên Nam âàu thé kj, XVII, Saigon, 1959, in-8°.
PONCET L.A., L'un des premiers annamites, sinon le premier, converti

au catholicisme, trong Bulletin des Amis du Vieux Hué, thang 1-3
nam 1941, tr. 85-91.
Relation des Missions des Evesques François avx Royavmes de Siam, de la

Cochinchine, de Camboye et du Tonkin, etc., divisée en qvatre par
ties, Paris, 1674, in-8°.
RHODES Alexandre de, Dictionarivm annamiticvm, lvsitanvm, et lati

nvm, ope Sacrae Congregationis de Propaganda Fide in lvcem editvm
ab Alexandra de RJ-.odes è Societate lesv, ejusdemque Sacrae Congre
gationis Missionaric Apostolico, Roma, 1651, in-40.
166 l/CII s(r CHÜ QUOC NGÜ
RHODES Alexandre de, Cathechismvs pro iis, qui volunt suscipere Bap
tismvm, in Octo dies diuisus. Phép giàng tcim ngày clzo kè muan
chiZJ phép rira tpi, ma beào dq.o thdnlz dtrc Chu.a bliri. Ope Sacrae
Congregationis de Propaganda Fide in lucem editus. Ab Alexandro
de Rhodes è Societate Iesu,. ejusdemque Sacrae Congregatio?zis Mis
sionario Apostolico, Roma, 1651, in-4 °.
RHODES Alexandre de, Divers voyages et missions dv P. Alexandre

de Rhodes en la Chine, et autres Royaumes de l'Orient. Auec son
retour en Europe par la Perse et l'Armenie. Le to�t divisé en
trois parties, Paris, 1653, in-4° . C6 bàn do Viçt Nam kich
thtr&c 30 _x 42 cm.
RHODES Alexandre de, Histoire dv royavme de Tvnqvitz, et des grands

progrez qve la predication de l'Evangile y a faits en la conuersion
des Infidelles. Depuis l'Année r627. jusques à ['Année r646.
Composée en latin par le R.F. Alexandre .de Rhodes, de la Compa
g_nie de Jesvs. Et tradvite en françois par le R. P. Henry Albi,
de la mesme Compagnie, Lyon, 1651, in-40. C6 bàn do Yiçt
Nam 12,5 x 18 cm.
RHODES AlE;xandre de, Relazio.rze De'felici successi della Santa Fede

Predicata da Padri della Compagnia di Giesv nel regno di Tvn
chino, alla S.antita di N.S.PP. Innocenzio decimo. Di Alessandro
de Rhodes avignonese, Roma, 1650, in_-40. Bàn do Viçt Nam
12,5 x 18 cm.
RHODES Alexandre de, Sommaire des divers voyages, et missions

apostoliqves, du R.P. Alexandre de Rhodes, de la Compagnie de
]esvs, à la Chine, et autres Royaumes de l'Orient, auec son retour
de la Chine à Rome. Depuis l'Année r6r8, jusques à l'année z6_53,
Paris, 1653, in-120.
RHODES Alexandre de, Tvnchinensis Historiae- libri dvo, qvorvm

altero status temporalis hujus Regni, altero mirabiles evangelicae
praedicationis progressus referuntur. Coept ae per Patres Societatis
Jesv, ab Anno I627. ad Annum r646. Authore P. Al�xandro de
:Rhodes, Auenionensi, ejusdem Societatis Presbytero ; Eorum quae
l À/ Llf U TH4M KI-IÀO 167
hic narrantur �este oculato, Lyon, 1652, in-40. Bàn do Vift

Nam 12,5 x 18 cm.
SACCANO Metelle, Relation des progrez de la Foy av Royavme de la

Cochinchine és années r646. et · z647. Envoiée av .R.P. General de
la Compagnie de Jesvs, Paris, 1�53, in-120.
SCHUTTE Joseph-François, El « Archiva del Japon o, Vicisitudes del

Archiva Jesuitico del Extrema Oriente y descripcion del Fondo
existente en la Real Academia de la Historia de Madrid, Madrid
1964, in-8°.
THANH LANG, Nhirng chq.ng dirèmg cùa chir viét Quoc-ngir, b�o fJq.i
H9c, Nam thir IV, so 1, thang 2-1961, tr. 6-36.
THANH LANG, Bang ltr{rc do Van h9c Viit Nam, Quyèn thrrvng, Sai
gon, 1967, in-So.
TISSANIER Joseph,, Relation dv voyage dv P. Joseph Tissanier de la
Compagnie de Jesvs, Depuis la France, jtisqu' au Royaume de Tun
quin. Auec ce qui s'est passé de plus memorable dans cette Mission,
durant les années r658. r659. et r66o, Paris, 1663, in-120.
V ACHET Bénigne, Relation des missions et des voyages des évesques vicai
res apostoliques, et de leurs ecclésiastiques és Années r672. r673 .
. r67 4. et r67 5, Paris, 1680, in-80.
Vocabulario da Lingoa de Japam com adeclaraçao em Portugues feito por

alguns Padres, e Irmaos da Companhia de ]esu. Em Nangasaqui,
no Collegio de Japam da Companhi� d�· Jesu, 1603, in-40.
Vô LONG T�, Ljch-szr Van-hpc C6ng-gicio Vift-nam, cuon r, Sàigôn,
1965, in-80,
. LUC
MUC .
Loi gi&i thiçu 5
L&i t�a 7
1. Nhin xét cùa mqt s6 ngtrài Tây phtrang vê

tifng Viit- 7
THANH TIÉNG V1$T 11

NGU PHAP TJÉNG Vlf,T 17
2· Sa hrQ"C giai do�n thành h)nh chfr qu�c ngfr

(1620-1648). .II
Tài liçu viét tay nam 1621 cùa Joao Roiz 24

Tài li�u viêt tay nam 1621 cùa Gaspar Luis 26
Tài liçu nam 1621 eth_ Crïstoforo Borri 27
Tài liçu viêt tay nam 1625 cùa f)ic Le;, 32
Tài liçu viêt tay nam 1626 cùa Gaspar. Luis 32
. Tài li�u viêt tay nam 1626 cùa Antonio de Fontes 34
Tài liçu viét tay nam 1626 cùa Francesco Buzomi 37
GIA! fJO�N HAI: 1631-1648· 39
Tài liçu viét tay cùa Hic Le;, tir 1631-1647 39

Thtr cùa f)âc Lç, viét thang 1-1631 39
170 l/CH Sl! CHÜ QUÔC NCÜ
Tài liçu cùa Die Lç, viét vào thang 5-1631 40

Tài li�u cùa Die L(> viêt nam 1636 41
Tài li�u cùa Die Lç, viét nam 1644 47
Tài li�u cùa Dk Lç, viêt nam 1647 48
Tài li�u viêt tay cùa Gaspar d' Amaral : 1632, 1637 51
Tài li�u ·cùa Gaspar d' Amaral viét nam 1632 54
Tài li�u cùa Gaspar d' Amaral viét nam 1637 6·3
Tài li�u viêt tay nam 1645 và 1648 68
Tài Ii?u viêt tay nam 1645 68
Tài li�u viét tay nam 1648 73
3. linh m1,1c Dâc lq so�n thâo và cho xu�t bàn haâ

sach chfr qu6c ngfr dàu tiên nam 16�1 77
f)ÂC LÇ) HQC TIÉNG Vlf,T 79

f)ÂC LQ CHO XUÂT BÂN HAI SÂCH QUOC NGÜ 82
Thèri gian so�n thào, hinh thtrc và nç,i dung

Cuon Dictionarium
Cuon Ca thechismus
Công CUQC xuat bàn
4. îài lieu viét tay nam 1659 cùa hai ngtrài

Vift Nam. 91
TÀI LI$U VIÉT TAY NAM 1659 CÙA IGESICO VAN

TIN
TAI Llf,U VJÉT TAY NAM 1659 CÜA BENTO TH!f,N
TJP c,LfCH SÙ NUÔ'C ANNAMu VIÉT TAY NAM 1659
CÜA BENTO THlf,N
Lèri kêt
MUC Ll)C 171
NGIUYIÊ1'1 BÀN TÀI lD�ll.J VOIEî TAY 131

1- Mç,t trang trong bàn thào cu6n <1 Tunchinensis
Histori:ie libri duo,, do E>k Lç, viêt nam 1636 133
II- Trang dàu bàn ttrèvng trinh cùa Gaspar d'Amaral

viêt t�i Thang Long ngày 31-12-1632 134
III- Nguyên b.in bt'.rc thtr cùa Igesico Van Tin viét
ngày 12-9-1659 gù-i cho L.m. Marini 135
IV- Nguyên bàn bt'.rc thtr- cùa Bento Thiçn viét ngày
25-10-1659 gù-i L.m. Marini 137
V- Nguyên bàn t�p (( Lich sÙ' ntr&c Annam n do

Bento Thi�n viét nam 1659 139
Tên nhfrng ngtrèri dtrQ'C nhàc den trong sach 151
Tài Ii�u tham khào 159

M1:1c l1:1c 169
Cum deb,tis licentiis

Lịch Sử Chữ Quốc Ngữ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Lịch Sử Chữ Quốc Ngữ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lịch Sử Chữ Quốc Ngữ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

e8 QUAND CHÎNH

L.m. E>Ô QUANG CHfNH di d\J'a trên de tài

Sài Gon, ngày I t�ang 5 ncim I972.

1. Nhtn xét cüa m9t so ngtrài Tây phtrO'Dg vi

2. Sa ltrQ'C" giai doin thành hinh chir qulSc

3. Linh m1.1c Die -LQ soin thào và cho xuat

4. Tài lifu viet tay nam 1659 ctia bai ngtrài

THANH TllNC Vif f

2. Gio. Filippo de MARINI, Delle Missioni de'Padri della Compagnia di Gies u

Viçt hoàn toàn, phài dành ra bon nam trQn de hQC :, .

1. « J 'auouë que cette langue me fit peur au commencement, et que la voyant si

2. BORRI, Relation de la n(){Jvelle mission, tr. 73.

1. MARINI, Relation des Royaumes de Tunquin et de Lao, tr, 171-173,

2. < Ba bà ba [bà : và] ba b� bà sïgnificat, tres dominae colaphizant concubinam

derelictam magma» (RHODES. De tonis seu accentibus linguae Annamitae, trong

n Ba : molher segunda de principe,ou gouernador: concuhina principis

« Bà, dire hà : molher de principe, ou Gouernadt1t·grande vxor prin-

NGÜ PHAP TIÉNG Vl(T

1. MARINI, Relation des Royaumes de Tunqùin et de Lao, tr. 173-174.

GIA/ DO�N MÔT: 1620-1626

1. Vocabulario da lin,joa de lapam com adeclaraçao em Portuguef feito por alguni

4. BORRI, Relation de la nouvelle mission, tr. 89·96.

T ài li�u viét tay narn 1621 cùa ..Doâo Roiz

1. Joao ROIZ, Annua de Cochinchina do anno de 1620, Pera N. Muv Rdo em

Ungue: èatecismo fez o Pe ao Ungue nosso amigo, ea (?) outros

1. J. ROIZ, ibid, f. 7r,

Emmanuel FERREYRA, Noticias summarias das perseguzcoes da

Tàl lifu vlih tay nam D 62 D cùa Gaspar !Luis

1. Joao ROIZ, ibid., f. Br,

2, Ibid., f. 10r, 11r, 13r.

Ungue và U ngué � : Ông nghè.

V�O OB�u nam D 62 Œ cùa Crlstoforo Sorrl

1. Tratado da arte de navegar, pelo Rdo Pe Cristov:J o Brono, da Companhia, Anno

Maqui, Maco : Ma qui, Ma qu:ii.

Tài lieu viét tay nam 1625 çua Dâc lQ

î"ài lieu viét tay nam 1626 cùa Gaspar luis

1. ARS/, JS. 68, f. 13rv.

2. Gac;pnr LUIS. Cocincinae Mii;sionis annuae Litterae, Anni 1625, Ad R.P.N.

L.m. Antonio de Fontes, ngtrèYi Bo E>ào Nha, den Dàng Trong

4. Gaspar LUIS, Ibid., f 67r,

6. Gaspar LUIS, ibid., f. 70rv.

Phan hai, <• Residencia de Digcham, chamada vulgarmte Cacham »

3, Antonio de FONTES, Annua da Mis'Sào de Anam, a que vulgarmte chamào Cochin­

Digcham I Dinh Chàm.

1. Ibid., f. 69r, 74v, 75v, 76r, 79r,

'lîàfi Dfif u vliit 1tay inam o 626 clsa Francesco Bu.z:omB

xan ti 1 : X.in ti (Tht.rgng Dê).

GIA/ ()UJN H Al : 16.51-1648

lfhu- cùa Oàc ll..9 viêt thang 1-1631

Chûng ta biet, thang 7-1626, E>âc L(> rèri E)àng Trang vë

Tài li�u cûa Oâc l(> viét vào thang 5-1631

1. ARS/, JS. 80, f. 1 Sr .. 16v,

Tài li�u cùa Oâc IL9 viét nâm 1636

1. ltRSJ,JS.85 et84 1.1.G2v•

1. RHODES, Rclazione De'lelici successi della Santa Fede J-'r.:.:J,::ata da Padri

Tung : Bông. Bông Kinh.

Thài ky Chua Trjnh Trang, hàng nam CU' vào thang 6

thuam Thu�n. Ngtrài linh tuyên th�, c!9c r6 \'Ù'2 vÙ'a,

uan van. Quan van.

3, Antonio de FONTES, Annua da Mis'Sào de Anam, a que vulgarmte chamào Cochin