IfrtrL

i}ndürff n {nunüuü

llll
llll
lllll
llll$uulJ[l$ll
illl
rilil
berria
Mundu liluragarria
Gizakiakbetidanikizandu harremanzuzenaingurukolanda-
reekin,eta,gainera,lasler baino lehen ikasizuen landareas-
ko sendaüekoerabilzitekeela.

Animalieibegiratzekoohitura duen edonork ikusi izan du

katuek eta txakurrek hainbateta hainbatetanbelarrakera-
bili ohi dituztela beren osasun-arazoak
konpontzeko.Biak
ere animaliaharagijaleak
dira,eta gehienetanez diote esti-
mazio handiegirikematen landareei,
bainazenbaitetan,
be-
ren osasun-egoerakbultzatuta,landareakerabiltzendituzte
gisa.lrenstendituztenbelarmoten eta dosienara-
sendagai
bera,erremediohoriek eztulakedo gonbitoaksortzendiz-
kiete,edo purgaüat erabiltzendituzte hesteaklibratzeko.

Gai horietan -animalien izaera eta portaera- jakitunak

direnekdiotenez,sarrioarisugebatekhozkaegitendionean,
(euforóienfamiliakoak)
sarrioaesne-belarren bilahasLenda
Sarrioakez du ohiz horrelakobelarrikjaten,esne-
berehala.
belarrekduten latex zuria oso libragarriaeta nahikopozoi-
tsua baita,bainasugearenhelduasentitu bezainlasterjaten
dituzte belar horiek,horrelaera gogorreanlibratueta hel-
duaren pozoia (gainerakoguz[iarekin)gorputzetikbotaüe-
ko, Otsoek ere gauzabera egitenomen dute suge-belarra-
rekin, eta lurrean hazlarrikaibiftzendira landare libragarri
horrentipularenbila.Orein-kumeekikasitaomen dute zito-
ri gorriaezinhobeadelahotzarenaurka,.,
Animaliahorien senakerakustendigu giza- hostoetandituen orbanakbitarteko,biriken
kiakere era bertsuan,eta betidanik,landare- mintz iüura du:sendatubeharkolukebirike-
etan bilatukoeta aurkitukozuelabidea oere tako hainbat eritasun.,, Zertarako ote da
gaiüak ematu eta sendatzeko. Bainaanima- egokiakorradu-belarra, koskobiloen anüeko
jakin- sustraihanpatuakbaditu?
liensenazgain,gizakiakbadu,aspalditik,
üa transmitiüeko befe tresna bat hizkun- Tradizioakurte askotakobideaeginondoren,
tza,ela hizkuntzarenbidez,ahoz aho eta be- gaitzjakin bat sendatzekogaitasunabaieztatu
larritik belarrira, zabaldu izan da zion horrelakoedo halakolandareri, eta bela-
sendabelarreiburuzkojakinduria. rrekin sendaüeko "ofizioa"
zientziarenbidetik
Garaibateanjakin?a hori enpirismohutsean abiatzenhasi zen, Bide horretan, laguntza
oinarriturik ikasikozen, seguru asko.Zenbat handiaeskainizion Kimikak,batez ere zien-
belar dastatuote dira zer eraginduten jaki- tzia horrek aurkitu zueneanbelarren osagai
teko! Etazenbattripako min jasanbeharizan edo printzipio akiboak zirela gorputzaren
belar bakoi- osasuneaneragitenzuten substantziakHo-
ote dituzte hainbatdastatzailek
üaren erabilerazein izanbehar duen asmatu rrela,belarrakbotiketako eta sendategietako
aurretil<! gai bilakatuziren.
ezinbesteko

Gero, landare bakoitzareneite eta izaerari Egiada, gero, kimika berak,eta farmazia-in-
begira jarri ziren belarzaleak,
eta haiei zo- dufiriak,hartu zietelaaurre belarrei,eta lan-
rrotz begiraturikasmatunahi izanzuten zer- dare,animaliaeta besteizakibizidunedo bi-
tarako erabil zitekeenbakoitza.Gibel-bela- zigabeetatikateratako printzipio aktiboak
rraren hostoakgibelbat dirudi:ona izanbe- (puruakedo nahasiak)
erabiliizandirelabo-
harko luke gibelarentzat; biri-belarrak, tika gisa.Halaeta gurtiz,sendabelarren
eragi-
 | .'"t

major,minar
l*nceolcfs,
Plantago
il-

Plantainaasko daude,bainahiru ditugu ezagu-

nenak handia,ertaina eta txikia, Plantainaez
ezpoto plantina eta zorne bela-
ezik,zoin-belarra,
rro ere deitzendiote zenbaittokitan.
Plantainamota bakoitzarenhostoak eta loreak
ezberdinakdira.Hosto luzekoada plantainatxi-
kia (P lanceolato);hosto zabalekoa,handia (P
major);eta hosto zabalbainatxil<iadu ertainak
(P,media).
Lanceolatoderitzonahosto luzeaizatenda, ez-
pata itxurakoa,eta bertan zainakikus daitezke
goitik behera.3-7 zain paraleloizatendira ho-
riek. Hosto guztiak lur azpiko sustrai beretrk
jaioüen dira,eta arrosetanbilduakaurkitukodi-
tugu.
g
ñ
f,l
Zurtoin luze bat izatendute, hostoa bera baino
ó
luzeagoa.Udaberrianloratzenda eta uda guz-
s L
6
tian aurl<idaitekehorrela.Loreal<zurixkakdira.
t
f Buruxkazilindrikoaosatzendute.
 EuskalHerrian oso ezagunakdira landare Odoluzkiedo almorranekin
ere berdinegin
horiek.Hosto luzeko plantainaerabiltzen dezakegu.
Kataplasmak.
dagehien.Aspaldidanikoso erabilia.
Ziurre- Horüoi odoltsuak,haginetakomina edota
nik,landarerikezagunenetakobat izangoda ahoko bestelako arazorenbat edukiz gero,
hau,bestezenbaitzuekinbatera. ahoa infusioarekingarbitu edo gargarak
Plantaginazeo
en famiIiakoa, egin,
Belarrikomina denean,plantainalandare
ZERTAMKO ETA NOL..A:Katarroaksen- batzuk hartu, ondo garbitu,eta txiki-txiki
datzekoerabiltzenda batez ere, egin.Ondoren, ur pixka bat bota.Oihal ba-
Katarroa,ezlula,arnasbidekogaixotasunak, tean hartu dena eta erabat estutu, ahalik
eüarria hartua, marranta edota faringitisa eta zuku gehien ateratzeko.Zuku horren
edukizgero,plantainainfusioedota jarabe- tanta pare bat bota belarrian. 74 orduan
ak har daitezke. Edateko ez ezik,gargarak erabildaitekezuku hori. Berrizbehar izanez
egitekoere erabiltzendira infusioak. gero,berria egin behar da.
Hona hemen beste hainbaterabilera:zauri Betxindorrik edo konjuntibisik
üikiak ixteko,erredurak,herpesa,zomorro- badugu, edota begiak
en hozkadak sendatzeko...Kasu horietan, handitutaedo ne-
landareahartu eta,txiki-txiki egin ondoren, katuta baditu-
zuzeneanjarri behar den tokian;hau da,ka- gu, plan-
taplasmakegin.Eguneanbi edo hiru aldiz taina
aldatukataplasma. Ur irakinetanminutu ba-
tez egin eta gero, hostoak beharrezko to-
kian aplikatzeaeta gero zapi batekinbil-
tzea da beste aukera bat,

14
 infusioekin garbitu,40 gramo plantainabe- ak beste. Lehortu nahi izanezgero, udan
har dira ur litroko,3 minutuzirakineta era- bildu,erabat loratuadagoenean, eta itzalean
biltzekomoduan izangodugu. Nahr rzanez jarri. Behin lehortu eta gero, oihaltxoetan
gero,arrosaurarekinnahasi, gorde urte gufirako.
Beherakoamoz[eko ere erabiltzenda. 30
gramo hosto litro bat uretan irakin eta mi- jAN; Ez dago plantainajateko ohitura han-
nutu pare bat utzi estalita.Gero, ondo ira- dirik, bainajangarriada. Nahi izanezgero,
gazieta egunean2-3 basotxo hartu, entsaladangordinik,edo egosieta besteba-
razkiekinbaterajan daiteke.
f ii-]i= =T'li i\,=,11*HlL.*,-j:Hostoa da era-
biltzendena,Plantaina bide ertze- ii$¡\'fr,&iAl*i.:Muzilagoak,taninoak,C bita-
zelaietan,
tan eta lur landuetanaurkitukodugu,beste- mina,potasioa, gatzmineralak.,.

Z E RE GINJarabeak,
: i nfusi oak,
ukenduak,,
k a ta p l asmak,
zuku¿k,ti nduak...

P L AN TA INUAK E N D U{zauri A aki xteko, eta

z o morroen hozkadak, psori asieta a abar
s e n d atzeko): 40 gramobasel i na, 20 gramo
a r g i z a r i , 4g0r a m op l a n t a i nian f u s i oe t a
b e s te4 0 gramopl antai na hostonahasisu
b a x u an. D en-dena urtutakoan, suai tzal i ,
h o s to ak kendu,ondoi ragazi eta
ontzitxoetan iaso.

I N F U S I O2A5:- 3 0g r a m op l a n t a i nbae l a r
duguur l i troko,ei a 3 mi nutuz
e ra b i l i ko
i r a k i n gdou g u .

KATAPLASMAK: Plantaina 5 6 hostohandi

egi n,oi halbateanbi l du,eta behar
tx i k i -t xi ki
d e ntoki anj arriegunean 2-3 al di z.

JARABIA{katarroa, eztulaeta eztarriko

arazoak sendatzeko, eguneanparebat
k o i l a rakada txi kihardai tezke l auzpabcst
e g u n e a n3) 0: 0g r a m op l a n t a i nhao s t o1, 5 0
g ra m oazukre, 150gramoeztieta ur pi xka
b a t s u baxuanberotzen j arri ,l i ki dol odibat
e g i na rte. l ragazi eta epel tzen denean
k ri s ta l ezkoontzi tansartu.

L A N D A RHi A U E K IN
TR A B IL
D A ITE K E :
Iu k a l i ptoa,
mal ba,eztul -bel ra,
ar artzai n-
zakua,intsusa, berbena, asunaedoclsina...

I
 PrimuIs off¡elruü//$
\rrris...

(ú
-
c
q)

f
rd

(ü N

' Gc
L

f
Udaberrianedo pixka bat lehentxeagosorüen
da,eta udaberriaheldudelaadierazlendigu.Pox-
ku loreo, ostorikoeta udoberri lore ere deitzen
diote,
Zain lodikote bat du eta zainüo txiki askoatera-
Izen zaizkiohorri. Lurrean izaten ditu hostoak,
hau da,goranü asko igo gabe,eta adarüo bate-
tik ateratzendira horiek,arrosamoduan.Hosto
horiekberdeakdira goikoaldetik,obalaketatxuri
E
ü
, t t l t, , " ,
anüekoak azpikotik,Erdian zain antzeko bat iza-
i- ten dute eta zaintxikiakhortik ezker-eskuin.
Hos-
:N
, ' ñ]t toak iletsuakdira,Ertzakere izatendituzte,baina
rI joatendiren
-,,; oso leunak;ezdira erdikozaineraino
'c horietakoal<,Hostoal<nahikolodiakdira,
a
< Loreakzurtoin baten goiko aldeandaude,Zur-
t t -

toinak ez du hostodk Loreakhoriakdira.Banaka

,{ edo taldeanegoten dira, 8- l2 loreko taldeetan
,ñ
t
guüi gorabehera, Nahizeta taldeanegon,zurtoin
ffir berdinetikateraüen dira denak,Bost lore hosto
ffi8
ffir
izaten dituzte, Fguzkirantzbegiratzendute eta
usainaere izatendute.
w - -
f f i -

Fruitualcalizean
ezkutatuaegon ohi da,
f f i ¡

ffi5

16
 Oso ezaguna da;ez agiansendabelar bezala, Efula eta biriketakokatarroaarintzekogaita-
bainabailandare moduan. sunadu,eta flemakateratzenlaguntzen du,
familiakoada, Asma, bronkitisa,
edo gripea datorkigula na-
Primulazeoen
bariüendugunean ere harditzakegu infusio-
ak 20 batgramozainegosikoditugulitrobat
Xf;RTARAK{}tTA Nüt-4; Loreak zainak
uretan l0 minutuz,etatapatutautzi beste
etahostoakerabiltzen dira,
hainbatminutuz. Egunean 3-4 basot<oedan
Lasaigarrimoduanerabiliohi da.Urdurigau- daitezke,nahi izanezgeroezti edo azukre
denean,lorik ezindugunean burukomi- pixkabatekingozatuta,
egin,
na,edo nerbioekin zerikusiadutengaixota-
gero, Loreakpixeragile direnzenbaitpropietate di-
sunedo aruoakedukiz infusioak har
tuztenez, horretarakoere erabiliohi da uda-
daitezke lasaiüeko,
berrilorea,lraizteaparatukoharriakbotatze-
Horrezgain,minadugunean erabiliohi da: ko lagunganria da,baitagiltzurrunetako hain-
hilekominberatsuak sabeleko mina,erreuma, bat arazotan ere.Loreekininfusioaegin,eta
hezueria,
artritisa, ubelduak,bihurrituak,erre- egunean3-4 aldizhartu.Infusioa egiteko,25
durakkolpeak,,,horiekere minberak izaten gramoloreerabilikoditugulitro ur bakoitze-
Kasuhorietan,
baitira, enplasluakegingoditu- ko, Hod minutupare batezegosikodugu,
guzainekin. Minakenduetaodoljarioa hobe- eta,l0 minutuzestalita edukiondoren, prest
tzenlaguntzen du.50batgramozainegosiko edukikoduguedateko.
ditugulitro bat uretanl0 minutuz, eta beroa
dagoenbitarteanminberadugunlekuanja- N$lZ tTA N*N SIL*U: Udaberrian baka-
rrikodugu. rrik izatendenez,garaihorretanbildueta ur-
Olioaereegindaiteke, etahorrekinegunean te guztirakolehordaitekeen landarea da,In-
bizpahiru aldizbeharrezkoa dentokianigur- darrik handiena loretan dagoenean izaten
tzrakeman. duenez, horixeda unerikegokiena hartu eta

18
 lehorüeko,Tinailik,edo |urrean ¡.':ti'i San Jose lorea langarriada, Hostoak
paper baten gainean zabalzabal gordinikedota egositajaten dira.
larrita lehor daiteke,Zainak gogo- Hostoak haseranez dute zapore handirik,
rragoak direnez, denbora gehiago baina denbora pasatuahalamikatz puntua
beharizatendute, Lehortzenjarri baino izatendute,
lehen,garbiueakomeni da, Lehortutakoan,
hezetasunik gabekoleku ilun bateangordeko
i.;:rÁi-,,",,1+1,..
C bitamin4 saponinak,prima-
dugu ontzietanedo oihalüoetan;urtebete,
berina,primulaberina eta aban
gehienez,
bide ertzetaneta leku
Udaberriloreazelaietan,
maldatsuetanaurkitukodugu,beleak beste,

ZEREG I N: S anJ os elor e a re k itinn d u a k ,

a rd o akinf
, us ioaket a o l i o a ke g i nd a i te z k e .

SANJ 0S E0Ll0A A : r nik al o re a re k ieng i ten

d e nolioar enant z ek op ro p i e ta te adki tu
u d a b erlor
r i ear ekegi
in n d a k o l i o h o n e k .
[ra b iler a:
k olpeakbihu
, rri tu a kerre, u ma ,
e rredur aket aabars en d a tz e k o . 8r,

t-'

5 a nJ os elor eak ont z ib a te a nj a rrie ta o l i b a

o l i o a r ekes E guz k i aj ok tz e nd u e nl e k u
in t ali. ,a¡¡,.n::"!":

b a tean ut z ihilabet ez.E g u n e ro o n d oi ra b i a tu ,

d e n anahas t ekHilab o. e tepaa s a tu ta k o a n , iú
o n d o - ondo uagazoih i a lb a te k i nb e s teo n tz i
b a tet ar0lioa. denapas a tu ta k o aens,k u e k i n
e stu t ukduguo oihalt xo aa,h a l i ke ta z u k u
g e h i en ir agaz t ek o.

ENP I " A S T (UAz au

ko l peak .Z. .ainek
J:
Kr iak,h a n d i d u ra k ,
eg i te nd i ra ;5 0 g ra mo
in
ffi
l i trobatur et anegos 1 i 0 mi n u tu ze, ta b e s te
1 0m i n u t uezs t a l iead u k oi n d o r e ne,g u n e a n
2-3 aldizerabildaiteke.
#
INFUS I O A : r oba k o i tz e k2o5 g ra m o
UrKlit
i ra kin5 m inut uz[ .gun e a n2 -3 a l d i z h a r
d a i tek e.

L ANDA RF
HA UE K IENR A BIT D A IT T KE :
Ka m am ila,
anis a,
er r eg a l i z a .

19
 o

c)

;g
(u
N

Landarehonek oso kolore bereziadu, Gorria da,

izenakdioen bezala.Baitaoso gorria ere, baüue-
(ü tan. Zurtoina erabatgorria edo gorrixkaizandai-
E teke; hostoaK berriz,berdeakedota gorriak
Zurtoinak 20-30 cm-ko altuerahartuko du, Ho-
)
(d

N
: rren inguruanhosloak loreak eta fruituak atera-
-o

*" tzen dira.

'ñ
o
Landarehonekkoropilook izatenditu eta gorritasu-
N
na oso nabariaizaten da koroDilohorietan.Oso
:
(d
adartsuada.
'ñ
J
LU Hostoakhiru edota gehienezbost atal izatenditu
eta, era berean,atal horietakobakorüagingiletan
(ü
N
zatituaegotenda,Oso hostofnak izatendira.
ñ
:>: Lore bakorüakbere kalizaanüeko bat du eta ber-
d

.!
tatik jaioüen dira loreak Loreak arrosak gorriak
o_
edo moreakdira,
(d
Fruituekaldiz,moko luzemodukoadute bukaera,
X
td
t Landareguztiailetsuada.Bai hostoakbai fruituak
ñ
'6
baitazurtoinaere,ileüo üikiz betetadaude.

U Gure herrianugariada landareahau.Oso ezaguna

'-
(d dugu,
L
G
f familiakoada.
Geraniazioen
l

20
:'i
 Jf RTA|,AF;{;rl ¡\ lt{ilé;
la landareosoa erabiltzenda,
zainakizanezik zurloina,hostoak
eta loreak
Gauzaaskotarakobalio du, baina
bi dira aipagarrienak zauriak
edotaodoljarioakgelditzeko,eta be-
herakoarenaurka,
Zauriak kolpeakultzerakekzemaedo la-
rruazalekoarazoakedukiz gero, kataplas-
mak egindaitezke,Landareahartu eta üi-
ki-txikiegin,Oihaltxo edo eta gasabatean
bildu, eta zauria dugun tokian 1arri,Zauriak
ixtekogaitasuna du, lnfusioaegineta horrekin
zauriakgaróituere egin daitezke,
Zauriekin batera odoljarioak aipa daitezke.
Odoljarioa horLzoietakoa,ahoko ultzeraren
batekoa edota ezj¿arrikoa izan daiteke:aftak
anginak,..Kasuhorietan,gargarak egingoditu-
gu,30 gramo landareharlu eta 5 bat minuluz
egosikoditugu litro bat uretan,Ur horrekin
ko dugu I
gargarakegingo ditugu egunean 3 bat aldiz.
orduzberaüen,Gero,on- .¿
Etarriko aruoaksendatzekoedan egin behar
do iragazi
eta egunean
ber-
denez,ezti pixka batekin goza dezakeguinfu- W
tan edan,
sioa,
Odoljarioak barrukoak ere izan daitezke:sa- N(}iZ ffiA hi#['{ ffi{l-il]U:Zaingorriari asko
beleko ultzera,hesteetakoodoljarioak birike- gusta;tzenzaizko paretak eta horien inguruan
tako odoljarioak.,Gargarak egin beharrean aurkjtuko dugu,Baitaleku heze eta laiotzetan
edan egingo dugu.Sabelekoultzerakgelditu ere, Bide ertzak ere atseginditu, eta lahar ar-
eta sendatzekolagungarriaizan daiteke zain- tean ere aurki daiteke.Nekez aurkitukodugu
gorria.Infusioaberdinegineta egunean3 aldiz zelaibatenerdian.
edan,
Landarehonek udaberrianeta udan ematen
Horrez gain,landarehonek beherakoakgeldi- ditu loreak
tzekogaitasuna du.
Nahi izanezEero,lehofcuegindaiteke;horre-
Orain arte bezala, 30-40 gramo landare tarako,loretan dagoeneanbildu,eta itzalean
-freskoak ahal bada- irakingoditugu litro bat
Leho rtu o ndo ren, o ihalüo batzue-
zintzilil<atu.
uretan,eta eguneanbizpahirualdiz hartuko tan gorde,Dena dela,ia urte guzLian aurkide-
dugu, zakeguzaingorria.
Pixeragilegisa ere erabiltzenda. Pixabideko
eta giltzurrunetakoharriak deusezlenlagun- ü5AüAfAK; Taninoak, olioak,geranina, lina-
tzen du, Ur basokokoilarakadabat zaingorri ro n a ,,,

22
 tr# Fl
4A"nyrrr'",1

ZER
EGIN:
Za i n g or r iar
k ine
infusicak,
kataplasma k,
ukend uak,
ti n d uak
et aabar KATAPI-ASMAK: 2ü bat grarn*
egindaitezke. l a n d a re h a rtue tatx i ki -i xi ki
e g i n g ad l tu g uH . c rio i halbatean
TINDUA { anginaket aaf ta k b i l d ueta t¡e h adr en taki anj arri
sendatzeko elaafioagarbitzekcJ: rg u n e a nb i e d oh i rua l di z,
1 0 0g ram olandarjar e r ik od i tu g r-1 ,s rn d a tua rte .
brastez, edateko *na den 7ü
g ra d u k600
o m l alk oho l e t¿ n . l N F U S| OA3K: 0 -4 üg rarxü
Eg u n ernahas
o ikdugu
o e ta ,b i e ra b i l i kdoi tu g uu r l i tr a
astcak pasatu etagero,ondo b a k c i tz e k[g o .u n e a nb i zpahi ru
iragazi etatantakhartzrkoa basatxaedan.
d u e nb olilat xbat
c ean ja s u .
[g u n e an2- 3aldizt indu a L AN D A RHTA U E KIN IR A B IL
horrelako 15tantaur basctxc D A IT EKM I:a l tl am
, a l bazuri a,
batean boiaetagargarak egin. ezkaia, bostorria...

t a
 i11
ir;1

ñ f

4J
3

(ü
I(ü
N

f
.g
t
f

BatzuekSonJoonbelarroere deitzendiote landa-

re honi,egun horren inguruanloratzenedo ate-
raüen baita.
Metro bateko luzera hartzen du gehienez.Nor-
maleantxikiagoa izaten da, 30-60 cm-koa.Zur-
toin nagusieta gogor batetik adarüoak eta hos-
toak jaioüen dira ezker-eskuin; erabat parean,
(ú gainera.Ezkeneslcuineko adar horiei ere hostoak
' cd
J
ateratzen zaizkieberriz ere ezkeneskuineta pa-
UJ
rean.Binakapareandaudenhosto horiek ez du-
N te zurtoin txikirik izaten,zuzeneanadarretatik
'ñ
(s
X jaiotzenbaitira.Adar asko dituen landareadugu
(d
Santiobelarra.Hostoak obalakdira eta,argiranü
:c jarrita begiratuzgero,zuloüoak dituztelaikusten
da;horregatikmilazuloizena,
ú
X Loreakhoriak dira.Lore horiek bost lore hosto
L
(o
E izaten dituzte,elkarrengandikpixka bat berezita.
'ñ rÉ
Gure herrianugariada landarehau.
!4
ó Gutiferoak familiakoa dugu. Familia horretan
rd
'c
L
ehunkalandaredaude.
r0
L

24
 ':.,&
d
"'"',6

w
-g

; n
ZERTARA.{* fTA N{iL;i Aspaldidanikezagu-
na da kanpokoeta barnekoerabilerarako, Barne
erabileraddagokionez, hobe da kantitateakon-
do erabiltzeaeta tratamendu motzak egitea,
Animoa alüatzen laguntzendu, eta trisle
edota malenkoniatsugaudeneanera-
biltzenda,
Asma, bronkioetakoedota tralceako
arazoaketa katarro edukiz gero, infr,-
'sioak
edan daitezkelasaitzenlaguntze-
ko,Santiobelarolioarekinigurüiakere
eman daitezkebular:bizkaredota ezta-
rrian,besteakbeste,

K' ,.
1'-fl.f
r
Odol zirkulazioahobetze-
ko infusioakedan, olio
," igurtziakeman barizeak
*/'
\'/ edukizgero,eta,odoluz-
kieidagokienez,
infusioarin
batekinondogartitu,
Haizeak urdailekobihotzerrea
eta ulüerak edo digestio arazoak
edukizgero,infusioakegineta edan,
digestioaegitenlaguntzeko,
i-
ü'
Kanpokoerabilerabarnekoabezainga- l.L
rranüitsuada.Mina duguneanere erabil- i\,
l
I
tzen dugu,hezueria,erreuma,ziatilca,
lunba-
goa,belarrikoedo giharretakomina,besteak
besLe.
Santiobelarolioarekinigur-
tziakematendiraminaedogaixo-
tasunaduguntokietan, Olioarekin
igufrziakegiteaez datxarra,askola-
saitzenbaitu,Belarriko minaedukiz
gero,tanta parebatbota,
Kolpeaketa erreduraksendatzeko eta
zauriakixteko:hostoaktxiki-txikiegin
etakataplasma gaineanjarri,zapibatekin
bilduta.Egunean3-4 aldizegin daiteke
hori.Santiobelaroliotanbulitakooihalak
erejarri,
 sa,nt;n le(a"rr*

ZEREGIN:Esanbezala,
infusioak,
olioak,
jarabeak,
hautsak,
tinduak,
ardoak,
ukenduak.

SANTI0 BEIAR 0Ll0A(minaren aurka,

igurüiakegitekoerabiltzenda;erreuma,
hezueria,
ziatika...):
Litroerdibatolibaolio
eta 150gramosantiobelarlorenahasi eta
hilabetez-edo
eguzkitan eduki.Egunero
ondo-ondo mugitu.Denbora hori'
betetakoan,
ondo-ond o iragazietagorde.

fNFUSI0AK:Barneerabileran, 15-2Agramo
loreetahostoerabiliko ditugulitrour
bako'itzeko.
Egunean 3 aldizhardaiteke.
Aipatubeharda,halaere,ezdugulanahi
bestehartuko,kantitatea etamaiztasuna
garrantzitsua
k baitira.

KATAPLASMA: Eskukada
bat hostotxiki-txiki
egin,oihalbatean
bildu,etabeharden
tokianjarri.

LANDAREHAUEKIN ERABIL
DAITEKE:
Elorri
zuria,
kamamila,
kalendula,
izpilikua,
erramua.

BITXIKERIA
M0DUAN:Gaizkiauxatzekobalio
zuelaesaten
zutenErdiAroan,

FfA NON BILDU:Ylaiatzaeta uztav Santiobelar loreaerabiliedo hartutakoan

arteanloratzenda,Bide erirzúan, ez da komenieguzkiahartzea,Fotosentsibi-
eta leku lehor eta eguzkitsuetan lizazioadelaeta,orbanakedo mantxakate-
dugu;berdin itsasaldeanedota ra daitezke,
Tratamenduak egitekoloreakera-
dira batezere, bainabaitahostoak OSAGAIAI( Hiperizina, flabonak
Urte guztirakobildu nahi izanezgero, doaKtaninoak.
loratuadagoeneanbildu,zin1ailikja-
lehortu,eta ontzi edo oihaletangorde.
 -(,
oó

ú)
ñ
ñ
v

-s
L

(d

1e¡

rd

N
f

s 50 cm-ko luzeraizaferairits daiteke,bainalurre-

EN
ko landareada, hau da, herrestaria.Zurtoin ba-
,*t"*
üuek zainakizatendituzte,eta beste ba?uek ez;
rs
azkenhoriek goranü jaiotzendira,eta loreakiza-
m
ten dituzte.
ñ Hostoektxorten luzeadute eta hoadunak dira,
E
.(s
x Bihotzedo giltzurrunitxurakoaketa berdeakdi-
ad
ra, eta zainak dituzte markatuta hosto guzlian.
'c
'a Hostoak ezkeceskuinjaiotzendira, bata bestea-
ren Darean,
Loreak urdin-moreakedota zuriak dira. Loreak
hostoakjaiotzen diren toki berean daude;2-3
edo 5 loratzendira aldi eta toki berean,
Landareiletsueta usainduna
da.
EuskalHerrianoso ezagunada.
Ezpaindunen
familiakoada,

2B
;HRTAF{AK{)fil"A t'{#l..A;Katarroa,
eztula,
bronkitisaeta arnasbideko arazoaksenda-
tzekoerabiltzen da batezere,Infusioak
edo
jarabeak hardaitezke,
edozukuak edan.Infu-
sioakegiteko, 20-25gramoerabilikoditugu
litro ur bakoitzeko
ZauriaKlarruazaleko gaixotasunak
edotaer-
Iakaiztenak
sendatzeko,katap Iasmakjarri edo
n garbiketakegin,
infusioareki

NOIZ F-fA NON BILDU:Holoak eta lo-

reak erabiltzendira,Yaia+¿aeta ekainabi-
tarteanloratzenda,Lehortzeko, ekainabu-
jarri,eta,le-
kaeranbiltzeada onena;itzalean
hortu ondoren,urte guztirako
gordedaiteke
ontziedotaoihaletan,
bide ertzetan,paretainguruetan,
Zelaietan,
etxe ondoetaneta abaraurkitukodugu,he-
zetasunadagoenlekuetan,
 6-wnnt<*

JAtü Ezdagojatekoohiturarikbainajanga-
rria da,Zapore bizi samarradu, Entsaladan,
edobestebarazkibatzuekinjan daiteke,
AMUNTZ PUDINA (lau pertsonarentzat):
gramo
ZainzunlatahandibX"2 arratrtza,S0
amuntzahosto,esnegaina,
Amuntzahostoakgarbitu,üikitu eta oliba
oliotanpixkabatfrijitu,
Zainzurieiura kendu, eta esnegainanekin,
arrar.¡tzekin, eta gatzpixkaba-
amuntzarekin
tekinirabiatu.
Hori denabudinontzibateanjarri. Labean
180gndutanegosi45 bat minutuz
Hoztutakoan,
budinontzitikatera,

Taninoakkolina,glekonina,
O9AGALAIC sa-
poninak

EGIN:Kataplasmak, infusioak,zukuaketa bildu.0ndoren,

egindaitezke.
(zauriak,erlakaiztenak eta
gaixotasu nak sendatzeko) :
bdk¡-txikiegineta oihalbatean
ondoren, behardentokianjarri.
n parebataldizegindaiteke hori.
(katarroa, bronkitisa,eztulaeta
arazoak sendatzeko):
batamuntzlandare hartu,eta
n txi[i-txikiegin,etaoihalbatean plantaina...
oihalaerabatestutueta
zukuaatera.Egunean bizpahiru aldizzuku
horrenkoilarakadatxikibathartu.
lNFU$OAK (katarroa, eztulaeta
bronkitisa,
arnasbidek
o arazoa'ksendatzekol: 20-25
gramoamuntza irakinminutuparebatez
litrobaturetan.Infusiohoriegunean bi edo
hirualdizhardaiteke
LANDARE HAUEKIN ERABIL DAITEKE:
Zaingorria,
bostorria,
berbena, intsusa,
 Psri etsris offii:in'ü|is

20-80 cm-ko altuerahartzenduen landarehos-

totsua da.
Horma-belarra edo gibel-belarraere deitzen
diote,
Hostoakobalatuakdira,eta ez dira bata bestea-
ren pareanjaioüen,Txorten bat izatendute ho-
riek,eta horixe lo?en zaio zurtoinari;beraz,hos-
toa ez dago zurtoinarizuzeneanatxikia.Hostoek
oso nerbio markatuakdituzle, Kanpotikberde
distiratsuakdira eta barrutik,berriz,distirarikga-
beak,
Loreakberdeakedota gorrixkakdira,oso txikiak,
Hostoak eta zurtoinak elkartzen diren tokian
jaioüen dira horiek. Lekuarenarabera,loreak
jaio eta urria-irailaarte aurkitu-
ekaina-uztailean
ko ditugu.
Landareguzliailetsusamarrada,
EuskalHerrian,aspaldidanikda oso ezagunaeta
erabilia.Landarerikezagunenetako bat izangoda
seguraski,beste batzuekinbatera.
Urtikazeoenfamiliakoada landarehau,

32
33
 ZIRTARAKü f;TA NüL-A: Ezaugarririk
edo erabilerariknagusietariko bat gibelari
funtzionatzenlaguntzeada.Gibelarenhan-
tura jaisteko gaitasunadu, drainatu egiten
du eta zelulakbabestenditu, Beslezenbait
belarrekinbatera gibela zaintzenlaguntzeko
belarriknagusienetakoa dugu,Infusioakhar-
tzen dira. Infusioakegiteko litro bat uretan
30-40 gramo belar irakingoditugu 5 minu-
tuz, Denbora hori pasatutakoan, ondo-on-
do iragazieta hozkailuangordeko dugu pa-
reta-belar ura, Berotu, eta basotxo bat
edango dugu goizero,baraurik;nahi izanez
gero,ezti pixka batekingoza daiteke,Garbi-
keta hau 9 egunezegingodugu,Tratamen-
dua egin bitartean alkoholikez edatea ko-
me nida,
Horrez gain, lagungarriada zauriak ixteko
eta garbitzeko,eta erredura txikiak eta erla-
34
kaiztenak sendatzeko,H o rretarako,katapIas-
mak edo enplastuakegingoditugu,Landare
freskoahartu,ondo-ondo garbitueta üiki-
tu, Ondoren,beharrezkotokianjarri,Egune-
an bi edo hiru aldizeginhori.
Akne arrastoak,oso larruazallehorra edota
aurpegiazerüobait erreta edukizgero,fres-
kotasunalortzen da aurpegiapareta-belar
urarekin garbituta, Eskukadabat landare
hartu,30 gramo inguru,eta gau guz[iaure-
tan beraüen utzi, Landareakontzitxo bate-
an jarri eta ura bota erabat estaliarte, Hu-
rrengogoizeanur horrekinaurpegiagarbitu;
egunero eginezgero, aurpegikolarruazala
freskatzenlagundukodigu,
Pixeragilegisaere erabiltzenda, likido erre-
txiza gutxi egitendenean..,
tentzio kasuetan,
Baitapixabidekoorganoak(maskuria,giltzu-
rrunak,uretra,,.)handituakdaudeneanere.
Horretarakoinfusioakhartuko ditugu,Infu-
sioakbaraurikhartu,9 egunean,

' , ' ,", i , ,': r ,r

, I l.,iji"l" :: HOStOak eta ZUf_
toina erabiltzendira, hau da, lurretik gora
ateratzenden guztia,zainakizan ezik,lzenak
dioen bezala,paretak atseginditu pareta-
belarrak.Horma baten inguruanedo ho-
rren goiko edo beheko aldean aurkituko
dugu beti,baserrietan, arroka edo harkaitz
artean,bideertzetan,.,Ez dugu nolanahize-
laibatenerdianaurkituko,oaretabehar du.
Lehortunahibadugu,udaberriedo udazke-
neanbildueta,itzaleanerabat lehortuz ge-
ro,urte guztirakogorde dezakeguoihalüo-
etan.

Jr\i.;;Ezdagopareta-belarra jatel<oohitura-
rik,bainajangarriada. Bestebarazkiekinba-
tera egosita,edo entsaladangordinik jan
daiteke, baitazopa egin ere. Beti ere, hosto Z EREGINP: areta-bel arrareki hainnbatgauza
edo landarepolit,gazteeta txukunakhartu- e g i nd a i t e z k eu :k e n d u atki n
, duak,
ko ditugu.Pareta-belarra pareten goiko al- k a ta p lasmak, i nfusi oak, ardoak, hautsak,
dean aurl<idezakegunez, bertatik hartzea j a r a b e azku, k u a k . . .
komenida,horrelaez baitu txakurren pixa-
rikedukiko, l N F U S | OA{ udan
K toxi nakkanporatzeko
freska garria,gibelera ko garrantzitsua den
PARETA-BELAR TORTILLA (Lau pertso- l a n d a r he o n e k i n3) :5 g r a m op a r e t a - b e l a r
narentzat ): 25-30 gramo pareta-belarhos- l a n d a re
egosten j arri kodi tuguorduerdi z
to, 200 gramo perretxiko,100 gramo bara- l i trob at uretan.l raki nondorenezti areki n
txuri eta 5-6 arrautza. g o z a tuedol i moibatenzukuabota.
Zarfaginbatean perretxiko xerratuak 3-4 H o z k ai l uan gorde.E gunean basoparebat
e d a n7, - 9 e g u n e agne h i e n e z .
goilarakadaoliotanjarri sutan,Horiek zer-
txobaitgorritudirenean,baratxurixerratuak (zauriak
KATAPLASMAK ixteko,erredu ra
etaoareta-belartxikituakbota,Dena nahasi, tx i k i a ke taerl aki ztenak sendatzeko...):
Besteontzi bateanarrautzakirabiatu,Zarta- 3 5 g ra mopareta-bel hartu ar etatxi ki -txi ki
ginekoosagaieiahaliketa olio gehienkendu, e g i n0 . i h a lb a t e a nb i l d ue, t ab e h a d r en
eta arrautzetarabota. Gatza bota, Tortilla t o k i a nj a r r ie g u n e a 2n - 3 a l d i zb, e h a ar d i n a
egrn, e gun e t an.

"'*.i,1:,r,r'
{--ir;&f pOtaSiOgatzak,su-
TáninOal<, B ÉL A R H A U E K IN E R A B IL D A ITE KAEze : ri -
frea,nitratoootasikoa.,, b u z t a n ae,r r o m e r opal,a n t a i n m
a ,a l b a .
 llrficm di*icm,hrnffr?s...

ffiÍ
ffis
ffis
^ñ
G
Nahizeta guri osin mota bakarradagoelairuditu,
mota askodaude,Sendabelar moduanezagune-
=
nak Urticadioicoeta Urcicourensdira,
($
:J
ñ Biakorooietateberdintsual< dituzte.Dioicaurens
f
-o
baino handiagoada;azkenhorrek metro bateko
altueraere har dezakeeta,haladenean,zurtoin
sñ
lodikote bat izaten du.Urticourens-atxikiasoada
)ñ Del,
(!
C Urtico dioicoarrak eta emeal<izaten dira,Urtico
T
UJ
urens-ak,aldiz,landarebereanlore ar eta emeak
.d
izatenditu,
N
'Eó
: Bai zurtoinean,bai eta hostoetanere, iletxo ba-
üuk izatendituztebiek horiekdira ukiüeanerre-
(d

.!
o-
üen digutenak,
Dioicamaiatza-ekainabitarte loraüen da,eta uda
(d
o guztianizatenda loretan,Lore hauei esker be-
ñ
.ú
L

reiztenda arrakedo emeakdiren.

:
'ó
(d
Gure herrianoso ezagunada, aspaldidanik oso
s4
ó erabiliaeta,gainera,erruz dugu,Hau ere senda-
'-
(d belarrikezagunenetako bat izangodugu,seguras-
T
ñ
L
ki,beste batzuel<in
batera,
_)
dira.
Urtikazeoenfamilialcoak
3?
 ZERTARAKOETA
NOLA Gure organismoaongi
mantenüeada bere lanikga-
rrantzitsuena, bereziki,odola,sa-
bela,hesteakbirikaketa gihzu-
rrunak Horrez gain,besle
hainbatarazotanere oso
erabiIgarria izan daiteke,
Odolarenzirkulazioaho-
beüen eta bizkorüen
izandaiteke,Goian aipatubezala,litro
laguntzendu, Odolare-
bat uretan40 bat gramo egosieta edan,No-
kin zerikusiaduten ara-
lanahi ere, horrelako arazoakedukiz gero
zoetan asko erabilüen dar
(diabetesa,adibidez)hobe da aditu baten
odoluzki odoltsuak,barneko eta kanpoko
aholkuei larrailzea.
odoljarioakodol askoko hilekoak... Hainbat
gauzaegindaitezke,bainakanpokoerabilera- Erreuma,okerdura,bihurritze,ziatikaeta lun-
rako zukuak edota infusioarekingarbiketak bagoarazoakdirenean:eskukada bat landare
egingoditugu.Eskukadahandibat osin hartu hartu eta ondoeza sumatzenden tokia on-
eta motrailu bateantx¡ki-txikiegin,Ondoren, do-ondo kolpatu edota igurtzi,Gero, dena
oihalüo batean eskuekinahalik eta zuku benda.eskuoihaledo zerbaitekinondo bildu,
gehienatera.Gasabatekineta zuku horrekin Berotasunhorrekodola mugiarazten du,
garbiketakegin,eta sudurretikodola badugu lleaez erorüeko,eta zahiaedo ile ahulade-
sudurzuloanpixkabat sartu.Edatekodene- nean:osinarekinedo erromeroarekinnahasi-
an,40 bat gramo litro bat uretan l5 minu- ta xanpuaegin daiteke;baita burua garbitze-
tuz-edo egosi,eta edan. rakoanosin urarekinaklaratuere.
Erremineralizantea da;hau da,anemiakasue- Arnasbidekoeta bronkitisarazoetanere oso
tan lagungarriada osinakjatea edo infusioak erabilgarriada: aurrez aipatutako dosietan
hartzea. har daiteke.Ausartenekbularraeta bizkarra
Odoleko azukrekantitateajaistekogaitasuna igurztendituzte,Nahi izanezgero,igurtzion-
duenez,diabetes kasuetanere lagungarria doren ur hotzaerabili,zerb<obaitfreskaüeko,

38
Z E RE G I N0:s i n a r e k i n f u s i o a ikg, u r t z i a k ,
z o p a kx,a n p u aekt aa b a re g i nd a i t e z k e .

INFUSiOA UK r l:i t r o k o4 0 g r a m oo s i n
er a b i l i kdoi t u g ue, t ae g u n e a bn a s op a r eb a t
e d a ndait ez k e.
0 Sl NK 0LP E A( K er r eu m ab,i h u rri tz e ,
o ke rdur a. " . ] : s or t ah a n d ib a t h a rtue ta
O s in
b e h a r r ez kden oa ingurug u z ti ag o g o ts u
ko l pat u. G er o,k olpat u ta kzoa ti h o rio i h a l
b a t e k i n - ebdiol d ub, e r o - b e reog o nd a d i n .
H o r bi i e g u n e t ibke h i ne g i n g , utxi
gorabehera.

BELAHA R UF K IFNRA B IL
D A IT IKF :
Astalika rdoa,txikoria,kamamila,erromeroa,
r r a.
e q u r- bela

Larruazalerako ere ona da, ekzema,herpe- Tipula,porruak,apioa,asunaeta azatxikitu,

sa,oikorraketa abar sendatzeko.Infusiobat
egineta gasabatekin dena garbitu,Etxean
egitendiren zenbait larruazalekokrematan
aurkitukoduguosina,
NOll fi:iA it(if'"i Bii."ilL"i:
Hostoak dira
Zelaietan,etxe inguruetan, bi-
erabilgarriak,
de ertzeetan,laharartean,lubakietan,men-
gizonaeta animaliakibiltzendiren le-
dian.,,
kuanaurkitukodugu
Osina langarriada, Hainbat modutara
JAI',ir
jandaiteke;
bestehainbatbarazkirekinnaha-
sita,z)azerbamoduan gatzaeta olioarekin,
kroketa, jan be-
zopaedo tortillan.,,Tortillan
har badugu,egosiegingodugu aurrez mi-
nutu pare batez.Ura irakiten dagoenean
bertarabota,eta eskaldatuondoren atera.
Hori egin eta gero tortilla arrunta egingo
dugu,Jatekoorduan kontuan hartu ahalik
eta hosto goxo, gad.e eta ederrenak har-
lzea.
ASUNZOPA (lau pertsonarentzat ):Tipula
bat, 2 porru, 2 apio tira, 2 azenario, I00 ," ,',, ,", A eta C bitaminakdítu,baíeta
gramoasun,100gramoaza,
eta 5 minutuzoliba oliotangorritu.Ondo-
ren, azenariobirrinduaeta litro bat ur bota.
Dena l5 minutuzegosi,Gatzabota.
Aukeran: Pertsonabakoitzarenplater edo
katiluanl<oilarakada
bat misodesegin.
BITAMINA ZO?A (zopa hau edonorentzat
da ona,bainaberezikiudaberrianbitaminak
behar dituztenentzat,zirkulazioarazoaketa
kaltziofalta dutenentzat,.,): Osin hosto eta
muturrak (150 gramo pertsonabakoitzeko),
tipula ertain bat, bi baratxuriale,itsasgatza,
oliba olioa,perrexilaeta, nahi izanezgero,
belararomatikorenbat ere bota daiteke.
Kazolabateanzopa egiteko adina urarekin
egosiosinak,Egositakoan, likuatuzopa eginez
eta beste belar horiel<inaromatizatu.Zarta-
gin bateantipula eta baratxuritxikituakbe-
rotu olioarekin,gatzabota eta hori denazo-
pa dagoen kazolanbota, Nahi izanezgero,
platereanogi xigortua ¡arrieta bertara zopa
bero-beroabota,Azkenik,perrexiltxikitu eta
olibaolio pixl<abatekinbukatu.
burdinaeta fosforoaere.

39
 (!

(u

(!
rp
N

(o

N
J
o

Moriloko eta morobilloere deitzendiote.

30-70 cm har ditzake.Zurtoina goranü jaiotzen
da, eta ezker-eskuinhostoak ateraüen zaizkio.
Zurtoin horiek ez dira gorantz erabat zuzen
'c
-á jaiotzen,erori anüera egoten dira,
Hosloak lauaketa iletsuakdira. Goialdeanlore
laranjadeigarriakditu. Lore horiek eguzkiaren
arabera ixten eta irekiüen dira, hau da, gauez
edo eguzkirikez dagoeneanitxi egiten dira, eta
alderantziz,Lorearen erdian botoi biribil antze-
koa izaten du, eta horren inguruan lore hosto
mordoa aurkitukodugu,
familiakoada.
Konoosatuen

40
 g
.*{.
"..
fú.

É,.
-
-

D
7

azal oso
en hozka(,
$aratxoaketá

,L',)
 Kataplasmak,bainuak,garbiketakedota kon- ,#W'f"":.
presakegiteko erabil daitezke,eta uken- fto ;,1 'hr\
1*t \ . , I, ,#,,r
I
duak,tinduaketa olioakegitekoere bai,
\
Zauritxikirenbat egitenbadugu,ilenhosto-
ak onak dira horiek ixteko,Hostoa hartu,
zauriarengaineanjarri,eta une batezestutu
e g i nbehardugu,
Eguzkitan erretzengarenean, eguzkierredu-
rak arintzekoedo eguzkiahartu ondoren
ematendiren hainbatkremarenornarrigisa
erabiliizanda ilena.Olio edo infusiobatean
bustitakooihaltxoakjar ditzakeguerredura-
rengainean. Z E RE G I Nl:l e n a r e k gi na u z aa s k oe g i n
d a i t e z k ek :o n p r e s akka, t a p l a s m at ikn,d u a k ,
Kolpeak,zauriak,barizeak,bihurrituak, azal
o l i o a ki ,n f u s i o a k . . .
handituakedota hanturakjaistekoere oso
erabilgarria
da.Hileko mingarriaeta odolja- K A L I N n U L0AL l 0 A( z a r t a d u r ahka,n t L ¡ r a k ,
edota hilekogutxi dugunerako
rio handiak, z a u r i a kh,a r r a m a z k az ko ,m 0 r r o ehno z k a k ,
ere ona da,hau da,mina arintzekoeta hile- a z a l e h o r t u a ek k, z e m a ai <k,n e ae t aa b a r
koa erregulatzeko,Hilekoa izan baino l5 s e n d a t z e kool i,o a r e k i g n u r t z i )L: o r e aokn t z i
egunedo astebetelehenagoegunero eta b a t e a nj a r r i k od i t u g u I. ' l n n e ke s t a l t z e k n
otordu baten aurretik infusioanedatea ko- a d i n ac ¡ l ¡ boal i ob o t a . 0 n t z i3a0 e g u n e z
menida,Toxikoaez denez,hiru infusroere e q u z k i t aj a n r r i ,e t ae g u n e r p 0 i x k ab a t
hardaitezke. m u g i t ud, e n ab e h a b r ezaln aahasteko.
l-{ilabete p a s a t z ecnj e n e a no ,n d o o n d o
i r a q a z hi ;o r ii l e r i kg a b r k oo i h a l t x b oatekin
i,. Etxe askotako
e g i t e ak o m e ndi a .[ s k u e k i en s t u - e s teug i n ,
atari,sarreraedota lorategietanaurkituko r : t az u k ug u z t i aa t e r a k dc u g u .l l e nl c r e e k
duguapaingarrimoduan,Askotan ez dago t i n t aa s k od u t e n e zo,l i o ae r a b alta r a n j a
sendabelar moduanlandatua, apaingarri be- g e l d i t zne d a 'e, . zk e z k a t u horreqatik.
zala6atzik.Lore laranjakdirela eta, oso lan-
daredeigarriaeta polita da, la urte guzLian I N F I J S I O A 30 Kg: r a m oi l e nu r l r t r o k o izaten
aurkitukodugu landarehau,Oro har;uda- d a k a n t i t a t e
a , o r o h a r . H o r im i n u t u p ar e
b a t e ze g o s i
e t a b e s t e 1 0 m i n u t u ze s t alita

I
berribukaeratikudazkeneraloratzenda.
c d u k iE . g u n e a3n t r a s o t xeod a nd a i t e z k e .
Lehortunahiizanezgero,loretandagoene-
an biltzeada komenigarriena. Loreakzurtoi- KA T AP LA S MA fJostoak
K: txi ki -txi kirgi n efa
l, netikmoztu eta paper baten gaineanjarri, o i h a b i ateab n i l d u k do i t u g uB. e h adr e n
I Hostoekinere gauzabera egin dezakegu. t o k i a nj a r t z e k p o r e s di u g uk a t a p l a s n r a .

I
Lehortutakoan, oihaltxoetanjasoko ditugu. E ¡ t r u n ebainz p a h i raul d i z1 a rd a i t e k ez ,a u n d
e d oc r r e d u r sae n d a t ua r t e .
llenektinta askodutenez,azafranmo-
K 0 N P R I S A6K0: g r a n r oi l e nl a n d a r 1 eü
duanjanarieikolorea emateko erabiltzen
m i n u t u ze d u k i k do L i g ul i t r ob a t u r e t a n
dutezenbaittokitan,jarabeeta gurinei,bes-
i r a k i t e nl r. a g a zei ,t ab e r t a no i h a lb a to n d o
teakbeste, b u s t iK . o n p r e shaa u e ke r ee g u n e a3n a l r l i z
j a r r is e n d a t a ur t e .
Saponina,karotinoideak,
ftos-
terina,erretxina,gantzak,
glukosidoak,,,

43
 I¿,¡ssi/sgm
fnrfuru

-o :
6

q)
_o

cd

(o
N

'- cg

(ú
'ó

ñ¡
OJ

:ñ
)
N

.c
ñ
LLI l5 cm-l<oaltueraizandezal<e,
6 Hosto zabalhandibatzukizatendira,bihotz for-
N
'ñ
iú
makoaketa hoadunak.Azpialdetil<
zurixkakdira,
:
eta goialdetikberdeak.
'-
'á
aB
Zain lodikote bat izatendute, eta bertatik go-
jaiotzen dira.Zain
ranlz zurtoin zuri ezkaÍadunak
a5
o horrekzainüiki askoizatenditu,Zurtoin horiek
X
aS lore bat izatendute. Lore bat zurtoin bakoitze-
:
ko. Loreakhostoakbaino lehenjaiotzendira,Lo-
rd
d
1,4
re horiek botoi hori purpurabatenantzekoadu-
;<
te erdianeta inguruanbrakteaf nal<dituzte,ho-

ffi¡ riek ere hori purpurak.

Zoldi-oinere deitzendiote zenbaittokitan,

++
45
 Bestehainbatekin
batera,sendabelarrik eza-
gunetakobat dugu eztul-belarraziurrenik.
Konposatuen
familiakoada,
ZERTARAKO ETA NOIA; Erabileranagu-
sia edo ezagunenaeztularenaurkakoada.
Arnasbidekokatarroa,gripea edota bronki-
tisa edukiz gero, lagungarriada infusioak
harüea.30 gramo erabiliur litroko,eta egu-
nean 2-3 basotxo edan, Ezti pixka batekin
ere goza daiteke.Jarabeaere edan daiteke.
Garai batean,hostoekin zigarroakegiten zi-
ren,ezLulalasaiüekogaitasunadutelako,
Eztarriko arazoakdaudeneanere erabiltzen
da, laringitisa,
anginakmarranta...Horiei au-
rre egiteko ere berdin egin dezakegu:infu-
sioakedota jarabeaedan.
Garai batean asma zuten pertsonek asko
erabiltzen zuten eztul-belarra.Hostoak su-
tan jarri eta bertatik ateratzen zen kea ar-
nastenzuten.
46
Zauriak,erred urak, ultzerak eta Iarruazaleko
beste hainbat arazo sendatzeko kataplas-
mak eta konpresakegin daitezke,Kataplas-
mak egiteko,loreak eta hostoakerabilikodi-
tugu.
NOIZ FfA NOLA BILDU: Hostoaketa lo-
reak erabilüen dira.Otsailetikaurrera lora-
üen da eta géroagoateratzendira hostoak
Loreakerabat ireki baino lehen bildu.Urte
gufirako gorde nahi izanezgero,zabalzabal
jarri eta ondo lehortu;ondoren,ontzie-
tan edo oihaltxoetanjaso urte guztira-
ko.
Hostoekinberdinegingodugu.
Bide ertzetan,bidezidorretan,
leku
lokazdun eta harritsuetanaurki-
tuko dugu balez ere, hezetasu-
na eta ura dauden lekuetan.
 ¡r' j
i'j r,i 1...¡1.

JAN;Ezdugujateko ohiturarik,bainahosto-
akjangarriakdira,Horiek ur irakinetanbi mi-
nutuzsartu,eta beste edozeinbarazkibezala
jatenda,

OSAGAIAK Erreüina,muzilagoak,
inulina,
gatzmineralak,
peptina.,,

Z E REGINE : ztul -bel ar

i nfusi oak,
k a ta p l a smak,konpresak, j arabeak
etazukuak
e g i nd a i tezke.

IN F U SI0A eztul a,
{katarroa, arnasbi deko
arazoak eta abarsendatzeko). 20-30gramo
e ra b i l i kdi
o tuguur l i troko.Mi nutubatzuetan
i ra k i no n doren, beste5 mi nutuzestal i ta
e d u k iE. g unean 2-3 basotxo edandai tezke.
L o re e n egi nezgero,ondo-ondo
i n fusi oa
i ra g a z i , l oreak
di tuenhostofi n hori ekkontuz
k e n d u ta .

KATAPIASMAK {zauriak,erredurak,
gai xotasunak
l a rru a z al eko etaabar
sendatzeko): Eskukada bat hostoeta lore
h a rtue tatxi ki -txi ki
egi n.0i halbateanbi l du
e ta b e h a rrezkoadentoki anj arri ,beharadi na
e g u n e tan.

KONPRISAK: 40-50gramoloreeta hosto

i ra k i n5 mi nutuzl i trobat uretan.0i hal
b a tz u kh artu,bertanbustieta , arazoadugun
to k i a nj a rri .E gunean2-3 al di zj arrikonpresa.

L AN D A RHEA U E K IN
E R A B IL
D A ITE K E :
Eukaliptoa, malba,intsusa,ezkaia.
 ünriid*niumrnsius

ffiÍ
'c

)
d

.; a

L:

ñ
f,
#
N
50 cm-ko altueraizandezal<e.
.o
Zurtoina biribilduaeta guria du. Zurtoin horrek
ñ
'6
adar asko ditu, Zurtoinak zuku laranjabat izaten
* N du,eta kolorehorrektindatzendizlcigueskuak, har-
f
tu eta üikitzen badugu.
ag
.C
t9 Hostoal<berde argiakdira,eta,zurloina bezalaxe,
LU
iletsuakBaitahorzdunakere,eta hosto bakoiüa5-
.g
N
7 hosto üikiz osatuadago.Hosto handiahosto
'ñ
E
üiki askol<osatzendutelaematendu,
:
ad
Loreakhoriakdira.Lore bakoitzak4 lore hosto di-
.E
o- tu, batabestearenpare-parean.
Fruituakzentimetrogutxi baüuetakokapsulaber-
o
I
X deakdira,eta hazibelü txikiakdituzte,
d
X
Zaron-belor
edota enaro-bel
ar ere deiüen diote,
sru
EuskalHerrianoso ezagunada,eta kanpol<o
erabi-
leranberezikiasl<oerabilia.
.d
L
L
od Papaberazeoen
familiakoada,
L
f

48
 . ' i . i . , i : , : . l , i r i r,.:l ¡ " i , , r ri ' ] ; i i ¡ l i . l o d o - b e l a r r a r o - ki. Behinegiteaez da nahil<oa;
eguneanbrz-
xiko samarradenez,barnel<oerabileranezin pahirualdizeginbeharda,hainbategunetan.
dugunolanahrhartu edo erabili,hau da,infu- Horrela,pixkanal<a-pixl<anal<a
gogordura edo
sioetan. Hobe da jakitunbatenaholkuei)arrar- garaüoaerreüen joangoda.Erretakoan, gara-
+-^^ ^)^
Izea,eco, guK cugun garxotasunnorrentzat
-,,1, A,,-
üoa erori eta gogordurasendatuegingoda.
bestebelarrikbadago,hori erabiltzea. Erre hitza erabiltzenda, baina ez du minik
Bamekoerabilera:Esanbezala,KONTUZI Be- ematenedota erretzen.Belztenduelabelerik
tiere sendagileedo lakitunbatenaholkupean ez dugunabaritul<o.
hartu, eta kantitateal<
ez sel<ulahanditu,oso Batzuekkataplasmak ere erabiltzendituzte,
arriskutsuaizandaitel<e eta.Tratamendu luze- hau da, landareatxil<i-txil<i
egin,oihal batetan
rik ere EZ egin,Kantitatehanditanpozoitsua bildueta garatxoarenedo gogorduraren gai-
da.Kantitateegokia:5gramour litroko, neanjarri eta bildu.Gau guztianuüi beharda,
Opioaren antzekosubstantziakdituenez,la- Hemen ere prozesuberdinagertatzenda;ez
gungarria
izandaitekeminaarinüeko, da nahikoabehinegitea,konstanteaizanbehar
lGnpoko enabilera:Garatxoaketa gogordurak da,jarraipena behardu,
erretzel<oedota l<entzeko,lodo-belarraren OHARRA: Garatxoa,gogordurarenedo be-
zurtoinahartu,puskabat moztu edo hautsi, har denarengaineanbakarrikjarri,igur^tzi edo
eta zuku laranjabat duelaedo ateratzenzarola bustrbeharda;bestela, ingurul<odenaerreko
dugu,Lil<idohorrel<ingaratxoaedota du.Kontuhandiarel<in
ikusil<o eman,eta inguruaahalil<
gogorduraukitu edo bustikodugu.Ul<itutako eta guüien ul<itu.
tokia laranjakolorea hartzen Zenbait ukendurenosagaigisaerabiltzenda,
joangoda polil<i-poli-
halanola herpesak,ekzemaketa zaurrakrxte-
ko,onddoaksendatzel<o..,

i''.ii-, ii:-1['i¡:r l''i{..i iii [i,iI "i,..ii

""]: Zurtoina
erabiltzen da, Urte guztrandau-

50
kagunlandarea da; beraz,ez du merezibildu Z ERE G INFsan : bezal a, j aki tunbaten
eta lehortzea.Bestebelar asko ez bezala,io- a h o l k u r igka b ek a n p o keor a b i l e r abna k a r r i k
do-belarra erabiltzekoez da beharrezkoalo- e ra b i l t zeagomendatzen dugu.H al ere,
retanegoteaedo loreakbota izana,Halere,li- i n fu s i oak, gargarak, hautsak, ti nduak,
kidoaduen zatia zurtoina denez,horixe da u k e n d uak edota ardoak egi ndai tezke.
kanpokoerabileranberezikierabilikoduguna.
H AU T SA K:ri staledotaesmal tatua dagoen
Udaberrian loratzenda eta,tokiarenarabera, z e rb a i t en
gai nean zurtoi netazai netati k
udaguztianaurkitukodugu loretan.Maiaüetik l i k i d o aaterakodugu,l ehortzen uzteko. 0ndo
urrira,guüi gorabehera.Paretetanedo hor- l e h o rtuondoren, txi ki -txi kiegi neta haustu
metan, toki hezemaldatsuetan,Iaiotzetan,eüe e g i n g oz a i g uH. a u t sh o r iu k e n d u eons a g a i
inguruetan, eta abar aurkituko dugu. Ez da g i s ae ra bi l i kodugu,edotazuzenean arazoa
normala zelaierdianaurkitzea, d u g u nt o k i a o
n i h a l
b a t e a n
b i l d u t a
aplikatuko.
Ez da batere zaila eüean loreonüi batean
edukitzea.Hori egiteko,haziakerein besterik BITXIKERIA M0DUAN:Enoro-belor izenezere
ezdugueginbehar;edo zaineta guz[ilandatu. e z a g u tzen dutebatzuek. l zenhorienarek
landare hauekmokoarekihautsi n eta l i ki doa
OSAGAIAKZelidonina,beróerina,azidozeli- k u m e ebegi i aksendatzeko erabi l tzen zutel a
donikoa,saponina(flabonoideal< eta beste u s tez e lakoda.
hainbat substanüia.

51
 PuImonaria longifolia,

o
p
6
N

.g
t
f

30 cm neurtzenditu,gutxi gorabehera, Zurtoina

zuzenaeta biribila du, eta oso erraz haustenda,
Hostoen goiko aldean orban zuri balzuk ditu.
Hostoakluzeak,puntanbukatuaketa obalakdira,
berdeak.Goiko hostoakbehekoakbaino txikia-
goak dira.
Loreakgorriakdira;arrosakhasieran, bainagero
urdintzenjoaten dira,Loreaksortatanirteten di-
ra. Negu bukaeratikudaberri arte egoten dira
rd
X loretan.5lore hosto izatendituzle.
d
t Landareguzliailetsuada,
s(s EuskalHerrianoso ugariada landarehau,berezi-
v\
ó ki mendi aldean,Oso ezagunada,besteaskoren
anlzera,
familiakoada,
Boraginazioen

Wi:,

52
 ZÉRTARAKü ETA NOLAr lzenak dioen
bezala,biriketakokatarroak,arnasbidekoara-
zoal<,eztula,bronkitisa,
tuberkulosia,odolez-
ko flemak... sendaüenlaguntzekoerabiltzen
da, Hosto eta loreekinegindakoinfusioak
har daitezke, egunean3-4 aldiz.Infusioak
egi-
teko, 20-30 gramo hosto eta lore erabiliko
ditugu ur litroko.Hori l5 minutuzirakiten
edukieta beste5 minutuzestalita.
Efarriko arazoak,marrantaarintzeko:zukua
atera landarearieta eztiarekinnahasita,egu-
nean3 koilarakada edan,
Beherakoakmozteko lagungarria izandaite-
ke biri-belarra,Horretarakoere, 20-30 gra-
mo hosto eta lore erabilikodituguur litroko,
Zauriak ixteko,esku zartatuak,ospelak,.,:
In-
fusioak egin, eta bertan sartu eskuakedo
hankaketa zauriakgarbitu.Kataplasmak egin
daitezke.Horretarako, landareahartu,txiki-
txiki egin eta,oihal bateanbilduta,beharrez-
koa den tokianjarri,eguneanpare bat aldiz.
Odoluzkieiedo almorraneidagokienez, infu-
sioak edan eta konpresak egin daitezke.
Konpresakegiteko,oihalakinfusioanbusti
eta beharrezkoaden tokian jarri. Hori ere
eguneanparebat aldizegin,
NO¡Z ETA NOLA BILDU: Hostoal<eta lo-
reakerabiltzendira.Negu bukaeratikudabe-
rri bukaeraarte bil daitezke.Berehalalehor-
tu, eta urte guztirakoontzi edo eta oihalüo-
etan1aso,
Basoetan,leku hezeetan,bide ertzetan eta
larre inguruetan aurlcitukodugu, besteak
beste.
JAN: Biri-belarhostoakjangarriakdira,nahiz
eta ez dagoenohiturarik,Egosiegin behar

r,'il,+

54
 d;r"*d¿{"tr-r;.{-

da meneslraketa zopak egiteko,eta entsala-

dan gordinikjan daiteke.
BIRJ-BELARPUREA (lau pertsonarentzat):
Tipula bat, 6 porru, 150 gramo zelba,patata
bat, 150gramo biri-belarhoslo,azenariopa-
re bat.
Barazkiguztiakgarbitu,üikitu eta oliba olio-
tan sutanjarri l0 minutuz.Ondoren,ura bo-
fa, barazkiakondo tapatu arte.l5 minutuz
egosteneduki,eta puregailutikpasatu.
Oliba olio gordinaeta sojasaltsabota,jateko
unean.

OSAGAIAK; Muzilagoak,fitosterina,saponi-
nak,C bitamina,taninoak.

ZEREGIN:Infusioak,
kataplasmak,
konpresak,
beratzeak, jarabeak,
tinduak, zukuak...

INFUSIOAK arazoetan,
{biriketako bronkitisa,
gramohostocta loreirakin
eztula...);-?O-30
15minutuzetabeste5 estalitaeduki.
[gunean3-4 basotxo edan.

KATAPIASMAK (zauriakixteko,rzku
zartatuak, hndareatx¡k¡-tx¡k¡
ospelak.."]:
egin,oihalbateanbildu,etabeharrezkoa
den
tokianjarrieguneanbi aldiz.

K0NPRESAK Infusioa
zaintzeko):
{odoluzkiak
busti,etabeharrezkoa
aldiz.

lragaz|eta egunean2-3 basotxoedan"

LANDARE HAUEKIN
ERABIL
DAITEKE:
Eztul-
belarra, plantaina,
apo-belarra, eukaliptoa,
intsusa,
malba"

BITXIKERIA
MODUAN:

n die izena.

55
 {\fr*fvssilvrsfr¡s

(d
f
n
C
CJ
-o

(ú
I
{c
N

'- 6

l
\
eñ
L

.d
f
B0-100cm-ko altuerahar dezake.Zurtoinnagu-
ñ si biribil iletsuadu. Bertatikhostoaketa loreak
s
jaiotzendira.
s
#
G
N
Hostoek5-7 gingildituzte,horzdunak, Berdeilu-
l
nak dira.Zurtoin bat dute zurtoin nagusirahel
(d tzeko.Horiek ere iletsusamarrakdira.
.g
g
u-J Loreakarrosa-malbakolorekoakdira,eta bakoi-
d
tzak 5 lore hosto izatenditu.Lore hosto horiek
N
'ñ o ez daude elkarrierabat lotuta.Hostoakjaiotzen
t
diren toki beretikateratzendira loreak.
'- fB

Fruituadisko baten antzekoada,eta heldutako-

o
an bakarrikdesegitenda.
d
o EuskalHerrian betidanikezagutzeneta erabil-
X
L

:
cd
tzen da landarehau.Gainera,gure mendietan
ñ eta baserriinguruetanugaridago.Hau ere eza-
-(d

gunenetakobat dugu,bestezenbaitlandarerekin
o
batera.
(d
'c
L
6 Malbazeoen
familial<oa
da.
g

56
a7
ZERTARAKO ETA NOLA: Frabilerarik infusioarekingarbiketakegin eta kataplas-
ezagunenakatarroa,gripea,bronkitisa,ez- mak ipini.Kataplasma horiek egiteko,hos-
tula,arnasbidekoarazaak.eta abar senda- toak minutu oare batez esl<aldatu eta oihal
tzen laguntzekoda. Kasuhorietan,infusio- b a t eanbi l du.Oi hal eandi tugul a,ondo es-
ak,lurrinakedota jarabeakhar daitezke. tutu zuku guzlia atera arte. Oihala bere
Infusioakegiteko,20 gramo hosto eta lore hosto txikituakbarruan dituela mantendu
erabilikoditugu ur litro bakoitzeko.lrakin, eta kanpotik atera dugun zuku horretan
e ta l5 m inut uze s ta l i tae d u k i .N a h i i z a n e z busti.Kataplasma hori jarriko dugu pikor-
gero,ezti pixka batekingozatutaedan. te n gai nean.
E gunean 2-3 al di z j arri , eta
hurrengoeguneanberria egin.
Ahoko eta ertarriko arazoetan,aftak, hor-
tzoi odoltsuak,faringitisa, anginak,,, presta- Begiak,bekatxoakgarbitzeko,infusioaegin
tu infusioaeta gargarakegin,behar adina eta oihaltxobatekingarbitu.
a l diz . Larruazalagarbitzeko,Iurrinak ere har
Zauriak ixteko,erredura txikiak sendatze- daitezke. Horrekin aurpegikoporoak ire-
ko, zorneak, pikortak, grasazkopi- kitzen dira.
l< o rta kl e h e n b a i l e h elne h e r- Odoluzkiakedul<izgero,hostoekineta lore-
*L¿sr
z a n r rclSLJr
l ¡ n ¡ , ^ +rL¿l
-ekO eta ekin egindakokataplasmak jar daitezke.Ho-
riek irakineta oihalbate-
ko. an bildu,eta,

$
#
_#
--ry-;_:
arteanbero daudela,odoluzkiengaineanja- tipula eta baratxuriarekin
batera.Dena on-
rri,Egunean
pare bat aldizegindaiteke, do-ondo frijitu nahi bada,bizigarrirenbat
bota (piperbeltza,
adibidez).
i'.j*lz ETA N'*LA BIL*U: Loreaketa hos- Egindakomalba frijitu horiek arrozarel<in
toak erabiltzendira, Loreakerabat loratuta nahasdaitezke,esatebaterako,
daudeneanbildu eta, urte guztirakogorde
nahi izanezgero,berehalazabalzabaljarri üSAGA:AK: Muzilagoak,
antozianina,
bita-
lehortzen.Lehortu ondoren,urdin l<olorea mi n a k,,.
mantendubehar dute. Lehortzeko,lel<ule-
hor eta laiotzeanjarri, Gero, ontzietanedo
oihaletanjaso urte guztirako.
Aoiriletikaurreraloratzenda.
Belardiak,
sastral<ak,
bide ertzak,leku malda-
tsuak,baserriinguruaketa abarditu atsegin,
ffi
.JAN:Hostoakjangarriakdira, nahizeta go-
zogabeakizan. Ez dute zaporenk, Uretan
iral<indaedozein barazki bezalajaten dira.
Zopak ere egin daitezke,eta entsaladan
gordinikjan ere bai.
MAN-BABIRIBILKIAK (lau pertsonarentzat):
100gramo arroz, 100 gramo soja kimu,2
a ze nar io,
lO O gr am om a l b a ,l 5 0g ra moa z a ,
baratxuriale bat,tipula bat,udaberrikobiri-
bilkiakegrtekoB orri pasta,
Barazkiakxerratu julianamoduan,eta zarla- Z ERE G INInfusi : oak,j arabeak, katapl asmak,
ginean5 minutuz gorritu. Galza bota, eta l u r r i n a ko,l i o a ke t aj a n a r i a k .
ahaliketa olio gehienkendu,Barazkiak
hoztu ondoren,orriak zabaldueta IN F U SIOAEKS N FTAl arnasbi N deko
a r a z o e t a n1)0: 0g r a m oe s n e t a 1 n 0g r a m o
erdianbarazkiak ipini.Orriak bildu,
m a l b al c r ei r a k i nm i n u t up a r eb a t e z . l r a g a z i
ertzak barrurantz dituztela,osa-
e ta ,a r ratsean, oheratubai nohhen,
gaiak ez erortzeko. Olio askotan
bero-bero edanbasotxobat.
frijitu,gorri-gorrigeldituarte.
Saltsagorri batekin atonduta atera L U R R I N AEKs: k u k a dhaa n d b i a t h o s t oh a r t u
mahaira(piper edo tomate saltsa). e t a l i t r ob a t u r e t a ni r a k i nl.r a k i n d a kuor
h o r r e nl u r r i n aa r n a s t u .
MALBA FRUITUAK( 3-4 baratxuri
begi,tipulabat eta malbahostoak,50 KA T AP IA S MAHKostoak : i raki neta,oi hal
gramo gutxi gorabehera):Malbahos- b a t e a nb i l d uo n d o r e nb,e h a d r e nt o k i a n
toal< irakindakouretan minutu pare jarri.
batezegosi.Uretatikatera eta ur hori
dena kendu,Aparte tipula eta bara- L A N D A RHFA U F K IINR A B I LD A I T T K E :
txuriaolibaoliotanfrijitu,Malbahosto- E z t u l - b e l a rirnat,s u s ap,l a n t a i n a ,
ak txikitu,eta horiek ere frijitzenjarri a z e ri buzta na...

59
 Galiumrsparine

ffiI
ñ
'ñ
L

ñ
f
#
N
l
_o

.ó (d

) N

'ó rú
C
Lurreko landareada, herrestariaeta, utziz gero,
J
u oso luzeaegitenda;1,5-2metro har diüake,
(o Zurtoinak laukidunaketa iletsuakdira,lle horiei
'ñ
N

a eskeredozeintokitan itsastenda.
t
Hostoak estuak,txikial<,iletsuaketa puntan buka-
N
'c
o_
tuak dira. Hosto guztiakzurtoinean edo adar-
üoetan bertanjaiotzendira,eta horien inguruan
(c
o ikusil<oditugu.Zurtoinaren inguruan6-9 hosto
X
f
rd egotendira.
T
g Loreak zuriaketa txikiak dira.4lore-hosto izaten
ñ dituzte,Udaberrianloratzenda.
ñ
6
.C
Fruituatxikia da eta iletsuahori ere.
L
rü
t EuskalHerrianoso ugariada landarehau.
f

60
ñ1

ZERTARAKO FTA NOLA:
da,baitahanturen
Pixeragilegisalagungarria
aurka ere. Kasuhorietan,infusioakhartuko
ditugu,30 gramo ziabelarbeharkodituguur
litroko;egunean 3-4 basohartu.
Larruazalekoarazoetan ere erabiltzen da,
psoriasia, Kataplasmak
ekzema,zauriak,,. egin
daitezke, eta horiek zuzeneanjarri; baita
konpresakere,Arazoa sendatuarte jar dai-
tel<e.Ukenduakere egin daitezkeenez, ho-
riek ere aplikadartezke.
Zauriak ixteko ere gauza bera egin behar
oa.
Eztarriko arazoetan,anti-inflamatoriogisa
Egunean OSAGAIAK asperulina,
gargarakegindaitezkeinfusioarekin.
2-3 aldiz,sendatuarte,
62
\
NOIZ fTA NOLA BILDU: Batezere zur-
toina eta hostoakerabiltzendira.
Udaberrianloratzenda, maiaüetikaurrera,
eta uda guztianaurkitukodugu loretan.Uda
da urte guztirakobiltzekounerik egokiena.
Zabal-zabaljarri, eta, lehortu ondoren,ontzi
edo oihalüoetanjaso urte guztirako.
laharartean,ba-
Bideertzetan,lur landuetan,
soetan eta sastraketanaurkituko dugu,bes-
teak beste.
almidoia,taninoak,
flabonoideak.
 fl._
l
\ I

I
-q. .\
\\'e"
t -.i-
- , 9
\
S;. '1
lli
il ,,,r,i,
fl. r:l'
ri'ii::f!
ilüi:.
'fli' i

'ts, ,'

,,.r,.."';+ ;l+ll¡i**#;dili¡iii'11

rfi+.&#,-.
rr+: r tli ,

ZEREGIN:
lnfusioak, ukenrjuak,
tinriuak, b a te a nh i kj u,etazuzenean l arribeharrrzkoa
k*npresak...
kataplasmak, d en tc ¡k i an. K atapl asma hcri ekegunean 2-3
r ,l a b eh a ra d i n aa l d i z i a r r i "
a l d i ze g i nd a i t e z k e
tNFUSI0AK {pixeragile 30gramo
gisa}:
r.¡rlitroka.3 mlnutuzirakineta,beste K ü N P R IS A{zauri
ziabelar K ak,ul tzerak, l arruazal eko
5 minutuzestalitaedukiündoren, rta a ra z a a):
iragazi, rgi n ur l i trcka50 gramo
k l nfusi aa
prestdago.[gunean3-4 basokada e ra b i l i za,d i bi dez.
edateko tertanoi hal akbustieta
hardaitezke. b e h a rd e ntoki anj arri .H oricreegi l nran2." 3
aldizegin,sendatuarte.
KATAPTASMAKizauriak, ultzerak, larruazaleka
[skukada
arazoakt". batlandare hartu,eta L AN D A RI H A U [K l Ni ftA B l LD A ITIK I:S al bi a,
matrailuan eginetaEero,
txiki-txiki oihal l a p a - b e l a r trxai,k o r i a .

63
 Anthyllis
vulnrraris

fd
f,
!
c
qJ
_o

ñ
Iñ
N

e
l

ñ
'd
-:
fú
3
#
=
N 30 cm har ditzake landaretxiki honek. Oso
-o
zaintxikiakizatenditu,Zenbait urtean bizi dai-
'ñ (d tekeen landareada.Zurtoinazuzenaedo erdi-
--) !
N tentea izaten du, nahiz eta ol<ertuaere aurki
daitekeen.Zurtoin hori bakarra izan daiteke
,C
G
edo,bestela,goiko aldeanbestezurtointxotxi-
d
-ll
LU ki batekinbateraegon,
a Hostoak banaka,hirunakaedota bosnakajaio-
ñ
.a
N

tz e n d i ra . H a l a d e n e a n .h au da. hi rukoaedo
:
bostekoa,goiko aldekoa handiagoa,luzeagoa
'-
.á
6
izatenda,eta besteaktxikiaeoak.Hostoak oso-
ak izatendira.
($
o Loreakhori argiakedota laranjaeta gorria ar-
¡
ñ !

tel<oakdira.Nahasial<
ere izan daitezkeeta,oso
x-
arraroa bada ere, zurial<ere ikusten dira, Bi
.g
(l
brakea oalmatubainazatitudituztenlore txikr
ó askozosaturikomultzoakedo sortakdira lore-
'-(u ak.Horiek goiko aldeanjaiotzendira betiere.
ro
f
l Landareguztiailetsuada.Oso ile flna izatendu,

64
 EuskalHerrian oso eza-
- ,u
g , ^n- a , t - tr-a^ n
, -c1 a
. renau,
ca eta
erraz topa daitelce,

Lekadunenfami l i akoada. Mundu

guztianoso banatuadago familiahau,
eta milakaespezieaurki daitezke,Fa-
milia horretan,zuhaitz,zuhaixka,belar
eta landareaksartzenditugu (hirusta,
otea, algarroba,erregaliza.,,).
Horrez
, gain,dilistak,garbantzuak,lekak,babak
eta abar ere familiahorretakoakdira;
oso garrantzitsuak dira horiek gure eli-
kaduran,eta ongi ezagutzenditugu,

XTRTARAKü ITA h.lüLA; Erabilerarik

ezagunena, baitanagusiaeta garrantzitsue-
na ere, segur aski,zauriaksendatzekoda.
Askotan,landarearenizenakberak adieraz-
te n di tu erabi l eranagusi akedo ezauga-
rriak, Kasu honetan ere horrela gertatzen
da. Zauri-belarra zauriak sendatzeko era-
b i l t zenda gehi en,
Kanpokoerabileran,zauriak,erredurak,eba-
kial<,ulüerak, kolpeal<eta abar garbitzeko,
desinfekatzel<o eta ixteko oso-oso erabilia
eta ona da.Litro bat uretan,100gramo lore
il
iral<ingoditugu,txiki-üil<ieginda.Ur horrelcin
zauriakgarbitukoditugu,bai desinfektatzeko,
bai eta zaurieibeharbezalaixten lagunüeko
ere. Beharadinaaldizegin daitekegarbiketa.
Kataplasmak ere egin daitezkelandareheze uretan 20 gramo lore egosiko ditugu eta,
txikituel<in^
Loreaktxiki-txikiegin eta oihale- ondo iragaziondoren,edan.
an bildu,Oihal hori beharrezkoden tokian
jarri, h,Í{:}lffH"T,qf'i{}{'{ ffilLi}Lí:Loreakerabiltzen
Konpresakkataplasmakbezain onak dira. dira.Zelailehor eta eguzkitsuak, bide ertzak,
jarri eta zapr batekin-edobildu, malda lehorraketa abar atseginditu, eta,
Konpresak
itsasertzean ez ezik,mendi puntanere aurki
Horiek egitel<o,infusioaprestatueta bertan
daiteke.
zapibat busti-busti egin.Zapia bihurritueta
kataplasma moduan behar den tokian jarri, Udaberrianhastenda loratzen,eta uda bu-
Hori ere eguneanpare bat aldiz1ardaiteke, kaera arte egoten da loretan,Loreak mul-
goizeaneta gauean, adibidez. tzoka edo sortaka egoten dira; eskuekin
mozlu behar ditugu horiek,eta ahaliketa
Ahol<o, hortzoietakoedo eztarrikoinfekzioa adar gutxien hartu.
Urte sasoibatean lza-
dagoenean, ondo etortzen da zauri-belar ten diren landareekingertatzenden bezala,
rnfusioekingargarakegitea.l0 gramo lore urte guztirakolehor daitelce.Horretarako,
egosikoditugu 5 minutuz 250 cc uretan. zintzilikedo zabal-zabal jarri, Gero, ontzie-
Bestebost minutuzestalitaeduki ondoren, tan edo oihaltxoetanjaso,leku ilun eta le-
ondo iragazi,eta erabiltzekoprest dugu, hor batean,
Katarroedo eztul arinadeneanere lagunga-
Fguneanbaso pare bat har #$ÁfiAÉAK; Saponinak,
rria izandaitel<e. taninoak,muzila-
daitezke,inolal<oarazorikgabe. Litro erdi goaK...

Z EREGINZauri : -bel arrareki

normal
n, ean,
i n fu s i oak,
bai nuak,katapl asmakedota
k o n p resakegi tendi ra.

K0 N PR E S A50 K :gramozauri * bel ar egosi ko

d i t u g u5 m i n u t u zl i t r oe r d iu r e t a nM
. inutu
p a reb a t ezestal i aedukieta , bertanoi halbat
e ra b abt usti B . i hurri tu tantaki suriez di tzan,
e ta z a u ri anedobeharrezkoa dentoki anj arri .
L a n d a rhonek
e kal teri k egi tenezduenez,
b e h aa r d i n aa l d i za r a b idi e z a k r g u .

KATAPLASMAK: [skukadabat zauri-belar

h a rtue ta,txi ki -txi ki egi nondoren, oi hal
. c r ib eh a rd e nt o k i a nj a r r i ,
b a t e a nb i l d uH
b e h aa r d i n aa l d i z .

67
 Ez da gorantz luzatzenden landarehorietakoa,
lurretik zabaltzendena baizik,etzana,herrestaria,
Zurtoin lauangeluarraduen landaretxikia da,
Gehienezl5 bat zentimetrokoaltuerahar deza-
ke landarehonek,
Hosto üiki baüuk izaten ditu, eta horiek bata
bestearenpare-pareanjaiotzen dira, Hosto ho-
riek zuzeneandaudezurtoinarilotuak,hau da,ez
dute txortenik.Hostoakeliptikoakdira,eta pun-
tu beltzakdituzte azpian.
Zurtoina eta hostoakjaiotzendiren toki beretik
adartxo luze batzuk ateratzendira, eta horien
goiko aldeanloreak,
Arrosa-laranjakoloreko lore txiki baüuk izaten
ditu,
EuskalHerrianoso ezagunaeta erabiliada,Beste
zenbaitzuekinbatera landarerikezagunenetako
bat da,
Fruituakapsulabiribilbat da,
PrimulazeoenfamiIiakoada.

68
TERTARAKC fTA NOLA: Ez dugu gure
kabuz nolanahierabiliko,ez ditugu kantita-
teak gehituko,eta aditu edo sendagileba-
ten agindupean hartu beharda beti,toxiko-
üat jotzen baita.
lzenakdioen moduan,bere ezaugarrinagu-
sia pasmoa,infekzioa,
eta horren ondoren
sortutako zornea kentzekolagungarriaiza-
tea da.
Oso ezagunada aspaldidanik, Badirudigarai
batean buruko arazoaksendatzekoerabil-
tzen zela,buruko nahasteaketa malenko-
nia,besteakbeste,baina,toxikoa zela ikusi-
ta, debekatzeaeta ez erabiltzeaera-
baki zuten.
Eraginhandikobelarrada,Ezinda nahibeza-
la erabili,eztatratamenduluzeakeginedota
kantitateak gure kabuzhanditu,Infusioak har-
tzeko orduan hobe da jakitunedo sendagile
baten aholkuei larraitzea.Infusioak hartzeko
ez dugu eguneanbi gramo baino gehiago
hartuko, erta B-9 egun baino gehiagotan
ere, Enplastoetan, berriz,jarraianez dugu 3
eguneanbaino gehiagotanjarriko,ezta egu-
neanbehinbainogehiagotan ere.Oso beha-
rrezkoabada,3 eguneanipini eta astebetez
atsedenhartuko dugu,berriz jarri baino le-
hen.Ezdugusel<ula haurrekinerabiliko,
Katarroa,bronkitisa,
flemaketa abar ditugu-
nean,lagungarriaizandaiteke.Enplastuaegin,
eta bularreanjarriko dugu.Infusioakere har
daitezke,baina,esan bezala,jakitun baten
agindupean egin beharda tratamendua.
Sinusitiskasuan,kopetan edota masailetan
jarrikodituguenplastuak. 3 eguneanjar dai-
telce,eta eguneanbehin,betiere.Pasmo-belar
ukenduaegin eta masajeakeman daitezke,
inguruguztiaondo igurlziz.
Zauri gaiztoturenbat eduki,edo hara-
^i^^I d-^^^+-^ ^-r'rrdaedota bestela-
t at tt¿_o, cLKa
étdt
korik sartu izanezgero, garbitzel<o
edo horiek ateratzekoenolastuak
edo ukenduajarri eta bildu.
 Eztarrikoinfekzioabadugu,infusioüiki bat
prestatueta gargarakegingoditugu.

NOIZ fTA NON BILDU: Zainak izan ezik

denaerabiltzenda: loreak,zurtoinaeta hos-
toak Otsailetik aurrera lora.zen da, eta, le-
kuarenarabera,uda guzlian aurki genezake
loretan.Urte guztianaurkitukoez dugunez,
bildu,eta,ondo lehortu ondoren,onüietan
edo oihaletanjasotzeakomenida.Lehortze-
ko ,zinüilikipini.
Zelaiak,pareta( bide ertzak,lur landuak,ba-
ratzeaklur maldatsuaketa abar ditu atsegin,

_ISAGAIAK Ez dute gehiegiafertu pasmo-

belarra.Ez dugu liburu askotanaurkitu,ezta
lehortuaere, edozeintokitan erostekomo-
duan.Bi glukosido mota, primaberasafer-
mentua,zikla-
mina,fitos-
terina, ZEREGIN:lnfusioak,
ukenduak, alkoholak,
kataplasrnak,
tinduak,ardoaketa abaregin
taninoak
daitezkr.
eta abar ditu,
ALKOH0LA {zauriakgarbiturta brharbezala
ixtenlaguntzeko): 90 gradukoli{roerdi
alkoholttan20 gramohostcrla lore
beratzen jarri,bi astezgutxigorabehrra.
pi xkabat mugi tu,drna ondonahas
E g u n ero
dadin.Bi asteakpasatutakoan, iragazieta
g o rd e.

ENPTASTUA: 10-15 gramopasmo*belar

landareoilbaoliotanpixkabat berotu,errr
gabe.Arrautzaren zuringoabrreizieta hori
s o i l i kb otazartagi nera.
D enabi l du,hauda,
to rti l l aegi neta oi halbateanbi l du.B ehar
den tokianjarri,eta hoztuartc utzi.

LANDAREHAUIKINERABIL DAITIKI:
parcta-bela
Berbena, rra,zaingorria,bostorria.

BITXIKERIA MODUAN: lzenalatineko

onagaltis-etik datorkio,eta horrekbarre-
a l g a r aesannahidu,i txuradenu. A ni mal i ek
askodakitenrz, rz dutejaten,hil baitaitezkr;
oiloei,ordra,askogustatzen omenzaieeta
bilatuegitrnomendute.Jatendutenean,
kantarihastenomendira,hau da,kakaraka.
 '11:'i111+'"'lr'1'r'

I ti *r,,r

,pl
I Utziz gero,B0 zentimetro edota metro bat neun
üera irits daiteke.Zurtoin nahiko gogorra eta
lo
l,s, lauangeluarra du. Adartsuada, adar luzeakditu,
gainera.Hostoak korapiloetatikjaiotzendira ez-
i.<9
ff
ker-eskuin,eta erronbo itxurakoakdira,Zenbat
N

! eta gorago, orduan eta hosto txikiagoak ditu"

,i{
'l
r'
Berdeakdira horiek.Hostoen erüak ez dira ba-
G tere erregularrak Hala ere, zenbat eta gorago
. ¡.J
:I
orduan eta erregularragoakdira.
|414'

, r'i
.d. Loreaklilakolorekoakizatendira,eta adartxoen
iñ goiko aldeanjaiotzendira,
t',
'fO, Fruitualau hazidituen kapsulalauangeluarra
da.
'ñ
,,N,

1ñ
E. EuskalHerrian aspaldidanik
da oso ezagunaeta
'fE
erabilia.Sendabelarrik
ezaguneta erabilitakoena
'cr
dela esandaiteke,
Berbenazeoen íamiliakoada, Familiahorretan ia
800 landaredauzkagu,
Oso antzinatikerabiltzenda, Erdi Aroan izurria-
-*
i ñ
ren aurkaerabilüenzuten,
Soldaduerromatarrek ere beren poltsetanera-
T
'- maten zuten,zauriaksendatzeko,
f
ñ
3

I"
t
i3
;":*:¡i,"i-¿F..,ti{i."}
ezauparririk
il-i-/:, l"+r.-.:1..¡1',: Berbenaren ro, berbena-belarinfusioaharLueguneanpa-
""'' sarrantzitsuena
b-'
zikinkenan,as- '^^ rc
L-+ ^rri-- '-^^'-arria baita,Allcoholarekin
udL dtu¡¿, td)dtg

moa,infekzioai<entzea eta garbiüeada. ipurtzial< ere eman daitezkekonet,an eta lo-

rl l ^r l Lc, ,l )^l W: ^d '-\ r . C^S^I iL +C \^\ Jl ,^ c e hi lrLer nr Le¿ z J5 p r qar m
r r vO l a n d a f e
l<ietan. Landare hezeekin edota aurretik frijitu
5ur 5r
edo irakindal<oel<in egindako l<ataplasmak
lehor erabiltzeakomeni da baso handi ba-
hiru egunetanere jar dai-
koitzeko.[z dugu tratamenduluzerikegin- eguneanbehineta
ICZKC,
go, Kanpoko erabilerakokantitateakgehitu
daitezke, Ondo dator bestehainbatmin arintzel<o ere,
-7^,,^t^^^L--+^^i-totu dutenak, me-
t_dul rl cl I u<at
ádtL
edO azaleanzerbatt halanola,hilekoarekin zerikusia
^ ^ 6 + ,' - ^ ^ ^ ^\ - / / - - ^A^t *t LzLaa , Le¿zNko ra r udoa. . . / ,) ubuer r bu e n a e n - nopausrarekin lotutakoak, giharretakoak, lun-
)dr LU¿ BCr \c1r

jarriko ditugu,Fnplastuhoriek hiru bago eta bihurrituak,,. Lunbago kasuan, en-

plastual<
plastua ere jar daitel<e. Baita aurretil<oliotan
epuneaniarri.eta zazniep¿nean
' J " ' ' , 1 - e J - ' ' * * ' atsedenhar-
lar hostoekin egindako
tu.Ez bazargubehar bezalasendatu,5erriz 1ar iral<i ndal<oberbena-be
lcataplasma ere. Clioarekin igurtziakedo ma-
dezaKegu,
s¿ieak ere emandaitezke.
lnfel<zioak barnel<oal< ere izandaitezkezen-
baitetan;l<asuhorietan,infusioal< har daitezl<e, Katarroa,bronkit.isa eta abar edukizgero,in-
gabe,betiere. fusioakhartu edota bularreanedo bizkarre-
barnagehiegikeriarik
an berbena-belar enplastuak jarri,hiru egune-
Zaul edot a babe nk a s u a ne,n p l a s tu egza i n , tan berrtz ere, eta, gero, atseden hartu.
infusioekin garbidaitel<e inguruguzlia. (-*,,,*b-
l e h i ¡ o n h c h : r i,.-*,rez
z:r gero,zazpt egunrgaro-
Sinusitis kasuetan, enplastuak jarri,beharrez- tzen utzi,eta berriro ipini,Handikaurreraon-
ko tokian(kopeta,m¿sailak, sinuparanasalak),do bagaude, ez dugugehiagoipiniko.
eta atsedenadugun egunetanberbena-b¡ela- fztarrilco arazoril< bada,amigdalitisa,adibidez,
rra duen ul<enduren batel<in masajeak eman. oso ona da berbena-belar infusioarekin gar-
eta gogorrakedukizge-
Burukomin handial< garakegrtea,

n#á8
 . . ":." , " ., ^

ZEREG I N: Uk enduak , u s i o ag
inf k ,a rg a ra k , dentoki anj arriegunean
b e h a rre zkoa behi n
e n p l a s t uak
ar,doakalk
, ohola, o l i o a kti
, n d u a k ... e ta 3 e g unean.

EN PTA S T(UA 3 egunean j a rri ,e ta h u rre n g 7

o 0 L l 0 A:5 gramoberbena-belgai ar neanol i ba
e g u n ean at s eden har t ze a k o me ndi a ]: H ori5 mi nutuzsu
o l i o ab o t a,estalarte.
i
Askorentzat osoezaguna da enplastua. Oliba baxuanberotu.Baihostoak eta baitaolioa
oliotaneskukada bat berbena-landare ¡arri.Ez b e rae ree rabi l tzeko moduani zangodi tugu
duguerreko, bainabaipixkabat berotu. hoztutakoan.
On d o ren, ar r aut z ar enz u ri n g o ba o ta k od u g u
z a r t a g i n eertaab i l d ue g i n g od u g u h
, a ud a , B IT XIK E RM0D IA U A NS: anJoanbezperan l o-
to rti l l aa nt z ek oa
egingod u g u .H o riz a p ib a te n re ab i l tzenduenarizori ontasuna etamai ta-
g a i n e ajarn r i,bildu,et aa ra z o a d u g u nto k i a n s u n ae k arri ko di onsi neskeribat a badago.
j a rri kodugu,ahaliket a b e ro e n . B e rb e n ak badubereeguna,egunmagi koa
e d oe s a ten zai o.S anJoanbezpera da hori ,
IN FUS I O5Agr : am ober b e n a -b e e r b i l2i 0 0
l ara e k a i n a r e2n3 a .M a g i ah o r r i j a r r a i t unzo, r m a - i
I
ml u r b ak oit z eket n i ta nh a rtu .
o,aeg u n e a b l e a ne, g u nh o r r e t a bn i l d ub e h a dr a ,g a u e a n I
e d oh u rrengo egunaargi tuaurreti k. E saten i
I
KATAPTASMA: 20 gramoberbena hartu,txiki- d u te n e z,egunhorretan i zatendu i ndarri k
txi kie ginet a,oihalbat e a nb i l d uo n d o re n , h a n di e n a .

'FF*
É,'

NOIZ tTA NON BILDU: Landare osoa
erabiltzenda:hostoak,zurtointxoaketa lo-
reak,
Erabatloratugabedagoeneanjaso beharda.
Udaberrianeta udan izatendu lore gehien;
tokiarenaraberakoada hori,Lehortu eta ur-
te guztirakojasoüen da, Lehorüeko modu-
rik egokienalore sortak hartu eta buruz be-
hera iartzeada, Behin ondo lehortuta dau-
denean,urte guztirakojasoko ditugu pitxa-
rretan,toki lehor eta ilunean.
Berbena-belarrari zelaiakeüe ondoak,bide
ertzak, toki harritsuak,baratzeaketa abar
gustatzenzaizkio.
OSAGAIAK:Berbenalina eta berbeninaglu-
kosidoak(lehortzeanaskogaltzendira),tani-
noak,muzilagoak,
saponinaketa aban

75
 #*;*fl**sl¡"*
ffrufurus

(B
f
3
C
AJ
_o

d
I6
N

Aranlzazbeterik dagoenzuhaixkada. Bi metro-

' i.d
L
:
tik goral<oaltuerahar dezalce.
Handiaeta zabala
) egftenca,
ۖg
Hostoakbosnakahaztendira,normalean.Támai-
na ezberdinekoakizaten dira, eta dena< rzaten
=
(d
dute zurtoin bat; zurtoin hori adar bati lotzen
N
3
_o Adar txrl<ihoriel<ere
zaio,eta hori adar nagusiari.
arantzal<dituzte, nagusiakbezalaxe,Hostoek
s e hortzak dituzte;kanpotikberdeakdira horiek,
) N

eta barrutik,berriz,zurixl<ak.
cO
. c6
Loreakzuriakedota arrosaargiakdira,Bost lore
LLI hostozeta bestehainbatsepalozosatutaegoten
.S
dira. Era berean,lorazilmordoa izatendu. Lore
'ññ
N
hosto horiek bata bestearengandil< aldenduta
>_ egotendira,Loreel<sortakosatzendituzte,
ad

.g Masustada fruitua,Fruituosoa20-50fruitutxikiz
a
osatutadago.Heltzendoan heinean, hiru kolore
d

o
gorria gero,eta
hartzen ditu: berdea hasieran,
ñ L beltza da erabat heldua dagoenean.Crduan
\-d

egotenda gozoen,
ñ
"aO
Cso ezagunada FuskalHerrian,eta ugariaurl<i
o cezaKegu,
'-rd
L
(d Errosazeoen landareada laharraedo
familial<o
T
f sasia.Familiahonetania 2,000 mota aurkituko

7S
 ditugu;ba-
tzuk landare
üikiak dira,eta
besteak zuhaitz
handi eta ederrak;
arrosak,bostorrial<,
marrubiak,arbendolak,
gereziak,sagarrak...

ZERTAMKO ETA NOLA:

Zenbait tratamendu egiteko gomendatzen da.
balio du, baina litekeenada ldeia edo ohitura hori
beherakoarenaurka erabiltzea ez dugu orain guk asmatu,
gehien,Betidanikerabiliizanda, haur edota oso antzinakoabaita.Betidanik
helduenbeherakoakmozteko.Horretarako, ezagutueta egin da tratamen-
hostoak eta kimuak erabilüen dira. 20-30 d u hori ,
gramo hostorekineta litro bat urarekininfu-
Odoluzki kasuetan,ondo dago hos-
sioa egin, eta egunean3 edo 4 basokada
toekin egindakoinfusioetanbustitakokon-
hartu, Kimuakahoan sartu eta xurgatu ere
jarabea presakiartzea edota horiek lahar urarekin
egin daitezke.Beherakoasendatzeko,
garbitzea.
ere erabil daiteke,Beti,eta badaezpada ere,
ondo iragaüeakomeni da.
NOIZ ETA NON BILDU: Sendabelar gisa,
Katarro,eztul eta hoüaldietan lagungarria hos[oaketa kimuakerabilüendira, Maiatza
izan daiteke.Kasu horietan ere hostoekin bukaeratikabuztu aldera arte loratzen ca.
egindakoinfusioakhartu. Masufak berriz,udan heltzendira; hasieran,
Ahoko ela ertarriko arazoak edukiz gero, berdeakizatendira,gero,gorriak,eta belzten
marranta,anginakedota gingibitisa,besteak direnean,erabat helduakdaudelaohartuko
beste;horüoi zartatuakixten ditu,eta hagi- gara;gorago aipatu bezala,orduantxedaude
nak indarüen, Kasuhorietan,eskukadabat gozoenjateko eta bilüeko. Mendian,basoe-
hosto eta basokadabat ur irakin,eta garga- tan, bide er?etan eta abar aurkituko dugu,
rak egingoditugu.Jarabeakoso onak dira Hostoaketa kimuakbildu,lehortu eta gorde
anginaksendatzeko,Horüoiak ixteko eta in- nahibaditugu, udaberrianbiltzeada egokiena,
dartzeko kimu berriei hozlcaegitea ere ondo heldutadaudenean,

7B

.fAhhBa-
dakigude- MASUSTA MARMTLA)A: Masustakbildu
noK masus- eta ondo-ondo garbitu.Kazolabateanjarri,
tak jangarriak
d i re l a ,Bi l d u b e -
zain pronto jan dai-
tezke, edota marmeladak,
zul<uak,jaleak,jarabeal<
eta abar egin,Lehe-
nago ere aipatu dugu beherakoarenaurka
eta hortzoiak indar^tzeko kimuakere xurga
daitezkeela. Kimuakegosi eta zainzurimo-
duanjaten dituztenakere badaude.Ezahaz-
tu,jatekotan,gaztea,kolorez eta itxuraz ede-
rra eta politaden landareahartu behardela.
Toxikoaez denez,inolako arazoril<gabe jan
daiteke.Haur txikiei ondo erakutsibehar
zaiezein landareden, badaezpadaere, lan-
\
dare toxikoen fruituekinez nahasteko. Ger-
tatu izan dira nahasteak,bai eta oso arazo
larriakere, landaretoxikoa jan ondoren.Ez
legokebatere gaizkihaurrel<in mendirajoan
eta argi eta garbi erakusteamasustakbe-
reizten.
Garai batean,lehortu ondoren,erre egiten
zituzten lahar hostoak eta errosazeoenfa-
miliakobestehainbatlandare, Keaoso onco
pairatzendu gorputzak,eta tabakoarenor-
dez erabiliizanda.
eta ura bota. Ura, masustakbaino hatz bat
gehiagorpini.Ondoren,azukreabota,bakoi-
tzak nahi adina(250 gramo ur litroko,gutxi
gorabehera). Dena sutaniral<iten
edukiordu
eta erdiz edo bi orduz,masustakerabatde-
seginarte, Noizeanbehin,mugitu,ez erre-
tzeko.Dena desegindela ikustendugunean,
ondo-ondo iragazi,masustekdituztenfruitu
txilciakerabat iragazteko.Nahi bada,limoi
tanta pare bat bota, Hozten denean,pitxa-
rretan sartu.
ü$AffiAlAK Azukreak,C bitamina,gaüal<,
zenbaitazidoorganiko,
taninoal<.

Z EREGINMasustak : hartubezai nprontoj an

daittzke,edo,bestela, jarabeak, zukuak, edo
j a i e a ke gi n.H orrezga¡n,l i koreak,
ardoaketa
a b a re rei kusii zandi tugu.Lehenago ai patu
bezala, hostoekin eta kimugazteekin
tra ta m endu askotarakoi nfusi cak
eqi neta
h a rtz e ndi ra.

IN F U S I0A : g bat ki mutl erriedogazte

5-B
2 5 0c c uretanegosiU . r horiedanbeharda
beherakoa edosabelekoandoezamozteko.
j an ereeE i tendi tu ki muak.
Z tn b a i tek

IA N D ARH I A U E K IN E R A B IL
D A ITE KIntsusa,
E:
p l a n t a i n ba e, r b e n a . . .

79
 Pofnn{ilf* rrpf*ns

ffii
ffii -F a

(0

(d

t : ñ
N
l

lzenakdioen bezala,bost hostoxkakolandarea

_9
e da.Zazpikoaere aurki daiteke,
UJ

G
Potentilloizeneko horren antzeko beste hainbat
N
'ñ (E
landareere badaude:Potentlllaanserino,Potentillo
t reptons,Potentillo tormentillo.".
'c
-ñ Zain lodikoteadu, eta adarüoak jaiotzendira
hortik lurrean barrena.Adartxo horiek lurretik

ffi¡
ffiffi
ffiffi>
ffisRt
t!
gorantz zentimetro batzuk har ditzakete,Oso
adarfinaketa iletsuakdira,
ffi, Landarehorien ertzetakobi hostoaktxikiagoak
#ffi=
ffi3
ffi<
dira,eta erdirantzdoazenheinean,handituegi-

m,
ffi()

f f i (

ffi=
ten dira.Horiek ere iletsuakdira.Hosto berde-
ak ditu.
¡wg
ffiJ
w*K
Loreakbost lore hosto horiz osatutadaude,

80
{}'
p
\

#
s
bq
t

& s
4h
Shft# &

ffinü rü
'r 'h*
I

,f %
:i
i:, *#
k,
sw''' F
,¡t

-qF
sl
 tfu

Apiriletik aurrera loratzen da, eta udazken Beherakoaedukizgero,30-40g landarelitro

arte iraundezake. bat uretan l0 minutuzegosi,eta ur hori 2
da ezagunaeta
EuskalHerrianaspaldinanik edo 3 eguneanhartu.
erabiliabostorria. Odoluzkienkasuangauzapare bat egin dai-
teke:batetik,20-30g landarelitro bat uretan
Errosazeoenfamiliakoadira bai bostekoaeta
egosi eta 9 egunean edan.Baraurikhartuz
baita zazpikoaere, familia honetan milatik
gero,hobeto. Odoluzkia handiabada,7egu-
gora espezie aurki ditzakegu:marrubiak,
nean atseden hartu eta aurreko prozesua
arrosak,gereziak,,,
errepikatu,Bestetik,lurrinakedota odoluzki
garbiketakegin ditzakegu,Horretarako,lan-
ij l ii f+i..}1.,4:Odoluzki eta
;{L:i"{fl4.i;1,.*\ii4:":
dare l<antitategehiago erabiliko dugu; 50
beherakokasuetanlagungarrimoduan era-
gramo,adibidez.Kasuhorretan ere berdin
bil?en da gehien,

R?
eg;n:litro bat uretan irakin eta, esan bezala, r Hostoal<eta zai-
lurrinakedo odoluzkigarbiketadeitzendena nal<erabiltzendra sendagaigisa.Loreakez
egin,Hau da,ur horren lurrinetaneserieta, dira sendabelar
moduanerabiltzen,
behinzertxobaithoztu denean,ur horrekin Udazkeneta udaberrianbiltzenda,Nahi iza-
berarekinalmorranagarbitu.Garbil<etaho- nez bsero.
''-.'
-'
iraila-urriaalderabil daitel<e.
Le-
riekbeharadinaegunetanegindaitezke. hortzen utzi eta urte guzlirakogorde dalte-
Zaurieneta kanpol<oodol jarroenerreme- ke, Nolanahiere, ez dugu urtebete baino
A,^ -i-^ E/l - --l^ litro het rlretan eonsi pt¡
UIU JW Ldll I ilLr \J rJoL LJr LLo.r | \-t-
gehiagogordekolandarehau,
5l)d, t

ur horrel<ingarbitu.Zaurien aurkakozenbait Zelaiaketa itsasertzakatseginditu,bainabar-

ukendutaneta beste belar baüuekinnahas- ta mendi puntak,toki hezeak eta bide ertzak
tuta aurkidezakegubostorria. ere.Errazaurl<idaitekelandarehau.

Angrnaketa ahoko ultzeral<edo hanturak D^^+^--i^ ;-^^---;- .-l- r^+--l^da

rJ¡J)LVr I tA
)At
r5d¡ | td. ud. Lt tL)cild mO_
daudeneanere erabil daiteke.Horretarako,
duanjan daiteke,bestelandarebatzuekinba-
40-60g landarelitro bat uretan egosi3 mi-
tera. Jateko,hosto gozo,fresko eta gazteak
nuruz,
n, '*, ,-
e{a
^+-
gargaraK
^- -^- ^^ l,
egrn.
hartukoditugubeti,
Zimurrenaurkakozenbaitkrematanaurkitu-
ko dugu bostorria.Lagungarria da azaldeli- , r: 'r ' ". , Taninoal<, olioal<, erabatzehaüu
katuedota sentiberakhobetzeko, gabedaudenglukosidoak,,,

Z E RE G I Nl :n f u s i o a uk k, e n d u alku,r r i n a k ,
t i n d u a ka, r d o a kh,a u t s a ke ,n p l a s t u a k . " "

I N F U S I 0{A
b e h e r a k oaeunr k a )L"i t r ou r
3Cgramc
b a k r¡i t¿eka I hostoegüs¡, 15
mi n u tu z.P i xkanaka eci aten j * an.

l n fu s i r:h anekberakrauri akgarb¡tzeko

err
b a l i od u .

L U R R INALi K :trabat uretan50 gran:o

b c s to rrie gosi5, n' l i nutu¿. Infusi Ehorren
r
l u r r i n aok s üo n a kd i r aa d o l u ¿ ksi ae n d a t z e k n ,
e ta b e h inzertxnbalhczten t denran,ur
h o r r ke i ng a r b i t uo d o l u z k i a .

a'r
 ti,i
,l I'

t t;:;*uiu;;
,...
' i I
r ,

P
(d

{ N

' (É
c

:)
L

!
ñ 1,50edo 2 metrora hel daitekelandaretente hau.

rd
Turtoina handia,tenteaeta nahikolaukiada.Adar
i

N askoditu,
Loreen petaloakarrosa edo gorrixka antzekoak
G
dira,Bospaseipetaloditu lore bakoiüak.Lore txiki
) N
askoklore sorta an?ekoaosatzendute. Kalizazil-
kindrikoa da, eta puntan bukaüen diren zorüi
edo hamabilore hosloz osatutadago,Lore sorta
handihoriekadaredo zurtoinarenbukaeran, pun-
tan, egoten dira. Landaregazleetanloreak zuzen-
zuzenakdira,eta goiko aldeantopatuko ditugu.
Lore horiek oso deigarriakdira,kolore eta iüura-
g
gatik
Fruituak,berriz,hazihori batzukdira,
(d

x
tñ Hostoak estuakdira,puntazorroüakedo puntan
bukaüendirenaketa bihoü itxurakoakdirelaesa-
.:
'ñ d ten da, Hostoek ez dute txortenik zurtoinarekin
ó
!4
loüeko, zuzen-zuzeneandaude zurtoinari edo
adarrari lotuta,Adabegi bakoitzeanezkeneskuin
;"tr
(q bainapare-pareanateratzendira adarretik.Berde
t
) argiakdira.

84
 Litrazeoenfamiliakoada, Familiahorretan
ehunkalandareaurki daitezke,Agian,arabe-
ek henna izenarekinezagukeneta gorputze-
ko zatiakmarrazlekoerabiltzenduten landa-
rea izangodugu ezagunena,egunbelarhone-
Iaz gain.
EuskalHerrian ugariadenez,oso ezagunada
egunbelarra,
86
ZTRTARAKO ffA NOLA: Beherakoamoz-
teko erabiltzenda gehienbat,
hori da erabile-
rarik ezaguneta garrantzitsuena,
baita ia ba-
karrenetakoaere.
Etxeaskotaneta aspaldidanikume txikieiere
ematen zieten egur-belarrareninfusioabe-
herakoamozteko,eta oraindikere ematen
diete.Zenbaitetan,infusioaeman beharrean
 {4&d**{{J.rr,}-

jarabeak ere egiten dira, haurrek edateko

errezagoadelako,agian,
Horrez gain, ultzerak eta zauriak garbitzeko
ere baliodu. Infusioaegin eta oihaledo gasa
batekinigurtzi eta garbitu,
Zauriak ixteko ere baliogarriada eguebelar
kataplasma edo konpresa.Zapiedo gasaba-
ten laguntzaz,aurretik txiki-txiki egindako
egur-belarhosto eta lore hezeak ¡arri zauria-
ren gainean.Infusroaegin eta gasa batekin
zauriak garbitzealitzateke beste aukera.
Goiko bi kasu horietan,hostoak minutu ba-
tean ur irakinetansartu eta, atera ondoren,
zauriarengaineanjarri,
ZEREGIN jarabeak,
: Egur-belarrarekin
Sudurreko odoljarioak mofeko, infusioa infusiaak, kataplasmak,
tinduaketahautsak
egineta,oihal bat bertan bustiondoren,su- egindaitezke.
dur zuloansartu pixka batean.
BEHERAKOARENAURKAKO INFUS¡0A:
Aipatu
Hortzoi ahul eta odoltsuenkasuan,adargaz-
bezala, propietate
egur-belarraren nagusia
teei hozka egiteada onena;horüoiak indar-
mozteada.
beherakoak
üen eta odol jarioa mozten lagundukodigu
horrek 100batgramoegur-belar loreetahostolitro
bat uretanegosi10batminutuz.Gero,pixka
NOIZ ETA NON BILDU: Lekuarenaraoe- batutzibestehainbatminutuz,etaegunean
ra, maiatza eta urtaila artean loratzen da, bi edohirualdizedan.
Esanbezala,lekuarenaraberakoada hori,
zenbaittokitan iraileanloretan aurki baitaite- KATAPTASMAK: Eskukadabat hostohartueta,
ke artean egur-belarra.Ura atsegindu eta, tx¡k¡-txik¡
eginondoren,oihalbateanbildu.
horrexegatikur ertzetan,erreka ondoan,ba-
Kataplasma haubeharrezkoadentokian.iarri
egunean bi edohirualdiz.
soetan,leku maldatsuetanedota leku hezee-
tan aurkitukodugu. K0NPRISAK: 150gramoegur-belar hosto
Loreaketa hostoakerabiltzendira. Hobe da litrobaturetanirakin10minutuzeta,minutu
loreakerabat ireki baino lehen biltzea,Bildu batzuzestalitaedukiondCIren,
erabilüeko
eta urte guztirako jaso nahi izanez gero, prestdago.
udan edota udaberri bukaeran biltzea da
egokiena.Lehortzeko,itzaleaneta leku hai-
JARABFA {beherakoak mozteko,haurrentzat
125gramoegur-belar
bereziki): lorelitroerdi
zetsuanlarri,zintzilikedo paper baten gaine-
baturetanirakin.24 orduzberatzenutzi.
an zabal-zabal,Gero, beti bezala, ontzitan Hurrengoegunean ondo-ondo iraEazieta
edo eta oihal batzuetaniaso,leku lehor eta hoüeanazukrea botaücnjoanjarabea egin
ilunbatean, arte.

OSAGAIAK:Sakarosa, glukosa,karotina,mu- LANDARE HAUFK¡NERABIL DAITEKE:

zilagoak,
taninoak.., Plantaina,
latxaskia,
laharra,
malba"

87
 lla bursü*posforls
Capse

Urte guztianaurki dezakegulandarehau.Lurretik

gehienez40-50 cm-ko altuera harüen du. Zur-
toin luzeadu, Horren goiko aldeanateralzenzaiz-
,, (o
P
kio loreak,eta zurtoinean zehar fruituak.Zurtoin
horren azpikoaldeanhosto dezenteikus daitez-
(ü ke. Hosto horiek arrosamodukoaosatzendute,
fr Hosto horietatikgora zurtoin zuzen bat atera-
2
tzen da,eta adartxo batzukere bai noizeanbehin
.,, i,, (ü

ezker-eskuin,Behekoaldekohosto horiek ez dira

N
l zuzenakedo leunakizaten,horzdunak,luzeaketa
.ñ finakbaizikGoiko aldeanhosto guüi batzukditu,
jli'ñ
'ii -v bainaleunakedo hortzikgabekoakdira horiek
irt u

i
'(o Fruituaktriangeluforma zapalaizatendu. Fruitu
N
'ó o horren barruan haziakegoten dira.Zurtoinean
: fruitu askoegotendira.Batzuekbihotzforma ere
, , G
',rr
r
ikustendute fruitu horietan.
it'a
,r< Loreek.berriz,4 lore hosto zuri eta txiki izaten
ñ dituzte.Lore horiek ez dute usainikizaten.
X
G Landarehorren izenafruituen formaren ondorioa
:
da, Batetikgarai bateko artzainekibiltzenzituáen
*ü poltsaedo bandolerenantzadutelako(artzain-zaku
edo poltsa).Zenbait tokitan txorrontelaizenarekin
rd
'c
L
ere ezaguüenda.
e
t
f Kruziferoenfamiliakoa
da,

88
 ZEK|ARAKO E"TANüLA: Loreak hostoak h;
eta zurtoina erabilüen dira.
Bi erabileranagusiditu: odoljarioakmozteko
eta hilekoakerregulatzeko.
Odoljarioeidagokienez,horiek kanpokoak
nahiz barrukoak izan daitezkeelaikusiko
dugu.
Sudurreko odoljarioetan,landareatxiki-üiki
egin, bertatik ateratako zukua gasa batekin
busti,eta sudurzuloetansartu.
Haurtokiko odoljarioakmozteko ere balio
du. Gaur egun,hainbattratamenduegin dai-
tezke,bainaantzinaar%ain-zakua oso erabilia
izanzen.40 gramo landarehartu ur litro erdi
bakoiüeko.Hiru minutuz egosi eta l0 mi-
nutuz estalitaeduki;eguneanhiru basokada
har daitezke, zeanbehin dituenarenüat,edota gehiegizkoa
duenarentzat izan daiteke. Nerabezaroan
Odoluzkiaketa barizeaklasaitzekoere balio gertatzenda hori askotan.Tindua lagun-
oso
du. Kataplasma bat egin,eta horien gainean garriaizandaitekekasuhorietan,
jarriko dugu.Landarepare bat hartu,ü¡ki-txi-
ki egin eta gaineanjarri, Beslela,bainuakere Menopausiagaraianere izatendira horrelako
egin daitezke.50 bat gramo landarelitro bat arazoak Ez legoke gaizkigarai horretan tin-
uretan 5 minutuz egosi,Ondo iragazi eta, duakerabilüea.
pixka bat hozlutakoan,l5 edo 20 minutuz Hilekoanoizeanbehin,edo odoljariohandiak
bertan eseri eta garbitu, izanezgero,tratamenduhau egin daiteke,as-
Sabelekoultzeraodo ltsuak,biriketakoodolja- tebete edo l0 bat egun lehenago:
basoerdi
rioak eta karkaxaodoltsuakedukizgero ere ur bakoitzekol0 gramo landareegosi5 bat
erabilgarriaeta lagungarriada. lkustenden minutuz, eta egunean bi basotxokada-edo
bezala,barruko nahizkanpokoodoljarioetan hartu,
erabiltzenda,Odoljarioakmozlen lagunüen Artzain-zakuakgauzagehiagotarakoere ba-
du artzain-zakuak l i o du:
Horrelako egoeretan,40 gramo landareli- Zauriak ixteko,eta ubelduaketa esku edota
tro bat uretan minutu pare batez egosi.On- titi punta zartatuaksendatzenlagunüeko,in-
doren, estalita utzi beste l0 minutuz, eta fusioa egin eta gasa batekin inguru horiek
egunean3 basoüokadahartu. Ez da trata- igurtzi, busti edota gozatu. Esku zartatuen
mendu luzerikegin beharleta odoljarioak kasuan,ura ontzi batean bota eta eskuak
mozlu edo eten orduko utzi behar zaio in- bertan sartu,
fusioakharüeari,
Bes[eerabileranagusiahilekoakerregulatzea NOIZ ETANON BILDU:Urte guzLian
da. Erregulatzehori hilekogutxi eta oso noi- gu landare
hau.Toki
askotanbelarüar

90
 ;1..r'$'¿1,{,r¡.-l ¡ i ¡
? e " . 1 ' . ? i
I
r -

ZEREGIN:
Tinduak,
infusioak,
bainuak, E g u n e an3 basokadaedanhi l ekoa
etorri
kataplasmak... b a i n oa stebete
l ehenago
hasi ta.

TINDUA (menopausia garaian,barneko BAINUAK {odoluzkiakgarbitzeko}:

Litrour
odoljarioarazoetan,
noizean behineko bakoitzeko 50 gramo5 minutuzegosi.
hilekoak 125grarno
erregulatzeko...): landare H o z te nd enran,15-20mi nutuzgai neaneseri
eta60graduko
txikitu, 150ml alkoholetan e ta g e rour horreki n
garbi tu.
beratzenjarri.Astebeteedukiberatzrn.
lragazi,
etaegunea n 2 aldiz25tantahar KATAPLASMA: parebat txiki-txiki
Landare
daitezke. e g i ne ta oi halbateanbi l du.B eharrezkoa
drn
to k i a nj arri .
INFUSI0Aihilekoa 10gramo
erregulatzeko):
artzain-zaku
litroerdibaturetan
3 minutuz L AN D A RHFA U FK IN FR A B IL
D A ITIK F:
irakin.
Gero,10minutuz estalia
eduki. Ka ma mi l a,
mi l orri a,
azeri -buztana.

duan ezagutzen da, Edozein

tokitan aurki dezakegu,bai
itsaserüean,bai eta mendi
puntan ere; zelaietan,bara-
tzeetan eta bide ertzetan
oso landarearrunta da.Toki
eguzkitsu nahiz laiotzetan
aurl<ituko
dugu.Biakatsegin
ditu.
la urte guz[iandago loretan.
Dena dela,eguraldiarenarabera-
koa da hori. Zenbait tokitan negua
bukatuetd udaberriahasitakonlo-
ratzen da,

JAN: Artzain-zakuajangarriada,
Hosto gaz[eak entsalada edota
barazkimoduanjan daitezke.Lore-
ak ere jan daitezke.Jateko,landare
gaúe,gozo eta politakbildukoditugu,

üSAGA¡AK C bitamina,kolina,azetilkoli-
na,tiramina,..

:
 Toraxacum
afficinslt

.(,
fú

0)

(!

Y
d
N

Kordoberoere deitzendiote.
f
Zain lodikoteadu, barrutil<zuria.Landarehoni ia
ñ
E lurrean bertan ateraüen zaizkiohostoak.Hos[o
horiek denakelkarrenondoandaude,eta arrosa
rÉ
f
N
antzekoaosaüen dute, Hau da,zainetatikhurbil
-o ateratzen dira hostoak,eta loreak eta fruituak,
berriz,zurtoinarengoiko aldean.Hosto horiek
s gingilduakdira gehienetan.Ezdira batereerregu-
-1N
larrak,Hostoak berdeakdira.
rd
Barrutikhutsaden zurtoin batengainekoaldean
T
LU egoten dira loreaketa fruituak.Zurtoinak ez du
hostorik izaten.Zurloin hori mozlen badugu,es-
.ñ 6 ne zuriaateraüenda.Loreakburu antzekoakdi-
2_
ra, horiak,Lore horiek kanpokoaldetikbabesten
rl ir'
s
L
dituztenbrakteaizenekohosto berde batzukdi-
tuzte. Babeshori oraindikireki gabe dagoenean
.. (g
izaten du batez ere. Loreen barruan fruituak
o
F egoten dira;heldutakoanzurt-zuribihurtzendira,
ñ
eta nahikoa izaten da haize pixka bat horiek
ffi-
ffiffi=
erorüeko.
ffiñt¡t J,l
@ F
Landareerabat ezagunada denonüat, Gure ze-
ffi;
f f i a
M (
laietanasko izatenda.
ffi.q
ffi5 KonposatuenfamiIiakoada,
sffi-

92
q't
 Z[::RlARAKü [::l"Af!*LA: Osasunarikalte Gilbelarentzateta horrekin zerikusiaduten
egin diezaioketenhainbat eragile toxi kotatikhainbat gaixotasunentzat ere Iagungarria izan
babestekogaitasuna du. daitekekardabera,Behazunekoarazoaksor-
jariotzenlagun-
Txikoria-belarrakgauzaaskotarakobalio du: tzen laguntzendu eta horiei
pixeragileada,odola garbi?endu,ona da sa- tzen die. Egunean 3 aldiz edan daiteke,30
I
be arenüat, gi I
be arentzal eta ezluIarentzat, gramo txil<oria-belar
litro bat uretan egosi
baita diabetesarazoetanere, eta libragarria eta gero.
ere bada. Arearen edo pankreasaren íuntzioaedo lana
Asko erabilüenda odola garbitzeko. Odola- bizkortzen eta arinüen duenez, diabetikoen-
ren zirkulazioa,kolesterol arazoaketa abar üat ere lagungarriada,
hobeüen laguntzeko; hainbatmodutara har ldortasunkasuetanere erabiltzenda,libraga-
daiteke:adibidez,litro bat uretan 20-30 gra- rri arinabaita.
mo hosto egosieta egunean3 basoüokada Garaüoen aurka ere erabiltzenda zurtoina
edan. Lehenengoa baraurik, eta besLeak moztuta ateratzenden zuku zuria.
otorduen aurretik
Zainak lehortu eta ondo xigortu ondoren,
Pixeragile gisaere ezagunada landarehau;li- kafearenordezko gisa
erabilüen ziren garai
kido erretenüioa edo giltzurrunetanharriak batean.
dituguneanerabiltzenda, adibidez.Harriak
sor ez daitezenedota horiek desegitenla-
NO'Z fTA NüN BILIU: la landareguzJlia
guntzen du, Giltzurrunetaneragin handia
erabiltzenda, zainak,hostoaketa loreak.la
duenez,txizarenbitarteztoxinakeliminaüen
urte guztiandugu landarehau,eta udaberri-
lagunüendu. Egunean,20-30 gramo üiko-
tik aurrera loratzenda. Lehorüeko,udaberri
ria-belarzainenedota hosLoeninfusioaedo
an eta udazkeneanjasoüen dira zainaketa,
zukua hartu, Biakdira baliagarriak.Nahi iza-
o ndo ren, zabalzabalj arrita Iehortzen. Euskal
nez gero,ezti pixka bat bota.
Herrian betidanikizan da oso erabiliaeta,
Maskurieta uretrako infekzioarazoetanerabi- beste zenbait belarrekinbatera,oso maita-
li izanohi da.Kantitateberak erabilikoditugu. tua, Edozeinzelaitan
Horrekin batera, larruazalekoarazoak aipa aurkitukodugu.
daitezke:ekzema,herpesa,aknea,psoriasia,
urtikariak,erlakiztenak,,.
Larruazalekoohiko
arazoetanoso lagungarriaizaten
da infusioak
edatea.

94
 i

I
I

JANrTxikoria-belarrajangarriada, nahizeta
oso mikatza izan.Loreak eta hostoak jaten
dira,eta zainakkafearenordez erabil daitez-
ke, aipatu bezala.Loreak iüita daudenean,
ozpinetanjarri, eta alkaparramoduan jan
daitezke.Hos[oak eta loreak entsaladangor-
dinikedo tortillanjaten dira,eta hosloak,be-
reziki,baita beste barazki batzuekin batera
prestatutaere. Landarehau oso mikatza da;
beraz,bakoitzarengustuarenarabera,gehia-
go edo gutxiagobota,
TXIKORIA-BELAR ENTSALADA (lau per-
tsonarenüat):3 tomate ertain,20-24 üikoria-
belarhosLogarte,l00 gramo ahuntzgarta.
Tomateakgarbitu eta, ondoren, xerratu eta
platereanjarri. Ondoan,üikoria-belar gade-
ak jarri, xerratuta edo osorik Garta ere lau-
kiüotan moztu eta gainetikbota.
Hori dena oliba olio,gatz eta modena ozpi-
narekinbusti,

OSAGAIAK C eta B bitaminakinulina,mu-

zilagoaktaraxazina,gatz mineralak burdina,
potasioa,sodioa...

ZEREGIN:Olioak,
tinduak,ardoak...

TXIKORIA-BFIAR 0Ll0A:200 gramozain

ondo-ondogarbitu,rta litrobat olibaoliotan
utzi beratzenhilabetean.Beraüehori itzalean
egin,eta noizeanbehinmugitu,denaondo-
ondo nahasteko. Denborahori pasatutakoan,
iragazieta besteontzibateangorde.0lio hori
gibelagarbitzeko erabiltzen
da.0lio hori
nahikomingotsa edomikatzaizatenda.
Egokiena baraurik koilarakada
txikibat
hartzeada.

UNDARTHAUEKIN ERABIL DAITEKE:

AstaIikardua,boldoa,azeri-buztana,
ilena,
erromeroa...

95
 ff*s¡"¡'r
*rlru{rs#ffrcl* rylis

(o
-o
a

c
c)
3

e
a6
N

.ag
L
:)
ag
'6
! 1,50m-ko altuerahar dezakezuhaixkausaindun
ñ honek.
)
ñ= Beti berde egon ohi da,eta adaraskoizatenditu,
-o
Zurtoina gogorra izatenda, egurüo modukoa.
sG Hostoakberdeilunakdira goikoaldetik, eta zuri-
)ñ zilarral<
edo grisak,bertz, azpitik.Ertzal<barru-
d
rantz izatenditu, Hostoal<bata bestearenDarean
c
,!

LIJ
ateratzendira,Hosto eta adaraskoditu,

ñ Loreek orban zuri-urdineta moreak dituzte,

N
'TIñ Hostoengoikoaldeanjaiotzendira horiek.Uda-
: berrian loraüen da eta uda guztianrrautendu
6
'c halaxe.Loreei eustekol<alizabat izatendu, eta
o- horren barruanfruituakegotendira,
6
o
Mediterraneoaldeanasko izatenda, Erromero
é jakin edo ezagutdeza-
askokotokia usainagatik
Cd
: kegu,Landatuere egitenda,bai itxituramoduan,
bai usaindunadelalco,
baieta sendabelar moduan

ffil
erabiltzekoere,
Antzinatrk gisa,
erabiliizanda sendabelar
Ezpaindunen
familiakoa
da,
;ri- FJARA'K,fi fr]-¡\ l'-"J(}iA: Kanooko eta gauean igurztea.Gau guztian utziko dugu
barnekoerabilerakbereizikoditugu: olioakbere lanaegindezan,
lGnpoko erabileran,ona da erreuma,artriti- Zauriak garbitzekoeta ixteko ere erromero
sa edo lunbalgiaduten pertsonentzat.Erro- hosto eta loreak erabilikoditugu.Horiekin
mero alkoholarekinigurtzi batzuk emateak egindakoinfusio batekin ondo garbitu,eta
mina lasaitzekobalio du. Nahi izanezgero, zauriagasabatekinestali,25 gramo landare
xukadera batekin-edo inguru guztia estali, egosikodugu l0 minutuz.Ur horrekingarbi-
gorpuüak une batezbero hori gorde dezan. tu,
Alkoholikez badugu,eskukadabat errome-
Bainuakere har daitezke;erromeroabizkor-
ro (35 gramo) egos dezakegulitro bat ure-
garriada, esnatuedo espabilatuegiten du,
tan l5 minutuz,Horrekinkonpresakegineta
50 gramo erromero hosto 5 litro uretan
minaduguntokianjarri.
egosi,ur hori bainuontzianbota, eta behar
Hileko mingarrienkasuanere berdin egin adinaurezbete,
dezakegu;giltzurrun aldean masajetxobat
Katarroa,ez[ula,bronkitisa,asma,arnasbide-
emangodugualkoholarekin.
ko arazoaketa abar baditugu,lurrinak ere
Giharretako mina, gogordurak,bihurritual<, eginditzakegu,20 gramo erromero egosi lO
tortikulisa: igurtziakeman.
alkoholarekin minutuan,eta lurrin hori arnastu,burua lurri-
lle asko erorüen zaienpertsonentzatlagun- narengaineanjarri eta ondo estalita; egune-
garriaizan daitekeerromero olioarekinilea an bitanegindaiteke,
 *lf,fryfnq,*flsá i

Bameko erabileran,ur litroko 20-30 gramo

edo baso bakoitzeko koilarakadatxiki bat
erromero erabili.Eguneanbi basoüokada
hartu,
Landaresuspertzailea dugu;zenbaitorgano
suspertzeazgain, animoa ere altxatzen du.
Odol fluxua hobetzen laguntzenduenez,
ona izan daiteke oroimenarentzat,kontzen-
trazio faltaren?at, j akekenüat, nerb io e ntzat,
buru edo nerbio ahultasunarenüat.., Hau da,
nerbio sistemasusperüendu.Animoz baxu
edo indarrik gabe dabiltzanpertsonenüat
lagungarriaizandaiteke.
Gibelarenjardueraorekan mantentzekoba-
liagarrriada. Odola arintzekoeta horren la-
ZEREGIN:Erromeroarekin gauzaaskoegin
na suspertzeko.Behazun arazoak,zirrosia,
daitezke:
olioak,alkohola,
tinduak,konpresak,
kolesterola,ikteriziaeta beste direneanere,
infusioak,
lurrinak,
ardoak, xanpuak,
esentziak,
ongi etortzen da infusioaedatea,Baitasabe- pomadak...
bainuak,
leko arazoak(digestioahobetzeko,adibidez)
edo eta haizeasko izatendutenentzatere, ERR0MEROALKOH0LA:
Osoerrazegin
Tentsioaigotzekoona da. KONTUZ tentsio dezakegu.
altuadutenek.Horiei ez zaiekomeni.
Kanpoko Erreuma,
erabilera: zaintiratuak,
OHARM: Erromeroaez zaiekomeni haur- okerduraketagiltzurrunetako
minasendaüeko,
dun daudenei,tentsio altua dutenei edota odolaarintzekoeta abarerabiliko
dugu.
gilüurrun arazoakdituz[enei.Barnekoerabi-
leran,ez dugu behar baino denbora gehia- NO[A:70 gradukolitrobatalkoholetan250
goz hartuko.Tratamenduzehatzakegingodi- gramolorejarri,9 egunez.
Eguneropixkabat
rugu, poliki-poliki.
nahasi, Egunhoriekbetetakoan,
ondo-ondowagazi etaontzibateangorde.
NCIZ tTA NüN BILDU;Hostoaketa lore- BAINUAK: 5 litrouretan150gramohostoeta
ak erabiltzendira. la urte guztianegoten da loreirakinminutubatzuez. Berodagoela,
loretan. Lehortu nahi izanez gero, sortak bainerara jarri.
botaeta beharadinaur gehiago
egineta zintzilikjarri toki lehor eta haizetsu-
ren batean,eguzkitatikurrun. Udaberriaeta lNFUS|0Ak: 20 gramour litrobakoitzeko,
hori
udadira horretarakosasoiegokienak. 1 0mi n utuzi raki netaequnean
2 edo3
basotxokada edan.
JAN;Sukaldeanaskoerabiltzenda:saltsetan,
0Ll0A:Erromero hostoeta loreakjarri txarro
haragiaribotatzeko, gozagarrigisa..,
batean,eta horiekestaltze
ko adinaolibaolio
bota.Egunero pixkabat mugituetaeguzkitan
OSAGA¡AKTaninoakborneol olio esenüia- 30 eguneduki.Hilabetea pasatakoan, ondo-
la,alkanforra,
C bitamina,erromero esentzia, ondoiragazi, eta berrizeretxarrobateangorde.
pineola,zineola,saponina,eta beste hainbat. Frabiltzeko
prestdago.

99
 F . t t t

Jly}um marrünum

o
:f

(6
I
(n
N

.s L
L

l Bi urteko zikloaduen landareada.Hau da,bi ur-

(! te ondoren lehortu eta hil egiten da, Altuera
c
handiahar dezake,metro ingurukolandareaaur-
(! ki daiteke.Behekoaldean.arrosaformako hosto
N mordo handiaizatendu.eta zurtoin lodikotebat
jaio?en da gora,
: Hosto askodituen landareada.Hosto horien er-
P

) N

tzak arantzezbeteta egoten dira.Ez dira leunak,

horzdunakbaizik.
._c
J Hostoak berdeak dira, eta orban, marrazkiedo
'": ountuüo zuriak izaten dituzte. Hostoak zurtoi-
'ñ
N
neangoranü jaioüen direlaikusikodugu,hau da,
E ez dutelaüortenik.
'sc
'6-
Zurtoina lodikoteaeta biribilada.

1 Loreakhandiaketa arrosa-morekolorekoakdira.
o
Lore arrunt askok lore handi bat osatzendute.
X
r
ñ Udaberri eta uda bukaeranloratzenda,
:
o
Burua orburu baten anüekoa da. 3 buru atera-
'6
n tzen dira gehienezzurtoin bakoitzeko.Horiek
ó
hostoen goiko aldeansortzen dira. Buru bakoi-
'-
*td
tzak beherantzdauden aranüa handi balzukiza-
L
(q
Í ten ditu,
f

100
 'ffiq#
*ryffi
r;w-
h%
\

w
#1
 ":+4a+,*'

Haziak ere izaten ditu. 6-7 milimetrokoak eta proteinen sintesiaeta behazunjarioa
izatendira horiek, bizkortzen,
G ibelekozelulak berritzend ituen
landarebakarrenetakoa da,
Astalikardualeku lehor eta eguzkitsuetan
aurkitukodugu, Gibela babesteko eta hainbat gaixotasun
sendaüenlaguntzeko erabilitzenda,halano-
Konposatuenfamiliakoada.Familiahorretan
la hepatitisa,
zirrosia,alkoholarenondoriozko
milakalandareaurkitukoditugu;hain ezagu-
gibel eritasunak,baita behazunjarioa bizkor-
na den orburua da horietakobat,
tzeko ere. Horretarako,hosto ura edango
dugu. 20 gramo astalikarduaegosi ur litro
ZIRTARAKü tlA h-Jüi*A:Astalikarduabe-
bakoitzeko,eta l0 minutuz beratzen uüi,
rezikieta nagusikigibelekogaixotasunak
sen-
Egunean3 basotxokadahar daitezke;lehe-
daüeko erabiltzenda.
nengoabaraurikhartu, eta beste biak baz-
Antzina ere oso ezagunazen sendabelarbe- kaldueta afaldubainolehen,
zala,ela gibelaeta behazunarenüaterabilüen
Orburuaren antzera,pixeragileeta garbi-
zuten,
tzailemoduan ere hartzenda, Horretarako
Badusi/lmcrinoizenaduen substantziaberezi ere, 20 gramo astalikarduegosi litro bat
bat; gibelekozelulakberriüen ditu horrek, uretan,eta egunean4 aldizhartu.

102
 , ;t ,,",".
,. ir-,i

ZERE G I N:
T induakinfu
, s i o a k ...

TINDUA(tentsioaigotzeko): 90 graduko
a l ko holar ek ur in,ar ek i e
n ta a s ta l i k a rd u a
h a zi ek in t induaeginda i te k eH. i ruo s a g a i
horiekI egunezberatzenutzikoditugu.
Eg u nh or iekpas at ut a k o aonn, d oi ra g a zei ta
e d a te k om oduaniz an g od u g u .E g u n e a3n
a l d i z1 5 bat t ant ahar tu k od i tu g u .

INFUS|OAK{gibelagarbitzekoeta berritzeko}:
20 gramoastalikardu
egosilitro ur
bakoitzeko,
eta 10 minutuzestalitaeduki.
Egunean3 basotxokadahar daitezke.

L ANDA RE
HA UE K I E
NR A BIL
D AIT E KE
A z: e ri -
buztana,
artzain-zakua,
asuna,boldoa...

BITXI K E RI MA
O DUA:NA ma B i rj i n a zk i k i n d u
omenzituenastalikardu hostoakJesusi
bularreko esneaematerakoan,
Herodesengandik babestuzuenean, eta
horregatik omendituztehostoberdeek
o rb a nedo punt ut x oz u ri a k .

Hileko oso odoltsuetanere erabiltzenda, erdialdean,Handiaizateaketa holoetan ma-

Horrez gain,bestelakoodol jarioaksaihes- rrazki zuriak edukiüeak deigarriaegiten du,
teko ere har daiteke:sudurrekoak,odoluz-
ki a k, b ar iz eak . , ,O d o l j a ri o a k mo fe a d a
JAN: Astalikarduarenhostoak,zurtoina eta
helburua.Astalikarduakoilarakadabatekin buruak jangarriakdira. Hosto garte eta go-
egindako infusioa hartuko dugu orduro, xoenak hartu ondoren, ertzetan dituzlen
odol jarioa guüitzen dela ikusi arte, Egu- arantzak mofu eta beste edozein barazki
nean3 aldizhar daiteke, ren modurajan daiteke,Landarehonek ino-
Tentsioaigotzekoere balio du landareho- lakotoxikotasunikez duenez,arriskurikgabe
n e ntinduak . jan dezakegu.Gordinik entsaladan,edota
egosita.Haziakxigortu eta kafearenordezko
KONTUZ, pertsona hipertentsoeiez zaie
gisaerabilüen zituzlengaraibatean,
komeni astalikarduahartzea.
Zenbaitekburuak ere orburu moduanja-
NOIZ ETA NON BILDU: Zainak, loreak, ten ditu. Horretarako,arantzahandi horiek
haziaketa zurtoina erabil daitezke,Udabe- kendu eta egosi.Loratu baino lehen jatea
rri bukaeratikudazkenerabil daiteke.Bide izalen da egokiena.
ertzak,toki harritsuaketa leku lehor eta
eguzkitsuakatsegin ditu, Nafarroan asko OSAGAIAKiSilimarina, proteina( muzilagoak
ikustenda, bereziki,erriberan eta Nafarroa taninoakalbuminoideak,,

103
 Bizilekuarenarabera,hainbattamainatakoazeri-
buztanakaurkitukoditugu,txiki-txikiakedota oso
handiak
Bi zurLoin mota izatenditu, bata emankorra,eta
antzua bestea,Emankorraneguaneta udaberri
hasieran azal1¿enda, ez du hostorik izaten eta
burua du amaieran, Anüua, aldiz,udan ateratzen
da,emankorrahiltzearekinbatera,Landarebere-
zia da,zurtoinazatika-zatika adabegiakbalitu be-
zala haúen da, eta horietatik pinuen antzeko
hosto fin asko ateratzen dira.
Zurtoina barrutikhutsaizatenda.
Zenbait lurraldetan kobrea eta ez[ainuagarbiüe-
ko eta onüiei distira emateko erabiltzen dira
hostoak. Horregatik, eztoinu-belorere deitzen
diote baüuek
EuskalHerrian oso ezagunaeta erabiliada a¿eri
buztana.Sendabelarezagunenetakoa da.
Ekisetazeoen
familiakoada,

184
ZERTARAKü ETA NOLA: Zurtoina eta odoljarioak;sudurrekoodoljarioeidagokie-
adarüoak erabilüen dira, Propietaterikeza- nez,gasasudur zuloetansartu.Ur hori ere
gunena pixeragileizafeada, likidoagaltzeko, sar daiteke sudur zuloetatik,Eskuanhartu
argaltzekoeta hanketakohanturasendaüeko eta arnasgoratu,
lagungarria
da.Diuretikoada.40gramolanda-
Larruazaleko arazorikizanezgero,zauriakek-
re lehor egosi l5 minutuz litro erdi uretan
zemak ultzerak,onddoak,herpesaketa aban
eta egunean3 aldizhartu.Goizean, eguerdian hostoaküiki-üiki egin eta enplastumoduan
ela gauean, jarri, horiek ixteko eta sendaüekogaitasuna
Pixabideakgarbitzearekinbatera,odola ere baitu,Beraz,orbainüekoere bada.
garbiüen du, bai eta larruazalekoarazoakgu-
Eztula,katarroa,bronkitisaeta abar sendaüe-
txitzen laguntzenere,
ko, 30 gramo landareegosi litro erdi uretan
Beste propietate garrantzitsubat organismo 20 minutuz,etaegunean3 basoüo edan,
ahulak mineralizalzenlaguntzeada, Anemia
Eztarriko aruoak, laringitisa,ahoko infekzioa,
kasuetan.adibidez,
aftak edota txantxarra edukiz gero, gargarak
Odoljarioakmozteko ere oso ona da;sudu- egin. l0 gramo azeri-burtanur baso handi
rreko odoljarioak,odoluzkiak hileko oso bateanirakin,eta horrekin egin gargarak,Be-
odoltsuakgiltzurrunekoeta maskurikoodol- harrezkoabakarrikegosi,aldi bakoitzean,
jarioak,,lkustenden bezala,odoljarioakbar-
Garaibatean,tuberkulosiasendatzeko
erabil-
nekoak nahiz kanpokoakizan daitezke,Ho-
Izen zen batez ere,
rretarako,50 gramo azerlburtan landare le-
hor ordu erdiz egosiko ditugu litro erdi
NOIZ tTA NON BILDU: Toki hezeak
uretan,Barruko odoljarioetanegunean
erreka inguruak,bide er.zak eta
3-4 basoüo edan eta,kanoo-
leku laiotzakatseginditu,
koetan,ur egosi ho-
rretan busLitakoga-
sa batekin garbitu
Udan eta udazkeneanbil daitekeeta,lehortu saldakoilarakada pare bat hartu ontzi batean,
ondoren, urte guzlirako gorde onüi edo eta bertan jale bakoitzekomlso koilarakada
oihaltxobatean, txiki bat urtu. Urtutakoan,zoparibota,

JAN; Azeri-buztanajateko ohiturarikez dago, {JSA{;AIAK:Silizea,

potasiogatzak,azidoeki-
bainaez dajatekoüarra. Saldamineralizaüai- setikoa,
taninoak.,
leakegindaitezkeazervbuüanhostoekin.
SALDA MIN ERALIZñZAILEA (5-6 pertso-
narenüat):50 gramo asun,50 gramo azeri-
buztan,kombu algatira bat,tipula bat, porru
bat,ziazerbapare bat,kalabazapixka bat,aze-
nario bat,adri txiki bat,apio pixkabat eta litro
erdi edo bi litro ur (barazkikantitatearenedo
tamainarenarabera),
Bi aukeraditugu:
l,- Saldaegiteko,dena batera egolen jarri '','*lMMr
ordu erdiz,Barazkiak kendu.Egunean3 aldiz
hartu:goizeanbarauriketa,gero,bazkadueta
afalduaurretik,
2.-Zopa egiteada barazkihauekjateko beste
aukera.Horretarako,azeri-budana,asunaeta
kombualgaegosikoditugu20 minutuzuretan.
Bitarfean,barazkiguztiakfin-f n moztu eta ka-
zolarabota, Dena beg¿el0 minutuz irakin,
Zopa eginadagoeneaneta, nahi izanezgero,
irr.
i

Z E RE G I N :
0 n d oi r a g a zoi n d o r e nu,r h o r ib a i n u o n t z i a n
BARATZEA DUENJENDEARENTZAT: azeTi- e d op a l a n g a nbaa t e a nb o t a G. u r eg i l t z u r r u n
b u zta n ar ekbar in at z ekzoe n b a ixt o m o rro z o n a l d eestal
a arte
i ur epel abotako
a ka b a t z eketo a bar az k i ami k n e ra l i z a tz e k o d u g u . 1 0 - 1m5 i n u t u ze g o nu r h o r r e t a n .
b o ti kabat egindait ek e0. n tz i b a te a na z e ri 2 e g u n e t ibk e h i ne d oe g i nd a i t e k em, i n a
b u zta n aur ezes t ali;nah ii z a n e zg e ro e , u ri b a re tua rtean.
u r a r e k ieng i nd a i t e k eF.g u n e roon d o - o n d o
n a h a siB - 9 egunezur , gu z ti au s te l d ua rte . I N F U S I O AUKr l: i t r o k o3 0 g r a m oi r a k i n1 5 b a t
U ste l d u ondor en, 3 par teu r e ta b o ti k a mi n u tu z,etaegunea n 2-3 basotxo edan.
h o r r e t a t ipka r t eb a t n a h a s i kdoi t u g u M
. akila
b a t e k i n - e dmoi n u t ub a t e zd e n ab e h a rb e z a l a L A N D ARHEA U E K IN
E R A B IL
D A ITE K E :
i ra b i a tuet af um igadore b a te k i nb a ra tz e a n Kamamila, artzain-zakua, milorria,zolda-
b o t a , 2 - 3e g u n e t a n . b e l a rraasuna.
,

BAIN UA KP:ix abidet ako in fe k z i obaa d u g u , B l l -XIK ERMOD IA U A NLandare : hauoso

mi n aa rint z ek edoo las a i tz e k o : a n t z i n a k odaa ,l a n d a r pe r i m i t i b odae l ae s a n
1 0 0g ra m oaz er i- buz t agna ug u z ti a nu tz i k o d a i te k eB. adi rudiduel, ami l i okaurte,400
d u g ub i lit r our et anber a tz e nH. u rre n g o mi l i o iu rte,gutxigorabehera, tokiaskotan
g o i ze an,egos eti a 10 m in u tu zu tz ib e ra tz e n . a z e ri -b u ztan basoederrak zeudel a.

107
 Beti berde-horixkadagoenzuhaixkada,Adarrak
edo zurtoinakberde-horiak
dira,
Hostoak bata bestearenpareanjaiotzen dira, eta
horiek ere berde-horixkakizanohi dira.Luzanga(
gogorraketa muturmotzakizatendira.8 bat zenti-
metrokoakgehienezere.
Adartxo askoizatenditu landarehoneketa landa-
re biribilantzekoaosaüendu.
Fruituabaiazuri biribila da.Hazi bakarraematen
du horrek Udazkenean ikuslenda.
Loreak horixkak hirunakaedo laúnakaikusikodi-
tugu.Udaberrianloratzenda.
LorantazeoenfamiIiakoada.
Zuhaixkahau parasitoada.Befe zuhaitzetan jaio-
tzen da. Beraz,oso erraza da zuhaitzbaten goiko
aldean muluak osatuz aurkitzea,Hainbat zuhaiü
motatan aurki dezakegu(sagarrondoa, udareon-
doa,akazia...),

i
I

I
'
1oB
 4q
&,:

s.
*i
:t..*

f,

ri"i
&

') trt:%
ry
*'; \ ri
 -,-=i+
. , .=.i-r,.?i_,
.

'-.iii*
,_}ii

LlA. itili*¡{,: Mihura landare

.iFF...T/iF"Aii"f.'
TOXIKOA dugu.Baiakedo pikorrakizatendi-
ra barneko erabilerantoxikoak Badute kan-
poko erabilera,baina KONTUZ erabiltzeko
landarea da;beraz, nahizeta barnekoerabilera
izan,aditu edo sendagilebaten laguntzazedo
aginduzbakarrikerabiltzeagomendatzenda.
Ezda guk nolanahilasai-lasai erabildezakegun
landarea.Kantitateakedo neurriaketa egune-
ko hartzekopuruakerabaterrespetatu. Hobe
izaten da gaixotasunberdinarenüatdagoen
besteedozeinlandareerabilüeaedo,esanoe-
zala,aditu baten gomendioeijarraiüea.Baiak
)anezgero,zorabioak,gonbitoa( beherakoak
eta abarsor diüake.
Bamekoerabileran:Infusioakegin beharrean,
hobe beraüeakegiteaeta,gau guztianutzi on-
doren,hurrengoeguneanbasotxiki bat eda-
tea.
Bihotzarekin zerikusia
eta odol zirkulazioarekin
duten hainbatgaixotasunetanerabiltzenda:
arritmiaktentsioaegokitzeko.,.
Epilepsiaren bezalaere hartzenda,la-
aurkal<o
saigarrimoduan,
lGnpoko erabileran:Askoerabilüenda ospe-
lenaurka,Hainbatmodularaegindaiteke:hos-
toekin egindakoinfusioarekin ospelakgarbitu
edota hankaedo eskuakbertan sartu, goza-
tzel<o.Litro bat uretan 30-40 bat gramo hosto

110
I
,{
b

I
q
4¡

ffi
egosikoditugu l0 minutuz,eta bertanegingo Z E RE G I NI:n f u s i a a lki n
, d u a kb, e r a l ¿ e a k ,
ditugu gar^bil<etal<,
Horrek odoljarioabizl<or- k re m a k, ardc¡k,rstrakt* ak, konpresak,
üen duenez,onada ospelenüat, h au t s ak . . .
Hona hemenbesteaukerabat baiaketa üe-
^^i ^-^+-- ^-l-.^-i+- ^--+-
K ü N P R I S A{ K
l^.^+ ^-i^ ^+- ^^^^l^ k * n p r e shaa u r kl u n L r a q a a
IIlBdl ttz-ó. ttdt ld>lLd. Pcl>Lct UdL gBll lcLd U>P(;Icj-
*¡n ¡a, ,^^^^ ? ^l.l:-
e d a l a¡ i a t i k ar l u g u n e aj n a r r r k cd i t u E u ) :
Ian egunean5 atQtzeman. l -i tr*b ¿rtLrr{ fan3ü granron" } i hura hosta
Odoluzkiakere garbi dartezkemihura infu- e ü ü i i k od i t u g um i n u i up f i r ct l a t r zr t a 1 ü
sioarekin. n i i n u f u a rns i a l i ;er d u k i k do L ; q uü"* h i n
d e n h r :ra hnri pasal .r-rta, ci hali l atrL¡k hrrl an
Odollarioal<, zartadural<
ulüeral<, edo ebal<ial<: L : u s rl if E k t n p r c s a h o r i e km i n ar l u q * n
infusiohandibatekingadrituedo mihuraduen I n k i a nj a r r i .F l a hii¿ a r r rg¿r r o ,k n n p r e s a
nómarlrren b:t eman. h i :re k i nmasai eak rnrür'rjr ai terkr.
Lunbagoeta ziatil<a l<asuetan
ere erabilgarria
l l A l l " JU ,,qK l kanpnko rr* hi l er;¡n, ospei entzat ).
izandaitelce,
3 ú q rarr.ih* * sl c¡* ¡¡csiur l i tri :bakui l ¡ckt,
OHARRA: Esanbezala, ez dugu gure kabuz el a b e r l a nh a n k r k : * r i u*,s p r l a ku r h r r r r k i n
erabiliko, aditu batengomendioal< entzungo Ea ri :i tzrku.
ditugu,Haurrel<eta haurdundaudenema-
kumeel<ez hartzea lcomenida. KONTUZ, S l l x l K f : R l1A\ , { ü D U AI u N::k a lH er r i a nü s 0
TANDARE HONEN BAIAK TOXIKOAK r1 fi ü L i n;:i
d* ¡ri hura; bai eti k,:rnl l abri ar
DIRA. b t ¡ a l at t a , b e s t e t i k
ü ,
a h c n e l ab na * a E n r : l a k o
e l x rel akc¡atc* l anmi hrrr;l ari reka nhi tr¡r¡¡.
Adarrak,hostoak ü h i t u r ah n r r e n arabera s *, i n a l e* n a r e nr . l a
eta baiakerabiltzendira,Udazkenean eta ne- i n d a r r . : r *s l i n b o l o a
d a ,t n c r q l ;*r n a k
^,,-^ ;--^+-^^ ,l;-- e r¿ rk artzen ri i tu rta fx¿rrrak uxal u.
SLIO| | Jcr)LrL¿sr I rrr cl,
i J * rrrl ¡rakimi : huruti l pi l rndul aki i ,¡l
l fl tk
Fsanbezala.oarasitoada eta beste zuhaiü ba-
I r*' $J'r
s * 1 1 uh rharri a.[r¿ brrean,mi hur¡rt ot-]trn
tzuetakoadarretanaurkitukodugu. d u n c ¡ i ' brrak | :cr* t h;rtLrbrhar;brstr
i r * r b * i t r kr p n r i l u l ar d L ; i q i t ¡ ie¡ ar n * nd e
bixl<otoxina, r q * k r r n a .
Kolina,azetill<olina,
tiramina.,,

't1'l
t!t
 Lsvsnduls L.verü,L.angustifolia.".
*fficinaÍis,

'':
50 cm-ra irits daitekezuhaixkahau.
-rú

f; grisaketa adar
Zurtoinak gogorrak,laukidunak,
askokoakdira,
ñ
rq Hostoak berde-zuriurdinxkakdira;luzeak,finak,
t
eta ountan bukatuak.Hosto horiek zurtoinaren
rü
N behekoaldeanateraüendira,goiko aldeanlore-
'ó
6

ak soilikegoten dira,Hostoak bata bestearenpa-

:
rean ezker-eskuin jaioüen dira.
(d

:5
o- Loreakzuri-more-urdinakdira. Buru bat osatuz
bezalaateraüen dira, zurtoinaren goiko aldean.
(d

X Zurtoin horrek ez du izaten hostorik zati luze

t
:
G
batean,
(d
(d
Zuhaixkaguztiausaindunada, Kosmetikanasko
A erabiltzenda,koloniaketa lurrinakegitekobere-
(! ziki,
'c
L

f
a Ezoaindunen da,
familiakoa
)
 %
1,.

jr=i:l.l lill-iAflr-_: ;- I,-:. i'.jL.ii,,''.,,Tfatamen-

du luzerikez dugu egingo,ez eta kantitate-

rik gehitukoere,
Nerbioekin zerikusiaduten gaixotasunak
sendatzenlaguntzeko,buruko minak,zora- tinduarekinigur-
bioak eta insomnioasendatzeko, eta enaxa- tziakedo masajeak
tzeko da ona.Lehenengohoriei dagokienez, eman daitezke.Mina kentzekoeta zirkula-
infusioakedan eta,erlaxatzeko,bainuakegin, zioa hobetzekoere ona da,
Infusioakegiteko,40 gramo lore irakitenari Zauriak ixteko,erredurak, ultzerak,el<zema,
den ur litro baterabotako ditugu.Sutikken- aknea..,infusioarekinkonpresakegin,oihal
du eta l0 minutuzestalitaeduki,ondo iraga- bat busti eta beharrezkoaden tokian iarri.
zi eta egunean2-3 basotxokadaedan dai- lzpilikuukenduaere jar daiteke.
tezke,
Gripea,katarroa,eztula,,,
izpilikualkoholare-
Lo egiteko arazoakbaditugu edota erlaxa- kin igurtziakeman daitezkebizkarreaneta
üeko har daitezkebainuak, bularrean,Horrekin,eztula lasaitzeaeta ar-
Digestioakhobetzeko,horiek zailakbadira, nasbideakirekitzealor daiteke,Lurrinakere
edo haizeakbotaüen laguntzeko,lagungarri egindaitezke,arnasbideakirekitzeko,
izandaitekeinfusioakedatea, garbrtzekoedo desinfekaüeko infu-
Ezl':arria
Kolperenbat,artikulazioetakomina edo zir- sioarekingargarakegindaitezkeeguneanpa-
kulaziotxarra edukizgero,olioarekinedota re bat aldiz.

114
 ' . . ' , . \ t '

Z E RE G I Nl n: f u s i o aokl i, o a kt i,n d u a k , ER T AX A TZEBKA0IN U A (ezi nbadugul o egi n

u r a kb, a i n u aukk, e n d u aakl k, o h o l a k . . . e d oo s ou rduribagaude): 70 gramol orebi
l i trou retani raki ngo
di tugubi mi nutuz.
IN FUS I O A40 K :gr am olo re e ta ra
i ra k i te na ri lragazieta bainuontzirabota.Ur
d e nu r lit r obat bot a.10 m i n u tue s ta l i ta g e h i a g o rekibete
n bai nuontzi a.
e d u kil.ragazet i a egune a n2 -3 b a s o tx o k a d a
edan. 0 L l 0 A(erreuma, zauri ak,ekzema...
masaj eak
e ma te ko erabi l i jLoreak
: ontzibateanj arri
e ta o l i b aol i oarekidena
n erabatestal i30
.
e g u ne d ukieguzki tan eguneropi xkabat
mu g i tu zD . enbora horipasatzendenean,
o n d o re ni ragazi etaontzibateanj aso.

T IN D U A( zauri ak
i xteko,erredurak,
250gramol orel ehoreta95
e k z e mak...):
g ra d u koal kohol aberatzenj arri 15 egunez.
On d o ren,uagazi etaontzibateanj aso.

L A N D ARHI A U E K IN IR A B ILD A ITE K E :

K a m a m i l a, sal bi a, santi ol orea,erromeroa,
a r n i k ab, e r b e nlai m o i u s a i n d u n a .

BITXIKER MI 0AD U A Nl z: p i l i k u a r e kbi en l,a r

b e d enik a tuarekin, Iupul uarekin rta tomi ll oa-
r e k i nb e l a b
r u r u k i aekg i t e nd i r ai n s o m n ikoa -
s u e ta ne rabi l tzeko.
l z p i l i k ua
armai ruetan j artzenda arropeiusai n
onaematekoetasitsakuxatzeko.

N*lZ [:TA l"t#LA f]]Í-ffiti:Loreaketa hos-

toak erabiltzendira,
Udaberribukaeranloratzenda eta uda oso-
an aurkitukodugu loretan,
Loreak irekitzeanbiltzen dira;toki haizetsu
batean larri zabalzabal, eguzki izpietatik
urrun.
Mendialdean aurkitukodugu bereziki,eta to-
ki lehor; maldatsu,harritsu eta eguzkitsuak
atseginditu. Dena dela,etxe eta lorategias-
kotan ikusdaitekegaur egun,apaingarrimo-
duan landatuta,

0 5A{;Al Afe Taninoak,Iinalo l, zineol,furfuro l,

kumarina...

115
 S*rxp*rws
wrum$**f*rd.r
rs

ffii
.d

i,:

ad
üikiak eta puntan bukatuak
Hostoak haragitsuak,
N
ditu, Landareaarrosakosatuzbezalajaiotzenda,
J
_o Landare txiki asko egoten dira batera, multzo
handia osatuz.Hostoak berde argiak dira, eta
'ñrs

ñ puntagorriskaizatendute,
l
Neguaneta udanegotenda landarehau,
(g
C

T Loreakgorri-arrosakdira eta hostoetatikgoranü

LU
ateraüen den zurtoin batean egoten dira, Lore
ro
N bakoitzal<
l2- l5 lore hosto izatenditu,
'ñ
E

x Oso landaregogorrada,Lur zatitxiki bat nahikoa

¡n
'c
du bizitzeko,Lurrarengaineanutzizgero ere, be-
'- rak bakarrikluzaüenditu zainak;bilatukodu nola
bizi,eta erabatindartukoda,
ñ
o
X
E EuskalHerrian oso ezagunada eta asko ikusten
cd
x da,eta aspalditikerabilida sendabelar gisa,Gaur
'ó
r0 egun,berriz,ez da ia erabiliere egiten.
|,.1
^ Oso antzekoakdiren landareaskoezagutzendira,
e Krasulazeoen
familiakoa
da.
L
6
t
)

li6
,.qi

ftt'

*,
 ZIRTAF,AK{} [T"A h"l(}Lé.: Zauriak ixteko,
ospelaksendaüeko,erle eta zomorroenhel-
duen aurka,gogordurakguritzeko eta erre-
durak sendatzekoerabiltzenda batez ere;
kasu horietan,teilatuetakobetibizi hostoak
hartu,azalakendu eta,txiki-üiki egin ondo-
ren,oihalbateanbildu,beharden tokianjar-
tzeko.Eguneanpare bat aldizegin dezakegu
sendatuarte.
Badubesteerabileraoso ezagunbat belarri-
ko min arinaklasai?enlaguntzea. Arazo txiki
horietakoren bat edukiz gero, teilatuetako
Z E RE G I NB: e t i b i zl ai n d a r e a r e kz iunk u a k ,
betibizi hosto handi bat hartu eta erditik
k a t a p l a s m ea tka u k e n d u aekg i nd a i t e z k e .
puskatu,Bi puskahoriek hatz artean hartu,
estutu,eta belarri zuloratanta pare bat bota. KATAPLASMA (zauriakixteko,ospelak, erle
Zuku horren tantak egunean2-3 aldizbota e ta z omorroen hel duak, gogordurak,
daitezke. e rre d urak...): E skukada bat hostohartu,
t x i k i - t x i keig i ne t ao i h a lb a t e a nb i l d u ;
Etxe eta baserri o n d o r e nb,e h a d
A'Jt-)if,f; f Á" f"j#[-A fa{Lt.-:f"]: r e nt o k i a nj a r r ie g u n e a n
askotakoteilatuetan,harri edo pareta arte- p a re bat al di z,sendatu arte.

F an,edota lorontzi eta lorategietanlandatuta

aurkitukodugu.
ZUKUA

Udaberribukaeranloratzenda,eta uda guz- g a b e zati

tian aurki daitekeloretan.
;
h a n di ri k.
{ b e l a r r i kmoi na r i n a k )H: o s t ob a t
h a rtueta erdi ti khautsibai , naerabatzati tu
tzenbadaere,ez di o axol a
H atzeki hartu n eta tantaparebat
b o t ab e l a r rzi u l o r ae g u n e a pn a r eb a ta l d i z ,
Urte guztiandugun landareadenez,ez dago
behaa r d i n ae g u n e t a n .
lehortu beharrik,beti hezerikerabiltzenda,

#SAüAIAH; Táninoak,muzilagoak,
erreüina
pixkabat...

[lll,XlK[:[t{Éri"'l{"}l]l,tA['"J:Oso landaregogo-
rra delakoesatenzaio betibizi,Uda eta negu
beti egotenda berdin,eta nahikoadu lur za-
ti üiki-üiki bat bizitzeko.Lur gaineanutziz
gero ere, bakaebakarrik botako ditu zain lu-
zeak ondo erantsieta bizi ahalizateko,
Teilatuetakobetibizi izena,berriz,teilatu as-
kotan aurkitzendelakoda,
Teilatuetanez dago lur askorik,baina nahi-
koa bai betibiziabezalakolandarebatentzat,

119
 Smivlry
cff¡riruslrs

Landarehonek B0 cm har ditzake,Usaindunada,

Behekoaldean,zurtoinaegurtxo batenantzekoa
du; goiko aldean,berriz, adartxoak,hostoak eta
loreakjaiotzenzaizkio.Adaraskodituen landarea
da,
Hostoak luzeak,berde-gris-zilar kolorekoaketa
gainekoaldeanbelusantzekoakdira;azpikoalde-
an,berriz,latzaketa zimur itxurakoak.Zenbat eta
gorago,orduan eta txikiagoakizatendira hosto-
ak, Bata bestearenpareanjaiotzen dira eta oba-
lak dira, Ez dira zurtoinean bertan ateratzen,
txorten antzekoaizatendute, eta hod egoten da
zurtoinariatxikia,
Loreak,berriz,moraxka-urdin-zuri kolorekoakdi-
ra, Hostoeneta zurtoinarenberarengoiko alde-
an ateratzen dira, hau da, adartxoen bukaeran,
Loreak 3tik 6ra izatendira.
Ezoaindunen familiakoakdira. Familiahorretan
landare ezagun ezberdin pila aurki ditzakegu:
menda,izpilikua,erromeroa,,.

120
 ZIR"|ARAKü ETA NüLA: Erabileraas<o
eta ezberdinakditu landarehonek.Dituen
propietateakdirelaeta,betidanikizanda oso
erabilia.
Kanpoaneta barneanerabil daitekesalbia;
kanpokoerabileraridagokio nez,zauriak ixle-
ko erabiltzenda batik bat, Bamerako,aldiz,
gauza askotarakobalio du: ahoko arazoak,
nerlrioak,arazo hormonalak,buruko mina,
izerditzehandi edo gehiegizkoak, gastroen-
diabetesa.,,
itisa,odol zirkulazioarazoak,
fffstrogenoen antzeko substantziakdituen
I landareadenez,lagungarriada hormonak
orekatzeko,eta hilekoa erregulatzekoere
horren
balio du. Desorekaodol kantitatean,
puup"nffi$ota hilekobatetikbesterapa-
ffadaitdikeenegunetan Meno-
egondaiteke.
pausiagaraianizaten diren izerditzeeta ar-
nasestuaksaihestekoere baliagarria
da.Baso-
üokada bat har daiteke egunean,otorduen
ondoren,Ur litro bakoitzekol5-20 gramo
hoslo egosikoditugu minutu pare batez,eta
egunean3 basoüokadaedan,
Ahoko nahizeztarrikohainbatgaixotasun
sendatzenlaguntzeko:anginak,laringitisa,
marranta,ahoko zauriak,hortzoiak indar-
tzeko... "t*ñ
Antiinflamatoriomoduan ere erabiltzenda.
Kasu horietan,ahoa garbitu edota gargarak
egin daitezke.5 gramo hosto lehor egosiko
ditugu 2 minutuz ur basokadabakoitzeko,
eta horrekin egunean3 aldiz egingo dugu
tratamendua.
Hortzak zuritzekoere erabiliaizanda;aspal-
ditik,gainera,Garai bateanbesterikez zute-
nez, hostoekinigurztenzituzlen hor-
tzak,eta gaur egun salbiarekin
hortz-
pastaegindaiteke,
Gaslritisarazoetanere erabil deza-
kegu,batzuekerromeroarekinna-
hasirikharüen dute.

^€
 j,)

Digestioahobetzeko edo digestio ona

izateko,2 gramo hosto egosikoditugu5
mi n ut uz 100 m l ur e ta n ,K a m a m i l a re k i n
eta mendarekinere nahasdaiteke.Salbia
ardoa ere lagungarrria da,
Larruazalekoarazoetan,zaurietan eta
horiek i>dcekoere erabiltzenda. Infusioa
egin eta zauriakgarbitu.
4
Oso nekatuta bagaude,fisikoki edota
i,a ez i n b a d u g ul o ri k e g i n ,
p si k ologik oket
salbiabainugoxo bat har dezakegu. Bizi-
garriaeta tonikoa da. Lore eta hostoekin Z E REGINS: al bi areki hai
n nbattratamendu eta
e g i ndak oinf us ioae g i n e ta b a i n u o n tz i k o a p l i k aziegi
o ndai tezke:
ardoak,i nfusi oak,
hortz
uretara bota, p a s tak, konpresak,
ti nduak, bai nuak...
OHARRA: Bularra ematen ari dtren
SALBIA HORTZ PASTA:
a me k ez dut e eginb e h a rs a l b i a re k itra
n - 1 .-Sal bi ahostohezeak txi ki -txi ki
egi ngodi tugu,
tamendurik,esnea kentzenedo murriz- osotxikigainera. ltsasoko gatzlodiakantitate
te n duelak o. b e r d i n a r e knianh a s i kdou g u D. e n a2 0 m i n u t u z
labean 1 7 5g r a d u t ainp i n i k d
o u g uH. o r t i ka t e r a ,
F\i*lX [T,e, Nül\l ffiliil]fJ: Loreal< eta m o tra i l uan txi ki -txi kiegi netabrrri zerel abean
s a rtuko dugu,mi nutuetagraduberdi netan.
hostoakerabiltzendira. ltzaletaneta za-
Bi g a r ren al dihorrenoncJoren, hortzpasta
bal-zabaljarrita lehortzeakomeni da, Le- e ra b i l tzekomoduangel di tuko zai gu.Lehorrean
hortu ondoren,oso ondo kontserbatzen edohatzpuntauretanbustietagero,hautsa
dira kr¡stalezko ontzietan,metalezkoku- hartuhortzakbehatzarekin garbitzeko.
txetan edota oihaletan.
2 .- Bi koi l arakadabuzti nberdeeta2-3 gram0
Salbia ekainetrk uztailera loratzen da. itsasoko gatz,eta pastaeginarteurabota.Dena
Maiatzetil< udarenamaierarada biltzeko o n d onahasieta , pastaegi ngozai gu.E gi na
unerik egokiena.Loreakloratu baino le- d a g o enean, sal bi aesentzitanta
a batzuk,5 bat
h e n b i l d ub e h a rd a . tantabota.

SALBIA ARDOA hobetzeko):

{digestioak 100
JAN: Nor m alean,e z d a j a te n ,H a l a e re , g ra m osal bi al i trobatardozuri tanberatzen
saltsak-etaegiteko erabiltzendute ba- u tz i k odugu10egunez. [gun hori ekpasatu
tzuek, erromeroa eta beste belar ba- ondoren, iragaz|Bazka ldu ondorenbasotxokada
tzuen antzera.Probentzanzopak egiten b a t h a rtu.
dituzte beste ha¡nbatlandarerekin naha-
5l Lct, LANDARFHAUEKINERABILDAITEKE: Erromeroa.
i z p i l i kua,
menda,
ezkai a..
*SAGAIAK Erretxina,estrogenoenan-
BIT X IK E RM0DIA U A NE: rdiA rcan,S al ernoko es-
tzeko substantziarenbat, azido fosfori- k o l a kosendagi l eekesal dibateskai nizi otensal -
koa,oxalikoaeta nitrikoagatz itxuran,fe- b i al a ndareari" B: aratzransal bi aduenpertsona
ku l a,album inoidea k ,., e zd a hi l tzen" .

123
 ;,¡,, :: Tiliaptatyphyllas,
,,,,,',',i vulgaris,cordatüi..,

,
o

rl
r
6
N

l:

Ezkiahosto ederrakdituen zuhaitzhandiada, l5

metro edo gehiagoneurtzerairitsdaiteke,

€ Hosloak adar marroixka ilun batzuetatikatera-

$ üen dira.Adabegiberdinetikgutxienezbi hosto
iaiotzendira,Hosto horiekberde ilunakdira kan-
.H potik,eta zuri antzekoakbarrutik,Kolore hori ez
t da galtzen.Bihotz itxurakoakdirela esaten da.
- Txorten txiki bat izatendute adarreraheltzeko.
.E Erdianzain nagusibat izatendute, eta hortik bi-
: garren mailakozaintxikiago batzukateratzendi-
É ra ezker-eskuin.Zain nagusihori mutur edo pun-
e ta bateanbukatzenda,
rü Hirutik bostera edo zazpira lore jaiotzen dira
x
!-
o hostoen korapiloetatikLore horiek üorten bat
: izatendute eta besle hofo antzekobaten erdi-
'ñ
3
tik ateratzendira, Lore bakoitzabost lore hosto
zuriz asatuaegotenda.Loreenbarrutikfilamen-
;' F tu zuri askoateratzendira,
aú
t Fruituaez da sekulairekitzen,
f

124
l?5
 r*p
* üFfotF
4fr
i t'h

Oso zuhaitz urrintsua

l<oila-
dugu ezkia.Loretan da-
ralcada bat
goenean Inguru guztran
ezki lore
izatenda usaina,
eta erle-
hartuko dugu
ei askogusta?enzare.
basokada ba-
EuskalHerriko toki askotan koitzeko bazkal
dago landatuta:pasealekue- du ondoren,
tan, parkeetan,plazetan,..
Urduritasunagatik
Tiliazeoen
familiakoa
ca, izaten diren buruko
minak kentzekoedo la-
ZHRTARAKü ETA NOLA: l5 gramo lore saitzekoere ona da.
ur litroko,eta egunean7-3 basokadaedan
Goseasorüeko ere erabil dai-
daitezke.Kantitateakez gehitu.
teke.Urduri bagaudeeta ez badu-
Ezkialasaigarrigisaerabiltzenda batez ere. gu goserik,bazkalduaurretikezki infusiobat
Oso lagungarria zeriku-
da urduritasunarekin hartzeal<omenida.
sia duten hainbatgaixotasunedo sintoma
lzerditzeko,25g lore ipini basokadaur ba-
sendantzeko,
koitzeko,eta bost minutuz iníusioa egin.
Urduritasunadela eta,lo eginezinik,nekatu- Nahi izanezgero, eztiarekinedo bakarrik
ta, ahul,estresakjota edota buruko minekin edateaeta oheratzeada egokiena,izerditzen
ibilizgero,lagungarria da ezki infusioahar* lagunüen baitu. Sukarradaukaguneanere
üea. Basol<ada bat ur irakinbakoiüel<okoila- erabildaitel<e,
rakadabat lore erabilikodugu.
Eztulaedo katarroabadugu,hoztu egin ba-
Digestioahobetzeko,edota urduritasunare- gara edo eñarria hartua (mina) badugu,in-
kin lotutako digestio arazoakedukiz gero, fusioahar dezakegu. azukrepixka
Eztiarekin,
batekinedo hutsikhartu,Egunean2 edo 3

126
 ZEREGIN: jarabe*k,
Infusioak, hainuak,
tinduak"..

INFUS|OAcdotaIGOSTEA {indarberriüeko
infusioa):
[zkiaondodoakarnamilarekin,
tta bi
belarrekin
egindakoinfusiaak
err hartzen
rjit*zte
batzuek.

10batgramolorelehoregasiko ditugulitrorrdi
uretan. 10rnínutuzutzikoduguinfusiohau
egiten.lragaziondoren,eztikoilarakada
battkin
basotxokada batedan. oheratubainalehen.
l-lorrek
lasaiÉaeqitenutzik*digu.Osnnekat¿:t*
bagaude" bcstebasotxokada bathardezakegu
hurrengo g*izean.

JARABEA {eztula,katarroa"..
rgunean3
txikihartu):20grarnoloneegasik*
koilarakada
ditugu200ml uretan" lragazirta 300grarnü
azukre jarabea
nahasi, eEinartedenaondo
berotuz.
Hoztutakoan, botilabatean jaso.

I(ATAPIASMAK (zauriak
ixtekoJ:
Adarrei
azala
kendu,
txik¡-txik¡
eginetairakindako
urefan
nahasipastabateginarte.fostahonizauriarcn
basoüokadahar diüakegu.Lurrinakegitea gaineanjarrizuzenean.
ere ez legokegaizki.
IANDARE HAUIKINERABIL DAITIKE:
Kaman:ila,
Zaunat<ixteko kataplasmakKasu horietan elorrizuria,intsusa,
azeri-buztana,
artzain-
eta beste ezer ez badugu, adarrei azala zakua.".
kendu ur berotan,txiki-txiki egin,desegin,
eta pagcaedo masaanüeko bat egin,Hori M0DUAN:
BITXIKERIA Justiziannedo
zauriarengaineanlarri,zauriakixteko edo- zuzentasunarrnsinbolo
zelasaten edosinestrn
ta inflamazioakjaisteko. zutenaspaldi,
etaosozuhaitzmaiteazen"

NOIZ ETA NON Bll-DU: Ekaina-uüaila

artean lora?en da.
Sendagarri gisaloreakerabiltzendira,Nor-
malean,eta egokiena,loreakduen adartxo
edo hostoakentzeada.Hau da,loreasoilik
erabilikodugu,Hala ere, hostoakere era-
bilüen dituzte baüuek.ltzaleanlehortu eta
urte guztirakogorde daitezkepitxarretan,
leku ilun eta lehor batean,Urtero berri-
tzea komenida,

OSAGAIAK Muzilagoak,
azukreak,
tanrno-
ak.karotenoak...

127
 ff¿:sturtium rsf{irinmle

B0 cm-ko luzera hartzerairits daiteke,Zurtoin

huts adartsunahikogogorrakizatendituüe.Zur-
toinek adabegidezenteizatendituzteeta horie-
tatik adartxoakateratzendira.Sarri,erdi urpera-
tuta,etzanda,egotendira ur-berroak^
Hostoak berde argiakdira,Adartxoek beheko
aldean3 hosto izatendituzle,eta goiko aldean5
edo 9: bat adartxoarengoiko aldeaneta besteak
behel<oaldeanbata bestearenpare-pareanez-
keneskuin, Goiko aldekoahandragoa da, bihotz
formal<oa,eta asl<otanpuntan bukatua,
Loreak zuriak dira, purpura pitin batekinnaha-
siak,Oso lore txil<ial<
izatendira,Lau lore hosto
izatendituzte,Lore horiekzurtoinengoiko alde-
an jaioüendira,
Fruituaklekaoker batenantzadu^
KruziferoenfamiIiakoada,

I ?8
 I

üi
 '
: . = ;: . r ' , , , ., : : Anemia Kasue- ere lagungarrra
Gibeleral<o da berroa.Berro-
*L C¡ lnl ¡ lrc-r 5^\ J,¡ , r^5 ^4 r - -I *t A; - t;L- a n d a i t e k e . B i t a m i n ae t a al<motrailubateantxil<i-txil<i
egin,Ondoren,
m iner alas k o dit u e n e zb, u rd i n afa l ta d u te - oihalbateanbildu,eta dena ondo-ondoes-
nentzat,goseasortzeko eta mineralizatzeko 1L U, ,L+U , ,¿- ,U,Kt ,U, , g^U, ,L*L,l d- c?-t. e- . f a- a* , f t-e. - .. -E¿p, -U. . -n- e a n Z U k U
d a ona. horren l5-20 gramohar daitezke^

Erreumaeta hezueriaarazoril< edukizgero, Zaurial<itel<o eta ekzemak,gorridural<eta

l<ataplasmak egin daitezke.Unberroak har- abar sendatzel<o kataplasmal<
egin daitezke,
tu, txil<i-txil<i
egineta,oihalbateanbilduon- Hostoakhartu,txil<itueta,oihalbateanbildu
d o r en,er r eum ae d o h e z u e ri ad u g u nto k ra n ondoren,beharrezl<oa den tol<ianjarri.Egu-
jarri.Ur-berro¿l< f l c d i l P d r c !u-d- +L d. 1r u, -rl z; - c^ ^g;i^l r s-c^ f^ ,r. .u1d¡ lf u
, ¡ d¡ rr' rL¡ c .
entsal¿dan lateaere ez le-
gol<egaizl<i. üI-.IARRA:
Bronl<itisa
edo biriketakoarazoaksendatze- Haurdundaudenekezindute hartu,abor-
ko ere lagungarriaizan daiteke unberroa, tiboa izandaitel<elal<o.
Horretarako,4-5 gramo ur-berro 250 ml L.Jltzera
sasfroduodenaladutenekere ez,
l l rrec
t :L
ndr I u
h asr rr t zco1n L ¿ EI r i l r r ' ,¡l zr a Ailt tnt | ñ1r | ^,,+;-^ ^\ - .^/ i! ^l U t , L . ^ ^ ; - ^ + ' ¿- !er i nI u
u Jdr KU urLugu tdu B U ¿ L r d rr . UCBI¡ dLU u rr e
u Lfua
r nI d
v qa
5 vsu o
l en ur-be-

l 0- | 2 or duzut z i b e ra tz e nH. u rre n g og o i z e - rroa.Ahalil<

'"""'' eta
"-*
sarbienaizan behar du, ani-
b'
- ^ il l -ó Z-A^L ^I - ; (^: L+d - "U lh tl l o riI e
dllt Lrl q : Udd la
l.n. H
I lo
\ J lr i I 3
J L / o¡Lt
b e
u5s
v rr- malranl<ibiltzenez den lel<urenbatel<oa;
^^- ^^l^ A^,+^1,^
I rc¿ c5il | \ldrLSNU. edozeininfezl<io
bestela, har dezakegu,
'ryryw
\
:+

k
NülZ ETA tuiüLA BIL*L,: Hostoak erabil-
tzen dira. Ez da lehortuta erabiltzen,baizik
beti hezerik.Loratu baino lehen hartu be-
har dira hostoak,eta beti ere gazteeta poli-
tenak,Loratu apiriletil<aurrera loratzenda.
Biltzekounerikegokienanegu bukaeraedo
udaberrihasieraca.
Errekaertzetan,iturri ondoetan,aintziretan,
iturburuetaneta abarretanaurkitul<odugu.
la beti uretan,leku nezeetan,
Normalean,ez da ur zikinetanaurkitzen, ur
garbiabehar du, atsegindu. Uretan ur-be-
rro zelaiakikus daitezke.Baüuk ur Darruan
eta besteakuretatikkanpo egoten dira nor-
ZEREGIN:
Beratzeak,
kataplasmak
eta
ma l e a n,
entsaladak.

JAN: Hobe da gordinikegosrtabaino;entsa- BERATZEAK 12orduzur

{gibelarentzat):
ladan,adibidez,Nahiko zapore mikatzadu, berroak
uretan
beratzen
utzi,iraqazi
eta
ziapearenantzekoa,Loratu baino lehenjan, edan.
eta ahaliketa gazteenak;
bestela,are eta mi-
katzagoada zaporea. KATAPIASMAK:Ur-berrohostoaktxiki-txiki
egin,
oihalbateanbilduetaerreumaedo
PASTA UR-BERRO SALTSAREKIN (lau jarri.
hezueria
dugun tokian
pertsonarentzat):500 gramo arrautza-zinta
(pasta),100gramo unberro, IANDARIHAUEKIN ERABILDAITIKF:
Saltsarentzat:
100 gramo ur-berro,25 gra- Txikoria-bela
rra,
tipu
la, ga.
letxu
mo gurin,25 gramo irin,500 ml esne eta
gatza.
Pastauretanegostenlarrigalz eta guzti,behar
den denboraz.Bitartean, 2 minutuzberroei
irakinarazi,
ura l<endueta ondo xerratu,
Gurinadesegin,irina bota eta nahasl;esnea
poliki-polikibota,eta etengabenahastu(es-
ne beroa bota gero,ez da pinportarikate-
rako),Horrela,saltsaegingodugu,Bukaeran,
berroal<bota eta pixlcabat egosi.Horri ga-
tza bota,
Pastariura kendu,bainaez hoztu,Urik gabe
daudenean, ur-berrosaltsanahasi.

ü$AtAlA[* A, B, C, D bitaminak,mrnera-
lak:sodioa,burdina,manganesoa,..

131
 rs

-(¡
d)

{
'nJ

tu
N

ft
"t
:)
L

((,
1
N
Metro batetik gorako altuera har dezake lapa-
,{
belarrakBi urtez behingoada, Lehenengourte-
an zain lodikote bat eta lurrean arrosa moduko
30-50 cm ingurukohostoaksortzen dira. Biga-
:lf
rren urtean, berriz, zurtoin lodi eta zuzen bat,
ld
it! adartxoak,hoslo txikiagoaketa loreak ateratzen
¡Jl

dira.
,.{
t$
id Adar eta hoslo askokolandareada,
ru
X
Hostoak berdeakdira gainetik,eta zurixkagoak
.rÉ
L
azpitik.Lurretik gertuen dauden hostoak oso
{ handiakegiten dira.Zurtoineanzenbateta gora-
go orduan eta hos[o txikiagoak,
Loreakkanpotik berdexkakdira,eta barruanda-
goen lore gorri purpura babestubezalaegiten
-s
it dute arropan eta animalienile luzeetanitsasten
TJ diren brakteekin.
É
,F

r EuskalHerrianugaridago,
5 Konoosatuenfamiliakoada,

132
a - -
I J J
 Fi'T.Á,f","{.Fi{-}
;,{Frr L:i'Á i'ü{"-il-É,: Garbigarria da, daitezkeen. Zainal<udazkeneanedo udabe-
^;-- L^'-^-^i--^ -
r r E d r i l ) r r r r _ . r d , eta larruazaleko hainbat rrian bildubehardira.Fgokienahezeril< era-
LtLCl

araza garbitzenlaguntzeko,herpesa,aknea, biltzeada, bainalehortu eta urte guztirako

ekzemak...zainel<inegindako l<ataplasmak gorde dartezke.Horretarako,ondo-ondo
edota hostoekinegindal<o infusioel<in
garbi- garbitueta,xerratu ondoren,eguzl<itan le-
l<etakegin daitezke,Zainekrnkataplasmal< hortu. Hostoal<loreak loratu baino lehen
egiteko,40gramo zaingaróituondoren,litro biltzendira eta itzaleanlehortzen,
bat uretanegosi30 minutuz.Uralurruntzen Udan loratzenda,
denean,gelditzenzaigunpastasardexl<a ba-
tekintxiki-txikiegineta bi oihalenarteanja- Landugabekolekuetan,etxe inguruetan, br-
de vet: ¡horm¡
r v r r ' r q rinorr¡¡6{¿¡ eta abarfetan aur-
rri. Kataplasma hori beharrezkoaden tokran u u lu rróu

jarri eguneanpare bat aldizbeharadinaegu- ki daiteke.

netan,Olioarekinere eman daitezl<e isur-
' r l, Hosto gazteakjangarrral< dira,
tzrak,
nahiz eta ez dagoen ohitura
Erlakaiztenkasuetanere lagungarriakdira la-
handiril<.
pa-belar l<ataplasmal<.
Erlal<aizten
l<asuetan,
horiek sortzen duten mina arintzel<o,erla-
{}$A.t.},*.ild!,,:
InuIina,
kaiztena bera sendatzekoeta ez gehiago
mineralak, muzila-
ateratzenlaguntzel<obalio du. Kataplasmak ^^-1, +-^;^^-1,
LCil ¡il t\Jd,t\r

eta hostoel<inegindal<oinfusioelcin
garbike- 5\Jd'¡\,

proteinak.
tak egin daitezke,
Artritisa,hezueriaeta erreuma arazoetan
ere kataplasmak jar daitezke,eguneanpare
bat aldiz,minak lasaitzeko,
Olioarekinegin-
dako igurtzial<
ere lagungarrral<dira.
Prxeragileaere bada;horretarako,infusioak
hartzen dira, 30 gramo zain 250 ml uretan
irakinordu erdiz.lragazr,
eta eguneanbi aldiz
e d an.

flJ{}itr #TA 1'.J{:}LAffifi*il}il: Berezil<izainak

erabiltzendira, nahiz eta hostoakere har

134
ZEREGIN:Infusioak, zukuak,
kataplasmak, lf,JFUSI0AK {larruazaleko arazaak, ekzema,
ukenduak,
ardoak, olioak... a k n e ae,r l a k a i z t e n a2k0. g
. .rl a
: m zoa i nh e z e
litrobaturetan irakin15minutuz. Ur
AK\larruazale
KAIAPI-ASM ko arazaak, horrctatik egunean 2-3basotxokada edan.
herpesa,
ekzema...i:
üLlüA{larruazaleko
arazaak, :
ma...}
erreu
1.4ügramohostahezetxikitu, ur pixka Lapa-be partebatetabost
larzainzatituaren
batean jarri,*taegosi ur guztía
lurrundu arte. olibaoliaMariabainuanorduparebatez
Gelditzenzaigunsubstantzia sardexkabatekin berotu.1ü-12orduzutzi,etagerodrnaondo
egin,pastaeginarte.0ndoren,
txiki-txiki bí iragazi sártubainolehen.
ontziberrietan
oihalen arteanjarri,etakataplasma hori
behardentokian jarriegunean parebataldiz, LANDARIHAU[KlNIRABILDAITIKI:Azeri-
behar adinaegunetan. buzta
na,asr;
na,txikoria-bela Iikardua.
rra,asta

2.Zauriakixteko:
hostoak
txiki-txiki
egineta,
oihalbatean zauriaren
bilduondoren,
gaineanjarri.Egunean
parebataldizegin.

135
 40-64 cm har diüakeen landareada mitxoleta.
Zurtoin nagusibat du eta bertatik adartxo pare
bat-edo ateratzen zaizkia:hala ere, adar gutxiko
landareada.Adartxo nagusianeta txikietan hos-
toak eta loreakaurkitukoditugu,Zurtoina iletsua
da,Zurtoin edo adartxo bakoitzaklore bat iza-
ten du,
Hostoak horzdunak dira, hortz nahiko sakonak
ditu,gainera,
Loreak hasieran,itxita eta beherantzegoten dira,
estalkiberde baten barruan,bainadenborarekin
lore gorri deigarri batzuk ateratzendira, Loreak
4 lore hosto izatenditu eta azpikoaldeanorban
beltz bat izatendu normalean,
Landareosoa iletxoz beteta agertzenda,berezt-
ki zurtoina.

136

ii,:
J"*)tft -"
 Fruitua kapsulabat da, kutxa baten antza egin, bertan gasa
duena.Barrutikhazizbeteaegoten da, edo oihaltxo bat
Mozterakoan,latex zuri bat izatendu, nahi- busti eta begizu-
ko usaindesatseginekoa,gainera. l o en gai neanj a-
rri.
Papaberazeoen
famiIiakoada,
Haginetako min
arinaedukizgero,
U=RTAMKO FTA NOLA: Erabilera bat
infusioarekingar-
baino gehiagoditu,Agian,bi dira ezagune-
garakegin.
nak;loa eragitekobata,eta ezlula lasaitzen
laguntzekobestea, Anginak, marran-
ta.., litro bat esne
Lo eragilebezalaerabiltzenda, berezikiur-
irakinetan l0 gramo
duritasunakedo antsietateakeraginda lo
lo-belar lore bota. 3
eginezindenean.Kasuhorietan,oherajoan
minutuz estalita eduki
baino lehen,lo-belarloreekinegindakoin-
ondoren, iragazi eta ezli
fusio bat har daiteke.5 gramo lore erabili-
pixka bat bota,gargarakegin
ko ditugu ur irakin litroko.Loreak bota eta
b a inol ehen.
artean bero dagoelairagazi;ondoren, baso-
txokada bat edan. OHARRA: Badaezpada,ez dugu
nolanahi erabiliko,ez ditugu trata-
Ezfularenaurka ere lagungarriizandaiteke,
m e ndu l uzeakegi ngo.H aurdundaudenek
Eztul etengabeaedukiz gero, oheratu au-
edota bularraematenari direnekez erabili
rretik lehen aipatutakoinfusioahartu,
mitxoleta landarea,eta haurrel<inere kon-
Aurpegiagarbitzekoeta leuntzekoere era- tu z erabi l i .
biltzen da, Horretarako,gau guzlianuretan
beratzenutzi lo-belarloreak.Hurrengogoi- NOIZ tTA NOLA BILDU: Lorea eta
zean,iragazi eta ur horrekin aurpegiagarbi- fruitua erabiltzendira bereziki.Udabe-
tu. Behinegiteakez du indarhandirik,baina rrian loratzen da eta uda hasieraarte
ohitura hartzenbadugu,denborarekinaur- aurkitukodugu loretan.Lehortzeko,lore-
pegialeunagoadugulaikusikodugu. tan dagoeneanbainaximeldu baino le-
Kolirio moduan ere erabiltzenda lo-bela- hen hartzeada egokiena,mitxoleta lorea
rra. Begiakgarbitzekoeta begizuloakken- berehalaximeltzen baita. Loreak bildu,
tzen laguntzekoaproposa da, Infusio bat itzalean zabal-zabaliarri eta berehalale-

138
 Z EREGINInfusi
: oak, j arabeak,
ti nduak,
k...
beratzea

hortu behardira.Lehortzean,kolore gorri IN F US I0A (eztul aren aurka,l o egi teko...): 5

hori galduegitendute, eta morexkakgel- g r a m oe r a b i l i kdoi t u g uu r l i t r o k oU. r ai r a k i n
ditzendira, e ta b ertarabotal oreak;i ragazi eta,, bero
Mitxoletalandareakbide erüetan eta landu oheratubai nol ehenbasotxokada
d a g oel a,
b a t e dan.
gabekolurretanaurkitukoditugu.
K0 L l R l 0A(begi ak
garbi tzekoJ:
4 l orei raki n
JAN: Mitxoleta haziekinpastelak,ogiak eta 1 5 0g ramouretan,oi hal txoedogasabat
olioakegitendira, i pi ni .
b u s t ieta begi etan

anto-
muzilagoal<,
OSAGAIAK All<aloideak, L AN D A RHEA U E K IN D A ITE KEEzki
E R A B IL : a,
zianoak.,, a intsusa,
a biri -bel rra,
e z tu l -belrra, pl antaina...

139
 ...

'',:,.
.,
f , t ,. . .]

.
'
: , . , r:

{!

C)

6
P
N

-E (d

f
ry
(d

fg
l
fi:
N

rO'
6-8 metroko altuerahar dezakezuhaixkahonek.
Oso adartsuada.
= Loreek bosLlore hosto zuri dituzte,Lore horiek
:
N

oso üikiak dira eta bata bestearenondoan ego-

ten direnez,denen artean lore sorta handidei-
garriaosatzendute. Usaindunakdira.

19
Adarüo bakoitzak5-9 hosto izatenditu, Hosto-
N
i6 ak bata bestearenaurkakojaiotzendira,pare-pa-
: rean,eta bat izaten da bakar-bakarrik,
adarraren
puntan egoten dena,Hostoak lanlza itxurakoak
E G
eta horzdunakdira.

o
Fruituakbeltzak mamitsuaketa üikiak dira, Uki-
X
f
rd
tuz gero,dena purpurakoloreztindatzendute,
;
EuskalHerrian oso ezagunaeta erabiliada, eta
asko ikustenda,Beslezenbaitlandarerekinbate-
ra, sendabelarrikezagunenetakobat da hau,se-
gur aski,
KaprifoliazeoenfamiIiakoada.

140

I
 hainbat bide ertzak eta errekak

arazo edo gaitz askotan

izan daitezke (katarroa, gripea, udanbildubehardira,
baita sukarrajaisteko,izerditze-
itisa,.,), edo udazkenean,
eta bigarrenazala-erd
ib, mukiak botatzeko eta arnasbidel<o infla-
mazioakjaistekoere, Kasuhorietan,infusioal< dena lehortu eta gorde dai-
Fruituakizanezil<,
egin daitezkeloreekin.Infusioakegiteko,20- teke urte batetikbestera.Gorde beharbadu-
30 gramo lore erabilil<o dituguur litro bakoi- gu,gauza bakoitzabere onüitxoan egi-
üeko, Egunean2-3 aldizhar daiteke. tea gomendatzenda,bata bestea-
Zaurifl<,erredurak, koIpeak,herpesa,ospeIak rekinnahasigabe,
etl'abár baditugu,ukendual< erabilikoditugu,
{,/!,tr'"i'|^+^,,-^ i-+^|
Ukenduak egiteko,adarren bigarren azala j/,J I Inrsusa jareKo
' ona dai bai lore-
erabiltzenda.
ak, bai eta
Begiakgarbitzeko,konjuntrbitisa,bekatxoak...
fruituak
20 gramo lorerekin egindakoinfusioarekin
ere,
garbitubegiak^
Aurpegiagarbitzekoedota leuntzeko,loree-
lcininfusioaegin,ontzi handibateanjarri eta,
artean beroa dagoela,aurpegiajarri gai-
nean,lurrin horiek hartzeko,Horrek
poroakirekikodizkigueta,behineta
Ao..i-
uer I tL co ngi nror- e ¿ 6c
g efO, aufPegla
leunüenlagunduko
digu,

f"Jr;)lil[.-fÉ,Fi#|"É' fitl
ill",lrLoreak,hostoak,
fruituak eta biga-
rren azala era- Azken
biltzen dira. horiek helduta
daudenean jan behar
izaten
dira, bestela,oso mil<atzal<
Fruituel<in
baitiraeta nahikoegosgaitzak.
marmeladak,jaleal<,
zul<ual<,
ardoaketa abar
eoin daitczke

INTSUSAi-OREENTENPURA:Loreal<ere
laten drra.Egokiena pasatu
arrautza-irinetan
eta olio berotanfrilitzeada;gero,nahi bada,
azul<repixkabat bota gainetil<,

;i.lti..;;:ri.=:i.i
¡:.,i"1-:
Mineralak,C bitamina, taninoal<,
kolina,alkaloideak..

142
 - '-:- I
''li.''r
: l
r...'ri i.:: I l ;.:r, i

ZERE G I N:l*t s *: ar t ki r:i n l L ¡l i * ¡k . ü f* i 1l *argi rxri* rfu sui * * . * * r:* url i :1* k* * t,
$srfftiüt**k,j*ir;;k,lin*u*k, firili*ük, ir'*gu;iitxkr: *1i*¿; *{* inlsi;l* **}:i¡sk*t*h*tn.
ukrn*uak,i:k*rtak*ia *Lra¡" cgir"ldailc;k*" f*liki-¡:*liki**h*si,*t*, *ra*nf **¿ir.¿ L¡i':{¡
lrl:*r:,*r:*iel* * sfirtlt.
lk *f ar r *xü, f¡p r* ,h r* n k i l l s"e' " 1?:* -
l ru fLJ S i*A
l5 gu:r:r*l*rc irakin3 rrrirrul¡-*;: 1¡tr*b*l LAl,i*Afif*'4LJIKllJ f RASil*AiT[Kil:T1i*,
*rci**, tt; t:lal!t;: ttiukl b*sl* 3 t:":¡*u:-u. I- 1:*h vt;l,
nr;*1*;*, !l* n*, $i di:rii*- b* Jcrr;¡, *11i"*
[q * n*an ?- 3 a! iji¿h* r * n i ttk * . h i ri -* * i ¿tl ra
".

k' * ITXIKL11iA'L{* l}l-tAli : ü re¿i;¡I I* t: üár# {ir'

il K[f,]*L]A ilarruazi:lek* nra¡** k, rrr*d L¡'"4
;*uri;¡k, h*rp*s*"""1. Lilr* i:al
rrcJi *l!*ta;r3* s{inrrykifi 5* n:h*kr j;*n*ll* lx usik*-lr*:*;
ffi] intlusal*igarrr*';¿*l;*jjarri btr***n ir,*l*qilrr: ;*1**, i;¡iiv:*;k*i;:ena {s**:i:*cu:J
üi"fi
l]*r*tL:,i:air:at.rig*rlug*br. *¡:**r**, lüL) h*rtik *tl*r.***, i:r:l;:;*r**:.

x4 3

I
 Metro bateko altuera har dezakegehienez;nor-
malean,30-60 cm ingurukoaltueraizanohi du.
Zurtoin tente batetik adarüoak ateratzen dira
eta horiei hostoak.Hosto txiki eta berdeak iza-
ten ditu,bainaez ohiko hosLoakTxikiak oso me-
heak eta distiratsuakizaten dira. Hoslo üiki as-
kotan banatuak daude, Horregatik hartu du,
agian,milorri izena.lzenik ezagunenahori izan
arren,bestebatzukere baditu,AmaBiriinarenlo-
rea,adibidez.
Lore txiki asko izatenditu eta horiek guztieklore
mulüo handi bat osaüen dute. Lore horiek zu-
riak edo eta arrosa kolorekoakizatendira.Arro-
Bost lore hosloz osatuakdaude.Lo-
sa argi-argia.
re horien barruanhodi itxurakolore üuri-horiak
ikusikoditugu,Uztailetikurria bitarte loraüen da.
(ü
'ó Usainhandiaeta bereziaduen belarrada.
o EuskalHerrian oso ezagunada,eta ugaria.
L

(g familiakolandareada.
Konposatuen
t
:

144
 Xilfi"T,qF.ÁK{iüTA f'"i{:}Le,rZauriak ixteko d u g uneanedo askoi bi l igarenean,
Infusi oa
eta hand¡tuakedo inflamazioak jaisten la- eztr pixka batelcinnahasdaiteke,
guntzeko erabiltzenda. Eskuzartatuak,ul-
tzerak ekzemak,zauriak,' hi{Ji; f;'fÁ 3'"1{-}f".j
i*iil.[Jq,"i:
Hostoak eta lo-
Eskukadahandi bat hosto hartu eta txiki- reakdira erabilgarriak, egokienaloretanda-
txil<iegingodugu.Behin ondo txilcituada- goeneanbiltzeada, Udan loratzendenez,
goenean,zauriaren gainean.1arrilco dugu uztailetil<iraila-urria
bitarteanbildul<o dugu.
oihal bateanbilduta.Cdola badaere erabil Lorea baino pixkabat beheragotik, zurtoin
daitel<e.Horrek zauriaixten eta odola gel- prxl<abatekinmoztul<oditugu.Behinbildu
o e r r - t l e h o r f r| ^l l d^rL l:l tt --l ^c lrL,l ,u^5 ,u , ^^UZkitan
ceLtcal 5 c r \ J , r c r r \ . , / rL u s5
ditzenlagundukodigu,
egiteada komenigarriena. Nahiz eta itzale-
Normalean,bi l<oilarakada txiki erabilikodi-
an ere egindaitekeen. Lehortuondoren,le-
+,,
LUBU
^, , tu c-l^- ^r , - , r - ,u , r b a k o i tz e l < e
)\-/F.dud. o ta u n e a n
ku iiun eta lehor batean gordeko ditugu
uneko infusioaegingodugu.Aidi bakoitzean ontzi batzuetansartuta,Zainak ez dira era-
berria egiteakomeni izatenda. Egunean3 biltzen.
infusio har daitezke,goizean lehenengoa
/ 1 - ^ g^¿-d^5^u l, ' ^ -l d u, rd - r r l r ue tl ur rl rtrLeL ct ta nr r: uhr iudu e e r t z e -
barauriketa beste biak bazkaldueta afaldu \ - - l J u 5ut

o ndor en, tan,leku urtsuetan,belardietan eta leku rre-

kietan aurlcitukodugu.Leku lehorretaneta
Kamamilarenordezl<ogisa ere ezagutzen eguzl<itsuetan ere ikusdezakegu,
eta erabiltzenda, Hala nola sabelekoaraza-
s a b e l e k om i n a ,h a i z e a l <
a k dit ugunean, d i,-
gestioakhobetzeko,behazunarenlana ho-
betzeko,gose eza, uneko edo eta betiko
gastritisarazoetan...
Odoijarioakmozteko,bai barrul<oaketa bai
kanpokoak.Hiieko odoltsual<,sudurretik
o dola. .A. lm or r ane nk a s u a na, d i b i d e zl ,u rri -
/l
nak har daitezke. Ll^-+^-l-
' r(J)L\J¿lr\
:-^^-
jd.r ¡Ed-

Infusioak edan edo ur horrekingarbitu.Ho- rr¡akdira.Zopetan ¿

jan
rrela,minaklasaitueta sendatzenlaguntzen edota barazki moduan
du, daitelce.Gurin bereziakegitel<oeta gaz- T
ta.nberamoduanere erabiltzenda,
H ilek o m ingar r ia ke ta i rre g u l a rra km, e n o -
pausiakoberotasunaklasaitzeko.,^ egunean {-i ii¡\{.]¡:\i¡*'dr
Taninoal<,l<oIina, akiIeina, esen-
hiru basotxokadaedan ditzakegu,
tz i a dunol i oak,azul enoa, gl i zeri na,
Beherakoak moztekoere ona da milorri in- a z i dool erkoaeta l i nol ei koa,..
fusioakedatea, Ak il ei nada mi kaztasuna
Ahoko, haginetakoeta eztarriko arazoak ematenduena.
mozleko edo minakbaretzelcoinfusiobate-
kin gargarakegiteal<omenida.
Nel<atutagaudeneanere erabil daitekein-
Esfortzuhandibat esin
dar berritzeko-edo.

14ü
 Z EREGINl:nfL¡si oak, ti ndL¡ak,
ukeni i uak,
,flw .d a r d c a kj a, r a b e a k . . .
'q
It{ l L 0 R RU}K [N D tJA {zauri ak i xtrkoet¿nahi
i ¿ a n r zg e r oc c i o l L r z k r eetraenr r a b i i r a i t k e j :
- ;l i b ao l i c t a n3 5 b a t q r a n l on r i i o r r
2 5 ül i t r r o
rrj u k isutan,brl ar¡' earrtzen ui zi gabrbai r:a
b a is u s i a n t z g i au z t i aa t e r aa r t r rü. n d o r e n3,ü
l i a t g ra nroarqi ;:ngi de:egi nsutan,eta ni ak
. i zenhastean
n a h a siIpel el a onC ci raga.' :i
L rn d ü nre, o* tzi eta¡: g* rdedei tekr.

L ' ]i L ü Ri ft
A ftüüA i bazkal aurrrti hartzekc,J:
k 1ü
q r,? n :lü* rc ut;:i kodi l uguarcfr g* xc;l i tr*
Llalean brr¡:l¡e¡lüslr parel¡etrr.iragarit'.a
b a ¿ k al aurrtil i:ar
k dai l ekr,al dii ;akL:i t¡ran
b a s * k a rl{oxi kiLrat.

L A N D A t¡T
H A L K II\Tfi A B }tüA ITIK [:
,¿\rt¿a parcla-Llcla
i n-raki¡4,s¡lbi¿r, rra,*si¡r¿...

BllXlKt RiA tul0DLJAN :*acii rurli, Akilesihere

a¡r'iak zaula k seniia belar hnneki n sencl¡: tzrn
z i ¿ k i a l a jkaar r iz i c l r l aA, c h i i l eia; : e n a .

,'ffi
*F.
: "f,.

\tr
t:u

.U

I 4
 t2
SanJoselorea t6

Bos[orria
Egur-belarra,..
Arlzain-zakua...
Txikoria-belarra
Erromeroa
Astalikardua.. .
Azeri-buztana.
.. t04
Mihura r08
lzpilikua |2
Teilatuetakobetibizia |6
Salbia r20
Ezkia. 124
Ur-berroa t28
Laoa-belarra
... t32
Miüoleta t36
Intsusa t40
Milorda t44