ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ : N.

Bαγενάς, «Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση» (1982):

H ειρωνική γλώσσα. Kριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία, Aθήνα, Στιγμή,
1994, 21-53.

Ο Νάσος Βαγενάς, σε αυτή τη μελέτη του 1982 αφορμάται -όπως πολλοί ακόμα
μελετητές- , από τη συζήτηση γύρω από το πώς ορίζουμε « την ελληνική ποίηση της
εποχής μας » την ποίηση δηλαδή των πενήντα προηγούμενων ετών από την
συγγραφη της μελέτης , βάζοντας ως ορόσημο την δεκαετία του 1930. Διαφορετικοί
όροι επιλέγονται από τους μελετητές όπως για παράδειγμα το «νέα ποίηση» από
τον Στεργιόπουλο, το « σύγχρονη ποίηση» από τον Καραντώνη , το « νεοτερική
ποίηση» από τον Αργυρίου και το « μοντέρνα ποίηση» από τον Δάλλα.
Σύμφωνα με τον Βαγενά οι όροι «σύγχρονη» και «μοντέρνα» είναι οι
καταλληλότεροι, προσδιορίζοντας βέβαια διαφορετικές έννοιες. Ως σύγχρονη
ποίηση ορίζει όλη την ποίηση της εποχής μας, της εποχής που ζούμε, ενώ ως
μοντέρνα μόνο το πιο χαρακτηριστικό, πρωτοποριακό ίσως κομμάτι της, το οποίο
είναι το κέντρο της σύγχρονης ποίησης. ( Ο Βαγενάς τη χαρακτηρίζει συγκεκριμένα
«εμπροσθοφυλακή» της σύγχρονης ποίησης).
Φυσικά ο προσδιορισμός της μοντέρνας ποίησης δεν μπορεί να γίνει αυτοτελώς,
παρά μόνο σε σύγκριση με την παλαιά. Το βασικό που αλλάζει σύμφωνα με τον
Βαγενά είναι ο τόνος, η διαφορετική αίσθηση που αυτή έχει . Ο τόνος αυτός
προέρχεται από ορισμένους παράγοντες, οι οποίοι αποτελούν και τα βασικά
χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης , τα οποία είναι α). ο ελεύθερος στίχος, β). η
αυξανόμενη δραματικότητα , σε αντίθεση με τη λυρικότητα της παλαιάς ποίησης,
γ). το καθημερινό λεξιλόγιο, αναμενόμενη συνέπεια της δραματικότητας, σε
αντίθεση με το ποιητικό, λυρικό λεξιλόγιο της παλαιάς και δ). μία διανοητικής
φύσης σκοτεινότητα ,που την διαπιστώνουμε όταν πάμε περιγράψουμε το τι λέει
ένα ποίημα και δεν μπορούμε. Από αυτά, μόνο ο ελεύθερος στίχος και η
σκοτεινότητα είναι πραγματικά ειδοποιά χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης
από την παλαιά. Και αυτό, επειδή τα άλλα δύο υπήρχαν στην ποίηση παλαιότερων
εποχών, έχουν ξαναεμφανιστεί, (και η σκοτεινότητα έχει ξαναυπάρξει αλλά
λειτουργούσε ως δευτερεύον στοιχείο με σκοπό να υποβάλλει, και όχι ως κύρια
αισθητική κατάσταση , που απορρέει από την άλογη σύλληψη του κόσμου).
Τα πιο χαρακτηριστικά μοντέρνα ποιήματα ,κατά τον Βαγενά, είναι αυτά που
διαθέτουν και τα 4 χαρακτηριστικά , με τα δύο που προαναφέραμε να είναι τα πιο
βασικά. Και μάλιστα από αυτά ο Βαγενάς ιεραρχεί το στοιχείο της σκοτεινότητας ,
αφού χωρίς αυτό, δεν θα χαρακτήριζε ένα ποίημα μοντέρνο, αλλά σύγχρονο. Και
μάλιστα εδώ έγκειται και η ποιοτική διαφορά της μοντέρνας ποίησης με την
παλαιά, διαφορά που οδηγεί τον Βαγενά στην διαπίστωση ότι η σύγχρονη ποίηση
είναι πιο κοντά στην παλαιά από ότι στην μοντέρνα αφού μοιάζουν πιο πολύ στην
γενικότερη αίσθηση.
Προσπαθώντας να κατανοήσουμε καλύτερα τη λειτουργία αυτών των δύο
χαρακτηριστικών πρέπει να εμβαθύνουμε λίγο στη διαδικασία της ποιητικής
λειτουργίας. Η ποιητική λειτουργία είναι ο τρόπος με τον οποίο ένα ποίημα παράγει
συγκίνηση και μεταδίδει το νόημά του , το οποίο αποτελείται από την συγχώνευση
δύο στοιχείων με τα οποία ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο, δηλαδή της
σκέψης και του συναισθήματος. Αυτά τα δύο αποτελούν τη συγκίνηση που μαζί με
τη γλώσσα δημιουργούν την ποίηση. Από τα δύο συστατικά της συγκίνησης το πιο
σημαντικό είναι το συναίσθημα αφού αυτό είναι το πρωτογενές υλικό , ενώ η
διάνοια αποτελεί (με τις λέξεις του Σεφέρη ) «διαμορφωτή των συναισθημάτων».
Το συγκινησιακό λοιπόν αυτό νόημα, στην παλαιά αλλά και στη σύγχρονη ποίηση
δίνεται με μία έλλογη αλληλουχία , ενώ στη μοντέρνα όχι, αφού σε αυτήν κυριαρχεί
το άλογο στοιχείο, το οποίο αποτελεί καινοτόμο συστατικό της ποιητικής
λειτουργίας. Η έλλογη αλληλουχία καθορίζεται από την αρχή του λόγου, όχι με τη
στενή έννοια της κυριολεξίας, αλλά που μπορεί να ερμηνευθεί , να
αποκωδικοποιηθεί. Ο προσδιορισμός του μοντέρνου προυποθέτει τον εντοπισμό
των σημείων που η συγκινησιακή αλληλουχία περνάει από το έλλογο στο άλογο,
όπως για παράδειγμα συμβαίνει με το έσχατο όριο της μεταφοράς ή της
παρομοίωσης, στο οποίο η λειτουργία των σχημάτων πλέον καταργείται αφού δεν
είναι αισθητά ως τέτοια.
Το υπερρεαλιστικό άλογο εμφανίζεται μέσα από εικόνες ( ταύτιση εικόνων με τον
μεγαλύτερο βαθμό αυθαιρεσίας) , που διαταράσσουν τη νοητική μας λειτουργία,
και που κατά τον Βαγενά λειτουργούν κυριολεκτικά, δεν μπορούν δηλαδή να
ερμηνευθούν με κανένα τρόπο) , μέσα από τολμηρά σχήματα και σύμβολα, και
μέσα από την ανορθόδοξη δόμηση έκθεσης της πραγματικότητας πχ διάλυση της
χρονικής ακολουθίας.
Σύμφωνα με τον Βαγενά η καθαρά άλογη υπερρεαλιστική ποίηση, δεν αποτελεί
ποίηση καθώς δεν έρχεται σε καμία επαφή με τη σκέψη μας, ενώ αντίθετα στη
μοντέρνα ποίηση δεν εξοβελίζεται τελείως το έλλογο στοιχείο, μπορεί να είναι και
αρκετό, φτάνει το ποίημα να χρωματίζεται επαρκώς από το άλογο.
Στη συνέχεια ο Βαγενάς μάς παραθέτει κάποια παραδείγματα ποιημάτων, που
ξεκινούν από την έλλογη, σύγχρονη ποίηση και με μια κλιμάκωση φτάνουν ως την
τελείως άλογη, υπερρεαλιστική ποίηση. Ενδεικτικά αναφέρω το «Μυθιστόρημα»
του Σεφέρη να παρουσιάζεται ως ένα υπόδειγμα μοντέρνας ποίησης ,αφού
περιλαβάνει άλογα σύμβολα όπως το μαρμάρινο κεφάλι , για το οποίο φυσικά
μπορούν να δοθούν πιθανές ερμηνείες και το «Γύψ και φρουρά» του Εγγονόπουλου
που είναι στο όριο του υπερρεαλισμού και εν τέλει κατατάσσεται στη μοντέρνα
ποίηση επειδή αναφέρεται ακριβώς στην ομορφιά ανάμεσα σε ανόμοια πράγματα,
εξήγηση που καλύπτει τη λογικη μας . Αντίθετα κατά τον Βαγενά, η «Υψικάμινος»
του Εμπειρίκου κατατάσσεται στα υπερρεαλιστικά ποίηματα, αφού έχει
δημιουργηθεί με τη μέθοδο της αυτόματης γραφής και δεν περιλαμβάνει κανένα
ίχνος έλλογου στοιχείου.
Την ενέργεια της ενότητας του λόγου στη παλαιά ποίηση αντικαθιστά στη σύγχρονη
η αυξημένη δραματικότητα στην πλοκή και στο λεξιλόγιο, ενώ η μοντέρνα βασίζεται
στη βιαιότητα του άλογου στοιχείου που διαταράσσει το συντακτικό ρυθμό, και
μαζί με την ιδιαίτερη επιλογή λέξεων, δημιουργεί ποιητικότητα. Η εικόνα στην
παλαιά ποίηση δινόταν έμμεσα και συνειδητά, ενώ στην μοντέρνα άμεσα,
ασυνείδητα και αποκαλυπτικά.
Τέλος, σχετικά με το στίχο, στα μέσα του 19ου αι. ξεκίνησε η αμφισβήτηση του
έμμετρου στίχου και η συγγραφή του πεζοτράγουδου ( πχ Μπωντλαίρ, Ρεμπώ),ενώ
από το 1910 άρχισε να χρησιμοποιείται κανονικά ελεύθερος-εξωτερικά-στίχος, που
όμως δεν ήταν μοντέρνος αφού δεν διέθετε άλογο στοιχείο, αλλά ούτε και
σύγχρονος αφού δεν διέθετε δραματικότητα.
Δεν αρκεί λοιπόν ο ελεύθερος εξωτερικά στίχος ως κριτήριο του μοντέρνου. Έτσι ο
Βαγενάς καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το μοναδικό απαραίτητο χαρακτηριστικό
για να είναι ένα ποίημα μοντέρνο είναι η σκοτεινότητα, δηλαδή το αποτέλεσμα της
άλογης αλληλουχίας του νοήματος. Αν ένα ποίημα την περιέχει είναι μοντέρνο
ανεξάρτητα από την οποιαδήποτε μορφή του.