Gazeta Obserwatora IMGW nr 5, 2003

Jacek WALCZEWSKI
Zak³ad Teledetekcji Atmosfery w Oddziale IMGW w Krakowie

Polskie rakiety meteorologiczne

1. Wprowadzenie nia Rakietowych Sondowañ Atmosfery (od 1965 – Za-

k³ad Badañ Rakietowych i Satelitarnych). Natomiast
Chc¹c w pe³ni przedstawiæ historiê polskich rakiet me- Pracownia jeszcze przez 2 lata korzysta³a z pomiesz-
teorologicznych nale¿a³oby wspomnieæ o wydarzeniach czeñ w AGH dziêki ¿yczliwoœci nieod¿a³owanej pamiê-
sprzed prawie pó³wiecza: od jesieni 1955 r. (2 lata ci prof. T. Kochmañskiego.
przed lotem 1. Sputnika) – daty powstania Polskiego To- Lata 1961-1963 minê³y pod znakiem budowy i prób
warzystwa Astronautycznego (PTA), kolebki idei budo- rakiet doœwiadczalnych „RD-42” i „RM-3W” wykona-
wy polskich rakiet meteorologicznych, do 1979 r., kiedy nych wspólnymi si³ami PIHM i Oœrodka Doœwiadczal-
opracowana w Pañstwowym Instytucie Hydrologiczno- nego Techniki Rakietowej Aeroklubu Krakowskiego.
Meteorologicznym (PIHM) sonda miniaturowa „SO- W trakcie tych praktycznych badañ rodzi³a siê koncep-
MIT” zosta³a przekazana konstruktorom radzieckiego cja konstrukcji polskiej rakiety meteorologicznej i jej
systemu rakiet meteorologicznych „MMR-06-DART”. systemu pomiarowego. Z t¹ dojrza³¹ ju¿ koncepcj¹ roz-
W niniejszym artykule bêdziemy mogli przedstawiæ je- poczêto w 1962 r. rozmowy z Instytutem Lotnictwa
dynie ogólny zarys tych wydarzeñ, skupiaj¹c uwagê w Warszawie i podpisano umowê na opracowanie rakie-
na 14-leciu 1961-1974, kiedy to w PIHM, a nastêpnie ty „Meteor-1”.
IMGW prowadzono badania rakietowe.
1 kwietnia 1961 (na 2 tygodnie przed lotem Gagari- 2. Rakieta „Meteor-1”
na!) w Oddziale Krakowskim PIHM oficjalnie utworzo-
no Pracowniê Rakietowych Sondowañ Atmosfery Pierwsza polska rakieta meteorologiczna mia³a pod-
(PRSA). Jej spadkobiercami s¹ dziœ – po 42 latach – Za- wy¿szaæ pu³ap dotychczasowych sonda¿y aerologicz-
k³ady IMGW: Teledetekcji Atmosfery i Badañ Satelitar- nych powy¿ej 30 km i mierzyæ przede wszystkim prêd-
nych. Ale decyzja o postaniu PRSA zosta³a podjêta koœæ i kierunek wiatru. Sprawa ta wydawa³a siê bardzo
przez dyrektora PIHM – prof. J. Lambora – rok wcze- wa¿na, gdy¿ liczne w latach 50. próby ³adunków j¹dro-
œniej, w wyniku rozmów z szefostwem S³u¿by Meteoro- wych w atmosferze
logicznej Dowództwa Wojsk Lotniczych i z mgr. in¿. powodowa³y wy-
J. Walczewskim, kierownikiem zlikwidowanej w koñcu rzucanie materia-
1959 r. Komórki Techniki Rakietowej i Fizyki Atmosfe- ³ów radioaktyw-
ry Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Nato- nych do stratosfery
miast, jak ju¿ wspomniano, idea budowy w Polsce ra- i konieczne by³o
kiet meteorologicznych – jako wstêpnego etapu do ra- œledzenie ich.
kietowych badañ kosmicznych – narodzi³a siê w po- Zak³adano, ¿e
wsta³ym w 1955 r. PTA pod wp³ywem wiadomoœci o ja- sonda¿ rakietowy
poñskim programie kosmicznym prof. Itokawy, w któ- musi byæ maksy-
rym rozpoczêto prace w³aœnie od realizacji ma³ych ra- malnie ekonomicz-
kiet doœwiadczalnych i meteorologicznych. ny, co warunkowa-
Dziêki staraniom PTA i jego dzia³acza doc. dr. ³o mo¿liwoœæ jego
K. Kordylewskiego (astronoma) powsta³ w Oddziale prowadzenia. Te
Krakowskim PTA program „RM” („Rakieta Meteorolo- za³o¿enia, podbu-
giczna”), zaœ w grudniu 1957 w AGH w Krakowie Ko- dowane studiami
mórka Techniki Rakietowej i Fizyki Atmosfery. Komór- zagranicznych roz-
ka zatrudnia³a w prawdzie tylko 2 osoby – mgr. in¿. J. wi¹zañ i doœwiad-
Walczewskiego (kierownika) i mgr. L. Dubiñskiego, ale czeniem ekspery-
by³a wspierana przez grono entuzjastów z PTA. Podjê- mentów z lat 1958-
© J. Zygiel

to siê w niej dopracowania i realizacji programu „RM” 1963, doprowadzi³y

i w latach 1958-1959 doprowadzono do budowy i próby
w locie pierwszych rakiet doœwiadczalnych programu:
„RM-1” i „RM-2A”. Start pierwszej polskiej rakiety
„cywilnej” RM-1 sta³ siê swego rodzaju sensacj¹ i odbi³
siê g³oœnym echem w kraju i za granic¹.
Likwidacja (po 2 latach) Komórki TRiFA wymusi³a
poszukiwania instytucjonalnej bazy dla kontynuacji
programu „RM”. Baz¹ t¹ sta³ siê PIHM i jego Pracow-
4
do wyboru uk³adu
Ekipa Zak³adu Badañ Rakietowych i Sateli- konstrukcyjnego
tarnych PIHM podczas przygotowañ do son- rakiety i systemu
da¿u rakietowego na Wybrze¿u. Znajduj¹ca
pomiarowego.
siê na wyrzutni rakieta Meteor-1 skonstru-
owana w Instytucie Lotnictwa rozwija³a Rakieta mia³a
prêdkoœæ przesz³o 3-krotnie wiêksz¹ mieæ uk³ad 2-stop-
od prêdkoœci dŸwiêku. Obs³uga wyrzutni za- niowy: czêœæ silni-
opatrzona jest w odzie¿ skórzan¹ i he³my kow¹ i beznapêdo-
 Gazeta Obserwatora IMGW nr 5, 2003

w¹ g³owicê o bardzo ma³ej œrednicy (tzw. „grot”), od³¹-

czan¹ od silnika po zakoñczeniu jego pracy i kontynuuj¹-
c¹ (dziêki nabytej energii kinetycznej) lot w kierunku
pu³apu. Na pu³apie toru lotu z grota mia³ byæ wyrzucany
pakiet miniaturowych dipoli igie³kowych tworz¹cych
w atmosferze ob³ok, poddaj¹cych siê ruchom wiatru i sil-
nie odbijaj¹cych fale radarowe. Œledzenie ob³oku przez
radar (zwyk³y, u¿ywany przez artyleriê przeciwlotnicz¹)
pozwala³o na pomiar prêdkoœci i kierunku wiatru.
Dipole by³y wykonane z metalizowanego w³ók-
na szklanego, a ich niezbêdn¹ iloœæ ustalono w wyniku
licznych eksperymentów z u¿yciem balonów. Wynosi³a
ona ok. 0,5 kg, mieszcz¹c siê w przestrzeni o œrednicy
35 mm i d³ugoœci 700 mm. Odpowiednie za³o¿enia tech-
niczne przekazano do Instytutu Lotnictwa 17 maja 1962.
W owym czasie tylko w USA stosowano rakiety
z „grotem” Pierwszym polskim doœwiadczeniem by³a
próba rakiety „RM-3W” w 1963 r. Rozwi¹zanie by³o
bardzo ekonomiczne ze wzglêdu na ma³e rozmiary no-
œnika ³adunku u¿ytecznego i nie zabieranie przez rakie-
tê kosztownej aparatury.
Prace nad rakiet¹ w Instytucie Lotnictwa prowadzi³
mgr in¿. J. HaraŸny – trwa³y od 1962 do 1965 r. Przebieg jesiennego zwrotu (zmiany kierunku) wiatru stratosferycznego
Po pierwszych próbach w 1964 r. uzgodniono zmianê nad £eb¹ w 1970 r., na podstawie sonda¿u rakietowego. Izolinie ozna-
warunków technicznych, zmniejszaj¹c d³ugoœæ komory czaj¹ prêdkoœci wiatru: „+” zach.; „-' wsch.
³adunku u¿ytecznego do 350 mm, co by³o mo¿liwe dziê-
ki badaniom prowadzonym w PIHM. Rakieta „Meteor-1” mia³a d³ugoœæ 2,5 m i masê star-
Produkcjê seryjn¹ rakiet podj¹³ Zak³ad Produkcji tow¹ 32,5 kg. Œrednica grota wynosi³a zaledwie 40 mm.
Doœwiadczalnej Instytutu Lotnictwa. W sumie do prób Rakieta osi¹ga³a pu³ap ok. 36 km. Sonda¿e wykonywa-
prototypowych, prowadzonych pocz¹tkowo na poligo- no w Ustce. W sumie w latach 1965-1971 u¿yto 177 ra-
nie pod Warszaw¹, a nastêpnie w Ustce, Instytut Lot- kiet, a 4 w 1971 r. przekazano do prób nowej wersji
nictwa zu¿y³ 42 rakiety. Przekazanie rakiety wraz z wy- „Meteor-1E”, z miniaturow¹ sond¹ temperatury opra-
rzutni¹ Pracowni Rakietowych Sondowañ PIHM odby- cowan¹ w PIHM i plastikowym grotem.
³o siê 16 czerwca 1965. W pierwszych dwóch latach sonda¿u pomiary wyko-
Do pomiarów wiatru korzystano z radiolokatorów nywano w Miêdzynarodowych Dniach Geofizycznych,
wojskowych. Odczytywane na g³os wspó³rzêdne ob³oku zaœ w latach 1967-1970 – w okresach tzw. zwrotu wiatru
dipoli by³y nagrywane na magnetofon i nastêpnie prze- stratosferycznego, czyli zmiany kierunku wiatru o 180o
twarzane na dane wiatrowe. w marcu-kwietniu i w ostatniej dekadzie sierpnia. Zba-
z archiwum autora
z archiwum autora

z archiwum autora

Od lewej: rakieta Meteor-3; rakieta Meteor-2 podnoszona na wyrzutni w £ebie: rakieta Meteor-3 na wyrzutni w £ebie
5
 Gazeta Obserwatora IMGW nr 5, 2003

dano daty i przebieg zwrotów oraz podjêto próby wyko-

rzystania wyników w prognozowaniu sezonowym.
Wyniki badañ by³y referowane na licznych konfe-
rencjach miêdzynarodowych i publikowane w kraju
i za granic¹.

3. Rakieta „Meteor-3”
Zalecenia organizacji miêdzynarodowych – COSPAR
(Committee on Space Research) i „Interkosmos”

z archiwum autora
(do którego nale¿eliœmy od 1967 r.) wskazywa³y na po-
trzebê podwy¿szenia pu³apu pomiarów wiatru do 60-
70 km. W zwi¹zku z tym PIHM zwróci³ siê w 1967 r.
do Instytutu Lotnictwa z proœb¹ o opracowanie odpo-
wiedniej, nowej wersji rakiety, z mo¿liwym wykorzy-
staniem elementów rakiety „Meteor-1”. Tak w latach Stanowisko dowodzenia na stacji sonda¿u rakietowego w £ebie
1968-1969 powsta³ „Meteor-3”. ulepszona wersja „Meteor-2K” osi¹gnê³a pu³apy 78-
By³a to rakieta 2-stopniowa, napêd 1. i 2. stopnia sta- 90 km i wykonano ³¹czny pomiar temperatury i wiatru.
nowi³y silniki „Meteora-1”, równie¿ g³owic¹ z ³adun- Niestety, rakieta nie wesz³a do produkcji seryjnej
kiem u¿ytecznym by³ grot „Meteora-1” Na próbach wobec preferowania w „Interkosmosie” rakiet produk-
w 1960 r. uzyskano pu³ap pomiaru wiatru 67 km, wy- cji ZSRR. Natomiast w Instytucie Lotnictwa rozpatry-
chodz¹c ponad stratosferê do mezosfery. wano mo¿liwoœci wykorzystania „Meteora-2” jako
Rakieta mia³a 4,3 m d³ugoœci i masê startow¹ 65 kg. pierwszego stopnia rakiety kosmicznej – noœnika ma-
Startowa³a z du¿ej, 14-metrowej wyrzutni przygotowa- ³ych satelitów Ziemi. Równie¿ w PIHM pracowano
nej w £ebie dla rakiet „Meteor-2”. Zaczê³a byæ nad projektem wyrzucania z rakiety – za pomoc¹ ³adun-
u¿ywana w 1970 r., w latach 1970-1971 wystrzelono 14 ku kumulacyjnego – sztucznych meteorów, których ob-
sztuk. Niestety 8 rakiet u¿ytych w 1971 r. nie spe³ni³o serwacja mog³a dostarczyæ danych o parametrach gór-
zadania, gdy¿ nie wyrzuci³o ³adunku dipoli. Przyczy- nej atmosfery i przestrzeni kosmicznej. Projekty te nie
na tkwi³a prawdopodobnie w nieodpowiednim ich pa- doczeka³y siê realizacji.
kowaniu przez wytwórniê. By³ to ju¿ okres likwidacji Rakieta „Meteor-2K” mia³a 4,3 m d³ugoœci i masê
programu rakietowego. Pozosta³e 8 rakiet wykorzysta- startow¹ 420 kg. W tej wersji koñcowej by³a wyposa¿o-
no w latach 1973-1974 jako noœniki aparatury doœwiad- na w 2 silniki pomocnicze (z „Meteora-1”), odrzucane
czalnej – miniaturowych sond temperatury „SOMIT” po starcie.
(rakiety „Meteor-3E”).
5. Sonda dzia³owa
4. Rakieta „Meteor-2”
Pod wp³ywem informacji o pewnych rozwi¹zaniach za-
Ju¿ od pocz¹tku sonda¿u rakietowego myœlano o objê- granicznych (stosowanych w USA i Kanadzie) w 1968 r.
ciu pomiarami równie¿ temperatury atmosfery i praco- nawi¹zano kontakt z Wojskow¹ Akademi¹ Techniczn¹
wano nad projek- w sprawie zbadania mo¿liwoœci przystosowania dzia³a
tem odpowied- artyleryjskiego do wysy³ania ma³ych sond rakietowych
niej sondy spado- wyposa¿onych w dipole do pomiaru wiatru. Prace
chronowej. w WAT kierowane przez doc. dr. hab. S. Toreckiego roz-
Ju¿ w 1965 r. wija³y siê pomyœlnie. Opracowano 4 wersje sond oraz
zlecono Instytu- dipole stalowe wytrzymuj¹ce olbrzymie przyspieszenia.
towi Lotnictwa W listopadzie 1971 w Ustce pomyœlnie odby³y siê
opracowanie od- próby 3 rodzajów sond, wykonano pomiary wiatru
powiedniej rakie- do wysokoœci 17 km. Nastêpnym etapem prac mia³a byæ
ty noœnej o masie modyfikacja dzia³a pozwalaj¹ca na zwiêkszenie pu³apu
³adunku u¿ytecz- sonda¿u. Niestety, prace wstrzymano w ramach ogólnej
nego do 10 kg likwidacji sonda¿u rakietowego.
i pu³apie min. Po sondach dzia³owych spodziewano siê obni¿enia
60 km. Prace kosztów (w porównaniu z klasycznym sonda¿em rakie-
nad rakiet¹ trwa- towym), znacznego zmniejszenia strefy niebezpiecznej
³y kilka lat, w su- podczas odstrza³u i zmniejszenia wra¿liwoœci na od-
mie wykonano 10 dzia³ywanie wiatru podczas lotu sondy.
prototypów. Od-
strza³y pierw-
szych prototypów
6. Stacja sonda¿u rakietowego £eba
w latach 1968-
1969 nie przynio- Stacjê sonda¿ow¹ w £ebie za³o¿ono w 1967 r. jako
s³y oczekiwa- punkt odstrza³ów rakiet „Meteor-2”. W latach 1968-
nych rezultatów, 1970 prowadzono tu próby z „Meteorem-2” i „Mete-
za to w 1970 r. orem-3”. Od kwietnia 1970 przeniesiono równie¿ son-
Start rakiety Meteor-2 da¿e z „Meteorami-1”, instaluj¹c nie tylko wyrzutnie,
6
 Gazeta Obserwatora IMGW nr 5, 2003

W Pracowni Rakietowych Sondowañ Atmosfery i jej

rozwiniêciu – Zak³adzie Badañ Rakietowych i Satelitar-
nych – podjêto ten temat, korzystaj¹c z doœwiadczeñ
programu „RM” i z silników rakietowych stosowanych
w Polsce w morskich rakietach ratowniczych.
G³ówne problemy, z którymi borykano siê podczas
prób w latach 1963-1970, to zapewnienie pu³apu 2 km
i bezpieczeñstwa przy upadku czêœci silnikowych ra-
kiet na ziemiê. W sumie przeprowadzono próby w locie
40 rakiet o ró¿nych rozwi¹zaniach, osi¹gaj¹c w 1970 r.
z archiwum autora

zadowalaj¹ce wyniki. Spe³niono warunki bezpieczeñ-

Pracownik obs³ugi z rakiet¹ RASKO-2 (1964)
ale równie¿ 2 radary uzyskane przez PIHM i odpowied-
nio przystosowane do obs³ugi sonda¿y rakietowych.
Stacja funkcjonowa³a przez 7 lat (1968-1974). Zloka-
lizowano j¹ na przesmyku l¹dowym miêdzy morzem a je-
ziorem £ebsko, w miejscu, gdzie podczas wojny istnia³
niemiecki punkt startowy rakiet „V-2”. Nad lejem starto-
wym „V-2” ustawiono wyrzutniê rakiet „Meteor-2”
i „Meteor-3”, adaptowano niemiecki bunkier na maga-
zyn rakiet, urz¹dzono schron dla stanowiska dowodzenia
(sk¹d odpalano rakiety) i wybudowano halê monta¿ow¹
dla „Meteor-2”. Zorganizowano – we wspó³pracy z odpo-
wiednimi w³adzami – system zamykania dla ¿eglugi wód
przybrze¿nych podczas odpalania rakiet.
Od 1971 r. jedynym gospodarzem stacji by³ PIHM.
Prowadzono tu tak¿e szkolenia ekip zagranicznych
z krajów „Interkosmosu”.
Ostatni wzlot (rakiety „Meteor-3E”) nast¹pi³
6 czerwca 1974. Nazajutrz przeprowadzono czynnoœci
likwidacyjne stacji.
7. Rakiety „RASKO”
z archiwum autora
stwa, zaopatruj¹c silnik rakiety w spadochron.
Niestety, program zamkniêto ze wzglêdu na nega-
tywn¹ opiniê Ministerstwa Rolnictwa dotycz¹c¹ zasto-
sowania rakiet przeciwgradowych w Polsce. Kilka po-
zosta³ych wykorzystano do treningu radiolokacyjnego,
wyposa¿aj¹c je w miniaturow¹ sondê odzewow¹
umieszczon¹ w korpusie z masy plastycznej i przystoso-
wan¹ do wspó³pracy ze stacj¹ radarowo-telemetryczn¹
„Meteoroyt” produkcji ZSRR.
Dane ostatniej wersji rakiety „RASKO-2”: d³ugoœæ –
1,25 m, masa startowa – 4,9 kg. Rakieta startowa³a
z lekkiej, przenoœnej wyrzutni.
W 1972 r. pisz¹cy te s³owa wykorzysta³ rozwi¹zania
„RASKO” przy projektowaniu rakiet doœwiadczalnych
w Indiach (w Birla Institut of Technology, Ranchi).
8. System „GROT-SOMIT”
Operacyjny kontakt z radzieckimi (we wspó³pracy „In-
terkosmos”) i amerykañskimi (sta¿e WMO w Argenty-
nie i USA, 1968) systemami rakiet meteorologicznych
zaowocowa³ koncepcj¹ rakiety wolnej od wad tamtych
systemów. Jej projekt i prototyp czêœci g³owicowej wy-
konano w PIHM. Grot by³ zbudowany z masy plastycz-
nej, „przeŸroczystej” dla fal radiowych i wyposa¿ony
w miniaturow¹ sondê spadochronow¹ do pomiaru tem-

peratury. Pierwsze próby przeprowadzono w 1973 r.

Projekt „RASKO” w Polsce i ZSRR. Trwa³y do 1979 r., kiedy ostatecznie
(Rakieta Sztucznej zespó³ ten – po pewnych modyfikacjach – wszed³
Kondensacji) by³ do- w sk³ad systemu rakiety radzieckiej „MMR-06-DART”
datkowym w progra- (a póŸniej, ju¿ bez naszego udzia³u, do rakiet „Miera”
mie badañ rakieto- produkowanych w Tule).
wych, ca³kowicie pro-
wadzonym przez
PIHM.
9. S³owo koñcowe
Ju¿ na prze³omie
lat 50. i 60. w kilku Program rakietowy rozwija³ siê przez wiele lat i wymaga³
krajach dokonywano wiele wysi³ku. Nasuwa siê pytanie: czy by³o warto? No
za pomoc¹ rakiet có¿, nauka rozwija siê ró¿nymi drogami, a program rakie-
sztucznych oddzia³y- towy zaowocowa³ kilkudziesiêcioma publikacjami i kilko-
wañ na chmury w celu ma doktoratami. Do dziœ niektóre wyniki tamtych badañ
wywo³ania deszczu stratosfery inspiruj¹ do nowych badañ i zastosowañ.
lub (najczêœciej) zapo- Proszê pozwoliæ, ¿e pisz¹cy te s³owa przedstawi
biegania katastrofal- pewne swoje wspomnienie. Otó¿ w 1967 r., gdy na kon-
nym opadom grado- ferencji COSPAR w Londynie referowa³em wyniki na-
wym. Wprowadzano szych trwaj¹cych ju¿ ponad 2 lata rakietowych badañ
do chmur okreœlone stratosfery, po moim referacie wyszed³ na œrodek sali
substancje, wœród któ- kierownik delegacji Niemiec Zachodnich, uœcisn¹³ mi
rych najczêœciej jest d³oñ i powiedzia³: „Trzeba pogratulowaæ Polsce piêkne-
wymieniany aerozol go osi¹gniêcia: regularnych rakietowych sonda¿y stra-
jodku srebra. Sprawa tosfery i to w³asnym sprzêtem rakietowym”.
ta by³a przedmiotem
wielu rezolucji WMO. Rakieta Meteor-3E na wyrzutni (1974) To te¿ coœ znaczy. „
7