ΙΩΑΝΝΗΣ Δ.

ΤΣΟΛΚΑΣ

Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας

Φιλολογική, ιστορική και κοινωνικοπολιτική προσέγγιση

Αθήνα 2 0 1 5
ΠΕΔΙΟ
150 Ιωάννης Δ. Τσόλκας

Η Κουρία έγινε πολιτικό κέντρο και μέγιστη οικονομική δύναμη. Από τον πά­
πα Ιούλιο Β' (1503-13) και μετά εξελίχθηκε επίσης σε σπουδαίο πολιτισμικό κέ­
ντρο. Με τον Λέοντα Γ (1513-21) η Ρωμαϊκή Κουρία μοιάζει με αυτοκρατορική
αυλή. Ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Ραφαήλ εργάζονται στη Ρώμη συμβάλλοντας
στην ανάπτυξη ενός εξαιρετικά εκλεπτυσμένου «παπικού» ρυθμού.
Από το 1510 έως το 1530 στη Ρώμη θριαμβεύει ο κικερωνισμός (ciceronia-
nesimo), η μίμηση της σημαντικής εποχής κατά την οποία έζησε ο Κικέρωνας. Η
τάση αυτή εδραιώθηκε όταν ο Λέων I ' επέλεξε ως γραμματείς του δύο από τους
επιφανέστερους εκπροσώπους της: τον Pietro Bembo και τον Jacopo Sadoleto.
Ο κλασικισμός και η μίμηση της γλώσσας και του ύφους των αρχαίων γίνονται
κανόνες για όλα τα λογοτεχνικά είδη ώστε να επιτευχθούν οικουμενικά και αι­
ώνια καλλιτεχνικά αποτελέσματα. Τα πρότυπα ζωής που προτείνονται από κά­
ποιους λόγιους συμβάλλουν στην υποστήριξη εθίμων και προνομίων των κυ­
ρίαρχων ομάδων.

Η εποχή των ιταλικών πολέμων (1494-1559)

Μια περίοδος μεγάλων αλλαγών

Η πρώτη φάση αυτών των πολέμων συμπίπτει με μια εξαιρετική πολιτιστική άν­
θηση που θεωρείται το «αποκορύφωμα» της Αναγέννησης. Και ενώ κατά τον 15ο
αιώνα ο ρόλος του λόγιου δεν ήταν σαφώς προσδιορισμένος, στην Αναγέννη­
ση γίνεται πιο συγκεκριμένος και ειδικός. Η τυπογραφία είναι το μέσο που προ­
τιμούν οι συγγραφείς για να εξασφαλίσουν τη σχετική διάδοση των έργων τους,
δεδομένου ότι με τα χειρόγραφα μπορούσαν να προσεγγίσουν μόνο περιορι­
σμένο κύκλο αναγνωστών. Η δραστηριότητα του εκδότη κινείται ανάμεσα στον
επαγγελματισμό και τη μη συγκροτημένη παραγωγή (με αποκλειστικό στόχο το
κέρδος). Η τυπογραφία ανθεί κατ' εξοχήν στη Βενετία, όπου τυπώνονται βι­
βλία από όλη την Ιταλία, αλλά και στη Ρώμη, τη Φλωρεντία, τη Φεράρα και το
Μιλάνο. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του έντυπου είναι ότι παρουσιάζε­
ται άπαξ και διά παντός. Αποκρυσταλλωμένο στους τυπογραφικούς χαρακτή­
ρες, εμφανίζεται ως κάτι το σταθερό, χωρίς τη δυνατότητα αλλαγών και επεμ­
βάσεων από τον αντιγραφέα του χειρογράφου. Η αναπαραγωγή σε πολλά αντί­
τυπα θα εξελιχθεί σε μόνιμο χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας.

Κλασικισμός, θεώρηση της αντίθεσης, αντικλασικισμός, μανιερισμός

Η σημαντικότερη τάση είναι η προσαρμογή των κλασικών προτύπων στη δη­

μώδη γλώσσα. Πρόκειται για έναν κλασικισμό που θέλει να ανυψώσει την ιτα­
λική δημώδη καθιστώντας την ισάξια των κλασικών γλωσσών. Μέτρο, κομψό­
τητα, ισορροπία μεταξύ φυσικού και τεχνητού είναι οι βασικές πτυχές αυτής της
 Ο δέκατος έκτος αιώνας 151

τάσης, στην οποία είναι πάντα εμφανής η «αριστοκρατική» κοινωνική λειτουρ­

γία του πολιτισμού.
Παράλληλα με τον κλασικισμό διακρίνονται τουλάχιστον τρεις ακόμη τάσεις:
1. Η θεώρηση της αντίθεσης. Η τάση αυτή αναδεικνύει τον αμφίσημο χαρακτή­
ρα κάθε συμπεριφοράς, δείχνει τα όρια της ομοιόμορφης και απόλυτης θεώ­
ρησης του ανθρώπου και της πραγματικότητας. Εκπρόσωποι της είναι οι με­
γαλύτεροι αναγεννησιακοί συγγραφείς, όπως ο Μακιαβέλι και ο Ariosto. Κά­
ποια στοιχεία όμως ανιχνεύονται και σε έναν «κλασικιστή» όπως ο Castiglio­
ne. Από τους ξένους συγγραφείς διακρίνεται ο Έρασμος (Desiderius Erasmus
Roterodamus).
2. Ο αντικλασικισμός. Η τάση αυτή βασίζεται στην απόλυτη άρνηση των προ­
τύπων του κλασικισμού και καταφεύγει στις διαλέκτους και σε άλλα περι­
θωριακά γλωσσικά ιδιώματα επιχειρώντας έναν γλωσσικό πειραματισμό. Χα­
ρακτηριστικοί εκπρόσωποι αυτής της αντίθετης στον κλασικισμό προσέγ­
γισης είναι οι Folengo και Ruzzante.
3. Ο μανιερισμός. Ο όρος αναφέρεται σε μια στάση που φέρνει στα άκρα τους κα­
νόνες του κλασικισμού προκειμένου να τονίσει τον επιτηδευμένο χαρακτήρα
του. Οι εκπρόσωποι του μανιερισμού αναζητούν την αυθεντικότητα και την και­
νοτομία κινούμενοι στο πλαίσιο προκαθορισμένων προτύπων και φτάνοντας
στην υπερβολή και στο αλλόκοτο. Διακρίνονται δύο είδη μανιερισμού: ο εξω­
τερικός, που επαναλαμβάνει επ' άπειρον τα κλασικά πρότυπα προσπαθώντας
να τα περιπλέξει· και ο «βασανιζόμενος» (sofferto), που κινείται εντός των κλα-
σικιστικών προτύπων σαν φυλακισμένος, παραβιάζοντας φόρμες και δομές.
Ο μανιερισμός θα διαδοθεί κυρίως κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα και
στην Ιταλία θα βρει τον πλέον εξέχοντα εκπρόσωπο του στο πρόσωπο του
Torquato Tasso. Την εποχή εκείνη η λέξη μανιέρα είχε διπλή σημασία: ο Vasari
τη χρησιμοποιεί με θετική έννοια, για να δείξει το ύφος ενός καλλιτέχνη (στη
ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική), άλλοι όμως της αποδίδουν αρ­
νητική έννοια και τη χρησιμοποιούν για να αναδείξουν υπερβολικά μελετη­
μένους και επιτηδευμένους τρόπους. Στα μέσα του 20ού αιώνα ο όρος επε­
κτάθηκε και στη λογοτεχνία, δίνοντας το έναυσμα για πολλές συζητήσεις.

Γα κέντρα τον πολιτισμού

Αυτή την περίοδο η Ρώμη γίνεται σημείο συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών

και πραγματικοτήτων, κατακτώντας μια θέση που δεν είχε ποτέ προηγουμένως.
Επιπλέον, συγγραφείς όπως ο Pietro Bembo και ο Baldassarre Castiglione έχουν
στενές σχέσεις με την παπική πόλη. Σύμφωνα με τη νέα νοοτροπία της αυλής,
ο ρόλος του διανοούμενου αρχίζει να αποκτά πρωταρχική σημασία. Η Ρώμη πα­
ραμένει το πλαίσιο αναφοράς με το οποίο συγκρίνονται άλλες αυλές, όπως της
 Ο δέκατος έκτος αιώνας 153

ΝΙΚΟΛΌ ΜΑΚΙΑΒΈΛΙ

Η ζωή του
Ο Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527) γεννή­
θηκε στη Φλωρεντία από παλιά οικογένεια
ευγενών, αλλά πλέον ξεπεσμένη οικονομι­
κά. Ο πατέρας του, Bernardo, ήταν νομικός
και φρόντισε να δώσει στον γιο του ουμα­
νιστική μόρφωση, κυρίως λατινική. Το
1498, λίγες μέρες μετά τον θάνατο του Sa­
vonarola στην πυρά, ανέλαβε το αξίωμα
του γραμματέα της δεύτερης καγκελαρίας
της φλωρεντινής Δημοκρατίας και μετά
από ένα έτος τα καθήκοντα του γραμματέα
των Δέκα (ένα είδος Υπουργείου Εξωτερι­
κών και Αμύνης), το οποίο διατήρησε μέχρι
την επιστροφή των Μεδίκων το 1512. Για
τα πρώτα τριάντα χρόνια της ζωής του δεν γνωρίζουμε πολλά, εκτός από την επι­
στολή που έστειλε, την 9η Μαρτίου 1497, στον φίλο του Riccardo Bechi, πρέσβη
της Φλωρεντίας στη Ρώμη, στην οποία μιλάει αυστηρά και επικριτικά για τον
«άοπλο προφήτη» Savonarola και τα κηρύγματα του. Με την ιδιότητα του γραμ­
ματέα των Δέκα και ενώ στην αρχή είχε κυρίως επιφορτιστεί με τη διεκπεραίω­
ση μεγάλου όγκου αλληλογραφίας, ανέλαβε στη συνέχεια πολλές διπλωματι­
κές αποστολές εντός και εκτός Ιταλίας, που του έδωσαν την ευκαιρία να παρα­
τηρήσει από κοντά την κατάσταση και την πολιτική των άλλων κρατών: στην
Caterina Sforza (στο Φορλί 1499), στη Γαλλία (1500,1504,1510,1511), στην πα­
πική αυλή (1503, 1506 συνοδεύοντας τον πάπα Ιούλιο Β' στην εκστρατεία του
ενάντια στην'Ιμολα και στην Μπολόνια), στον Καίσαρα Βοργία, δούκα του Βα­
λεντίνο, γιο του πάπα Αλέξανδρου Στ' (1502, 1503), στον Γερμανό αυτοκράτο­
ρα (1507-1508) και σε πολλές ακόμη πόλεις στην Ιταλία.
Ο Μακιαβέλι συμμετέχει στα πεδία των μαχών, όπως στην πολιορκία της Πί­
ζας (1500), ενώ το 1507 αρχίζει να εφαρμόζει το σχέδιο του, στρατολογώντας άν­
δρες για να καταρτίσει σώματα εθνοφυλακής. Το ίδιο έτος παντρεύεται τη Ma­
rietta Corsini με την οποία απέκτησε επτά παιδιά.
Το 1512, όταν οι Μέδικοι αποκατέστησαν τη Σινιορία στη Φλωρεντία με τη
βοήθεια του πάπα Ιουλίου Β', τον θεώρησαν άδικα ύποπτο συμμετοχής σε μια
συνωμοσία εναντίον τους, τον συνέλαβαν, τον βασάνισαν και τον έδιωξαν από
την πόλη.
Το 1513 ο Μακιαβέλι αποσύρθηκε στα περίχωρα του Σαν Κασιάνο, όπου συ­
νέλαβε την ιδέα του Ηγεμόνα (Il Principe), του σημαντικότερου έργου του.
154 Ιωάννης Δ. Τσόλκας

Επέστρεψε στη Φλωρεντία το 1514 και άρχισε πάλι να συχνάζει στους ου­
μανιστικούς κύκλους και στις συναντήσεις που οργανώνονταν στους κήπους της
οικογένειας Ρουτσελάι (Κήποι Οριτσελάρι), για να συμμετέχει αποκλειστικά σε
συζητήσεις γύρω από τη λογοτεχνία και την ιστορία, με τη μάταιη ελπίδα ότι
οι Μέδικοι θα αποφάσιζαν να επωφεληθούν από την πείρα που είχε αποκτήσει
υπηρετώντας τόσα χρόνια τη Δημοκρατία.
Την περίοδο εκείνη, κατά την οποία του είχε απαγορευθεί κάθε δράση, αφιέ­
ρωσε όλη του την ενέργεια στη συγγραφή. Έγραψε πραγματείες, ιστορικά έργα
και κωμωδίες.
Τα βιβλία και η συγγραφή όμως δεν ήταν αρκετά για να καλύψουν το κενό
που είχαν αφήσει η εμπειρία και η ενασχόληση του με την πολιτική. Ο Μακιαβέλι
προσπαθούσε με έμμεσες και άμεσες εκκλήσεις προς τους Μεδίκους να τους πεί­
σει να του προσφέρουν κάποιο αξίωμα. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέ­
ρασε ασκώντας κάποια ταπεινά δημόσια καθήκοντα: συγγραφέας, εκ μέρους του
Πανεπιστημίου της Φλωρεντίας, της Ιστορίας της Φλωρεντίας (Istorie fiorentine)
και γραμματέας των δικαστικών αρχών, ο οποίος επόπτευε την επιδιόρθωση των
τειχών της Φλωρεντίας (1526). Το 1527 οι Μέδικοι ανατρέπονται με την επά­
νοδο της Δημοκρατίας, αλλά η παράταξη στην οποία ανήκε ο Μακιαβέλι είναι
δύσπιστη απέναντι του και δεν τον επαναφέρει στο παλιό του αξίωμα, όπως ήλ­
πιζε. Βαθιά πικραμένος πέθανε στη Φλωρεντία.
Από τη βιογραφία του και τα γραπτά του αναδύεται η εικόνα ενός ανθρώπου
στενά δεμένου με τον πολιτισμό της Φλωρεντίας, τους θεσμούς της και την κα­
θημερινή ζωή της. Ο Μακιαβέλι υιοθέτησε τον Ουμανισμό στη δημώδη φλωρε­
ντινή γλώσσα. Στις επιστολές προς τους οικείους τους (familiari), τις οποίες
έγραψε σε φίλους και συγγενείς σε διάφορες περιστάσεις της ζωής του, αναφέ­
ρεται σε μια εικόνα ανθρώπινης συμπεριφοράς πολύ απομακρυσμένη από τα
πρότυπα των ουμανιστικών παραδόσεων.
Τις πιο σημαντικές επιστολές του τις απηύθυνε στον Φραντσέσκο Βετόρι, με­
ταξύ 1513 και 1515. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει εκείνη στην οποία ο Μακιαβέλι,
αφού έχει απομακρυνθεί από το αξίωμα του γραμματέα, περιγράφει μια μέρα της
ζωής του στο Αλμπεργκάτσιο γεμάτη δραστηριότητες: από την ανάγνωση ποι­
ημάτων μέχρι την ενασχόληση με τυχερά παιγνίδια. Η μέρα του στο Αλμπερ­
γκάτσιο αποτέλεσε την εικόνα της σχέσης του ανθρώπου με την τύχη, ως ένας
τρόπος αντίδρασης στην «κακή του μοίρα» που τον ανάγκαζε να μένει άπρακτος.
Ο ίδιος ήταν πεπεισμένος ότι η σωστή στάση που πρέπει να κρατά κανείς είναι
να ζει τόσο τις πιο κωμικές και λαϊκές πτυχές της καθημερινής ζωής όσο και τις
υπέρτατες πτυχές της διανοητικής προσπάθειας (η προσαρμογή στη ζωή του Μα­
κιαβέλι). Από τις πολλές αυτές επιστολές αναδύεται ένα ανθρώπινο πορτρέτο
βασισμένο σε δύο αντίθετες προοπτικές: ο άνθρωπος δεν είναι μια ενιαία μορφή,
όπως τον ήθελαν τα ουμανιστικά ιδεώδη, αλλά μια «διπλή» μορφή, που περνά
 Ο Βέκατος έκτος αιώνας
155

από τη «σοβαρότητα» στη «ματαιότητα» (το «χαμηλότερο» επίπεδο, με αφηγή­

σεις ερωτικών ιστοριών ή την επινόηση χονδροειδών παιχνιδιών) και με την
«αλήθεια» της συμπεριφοράς του φιλοδοξεί να συναντηθεί με την «αλήθεια» της
φύσης.

Τα έργα της περιόδου της καγκελαρίας

Ενόσω ασκούσε τα αξιώματα του καγκελάριου και του γραμματέα της Δημο­
κρατίας, ο Μακιαβέλι έγραψε πολλά επίσημα κείμενα τα οποία κατατάσσονται
σε τρεις κατηγορίες: legazioni (διπλωματικά), κοινοποιήσεις που έστελνε στη
Φλωρεντία κατά τις διπλωματικές αποστολές του· commissarie (υπηρεσιακά),
κείμενα σχετικά με συγκεκριμένα εσωτερικά καθήκοντα- και scritti di governo (δι­
οικητικά), γραπτά για λογαριασμό της υπηρεσίας στην οποία ανήκε. Πέρα από
αυτά τα κείμενα, ο Μακιαβέλι έγραψε και άλλες συλλογές που φέρουν τον χα­
ρακτηρισμό «ελάσσονα πολιτικά κείμενα». Σε αυτά προστίθεται και ένα έργο
το οποίο συνήθως εντάσσεται στις επιστολές του, οι Ghiribizi, το οποίο έγραψε
στην Περούτζια το 1506. Πρόκειται για έναν στοχασμό πάνω στην ποικιλία των
«τρόπων συμπεριφοράς» των ανθρώπων και στη διαφορετική επιτυχία την οποία
μπορεί να έχουν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Η επιτυχία φαίνεται να ευ­
νοεί μόνο εκείνους που καταφέρνουν να προσαρμόσουν τον δικό τους «τρόπο
συμπεριφοράς» και τον χαρακτήρα τους στους «χρόνους που τρέχουν» και στην
κατάσταση των πραγμάτων. Αλλά οι χρόνοι και οι καταστάσεις αλλάζουν συ­
νεχώς, ενώ ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να αλλάξει- έτσι καταλήγει να περνά
από την επιτυχία στην καταστροφή.

Ο Ηγεμόνας
Την περίφημη πραγματεία του, στην οποία αρχικά ο Μακιαβέλι είχε δώσει τον
λατινικό τίτλο De Principatibus, την έγραψε πιθανώς ολόκληρη το 1513, κατά τη
διάρκεια της εξορίας του στο Αλμπεργκάτσιο, όπως φαίνεται από μια επιστολή
που έστειλε εκείνη τη χρονιά στον Βετόρι. Ο Μακιαβέλι ήθελε να αφιερώσει το
έργο του στον Τζουλιάνο των Μεδίκων, ενώ είναι πιθανό μετά τον θάνατο του
να αποφάσισε να το αφιερώσει στον ανιψιό του, Λορέντσο των Μεδίκων, δού­
κα του Ουρμπίνο. Με τον τίτλο στη δημώδη γλώσσα, Il Principe, το έργο κυ­
κλοφόρησε αρχικά ως χειρόγραφο σε έναν περιορισμένο κύκλο αναγνωστών. Τυ­
πώθηκε μετά τον θάνατο του συγγραφέα (1532) στη Φλωρεντία και στη Ρώμη,
εγείροντας αμέσως τεράστιο ενδιαφέρον και προκαλώντας συγχρόνως ένα με­
γάλο σκάνδαλο.
Η πραγματεία μπορεί να χωριστεί σε τρία μέρη.
Το πρώτο μέρος (κεφάλαια I έως XI) πραγματεύεται τα διάφορα είδη εξου­
σίας και πώς μπορούν να αποκτηθούν: πρωταρχικός τρόπος είναι η δύναμη, αλ­
λά η δύναμη του ίδιου του ηγεμόνα, όχι αυτή που του προσφέρουν άλλοι. Ο Μα-
 156 Ιωάννης Δ. Τσόλκας

κιαβέλι δεν αρνείται την ωμότητα και τη βία, αρκεί ο ηγεμόνας να ξέρει να τη
χρησιμοποιεί σωστά (δηλαδή σύμφωνα με τους κανόνες της ορθής πολιτικής).
Το δεύτερο μέρος (κεφάλαια XII έως XIV) αναφέρεται στα είδη των στρατών:
μισθοφορικοί, βοηθητικοί (δηλαδή των συμμάχων), ανάμικτοι και στρατοί που
συγκροτούνται από στρατευμένους πολίτες. Αυτοί οι τελευταίοι είναι οι καλύ­
τεροι, κατά τον Μακιαβέλι, που προοιωνίζεται τους εθνικούς στρατούς. Ο ίδιος
/ θεωρεί μέτριους τους ανάμικτους, αυτούς δηλαδή που αποτελούνται από στρα­
τεύματα τα οποία ανήκουν στο ίδιο το κράτος καθώς και από μη δικές του δυ­
νάμεις. Τέλος, οι χειρότεροι πιστεύει ότι είναι οι δύο πρώτοι, τους οποίους θε­
ωρεί αιτίες συμφορών.
Το τρίτο μέρος (κεφάλαιο XV έως το τέλος) περιλαμβάνει συμβουλές προς
τον ηγεμόνα και μια απαρίθμηση των ιδιοτήτων που του ταιριάζουν. Αυτό το τε­
λευταίο μέρος είναι το πιο διάσημο και πολυσυζητημένο της μικρής αυτής πραγ­
ματείας, όπου γίνεται εμφανέστερη η σαφής διάκριση του Μακιαβέλι μεταξύ πο-
' / λιτικής και ηθικής. Θα ήταν ασφαλώς καλό -διαβάζουμε- ο ηγεμόνας, καθώς εί­
ναι άνθρωπος, να είναι γενναιόδωρος, ήπιος, πιστός στον λόγο του. Αλλά μπο­
ρεί το συμφέρον του κράτους να τον αναγκάσει να γίνει φιλάργυρος, ωμός, ανα­
ξιόπιστος. Σε αυτή την περίπτωση ο ηγεμόνας δεν πρέπει να διστάσει ούτε στιγ­
μή να γίνει όλα αυτά, γιατί «αν τα σκεφτεί όλα καλά θα βρει κάποια που θα του
φανούν αρετές, αλλά αν τα ακολουθήσει μπορεί να καταστραφεί, και άλλα που
θα του φανούν ελαττώματα, αλλά αν τα ακολουθήσει θα επιτύχει την ασφάλεια
και την ευημερία του».
Πρόκειται για συμβουλές που δίνονται με ωμό, σχεδόν ανελέητο τρόπο, προ­
σκρούουν στην ηθική ευαισθησία και προκαλούν αποστροφή. Δεν αποκλείεται
να προκαλούσαν αποστροφή και στον ίδιο τον Μακιαβέλι, ο οποίος ωστόσο υπο­
κύπτει θεωρώντας τα σκληρή ανάγκη την οποία επιβάλλουν οι χαλεποί καιροί.
Και να που μετά από τόσες σελίδες πικρές και σκληρές, η μεγαλοψυχία του βρί­
σκει σχεδόν διέξοδο και εμφανίζεται σ' αυτό το τελευταίο κεφάλαιο, στην προ­
τροπή προς τον ηγεμόνα να λυτρώσει την Ιταλία από τους βαρβάρους, δείχνο­
ντας όλο το μυστικό και βασανιστικό του πάθος.
Ακολουθεί μια σύντομη παρουσίαση από το κεφάλαιο XV έως το τέλος.
Με το κεφάλαιο XV ξεκινά το τελευταίο μέρος της πραγματείας. Δεδομέ­
νου ότι δεν θέλει να σκιαγραφήσει έναν τύπο φανταστικού ηγεμόνα, αλλά να
προχωρήσει πέρα από την «αληθινή πραγματικότητα», ο Μακιαβέλι παρατηρεί
ότι ένας ηγεμόνας μπορεί να είναι γενναιόδωρος ή τσιγκούνης, ανοιχτοχέρης ή
άρπαγας, σκληρός ή φιλεύσπλαχνος, αναξιόπιστος ή πιστός, λιπόψυχος ή θαρ­
ραλέος, καταδεκτικός ή αλαζόνας, λάγνος ή αγνός, ακέραιος ή πονηρός, σκλη­
ρός ή ήπιος, σοβαρός ή επιπόλαιος, θρήσκος ή άπιστος κ.λπ. Καλό θα ήταν βέ­
βαια ένας ηγεμόνας να είχε όλες τις ιδιότητες που θεωρούνται καλές και να ήταν
απαλλαγμένος από τις κακές. Αλλά αφού κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν, θα χρει-
 Ο δέκατος έκτος αιώνας 157

αστεί να αποφύγει την κακή φήμη εκείνων που θα τον έκαναν να χάσει το κρά­
τος, να μη νοιάζεται όμως να εκτεθεί στη φήμη των ελαττωμάτων εκείνων χωρίς
τα οποία θα ήταν δύσκολο να σώσει το κράτος.
Στο κεφάλαιο XVI πραγματεύεται τη γενναιοδωρία και τη φειδώ, και παρα­
τηρεί ότι το να είναι ο ηγεμόνας γενναιόδωρος μπορεί να αποδειχτεί βλαβερό αν,
ακριβώς για να δείχνει γενναιόδωρος, καταντήσει φτωχός και καταφρονημένος,
ή αναγκαστεί να επιβάλει υψηλούς φόρους. Δεν πρέπει λοιπόν να νοιάζεται μή­
πως τον πουν τσιγκούνη, γιατί με τη φιλαργυρία του μπορεί να καταφέρει να βά­
λει στην άκρη πολλά και να αντιμετωπίσει μεγάλα εγχειρήματα χωρίς να ζη­
μιώσει τους υπηκόους του. Η γενναιοδωρία θα μπορούσε να του φανεί χρήσι­
μη για να ανεβεί στην εξουσία (π.χ. όπως ο Καίσαρας), αλλά αφού αποκτήσει την
ηγεμονία, πρέπει να είναι ανοιχτοχέρης με τα αγαθά των εχθρών.
Στο κεφάλαιο XVII ο Μακιαβέλι ασχολείται με την ωμότητα και τη φιλευ-
σπλαχνία, και με το κατά πόσο είναι καλύτερο ο ηγεμόνας να προκαλεί φόβο ή
αγάπη. Ο ηγεμόνας δεν πρέπει να αποφεύγει να χαρακτηριστεί σκληρός όταν αυ­
τό βοηθά να σταματήσουν οι αναταραχές. Και είναι καλύτερο να τον φοβούνται
παρά να τον αγαπούν, γιατί οι άνθρωποι βλάπτουν ευκολότερα κάποιον που τους
είναι αγαπητός παρά κάποιον που φοβούνται. Να προκαλεί όμως φόβο, όχι μίσος:
«γιατί οι άνθρωποι πιο εύκολα ξεχνούν τον θάνατο του πατέρα τους από την απώ­
λεια της κληρονομιάς τους». Ειδικά ο ηγεμόνας δεν πρέπει να νοιάζεται αν θα τον
πουν σκληρό όταν διοικεί στρατούς: η σκληρότητα ωφέλησε τον Αννίβα, ενώ η
ηπιότητα θα είχε βλάψει τον Σκιπίωνα αν δεν είχε μετριαστεί από την εξουσία της
Συγκλήτου.
Στο κεφάλαιο XVIII διευκρινίζει τον τρόπο με τον οποίο οι ηγεμόνες πρέπει να
τηρούν τις υποσχέσεις τους. Υπάρχουν δύο τρόποι για να πολεμήσεις: ο νόμος,
που ανήκει στον άνθρωπο· και η βία, που ανήκει στα αγρίμια. Ο ηγεμόνας πρέπει
να ξέρει να χρησιμοποιεί και τον ένα και τον άλλο, και από τα αγρίμια πρέπει να
παίρνει παράδειγμα από την αλεπού και το λιοντάρι. Όταν οι άλλοι δεν τηρούν τις
υποσχέσεις τους, ούτε εκείνος θα τηρεί τις δικές του και θα βρίσκει κάποιον τρό­
πο να δικαιολογεί την αναξιοπιστία του. Γενικά, τις ιδιότητες που θεωρούνται κα­
λές ο ηγεμόνας θα ήταν καλό όχι τόσο να τις έχει στην πραγματικότητα, όσο να
δείχνει ότι τις έχει. Έτσι θα μπορεί, αν χρειαστεί, να απαλλαγεί από αυτές. «Ας κα­
τορθώσει λοιπόν ο ηγεμόνας να νικήσει και να διατηρήσει το κράτος: τα μέσα θα
κρίνονται πάντα τίμια και θα επαινούνται, γιατί ο όχλος μαγεύεται από τα φαι­
νόμενα και από την επιτυχία, και στον κόσμο δεν υπάρχει παρά μόνο ο όχλος».
Στο κεφάλαιο XIX, χωρίς να προχωρεί εκτενώς στην εξέταση των διαφόρων
ιδιοτήτων, ο Μακιαβέλι υποστηρίζει ότι ο ηγεμόνας πρέπει να αποφεύγει τα
πράγματα που θα τον έκαναν μισητό ή άξιο περιφρόνησης. Μισητό θα τον έκα­
νε το να απλώσει το χέρι του στην περιουσία ή στη γυναίκα άλλου. Αξιος περι­
φρόνησης θα είναι αν φανεί ασταθής, επιπόλαιος, μαλθακός, λιπόψυχος, ανα-
158 Ιωάννης Δ. Τσόλκας

ποφάσιστος. Με αυτό τον τρόπο ο ηγεμόνας θα κερδίσει ακόμη και τις συνω­
μοσίες, οι οποίες δύσκολα εξυφαίνονται όταν δεν τρέφουν όλοι μίσος κατά του
ηγεμόνα. Επιπλέον, οι συνωμοσίες σπανίως πετυχαίνουν, γιατί σπανίως δεν βρί­
σκεται ανάμεσα στους συνωμότες ένας που τελικά προτιμά να εξαγοράσει με την
προδοσία τη δική του ασφάλεια και την εύνοια του ηγεμόνα. Ακολουθεί μια μα­
κροσκελής απαρίθμηση των Ρωμαίων αυτοκρατόρων από το 161 μ.Χ. έως το 238
μ.Χ., όπου αποδεικνύεται για τον καθένα από αυτούς ότι οι αιτίες της επιτυχίας
ή της αποτυχίας του συμπίπτουν με εκείνες που αναφέρονται προηγουμένως
στην πραγματεία.
Στο κεφάλαιο XX παραθέτει κάποιες συμβουλές ανάκατα. Ο ηγεμόνας πρέ­
πει να οπλίζει τους υπηκόους μιας εντελώς νέας ηγεμονίας, αλλά να αφοπλίζει
τους υπηκόους νέων εδαφών σε μια παλιά ηγεμονία. Ο τολμηρός ηγεμόνας πο­
τέ δεν θα ευνοήσει τις έριδες ανάμεσα στους υπηκόους του ως μέσο για να τους
κυβερνά. Σε μια νέα ηγεμονία θα αποδειχτούν πιο εύκολα πιστοί εκείνοι που ήταν
πιστοί υπήκοοι και στον προηγούμενο άρχοντα παρά εκείνοι που από δυσαρέ­
σκεια ή φιλοδοξία καλούν τον νέο άρχοντα. Τα φρούρια μπορεί να είναι, ανά­
λογα με την περίσταση, χρήσιμα ή επιζήμια, αλλά το καλύτερο φρούριο είναι
να μην σε μισεί ο λαός.
Στο κεφάλαιο XXI ακολουθούν και άλλες συμβουλές. Για να χαίρει εκτίμη­
σης ο ηγεμόνας πρέπει να κάνει ανδραγαθήματα (όπως π.χ. ο Φερδινάνδος της
Αραγονίας), να δίνει το υψηλό παράδειγμα τόσο όταν ανταμείβει όσο και όταν
τιμωρεί. Να αποφεύγει τη λιπόψυχη στάση της ουδετερότητας, αλλά να εμφα­
νίζεται φανερά στις έριδες των άλλων, φίλων και εχθρών. Να προστατεύει τις τέ­
χνες, το εμπόριο και την άσκηση των διαφόρων επαγγελμάτων.
Μεγάλη προσοχή χρειάζεται να δίνει ο ηγεμόνας κατά την επιλογή των
υπουργών του (κεφάλαιο XXII), από την οποία οι υπήκοοι θα κρίνουν την αξία
του. Καλός υπουργός είναι εκείνος που επιζητεί ό,τι είναι συμφέρον για τον ηγε­
μόνα, και όχι για τον ίδιο. Από την άλλη πλευρά, ο ηγεμόνας θα πρέπει να προ­
σφέρει στον υπουργό του τιμές και πλούτη, για να τον κάνει να νιώθει υποχρε­
ωμένος και να τον κρατά μακριά από τον πειρασμό να αποκτήσει τα ίδια αγα­
θά με πλάγια μέσα.
Ο ηγεμόνας πρέπει επίσης να αποφεύγει με μεγάλη προσοχή τους κόλακες
(κεφάλαιο XXIII), αλλά και να μην επιτρέπει στους πάντες να του λένε την αλή­
θεια κατά πρόσωπο, γιατί θα χάσει τον σεβασμό τους. Καλό είναι να επιλέγει συ­
νετούς συμβούλους και να τους συμβουλεύεται για τις σημαντικότερες υποθέ­
σεις, αλλά στη συνέχεια να αποφασίζει μόνος του. Και αφού αποφασίσει κάτι, να
επιδιώξει τον στόχο του απαρέγκλιτα.
Οι ηγεμόνες της Ιταλίας έχασαν τα κράτη τους (κεφάλαιο XXIV) γιατί δεν
φρόντισαν την άμυνα τους. Ας μην κατηγορούν λοιπόν την κακή τους τύχη, αλ­
λά την αδράνεια τους.
 Ο δέκατος ε'κτος αιώνας
159

Η τύχη (κεφάλαιο XXV) μπορεί να θεωρηθεί ότι ορίζει τις μισές μας πράξεις,
αλλά αφήνει σ' εμάς να διευθετήσουμε τις άλλες μισές. Δείχνει τη δύναμη της
όπου δεν έχει οργανωθεί αντίσταση και όπου δεν φτιάχτηκαν εγκαίρως τα ανα­
χώματα για να τη συγκρατήσουν. Η Ιταλία, για παράδειγμα, είναι μια χώρα χω­
ρίς αναχώματα, χωρίς καμία προστασία. Η κατάρρευση που αποδίδεται στην τύ­
χη συχνά οφείλεται στο ότι ο ηγεμόνας δεν μπόρεσε να προσαρμόσει τη συ­
μπεριφορά του στις περιστάσεις και να την αλλάξει ανάλογα με αυτές. Αντίθε­
τα, οι θαυμαστές επιτυχίες εξαρτώνται από τη συμφωνία ανάμεσα στις προσω­
πικές ικανότητες και τους καιρούς: ο Ιούλιος Β' ευνοήθηκε πολύ από το γεγονός
ότι οι καιροί ταίριαζαν με τον ορμητικό χαρακτήρα του. Και σε κάθε περίπτωση
είναι καλύτερα να είσαι ορμητικός παρά επιφυλακτικός, γιατί όποιος θέλει να
υποτάξει την τύχη πρέπει να τη χτυπά και να τη σπρώχνει.
Στο κεφάλαιο XXVI το πάθος του Μακιαβέλι, που έμενε για πολύ καιρό κα­
ταπιεσμένο κάτω άτίότη~φαινομενικά ψυχρή αντικειμενικότητα των παραινέ­
σεων, εκδηλώνεται ξαφνικά στην παρότρυνση να απελευθερωθεί η Ιταλία από τα
χέρια των βαρβάρων. Ο πόνος για την Ιταλία, «πιο σκλαβωμένη από τους Εβραί­
ους, πιο δούλα από τους Πέρσες, πιο διασκορπισμένη από τους Αθηναίους, χω­
ρίς αρχηγό, χωρίς τάξη, ηττημένη, λεηλατημένη, διαμελισμένη, καταπατημέ­
νη», η άσβεστη ελπίδα για έναν απελευθερωτή και η πίστη στις έμφυτες ικανό­
τητες του ιταλικού λαού, που περιμένουν μόνο κάποιον να τις κινητοποιήσει,
ενώνονται και εμφυσούν μια θερμή πνοή λυρισμού σε αυτές τις σελίδες, που αυ­
θόρμητα κυλούν από τον πεζό στον ποιητικό λόγο κλείνοντας με τους στίχους
του Πετράρχη:

Η αρετή κατά της βίας

θα πάρει τα όπλα-
και θα 'ναι σύντομη η μάχη
γιατί η παλιά γενναιότητα
απ' τις καρδιές των Ιταλών δεν έχει ακόμα σβήσει1.

Με αυτό το έργο του ο Μακιαβέλι ανατρέπει με επαναστατικό τρόπο την πα­

ραδοσιακή ουμανιστική θεώρηση του ανθρώπου. Στον άνθρωπο που ενεργεί με
απόλυτη διαφάνεια, είναι σοφός και καθοδηγείται από την ηθική και τη συνεί­
δηση, ο Μακιαβέλι αντιπαραθέτει τη μορφή του ηγεμόνα του οποίου η δύναμη
έγκειται στην ικανότητα του να κυριαρχεί στο παιχνίδι τού φαίνεσθαι, στην ικα­
νότητα του να εκδηλώνει αντίθετες μεταξύ τους συμπεριφορές. Έτσι, και η αρ­
νητική συμπεριφορά αποδεικνύεται απαραίτητη για την κοινωνική ζωή του αν­
θρώπου. Αυτή η αντίφαση υπάρχει και στο ύφος του Μακιαβέλι, το οποίο οι με-

1. Ωδή: «Ιταλία μου...», 93-96.

 Ιωάννης Δ. Τσόλκας

λετητές του χαρακτήρισαν ως «διλημματικό»: υπάρχουν συνεχείς αντιθέσεις που

ακολουθούν το σχήμα «ή...ή», αντιπαραθέσεις από οπτικές γωνίες που απο­
κλείονται εναλλάξ, ενώ συχνά ο πεζός λόγος εστιάζεται σε «αξιώματα» οικου­
μενικής αξίας. Κάθε στιγμή ο λόγος αποδεικνύεται μια επικριτική θεώρηση, με
γραφή έντονα μεταφορική, ενίοτε συμβολική, που αποτελεί και τη σταθερά του
πεζού λόγου του Μακιαβέλι. Η αρετή, δηλαδή η ικανότητα του μακιαβελικού πο­
λιτικού, αυτή η σύνθεση των φυσικών προδιαθέσεων, των παρατηρήσεων οι
οποίες συλλέγονται μέσω της εμπειρίας και της γνώσης που αποκτάται από τα
βιβλία, είναι ο μοναδικός και ιδιοφυής τρόπος προκειμένου η ανακάλυψη της αυ­
τονομίας της πολιτικής να αναχθεί σε συγκεκριμένη πρακτική.Έτσι, σύμφωνα με
την πορεία την οποία χαράζει ιδεατά ο νους του, επέστρεφε από την πραγματι­
κότητα στην πραγματικότητα, αλλά προσπαθούσε, ακολουθώντας τα γενικά
προτάγματά του (αρετή = ευφυΐα και βούληση), να κάνει τη θεωρία μέσο πολι­
τικής οργάνωσης. Το μεγαλείο του Μακιαβέλι προχωρεί πέρα από την ανακά­
λυψη ότι η πολιτική είναι επιστήμη, δηλαδή μια ιδιαίτερη μορφή δραστηριότη­
τας με δικούς της νόμους και σκοπούς, γιατί η δική του θεώρηση της ιστορίας ως
έργου ανθρώπινου της αρετής προκύπτει από μια ευρύτερη και γενικότερη αντί­
ληψη για τη ζωή, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος κατασκευάζει τον εαυτό
του με την ευφυΐα και τη βούληση του. Όλα τα έργα του Μακιαβέλι έχουν ένα
κοινό στοιχείο που χαρακτηρίζει την αναγεννησιακή προέλευση τους: στο επί­
κεντρο τους βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος. Το κράτος γεννιέται από τη βούληση
και την ικανότητα ενός ανθρώπου, του ηγεμόνα, που είναι προικισμένος με την
απαραίτητη αρετή, χωρίς την οποία θα υπάρχει μόνο ένα άσημο και ανίσχυρο
πλήθος. Η επίγνωση της φύσης του ανθρώπου συνιστά απαραίτητο στοιχείο σε
κάθε μορφή πολιτικής δραστηριότητας, γιατί η πολιτική και η ιστορία είναι
φτιαγμένες από τον άνθρωπο. Το βάρος της τύχης ή του τυχαίου δεν είναι ποτέ
καθοριστικό· οι άνθρωποι μπορούν να διορθώσουν τα πράγματα· στον κόσμο
κυριαρχούν η ευφυΐα και η βούληση, δηλαδή η αρετή. Μια τόσο μεγάλη πίστη
στους ανθρώπους συνοδεύεται από μια βαθιά αίσθηση ευθύνης και αξιοπρέπειας.
Ο άνθρωπος οφείλει να γνωρίζει σε κάθε περίσταση ότι εξαρτάται αποκλειστικά
από τον ίδιο το πώς θα δράσει. Θα πρέπει λοιπόν να σκεφτεί καλά πριν αποφα­
σίσει, με απόλυτη ελευθερία βούλησης. Αλλά αφού αποφασίσει, θα πρέπει να έχει
το ηθικό σθένος να προχωρήσει ως το τέλος.

Οι Διάλογοι
Τα τρία βιβλία των Discorsi sopra la prima Deca di Tito Livio (Διάλογοι για τα πρώ­
τα δέκα βιβλία του Τίτου Αίβιον) έχουν σημείο εκκίνησης τα πρώτα δέκα βιβλία
της ιστορίας της Ρώμης του Τίτου Λίβιου και προσεγγίζουν διάφορα προβλήμα­
τα της ζωής του κράτους. Ο Λατίνος ιστορικός αποτελεί το σταθερό σημείο ανα­
φοράς για μια θεματική την οποία ο Μακιαβέλι θεωρεί εξαιρετικά επίκαιρη. Η βα-