ठूला भारुमाथि प्रथिबन्ध :

समय सान्दथभिक थिर्िय

भर्खरैमात्र सरकारले ने पालमा भारु २००, ५०० र २००० हजारका नोटहरू ल्याउन,
साथमा राख्न गैरकानु नी हुने भन्दै ती दरका नोटहरू चलनचल्तीमा नल्याउन, नबोक्न र
नराख्न राजपत्रमा सूचना प्रकाशित गने शनर्ख य गरे को छ । यो शनर्ख यसँगै अब ने पालमा
भारु १०० भन्दामाशथका नोटको कारोबार हुने छै न । यसअशि २०७३ काशिक २४ गते नै
५०० र १००० हजार दरका भारु नोट ने पालमा रोक लगाउने ने पाल राष्ट्र बैंकले शनर्ख य
शलइसकेको छ । भारतले २०१६ नोभे म्बर ८ दे खर् ५०० र १००० दरका यसअशि प्रचशलत
नोट पू र्खतयााः मुद्रा प्रर्ालीबाट हटाउने शनर्ख य गरे यता ने पालले गरे को यो ठूलो शनर्ख य हो
।
सरकारको यो शनर्ख यसँगै दु ईथरर प्रशतशिया आएका छन्, पशहलो– यसले ने पाल–
भारतबीचको शिद्यमान व्यापार, पयखटन र अन्य ‘कारोबारी’ सम्बन्धमा समस्या आउँ छ
भन्ने हरू छन् भने अकाखथरर भारतबाट ६ मशहने आशथखक नाकाबन्दी झे लेको ने पालले
शिलो भए पशन सही शनर्ख य शलएको भन्ने हरू छन् । िास्तिमा यो कुनै राजनीशतक िाह–
िाही कमाउने र्ालको शनर्ख य भने होइन । केपी ओली ने तृत्वका सरकारले केही आशथखक
जोखर्म मोले रै यो शनर्ख य शलएको दे खर्न्छ ।

ने पाल–भारतबीच र्ुला सीमा, सन् १९५० को सन्धीका व्यिस्थाहरू र अन्य व्यिहाररक

कारर्हरूले ने पालमा अशहलेसम्म भारतीय मु द्रा (भारु) ने पाली मुद्रासरह नै लेनदे न हुने
गरे को छ । ज्ञातव्य छ, २०१७ िैिार् १ गतेअशि नेपालमा भारु नै नोटका रूपमा
चलनचल्तीमा शथयो । २००२ साल असोज १ गतेदेखर् नै ने पालले आफ्नै नोट
चलनचल्तीमा ल्याइसकेको भए पशन २०१४ सालमा ने पाल राष्ट्र बैंकको स्थापना तथा
सोही िर्ख जारी ने पाली मुद्राको चलनचल्ती बिाउने ऐनको पू र्ख कायाख न्वयन हुनु पूिखसम्म
तत्कालीन कम्पनी रुपैयाँ ले ने पालमा कागजी मुद्राको कारोबार हुने गरे को शथयो ।
कानु नी रूपमा ने पाल राष्ट्र बैंकले जारी गने मुद्राबाहे क ने पालमा अरु मुद्रा िैध
कारोबारका मुद्रा होइनन्, राष्ट्र बैंकले तोकेका बैंक िा शिदे िी शिशनमय सटहीका
केन्द्रहरूबाहे क अन्यत्र न भारु चलाउन शमल्छ, न त युआन िा अमेररकी डलर नै । तर,
हामी यशत उदार हृदयका छ ौं शक मनीब्यागबाट कसैले भारुको नोट शझकेर शदयो भने
सहजै स्वीकाछौं, त्यो पशन १ःाः१.६० को दरमा । ने पाल आउने भारतीय पयखटकहरूबाट
त उनीहरूको दे िमा सरह नै यहाँ भारतीय मुद्रा लेनदे न स्वीकाछौं । न पासपोटख चाशहने,
न त शिदे िी मुद्रा सटहीको झन्झट नै गरररहनु पने, न अौंग्रेजी नै बोशलरहनु पने शहन्दीमा
बोल्दा जसले पशन बुझ्ने; त्यही भएर पशन भारतीयहरूले आफ्नो मुलुकका शहल
स्टे सनसरह नै ने पाललाई पशन रार्ेका छन् । ने पाल आउने पयखटकहरूमा भारतीयहरू
नै पशहलो नम्बरमा समेत रहने गरे का छन् ।
सन् २०१८ को पशहलो ११ मशहनामा नै ने पालमा १० लार् पयखटक आएकामध्ये भारतबाट
१ लार् ७८ हजार जना आएका छन् । यसमा स्थलमागखबाट बसमा र्ानशपनका
सामानसमेत बोकेर आउने ‘रामका जखि’ िा ‘पिु पशतका दिख नाथी’ भारतीय पयखटक
जोशडएका छै नन् । तीसमेत जोड् दा ने पालमा १० लार्को हाराहारीमा भारतीय पयखटक
आउने गरे को एक अध्ययनले दे र्ाएको शथयो । यसरी आउने भारतीय पयखटकलाई १००
भन्दामाशथका नोट शलएर आउन नपाउने शनर्खयले पशहलो प्रभाि पनेछ ।
समान शकशसमको समस्या ने पालबाट भारतमा तीथखयात्रा गनख जाने, पि् न िा उपचारका
लाशग जाने िाशर्खक ५ लार्भन्दा बिी ने पालीमा पशन पनेछ । एकथरर उच्च र उच्च–
मध्यम िगखका ने पालीहरूले आफ्ना छोराछोरीलाई नै शनताल, दे हरादू न, दाशजख शलङदे खर्
बेङ्लोरसम्म पि् न पठाउने गरे का छन् । सीमाक्षे त्रमा रहे का मध्यम िगखकै ने पालीहरूले
पशन राम्रो पिाइको लोभमा आफ्ना छोराछोरी भारत पठाउने गरे का छन् । उपचारका
लाशग मेन्दात, गौंगाराम हखिटल िा एम्समा शनकै ने पाली भे शटन्छन् । यी ने पालीहरूका
लाशग ठूलो रकम सटहीमा चाशहन्छ ।
औपचाररक रूपमा िैदेशिक रोजगारका लाशग मध्यपू िख र पू िी एशसयाली दे िहरूमा
अिसर र्ुल्ला नहुइँ न्जेल शिपन्न ने पालीहरूको रोजगारीको गिव्य पशन भारत रहँ दै
आएको शथयो । अशहले पशन भारतमा झन्डै पाँ च लार् ने पालीहरू म समी कामदारका
रूपमा कायखरत रहे को अनु मान छ । यसको शठक उल्टो ने पालमा ४० लार्भन्दा बिी
भारतीय कायखरत रहे को केही समयअशि एक भारतीय ने ताले बताएका शथए । शिश्व
बैंकका अनु सार ने पालबाट िाशर्खक ३ अबख डलरबराबरको रे शमट्यान्स भारतले प्राप्त
गरररहे को छ भने भारतबाट ने पालतर्ख १ अबख अमेररकी डलरबराबरको रे शमट्यान्स
प्रिाह हुन्छ । यो सबै रकम भारुमा नै जाने –आउने हो ।
तराई क्षे त्रका प्रमुर् बजारहरू काँ कडशभट्टा, शिराटनगर, जनकपु र–जलेश्वर, िीरगन्ज,
भै रहिा, ने पालगन्ज, महे न्द्रनगर र आसपासका गाउँ हरूमा मात्र होइन । कर्ाख ली र
मध्यपशिम प्रदे िका कशतपय शजल्लाका ग्रामीर् क्षे त्रमा समेत ने पाली मुद्रासरह नै भारुको
लेनदे न हुने गरे कोछ, शकनकी ती शजल्लाहरूबाट म समी रोजगारीका लाशग धे रै ने पाली
भारत जाने गरे का छन् ।
भारतीय ने ताहरूले पटक–पटक उल्ले र् गने गरे को ‘रोटी–बे टी’को सम्बन्धमा पशन हे र ौं
। सीमाक्षे त्रमा िारर–पारर शििाह बन्धनमा बाँ शधने हरूको सौंख्या पशन शनकै ठूलो छ ।
माइती, मािल आितजाितका लाशग भारु चाशहन्छ भने र पोल्टामा पोको पारे र
राख्नेहरूको सौंख्या शनकै ठूलो छ ।
जब भारतले ५०० र १००० दरका ठूला नोटमा प्रशतबन्ध लगायो, त्यसबेला बैंशकङ
प्रर्ालीमा कररब २५ करोड भारु सशिशतमा शथयो भने म समी श्रशमक, ‘अन पचाररक
व्यापार’का साझे दार धाशमखक भ्रमर्, अध्ययन, उपचार र माइती–मािल र्चख का लाशग
जाने आउने ने पालीसँग गरे र १० अबख रुपै याँ को हाराहारीमा भारु रहे को रहे को अनु मान
शथयो । ठूला व्यापारी र अन पचाररक व्यापारका नायकहरूले अने कन उपाय लगाएर
आर्ूसँग रहे को भारु सटही गररसकेको अनु मान गदाख पशन अझै पशन २.५ अबखदेखर् ३
अबखसम्म ठूला दरका भारु छ भन्ने गररएको छ ।
ने पालले पटक–पटक अनु नय–शिनय गदाख पशन भारतले यी नोट सटहीका लाशग कुनै
सुनुिाइ नै गररशदएन । तत्कालीन ने पालका लाशग भारतीय राजदू त दीपकुमार
उपाध्यायले अब त भारु सटही हुन्छ भने र ठोकुिा भार्र् गरे कोदे खर् ितखमान प्रधानमन्त्री
केपी ओलीले आफ्नो पशहलो शदल्ली भ्रमर्मा समेत यसबारे कुरा उठाउँ दासमेत त्यसको
कुनै प्रभाि परे न । त्यसो त ५०० र १००० दरका भारुको सीशमत कारोबार पशन सन्
२०१५ मा नरे न्द्र मोदी ने पाल भ्रमर्मा आउँ दामात्र र्ुकुिा गररएको शथयो । सन् १९९८ मा
ने पालबाट भारतीय शिमान अपरहर्मा परे दे खर् यता पटक, पटक ठूलो र्ेपका नक्कली
भारतीय नोट पिाउ पनख थालेपशछ भारतले नै ती दरका नोट ने पालमा चलनचल्तीमा
प्रशतबन्ध लगाएको शथयो, यताका सरकारी अशधकारीहरूले उताका शनर्ख य सदर गने
काममात्र गरे का हुन् । मोदीको ने पाल भ्रमर्मा भारतीय पयखटक र शिपक्षीय व्यापारमा
समस्या भएको भन्दै एक पटकमा २५ हजार भारुसम्म बोकेर ल्याउन पाउने गरर र्ुकुिा
भएको ठूला दरका भारुको कारोबार भारतीय ररजबख बैंककै शनर्ख यअनु सार पु नाः २०७३
असोजमा बन्द गररएको हो । यद्यशप, सरकारले कारर् नर्ुलाइ गरे को ठूला दरका
भारुको चलनचल्तीमा रोक लगाउने शनर्ख य कशत शदन शटक्छ भन्ने अिस्था पशन छ ।
उताकाले एक कल र्ोन गरे िा लैनच रले र्ुट्टी िु माउने शििीकै शनर्ख य बदशलएका धे रै
उदाहरर् छन् ।
ने पालमा ठूलामात्र होइन, साना दरका भारतीय नोट पशन चलनचल्तीमा राख्न सौंिय
मान्नु पने अिस्था छ, शकनकी भारतले नयाँ शनर्ख य गराएर कशतर्ेर पु रानो नोटको
चलनचल्ती बन्द गराउँ छ भन्न सशकने अिस्था छै न । उदाहरर्का लाशग २०७२ सालमा
(सन् २०१५मा) सन् २००५ भन्दाअशि जारी भएका नोट नचलाउने भारतीय ररजबख बैंक
(आरबीआई)ले शनर्ख य शलइसकेको छ । ती नोट अशहले कसैसँग छ भने अब र्ोटा
कागजमात्र हुन् । अशहले पशन धमाधम नयाँ शडजाइन र रौं गहरूमा नयाँ नोट जारी
गरररहे को आरबीआईले कुन शदन र्ेरर नयाँ शनर्ख यबाट कुनै शनशित शमशतभन्दा पशहला
जारी भएका नोट चलनचल्तीबाट हटाउने शनर्ख य शलएमा शसराने मुशन समानािर मुद्रा
राख्ने धे रैका रुिाबासी हुने अिस्था छ ।
खस्थर शिशनमयदर हटाउने शक समायोजन ?
सरकारले ठूला दरका भारतीय नोटको कारोबारमा रोक लगाउने शनर्ख य गरे सँगै अब सन्
१९९३ दे खर् रहँ दै आएको ने रु–भारुबीचको खस्थर शिशनमय दरमा समेत पु नरािलोकन
गनुख पने केही आशथखक शचिकहरूले तकख अशि सानख थालेका छन् । ितखमान अथखमन्त्री डा.
युिराज र्शतिडा केन्द्रीय बैंकको गभनख र भएका बेलासमेत एक पटक समान शकशसमको
बहस अशि बिे को शथयो, जसको जिार्मा र्शतिडाले– “ने पालको बाह्य खस्थशत सबल
भइनसकेका कारर् अशहले नै र्ुला पररित्र्य शिशनमयमा जान नसशकने ” बताएका शथए ।
त्यशतर्ेर दे िका समष्ट्ीगत आशथखक पररसूचकहरूको अिस्थालाई मूल्याौं कन गरे र ने पाल
खस्थर शिशनमय व्यिस्थाबाट बाशहररन असम्भि भएको ठहर राष्ट्र बैंकले गरे को शथयो ।
भारतीय मुद्रासँ ग खस्थर शिशनमय (पे ग) गररएका कारर् चालू िर्खमा ने पाली मुद्राले पशन
भारुसँगै ठूलो अबमूल्यनको सामना गनुख परररहे को छ । प्रशतडलरको शिशनयममा ने रु ११८
रुपै याँ सम्म पु ग्यो । अिराख शष्ट्रय कारर्हरूसँगै भारतीय अथखव्यिस्थाकै कमजोरीका
कारर् पशन अमेररकी डलरसँग भारु कमजोर हुँ दा अशहले ने पालको शिदे िी शिशनमय
सशिशतमा असर परररहे को छ । ने पालको कमजोर शनयाख त डालो, न्यून शिदे िी शिशनमय
सशिशत र भारतीय अथखतन्त्रसँगको अत्यशधक शनभख रताजस्ता कारर्हरूले तत्कालै खस्थर
शिशनमय व्यिस्थामा पररिखतन सम्भि नभए पशन यथाथख शिशनमय दरमा जानु पने बेला
भइसकेको छ ।
सन् १९९३ मा ने पाली मुद्रा भारुसँग १ःाः१.६ को अनु पातमा खस्थर शिशनमयदर राखर्एयता
एक पटक पशन पुनरािलोकन गररएको छै न । भारतीय अथखतन्त्रको शिस्तार र उसको
बाह्य स्थाशयत्व सबल हुँ दै जाँ दा ने पाली मुद्रा पशन सँगसँगै अशधमूल्यन (बिी मूल्याौं शकत)
हुँ दै गएको छ । सन् २०१२ मा अिराख शष्ट्रय मुद्रा कोर्ले गरे को एक अध्ययनअनु सार
भारुका तुलनामा ने पाली रूपै याँ औसतमा १६ प्रशतितले अशधमूल्यन भइसकेको छ ।
कोर्का अनु सार समशष्ट्गत आशथखक सिु लन शिशधबाट ९ प्रशतितले, बाह्य स्थाशयत्व
आधारबाट ११ प्रशतितले तथा ियिखि समता (पीपीपी) शिशधबाट १६ दे खर् १९
प्रशतितले भारुको तुलनामा ने पाली मुद्रा अशधमूल्यन भएको छ ।
यसअनु सार तत्कालै नेरु–भारु समयोजन गने हो भने प्रशत सय रुपै याँ भारुको १८०
रुपै याँ ने रु मूल्य कायम हुनजान्छ । यसरी ने रुको मूल्य अबमूल्यन गररँ दा त्यसले िस्तु
तथा पुँ जीको प्रिाहमा कस्तो असर पाछख भन्ने गम्भीर मूल्याौं कन भने गररनु पछख । त्यसै
पशन उच्च व्यापार िाटा बेहोरररहे को दे िले समयोशजत शिशनमयका कारर् अझ
र्राशकलो बन्ने व्यापार िाटा धान्न सक्छ शक सक्दै न, प्रश्न शिचारर्ीय छ ।
ने पालको कुल औपचाररक व्यापारमा भारतको शहस्सा ६५ प्रशतित छ भने दु ई दे िबीच
कुल औपाररक व्यापारको ४० प्रशतित अन पचाररक व्यापार हुने गरे को र्रक–र्रक
अध्ययनले दे र्ाएका छन् । यसका लाशग समेत व्यापक अनु पातमा भारु चाशहने गरे को
छ । भारतबाट हुने कुल आयातमध्ये अमेररकी डलरबाट हुने आयात बिे र िाशर्खक १ र्बख
५२ अबख अथाख त् कुल आयातको ९० प्रशतितबराबर पु गे पशन हरे क िर्ख अमेररकी डलर
बेचेर शकन्नु परे को भारुको शििरर्ले अथखतन्त्रमा समानािर मुद्रा बिे को दे र्ाउँ छ ।
समानािर मुद्राको कारोबार बि् नु भने को अथखतन्त्रमा जोखर्म पक्ष पशन उशिकै
सौंिेदनिील रुपमा गशहररएर जानु हो ।

राथरिय गौरवका
आयोजिाको सुस्त प्रगथि र
जिअपेक्षा
शिशभन्न समयमा सरकारले शनकै ठूला र महत्वाकाौं क्षी योजनाहरू सिालनमा ल्याएको
धे रै िर्ख भयो । तर ती आयोजनाहरूको काम सुरु भएको लामो समयसम्म पशन कुनै पशन
योजनाहरू सम्पन्न भने भएका छै नन् । शनमाख र्ाधीन अिस्थाका त्यस्ता योजनाहरू
समयमै सम्पन्न भएका शथए भने दे िले आशथखक रूपमा र्ड् को माने शनशित शथयो । तर
दे िमा उत्पन्न राजशनतीक अखस्थरताले न योजनाहरू सम्पन्न भए त जनताले राहतको
महिु स नै गनख पाए ।
सरकारले शबशभन्न शजल्लाका २१ िटा आयोजनाहरूलाई राशष्ट्रय ग रिका
आयोजनाहरूको रूपमा अगाशड सारे को छ । जु न आयोजनाहरू पूरा भए राष्ट्रकै ग रि
हुने र समृखिका धे रै सम्भािना र्ुल्ने भए पशन आयोजनाहरूको कामले गशत शलन भने
अझै सकेको छै न । महालेर्ा परीक्षकको कायाख लयले २ िर्खअशि शनकालेको आशथखकिर्ख
२०७२/ ०७३ को प्रशतबेदनले राशष्ट्रय ग रिका आयोजनाहरूको काम प्रभािकारी
नभएको शनष्कर्ख शनकालेको शथयो । सडक, शसँचाइ, शबमानस्थल, र्ाने पानी लगायत
आयोजना राशष्ट्रय ग रिको आयोजनामा छन् । ती आयोजना मध्ये सडक अन्र्तगत
मध्यपहाडी लोकमागख, हुलाकी लोकमागख, काठमाड –तराई र्ास्ट टर ¥याक लगायतका
छन् । शसँचाइौं आयोजना तर्ख शसक्टा शसँचाइ आयोजना, रानीजमरा शसँचाइ आयोजना,
बबई शसँचाइ आयोजना लगायतका छन् । त्यस्तै जलशिद् युत् आयोजनातर्ख बूिीगण्डकी
जलशिद् युत् आयोजना र माशथल्लो तामाकोसी जलशिद् युत् आयोजना लगायत छन् ।
लुखम्बनीक्षे त्र शिकास कोर्, ग तम बुि शबमानस्थल, पोर्रा अिराशष्ट्रय शबमानस्थल,
शनजगि शबमानस्थल लगायतले पशन राशष्ट्रय ग रिका आयोजनाको मान्यता पाएका छन् ।
यस अन्र्तगत मेलम्ची र्ाने पानी आयोजना पशन परे को छ । यी मध्ये कशतपय
आयोजनाहरू आउँ दो आशथखक िर्ख सम्ममा सम्पन्न हुने िममा छन् । सम्पन्न हुने
अिस्थामा रहे का मध्ये माशथल्लो तामाकोसी र मेलम्ची र्ाने पानी आयोजना हुन् ।
राशष्ट्रय ग रिका आयोजनामध्ये माशथल्लो तामाकोसी जलशिद् युत् आयोजनाले ८५
प्रशतित काम सम्पन्न गरे को छ । तर धे रैजसो आयोजनाहरूको काम प्रशतितका
आधारमा हे ने हो भने दोहोरो अौंकमा पशन पुगेका छै नन् । ४ िटा आयोजना रहे को
शसँचाइ मन्त्रालय अन्र्तगतका आयोजनाले पशन र्ासै प्रगशत गनख सकेका छै नन् ।
बहुप्रशतशक्षत बबई शसँचाइ आयोजनाको काम गत िर्ख सम्म िु रु नै भएको शथएन भने
शसक्टा शसँचाइौं आयोजना पररक्षर्कै िममा भखत्कएको शथयो । अन्य आयोजनाहरू कुन
मन्त्रालयले शलने भन्ने पशन भर्खरै मात्रै टु ङ्गो लागेको छ । महालेर्ा परीक्षकका अनु सार
पू िखपशिम रे लमागख, शनजगि शबमानस्थल लगायतका आयोजनाहरूको अध्ययन पशन
भएको छै न । तर चचाख भने अध्ययन नै नभएका आयोजनाकै धे रै छ । सौंस्कृशत पयखटन
तथा नागररक उड्ययन मन्त्रालय अन्र्तगत तीन शबमानस्थल र पिु पशत तथा लुखम्बनी क्षे त्र
शिकास आयोजना पशन राशष्ट्रय ग रिका आयोजनाअिगखत परे का छन् ।
यी आयोजनाहरूमा सरकारले अबौं रूपै याँ लगानी गररसकेको छ । तर ती आयोजनाका
लाशग शिशनयोशजत रकम पशन सशह िौं गले र्चख हुन नसकेको पाइएको छ । आशथखकिर्ख
०७३/०७४ मा २१ िटा यस्ता ठूला आयोजनाका लाशग सरकारले ३४ अबख बजे ट
छु ट्याएको शथयो । जसमध्ये २१ अबख मात्र र्चख भयो । यो िर्ख शिशनयोशजत मध्ये
िुिीगण्डकी जलशिद् यु त् आयोजनाका लाशग ३ अबख ३७ करोड छु ट्याइएकोमा १७ करोड
रूपै याँ मात्र र्चख हुन सक्यो । त्यस्तै पिु पशतक्षे त्र शिकासकोर्का लाशग ३५ करोड
छु ट्याइएकोमा २२ करोड र्चख भयो । लुखम्बनीक्षे त्र शिकासकोर्का लाशग ५५ करोड मध्ये
३५ करोड मात्र र्चख भएको शथयो । शनजगि अन्र्तराशष्ट्रय शिमानस्थलका लाशग ५० करोड
छु ट्याइएको शथयो तर १ रूपै याँ पशन र्चख हुन सकेन । यो िर्ख भने यस आयोजनामा पने
जौं गलका रुर्हरू कटानको शिर्यले शनकै चचाख पाएको छ । जू न अशहले पशन शििादकै
िममा छ ।
यसैगरी अन्य आयोजना मध्ये राष्ट्रपशत चु रेसौंरक्षर् कायखिमका लाशग १ अबख ९६ करोड
शिशनयोजन मध्ये १ अबख ७८ करोड रूपै याँ र्चख भएको दे खर्न्छ । मध्यपहाडी
लोकमागखका लाशग १ अबख ९५ करोड छु ट्याइएको शथयो तर यहाँ ३ अबख १९ करोड र्चख
गररयो । काठमाड ौं तराई द्रुतमागखका लाशग १ अबख शिशनयोजन गररएकोमा ४७ करोड
मात्र र्चख भयो । हुलाकी लोकमागख का लाशग ३ अबख १९ करोड छु ट्याइयो तर काम भने
९५ करोडको मात्र हुनसक्यो । पू िखपशिम रे लमागखका लाशग १ अबख ५५ करोड शिशनयोजन
मध्ये ६५ करोड मात्र र्चख भयो भने मेलम्ची र्ाने पानी आयोजनाका लाशग ४ अबख ७५
करोड छु ट्याइएको मध्ये ३ अबख ६१ करोड मात्र र्चख हुन सक्यो । शसक्टा शसँचाइौं
आयोजनाका लाशग १ अबख ६९ करोड मध्ये १ अबख ४० करोड र्चख भयो । भे रर बबइ
डाइभसखनका लाशग १ अबख १९ करोड मध्ये ८० करोड र्चख भएको शथयो । पोर्रा
अन्र्तराशष्ट्रय शिमानस्थलका लाशग २ अबख २० करोड मध्ये १ अबख ७० करोड र्चख भयो ।
माशथल्लो तामाकोसी आयोजनाका लाशग २ अबख मध्ये सबै र्चख भएको शथयो भने भै रहिा
क्षे शत्रय अन्र्तराशष्ट्रय शिमानस्थलका लाशग शिशनयोजन गररएको ४ अबख ५३ करोड मध्ये १
रूपै याँ पशन र्चख भएन ।
यो २०७३ /०७४ मा भएको र्चख को अिस्था भएपशन आशथखक िर्ख २०७४ /०७५ मा केही
पररितखन भएको छ । यसिर्ख शिशनयोजन भएका मध्ये पू रै िजे ट र्चख भएका लुखम्बनी
शिकास कोर् र माशथल्लो तामाकोसी जलशिद् युत् आयोजना रहे का छन् । यी
आयोजनालाई िमिाः ६६ करोड र १ अबख रकम शिशनयोजन भएको शथयो । त्यस्तै
बूिीगण्डकी जलशिद् यु त् आयोजनालाई छु ट्याइएको ५ अबख ३९ करोड ४९ लार् मध्ये
९३.९० प्रशतित अथाख त ५ अबख ६६ लार् र्चख भयो । मेलम्ची र्ाने पानी आयोजनामा ६
अबख २१ करोड ९२ लार् मध्ये ३ अबख ६६ करोड २७ लार्, पिु पशत शिकास कोर्का
लाशग ४० करोड ७५ लार् मध्ये २४ करोड ६० लार्, मध्यपहाडी लोकमागख का लाशग ५
अबख २० करोड ७४ लार् मध्ये ५ अबख १८ करोड ९७ लार् र्चख भएको छ । यस्तै अन्य
आयोजना मध्ये काठमाड ौं तराई र्ास्ट टर याकको लाशग १७ अबख ८९ करोड ६५ लार्
शिशनयोजन मध्ये १ अबख ९६ करोड ५५ लार् मात्र र्चख भयो । हुलाकी लोकमागख मा ७
अबख ३० करोड १९ लार्मध्ये ३ अबख ६७ करोड ६५ लार् र्चख भयो ।
उिरदशक्षर् राजमागखका लाशग २ अबख ३१ करोड ६५ लार् मध्ये २ अबख २४ करोड ७
लार्, पू िख पशिम मेटरो रे लका लाशग ३ अबख ७२ करोड ८३ लार् मध्ये २ अबख ३३ करोड
५६ लार्, बबई शसँचाइका लाशग शिशनयोशजत १ अबख ५१ करोड ४ लार् मध्ये १ अबख ३
करोड ७० लार्, शसक्टा शसँचाइको लाशग १ अबख ५७ करोड ९२ लार् मध्ये १ अबख २३
करोड ४ लार् र्चख भयो । पोर्रा क्षे शत्रय शिमानस्थलका लाशग ५ अबख मध्ये १ अबख ३
करोड २७ लार्, शनजगि शिमानस्थलका लाशग १ अबख ५० करोड मध्ये १ अबख ५ करोड
र्चख भयो । रानीजमरा शसँचाइमा २ अबख ५२ करोड ७५ लार् मध्ये २ अबख ३५ करोड ९
लार् र भे री बबई डाईभसखनका लाशग १ अबख ३४ करोड ३ लार् मध्ये ५१ करोड ८९
लार् र्चख भएको दे खर्न्छ ।
यसरी २ िर्खको र्चख अनु पात हे दाख अशिल्लो आशथखकिर्ख भन्दा पशछल्लो िर्ख केही ििी
र्चख भएपशन यो सिोर्जनक भने होइन । र र्चख भएको भशनएको पशन त्यो सबै
शिकासमा मात्र र्चख भएको होइन । प्रिासशनक र्चख , कमखचारीको तलब लगायत अन्य
शिर्यमा र्चख भएको दे खर्न्छ । मेलम्ची र्ाने पानी आयोजना यसिर्खको दिैं सम्म शनमाख र्
सक्ने सरकारले बताएको शथयो तरपशन अशहलेको अिस्था हे दाख अझै १ िर्ख लाग्न सक्ने
दे खर्न्छ । कुनै आयोजनामा शिशनयोशजत मध्ये सबै नै र्चख भएको दे खर्ए पशन
अशधकाौं िमा लक्ष्य अनु िारको र्चख भएको छै न । प्रगशत पशन र्ासै छै न । र्चख भएको
मध्ये पशन सबै शिकासमै र्चख भएकोमा पशन िौं का नै छ । लामो समय दे खर् शनमाख र् िु रु
भएका आयोजनाहरू शकन समयमा सम्पन्न नहुने िममा छन् भन्ने प्रश्नमा सरकारी जिार्
बन्द, हड् ताल, नाकाबन्दी र भू कम्प लगायतलाई दे र्ाइने गररएको छ । तर यहाँ बुझ्नु
पने कुरा के छ भने २० िर्ख दे खर् शनमाख र्ाशधन र बहुचशचख त मेलम्ची र्ाने पानी आयोजना
पशन अशहले सम्म सम्पन्न हुन सकेको छै न । शिलासुस्ती र सरकारी लापख बाशहको नमुना
र्ोज्न यो भन्दा अरु के हुन सक्ला ?
सरकारले शनकै आिा गररएका ठूला आयोजनाका कामहरूको अिस्था त दयनीय छ
भने अन्य साना शिकासे योजनाहरूको अिस्था कस्तो होला भन्ने प्रश्नको जिार् शदने
शनकाय नै छै न । यसबाट के प्रष्ट् हुन्छ भने सरकारका शिकास कायख िम र आयोजना
जनशहतका लाशग छै नन् , ने ता र उनीहरूका कायखकताख का लाशग कमाई र्ाने भाँ डोझैं
भएका छन् । दे िको अबौं रूपै याँ र्शचख एका यी आयोजना कशहले सम्पन्न हुने हुन त्यो
भने प्रशतक्षाकै शिर्य बने को छ । कामको गशत यस्तै हुने हो भने बहुप्रशतशक्षत र्ास्ट
टर याक, हुलाकी राजमागख, मध्यपहाडी राजमागख, रे ल्वे तथा मेटरो रे लमागख जस्ता
आयोजनाहरू सम्पन्न हुन अझै धे रै िर्ख कुनुख पने दे खर्एको छ । सरकारी शिलासुस्तीका
कारर् यी आयोजनाका लाशग आएको अबौं रूपै याँ को बैदेशिक सहयोग रोशकयो भने
यसको दोर्ी को हुन्छ ? त्यसैले जशतसक्दो शछटो राशष्ट्रय ग रिका भशनएका ठूला शिकासे
आयोजना तथा अन्य साना र्ाले आयोजनाहरूको पशन समयमै काम सशकनु जरुरी छ ।

थवद्युि् थियमि आयोगका

अवसर र चुिौिी
ने पालमा जल ऊजाख बाहे क अन्य कुनै प्राकृशतक स्रोत पयाख प्त नदे खर्रहे को र जलऊजाख को
सम्पूर्ख र्पत दे िमा हुन नसक्ने भशिष्यको सम्भािनालाई दृशष्ट्गत गदाख यसको समुशचत
व्यिस्थापनका लाशग गठन हुन लागेको ने पाल शिद् युत् शनयमन आयोगको भू शमका
महत्वपू र्ख छ । शिद् युत् व्यापार र प्रशतिधाख जस्ता कायखसमेतको शनयमन अशधकार
आयोगमा राखर्नु ले आयोगमा ठूलो शजम्मेिारी छ भने ऊजाख शिकासलाई सही मागखमा
अशि बिाउने सुिर्ख अिसर पशन आएको छ । ने पालमा उत्पाशदत शबजु लीको दर क्षे त्रीय
स्तरमा राख्न नसक्ने पररपाटी रहँ दै जाने हो भने राष्ट्रले ऊजाख िखिबाट शलन सक्ने
र्ाइदा शलन सक्दै न । त्यसकारर् शनयम आयोगले शिद् युत् र्ररद र शबिीदरमा सिु लन
कायम गनै पने हुन्छ । यस शिर्यलाई ितखमान ऐनले आयोगलाई शजम्मेिारी बनाउने
प्रािधान गरे को सकारात्मक पक्ष हो । शनजी क्षेत्रहरू शिद् युत् उत्पादनमा सशियतासाथ
आइरहे काले शनयमन आयोगलाई शनजी क्षे त्रको शिद् युत् र्ररद गराउने गरी प्रिारर् र
शितरक सौंस्थाहरूलाई आदे ि, शनदे िन, उत्प्रेरर्ा र प्रभािकारी िातािरर् शदलाउने
अहम शजम्मेिारी आयोग र यसको ने तृत्वमा रहने शनशित छ ।
ने पाल शिद् युत् प्राशधकरर् ऐन, २०४१ बाट शिद् युत्को उत्पादन, प्रसारर् र शितरर्को
एकाशधकार शिद् युत् प्राशधकरर्ले पाए पशन आिाशतत रूपमा उत्पादन गनख सकेन ।
तसथख शिद् युत्को समग्र शिकासका लाशग र शनजी क्षे त्रबाट पशन शिद् युत् शिकास गने
उद्दे श्यले शिद् युत् ऐन २०४९ आयो र यसै ऐनको दर्ा १६ र १७ ले महसुल शनयमनका
लाशग छु टै शनयमनकारी शनकायको व्यिस्था पशन ग¥यो । शिद् युत् शिकासमा ऐनले
शलएको र्ुला नीशतअनु रूप शनजी क्षे त्रले शिद् युत् उत्पादन सुरु गरे को भए शनजी क्षे त्रले थुप्रै
समस्या भोग्नु परररहे को अिस्था छ । शनयमािलीले शिद् युत् महसुल शनिाख रर् आयोगको
सशचिालय शिद् युत् शिकास केन्द्रलाई तोशकशदौं दा आयोग जनिखिशिहीनजस्तो दे खर्नु ,
शिद् युत् थोक र्ररद दर समेतमा आयोगको सहमशत शलनु पने शिद् युत् ऐनको आिय
दे खर्ँदादे खर्ँदै पशन शिद् युत् प्राशधकरर्ले र्ररद गने महसुल दर शनधाख रर्मा आयोगलाई
अलग गररनु र महसुल आयोगका शनदे िनहरू उपदे िकारी जस्ता मात्र हुनु ले शिद् युत्
क्षे त्रको शनयमन हुन नसशकरहे को अिस्था शिगतमा रशहरह्यो । शिद् यु त् प्राशधकरर्
कमखचारीका सेयर भएका आयोजना अत्यशधक नार्ामूलक हुनु र अन्य सिखजशनक
आयोजना अत्यशधक महँ गा हुनु , शनजी क्षे त्रबाट उत्पाशदत शिद् युत् पशन राशष्ट्रय शग्रडमा
समयमै जोशडन नसक्नु र डलर शिद् युत् र्ररद सम्झ ता (पीपीए) दरहरू पशन
शििादरशहत हुन नसक्नु आशद कारर्ले शिद् युत् शनयमन आयोगको आिश्यकता डे ड
दिक अगाशडदे खर् महसुस गररएको शथयो । हाल गठन हुन गइरहे को शिद् युत् शनयमन
आयोग ऐनको प्रस्तािनामा शिद् युत् व्यापारलाई सरल, शनयशमत, व्यिखस्थत तथा
पारदिी, शिद् युत्को माग र आपू शतख सिु लन, उपभोिाको हक–शहत सौंरक्षर्, बजारलाई
प्रशतिधाख त्मक, शिद् युत् सेिालाई भरपदो, सिखसुलभ, गुर्स्तर र सुरशक्षत बनाउने उद्दे श्य
रहनु ज्यादै महत्वपू र्ख र समय सान्दशभख क छ ।

सीशमत आशधकार हुँ दा पशन शििशटत शिद् युत् महसुल शनधाख रर् आयोगले बीस ौं िर्खदेखर्
कायम रहे को ग्राहस्थ प्रर्ालीको पु रानो पररपाटीको अन्त्य गरी ‘बल्क’ प्रर्ाली (बिी
र्पत गने लाई बिी दरको महसुल) को सुरुिात गररशदएको छ, जसबाट ग्राहको शमटर
क्षमतानु सार १६, ४३, ७७ र १५६ युशनटसम्म र्पत युशनटमा महसुल िटाइएको छ भने २
सय ५० भन्दा बिी युशनट र्पत गने गाहख स्थ्यिगख, िैदेशिक शनयोग, मनोरञ्जक उद्योग,
स्टार होटलहरूलगायतमा महसुलमा न्यायोशचत िृखि गररएको शथयो । भू कम्पपीशडत
काडख मा राहतस्वरूप २०७५ असार मसािसम्म न्यूनतम िुल्क नरार्ी महसुल दर
कायम गररएको शथयो । डे शडकेटे ड शर्डरबाट शनरिर शिद् युत् आपू शतख शलने ग्राहकको
महसुलमा साधारर् दरको भन्दा झन्डै दोब्बर दर कायम गररको शथयो । यस प्रर्ालीले
अनािश्यक शिद् युत् र्ेर नर्ाल्ने र शिद् युत् उपयोगमा शकर्ायत गने मनोभािनाको
शिकास भएको छ । अकाख तर्ख, चु हािट न्यूनीकरर्मा शिद् युत् दबाब शसजख ना गरे को छ ।
शिद् युत् प्राशधकरर् कुिल ने तृत्वबाट सहरी क्षे त्रमा लोडसेशडङ मुि हुँ दा बिी महसुल
र्पत गने ग्राहकबाट अशधक राजस्व सौंकलन हुन गई दिकभन्दा बिी समय िाटामा
रहे को प्राशधकरर् हाल नार्ामा आएको अिस्था छ । प्राशधकरर्कै अध्ययनले पशन
नार्ामा आउनु मा ६० प्रशतितभन्दा बिी योगदान नयाँ महसुल प्रर्ालीको रहे को छ ।
साथै ६ मशहना समयसम्म पशन िक्य ता रकम नशतने ग्राहकको शिद् युत् कट ती नगने
सम्बखन्धत कायखलय प्रमुर् र कमखचारीहरूलाई चे तािनीस्वरूप िक्य ता रकमको िाशर्खक
सयकडा १० प्रशतितले हुन आउने रकम सम्बखन्धत कमखचारीहरूको तलिबाट
दामासाहीले कट्टा गरी प्राशधकरर्को आम्दानीमा राख्ने शनयम प्राशधकरर् बोडख बाट पास
गराउन र चु हािट िाशर्ख क २ प्रशतितले िटाउँ दै लैजान शनदे िात्मक शनर्ख य पशन गरे को
शथयो । शिद् युत् चु हािट शनयन्त्रर् प्रभािकारी गराउन यसकायखमा सौंलग्न भै सर्लता
दे र्ाउने कमखचारीलाई प्रोत्साहनस्वरूप आम्दानीको केही प्रशतित शदइने शिशनयम पास
गराउन शनदे िन पशन शदइएको शथयो । िक्य ता धे रै समय रहन नशदँ दा राजस्व समयमै
उठ् ने र सिखसाधारर् ग्राहक पशन थाहै नहुने ‘िर्ख पु रानो िक्य ता’ भनी िक्य ता शतदाख
ठशगएको महसुस नहुने हुन्छ भने सािखजशनक शनकायको िक्य ता उठाउन
प्राशधकरर्लाई नीशतगत बाध्यता रहन्छ । सुधारका कामको िु रुिात भए पशन धे रै
सुधारका काम गनख बाँ की नै रहे को पररिेिमा बेग्लै ऐनबाट पररभाशर्त आिश्यक
अशधकारसशहत गठन हुने लागेको शनयमन आयोगको ने तृत्वमा जनतालाई महसुस हुने
गरी काम गने सशकने अहम् शजम्मेिारी रहे को दे खर्न्छ, तर ऐन र शनयम, जे –जस्ता भए
पशन कायाख न्वयन पक्ष राम्रो भएन भने ऐनले शनशदख ष्ट् गरे का उद्दे श्य प्राप्त नहुँ दा रहे छन् भन्ने
उदाहरर् पशन ने पालमा धे रै छन् । शििशटत महसुल शनधाख रर् आयोगको २०५३ साल
भद को आफ्नै शनर्ख यले महसुल शनधाख रर् आयोग जशत सिि हुनु पथ्र्यो, त्यशत हुन
नसकेको शिर्यमा शनकट समयमै गठन हुन गइरहे को ने तृत्व सजग रहनु पछख । तर,
शिद् युत् शनयमन आयोगको कानु न लागू भै सकेको एक िर्खपशछ गठन हुन गइरहे को
ने तृत्वलाई चुन ती भने आउने छन् । अन्य दे िका सर्ल प्रचशलत उदाहरर्समेत शिचार
गरे र शनयमन आयोगको ने तृत्व छनोट राशष्ट्रय योजना आयोगको उपाध्यक्षको
सौंयोजकत्वमा गशठत सशमशतले गररने सुझाि प्रस्ताशित ऐनमा आएको शथयो । ने पालको
पररप्रे क्ष्यमा यो यस कारर्ले पशन आिश्यक शथयो शक ऊजाख सशचि शिद् युत् प्राशधकरर्,
शग्रड तथा उत्पादन कम्पनीलगायतमा सिालक सशमशतका अध्यक्षमा मनोनीत हुने चलन
छ । शिद् युत्, शग्रड तथा उत्पादन कम्पनीलगायतमा समग्र शिद् युत् क्षे त्रको प्रभािकारी
शनयमनको लाशग शनयमन आयोगको ऐनको दर्ा ६(ड) को पशन व्यिस्था भएको बुशझन्छ
। यद्यशप ऐन–शनयममा केही अिष्ट्ता भए पशन ने तृत्व सक्षम, शनष्पक्ष, पारदिी र स्वतन्त्र
भयो भने शनयमनको कायाख न्वयन पक्ष सबल हुँ दै जाने कुरामा िौं का गररहाल्नु पने पशन
दे खर्ँदैन ।
ने पालको शिद् युत् क्षे त्रमा सरकारी, शनजी र सामुदाशयक लगानीका साथै शिदे िी
लगानीमार्खत शिकास तथा प्रिद्र्धन भइरहे को अिस्था छ । समसामशयक ऐन, शनयम,
नीशतहरूको शनमाख र् तथा शतनको प्रभािकारी कायाख न्वयनका लाशग सौंस्थागत व्यिस्थाका
बाबजु द पशन सम्भाशित क्षमताको न्यून मात्रामा मात्र शिद् युत् उत्पादन हुन सकेको
अिस्था रहे को छ । समन्वयकारी शनयमनमार्खत शिद् युत् उत्पादन र शिस्तार िृखि हुने
िातािरर् बनाउने अिसर आयोगमा पशन आएको छ । साथै, नयाँ सौंिीय पररिेि र
प्रदे िबीच समन्वय गरी शिद् युत् क्षे त्रको प्रभािकारी व्यिस्थापन गनख , शिद् युत् क्षे त्रसँग
सरोकार शनकायबीच प्रिासशनक एिौं अन्य कायखक्षेत्र र भू शमकाको अिष्ट्ता आशद
पररिेिमा शिद् युत् क्षे त्रको शििाद समाधनमा चु न ती रहनेछन् ।
शिद् युत्को बजार प्रशतिधाख त्मक बन्दै गएको दे खर्न शिद् युत्को उत्पादक र र्ररदकताख
अथाख त िेता र शििेताको सौंख्या प्रचु र हुनुपछख । शिद् युत् उत्पादनपूिख नै िेताहरूको
र्ोजी तथा पशहचान गने काममा सरकारलाई सहजीकरर् गने , प्रशतिधाख त्मक बजारका
लाशग आिश्यक कानु नको शनमाख र्मा राय सुझाि शदने , प्रसारर् प्रर्ालीमा र्ुल्ला
पहुँ चको व्यिस्था गररने दाशयत्व पशन शनयमन आयोगसँग पशन गाँ शसन आएको छ ।
एकाशतर शिद् युत् आयोजनाको लागत बि् दै जाने र अकाख शतर उत्पाशदत शबजु लीको दर
प्रशतिधी नहुँ दै जाने र ने पालमा उत्पाशदत शबजु लीको दर क्षे त्रीय स्तरमा प्रशतिधी बन्न
नसक्ने हो भने , राष्ट्रले ऊजाख िखि र्पत र शनयाख तबाट शलन सक्ने र्ाइदा शलन नसशकने
हुन्छ । यस प्रकृशतको कायखमा शनयमन आयोगले शिद् युत् र्ररद र शबिी दरमा सिु लन
कायम गनै पने हुन्छ । शनजी क्षे त्रहरू उत्पादनमा सशियतासाथ आइरहे काले शनयमन
ने तृत्व शनजी क्षे त्रबाट उत्पाशदत शिद् युत् र्ररदका िातािरर् गराउने गरी उत्पादक र
शितरक सौंस्थाहरूका व्यापाररक र सामाशजक दाशयत्वलाई पारदिी, न्यायोशचत र
शनष्पक्षका साथ प्रभािकारी शनयमन गराउन सक्नुपछख ।
अिरदे िीय शिद् युत् व्यपार एिौं क्षे त्रीय शिद् युत् व्यापार शिस्तार गने शनकायबीच शग्रड
सञ्जाल, अन्य आशथखक एिौं प्राशिशधक सहमशत कायम गनख चु न ती पशन आयोगमा आउने छ
। जलशिद् युत् उत्पादनमा इनजी शमक्सको अिधारर्ामा आधाररत जलािययुि
आयोजना, अधख जलािययुि आयोजना, नदीिहािमा आधाररत आयोजना एिौं
निकरर्ीय ऊजाख को उत्पादनिाट ऊजाख सुरक्षालगायतको कायख गरी शिद् युत् उत्पादनमा
आत्मशनभख र बन्ने कायखमा सहयोगात्मक नीशत पशहल्याई शिद् युत् व्यापारमा प्रशतिधाख
कायम गराउनु आयोगको ठूलो शजम्मेिारी र अिसर हुने छ ।
जीिन उिार कायख गने ग्राहकलाई शबनासूचना शिद् युत् सेिा बन्द भै कशठनाइ उत्पन्न भई
हाशन–नोक्सानी हुने पररखस्थशतमा उपभोिाको शहत सौंरक्षर् गने , माग व्यिस्थापन गनख का
लाशग शिद् युत्को आपू शतखसँग मेल र्ाने गरी टाइम–अर्–डे र म समी महसुलसम्बन्धी
व्यिस्थामा सुधार गरी अशतररि ऊजाख र्पत दे िशभत्र गराउनका लाशग शिद् युत् महसुल
प्रर्ालीमा आिश्यक सुधार गने , शनजी लगानीका लाशग शिद् युत् र्ररदको प्रशिया र
र्ररद दरका लाशग प्रशतिधाख त्मक नीशत पशहचान गरी आधार तय गने गहन शजम्मेिारी
आयोगमा रहे को छ । ने पालको ितखमान शिद् युत्को आपू शतख स्वदे िी उत्पादन र
आयातबाट भएको छ र केही िर्खमा पर शनभखर हट् ने तथा त्यसको केही िर्खमा दे ि
शिद् युत् शनयाख त उन्मु र् हुने आकलन गररएको छ । हाल सिाशलत जल शिद् युत्
पररयोजनाको लाइसे न्स अिशध समाप्त भएपशछ शिद् युत् सौंयन्त्र सरकारलाई हस्तािरर्
गनुख पने प्रािधान छ । यस प्रकारका जलशिद् यु त् कम्पनीहरू जनताको समेत
सहभाशगतामा लगानी भएको र स्टकमा सूचीबि भै लगानी भएको छ । ‘बुट’ प्रर्ालीमा
आधाररत पररयोजनाहरू सरकारलाई हस्तािरर् भएपशछ सिखसाधारर् सेयरका
शिर्यमा के हुने , सिालन गने अिस्था कस्तो रहने आशद सम्बन्धमा हाल कुनै नीशत िष्ट्
दे खर्ँदैन । यस प्रकारको व्यिस्थापन एिौं र्ाका शनमाख र् गनख का लाशग शनयमन आयोगको
चु न ती दे खर्न्छ । शिद् युत् पररयोजनाको लाइसेन्स अिशध समाप्त भएपशछ शिद् युत् सौंयन्त्र
सरकारलाई हस्तािरर् हुने बुट प्रर्ालीमा आधाररत पररयोजना सरकारलाई हस्तािरर्
गररँ दा सिालनको अिस्था एिौं जनताको सेयर सुशनशिता सम्बन्धमा व्यिस्थापन एिौं
र्ाकाको िष्ट् नीशत शनमाख र् गने अिसर हुने छ ।
जलशिद् युत् क्षे त्र पशन ‘समृि ने पाल, सुर्ी नेपाली’ आधार हो । स्वदे िमा उपलब्ध धे रै
बेरोजगार प्राशिशधक जनिखिको ठूलो शहस्सालाई रोजगारीका अिसर शसजख ना हुने
िातािरर् बनाउने ठूलो शजम्मेिारी पशहलो पटक गठन हुन गैरहे को शनयमन ने तृत्व पशन
रहे को शिर्य आयोगको सङ्गठनात्मक क्षमता अशभिृखि गने दाशयत्व र अशधकार क्षे त्र शभत्र
पनख आएको दे खर्न्छ । यस्तो पररखस्थशतमा सरकार र शनजी क्षे त्रबीचमा सिु शलत रूपमा
समन्वय गनख सक्ने र आिश्यकता पदाख दु िै शनकायलाई शनयमन गनख सक्ने एउटा सक्षम
ने तृत्व आयोगमा आिश्यक छ । शिद् युत्लाई शछमेकी राष्ट्रहरूको भन्दा सस्तो बनाउने
गरी प्रशतिधी रूपमा अशि बिाउनु पशन जरुरी छ । मन्त्री िा शनजी क्षे त्रका पहुँ चिालाको
आज्ञापालक नभई यसका लाशग शिद् युत्को शिदे िी बजारसँग प्रशतिधी बनाउने गरी
शिद् युत् उत्पादनका लाशग मागख शनदे िन गने तथा सरकारी र शनजी दु िै क्षे त्रलाई
अनु िाशसत तररकाले अशि बिाउन सक्ने शनडर ने तृत्व आिश्यक छ, अशन मात्र आयोगले
आफ्नो उद्दे श्य र ममख अनु सार काम गनख सक्छ ।
अििमन्त्रालय थक अन्धो
मन्त्रालय ?
१० प्रशतितसम्मको बजार शगरािटलाई अमेररकीहरू करे क्सन मान्छन् । १०
प्रशतितभन्दा बिी िटे मा बजार शबयररस प्रिृशिमा गएको बुझ्छन् । यशद अमेररकीहरूको
शिश्वासलाई हामीले पशन आधार मान्ने हो भने अशहले हाम्रो बजार पू रै शबयररस टर े न्डमा छ ।
ने प्से यसको उच्चतम शिन्दु १८८१ बाट ४० प्रशतित िशटसकेको छ । तर, २०६५ पशछ
२०६८ सम्मको शबयररस टर े न्ड हे ने हो भने केही शचि बुझाउने अिस्थामा छ ौं । २०६५
पशछ २०६८ सम्म बजार (ने प्से पररसूचक) ७५ प्रशतितले िटे को शथयो ।
सेयर बजारका हरे क शबयररस टर े न्ड बुलको आधार बन्छ र यो बुलको लाशग िोका पशन हो
। तर, कशहलेसम्म शगरािट िा कशहलेबाट बि् ने भन्ने प्रश्न हुन्छ । सेयर बजार बिे पशछ
िट् छ र िटे पशछ बि् छ भन्ने सबैले ग्यारे न्टीका साथ भन्न सके पशन समय तोक्न सम्भि
छै न । समय तोक्ने कुरामा अथखिास्त्री, शमशडया, लगानी व्यिस्थापक, लगानीकताख को
समूहलगायत सबै असर्ल भएको अनु सन्धानको सार शपटर मालोकले ‘हरे क
लगानीकताख ले गने पाँ च गल्ती’ नामक आफ्नो पु स्तकमा उल्ले र् गरे का छन् । सेयर
बजारमा समय तोक्ने कुरा आफ्नै भशिष्य नदे ख्ने ज्योशतर्कहाँ गएर भशिष्य बताइमाग्नु र
त्यसमा शिश्वास गनुख जस्तै हो पशन भशनएको छ । तर, बजारमा भशिष्य बताउने र त्यसको
पशछ लाग्नेको कमी भने हुने छै न ।
अमेररकी एक पू िखराष्ट्रपशतले कुनै प्रसौंगमा भने का छन्, प डी र्ेल्न शसक, होइन भने
शतमी िुौं गाजस्तै डु ब्नेछ । यो कुरा सेयरमा लगानी गने लाई नै इौं शगत गरे र भने को नभए
पशन यो उनीहरूका लाशग पशन उशिकै उपयोगी छ । यहाँ लगानी गनख शसशकएन र
बजारको टर े न्डअनु सार चल्न सशकएन भने हामी पोर्रीमा र्ाशलएको िुौं गो बराबर हुन्छ ौं ।
हाम्रो उिारका लाशग बािीपीशडत कोर्जस्तो लगानीकताख पीशडत कोर् र्ोलेर कोही
बसेको हुँ दैन ।
लगानी गनख शसक्न हामीले डे लकाने को एउटा भनाइलाई आत्मसाथ गनै पने हुन्छ । उनले
भने का छन् , जुन कुरा शतम्रो शनयन्त्रर्मा छ, त्यसको शचिा गर तर शतम्रो शनयन्त्रर्मा
नभएको कुराको शचिा गरे र समय बबाख द नगर । यसको अथख हुन्छ, पानी प¥यो भने र
शचिा नगर, शकनशक यो शतम्रो शनयन्त्रर्मा छै न । तर छाता छ शक छै न भने र शचिा गनख
सक्छ , शकनशक त्यो शतम्रो शनयन्त्रर्मा छ । सेयरमा लगानी गने ले पशन आफ्नो
शनयन्त्रर्मा भएका र नभएका कुरा छु ट्याउनु सक्नुपछख । जस्तो बजार िट्यो भने र शचिा
गनुख बेकार छ, शकनशक त्यो हाम्रो शनयन्त्रर्मा छै न । तर, िट् दो बजारबाट र्ाइदा शलने
िा आफ्नो िाटा रोक्ने कुरा हाम्रो शनयन्त्रर्मा छ । सेयर पशहल्यै शकने र मूल्य िट् न गई
िाटा दे खर्ए कशत िाटामा शबिी गरे र शनस्कने िा कशत समय होल्ड गने भन्ने योजना र
त्यसको कायाख न्वयन हाम्रो शनयन्त्रर्मा हुन्छ । सेयर शकन्न र्ोशजएको भए कशत िटे पशछ
शकन्ने भन्ने योजना पशन हाम्रो शनयन्त्रर्मा हुन्छ । तर बजार िटबि, ब्याजदर, मुद्रास्फीशत,
सरकारी नीशत, अथखतन्त्रमा आउने पररितखन लगानीकताख को शनयन्त्रर्मा छै नन् । शयनमा
आएको पररितखनका कारर् बजारमा आउने पररितखनका बारे मा शचिा गरे र बस्नु
बेकारझैं हुन्छ । ब्याजदरमा पररितखन, सरकारी नीशत र कम्पनीले शदने प्रशतर्ल
अशहलेको शबयररस टर े न्डको प्रमुर् कारर् हुन् । ने पाल राष्ट्र बैंकले चार गुर्ा पुँ जी
बिाउँ दा हामी चार गु र्ा मशथ उशिऊ, तर उिेपशछ सोहीअनु सार तल झररन्छ भन्ने
सोचे न ,ौं अशहले झदै छ ँ, त्यो सहनुपछख । बजारमा पै साको सिु लन कायम गरे र ब्याजदर
माशथ शनयन्त्रर् गने शनकाय राष्ट्र बैंकको असर्लताका कारर् ब्याजदर शनयन्त्रर् नभई
जु न शहसाबले बिे को छ, त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाि सेयर बजारमा परे को छ । ब्याज बिे पशछ
सेयर िट् नु, पुँ जी िृखिको अनु पातमा नार्ा नबिे पशछ सेयरको मूल्य िट् नु अस्वभाशिक
होइन । अशहले त्यही भइरहे को छ ।
तर कशहलेकाहीौं अरूको शनयन्त्रर्मा भएका कुरामा गररएको लापरिाहीका कारर्
नोक्सानी बेहोनुख पने हुन्छ र शचिा शलनुपछख । जस्तो सडकमा अको गाडीको
लापरबाहीका कारर् आर्ूले नोक्सानी बेहोनुख परे जस्तै होःे । शनयामक शनकाय िा बजार
सिालकको शनयन्त्रर्मा भएका कुरामा गररएको लापरबाहीका कारर् लगानीकताख ले
नोक्सानी बेहोनुख र समस्या भोशगरहनु परे को छ । सेयरबजारको कानु नी र भ शतक
शिकासिममा शनयामक र बजार सिालकबाट सहनै नसक्ने गरी बेिास्ता र लापरबाही
भएको छ । त्यो पीडा एक प्रकारले शिस्फोट हुन आिश्यक छ । जस्तो, नेप्सेले
समयसामेक्ष प्राशिशधक पररितखन नगरे का कारर् लगानीकताख ले बेहोनुख परे का समस्याका
बारे मा हामीले शचिा मात्र नभई ठूलै प्रशतबाद गनुख पने अिस्था छ । शकनशक राम्रो सेिा
पाउनका लाशग लगानीकताख ले नार्ा िा िाटा जे भए पशन हरे क कारोबारबाट कशमसन
शतरे का छन् । कशमसनमा एक पै सा िक्य ता छै न । कशमसन िा िुल्कबापत
लगानीकताख ले शतरे को हरे क पै सा ने प्सेका कमखचारीको बोनस बिाउन, ने प्सेको
व्यिस्थापनले कशमसनका लाशग बैंक शडपोशजटमा बागेशनङ गनख र अथखमन्त्रीले गिख गने
राजस्वका अौंक बिाउन मात्र होइन, यो त लगानीको सुरक्षा र राम्रो सुशिधाका लाशग
गरे को एक प्रकारको लगानी पशन हो ।
शनयामक शनकायजस्तो अथखमन्त्रालयले आफ्नो मातहतका शनकायका गशतशिशधलाई
शनयमन नगरी लगानीकताख को लगानीको सुरक्षामाशथ लापरबाह गरररहे को छ । त्यसको
शचिा गनुख , शिरोध गनुख र औौंला ठड्याउनु सेिाग्राहीको अशधकार हो । तर, बजार
बिु न्जे ल दु ला पस्ने र िट् न थालेपशछ बाशहर शनस्केर कुलेर मात्र अशधकार र सुशिधा पाइने
अिस्थामा हामी छै न ौं ।
शहजो शधतोपत्र बोडख को अध्यक्ष भै सकेका व्यखि गभनख र छन् र उनले सेयर बजारका
समस्यामा राष्ट्र बैंकको भू शमका दे ख्या नदे ख्यै र सुनेको नसुन्यै गरे का छन् । शहजोका
गभनख र आज अथखमन्त्री भएका छन् र उनले शििीय प्रर्ालीका समस्या दे र्ेका छै नन ।
शयनलाई दे ख्ने र सुन्ने बनाउन पशन शनयशमत प्रशतिादको आिश्यकता छ ।
अथखमन्त्रालय पशन गाईलाई आिश्यक िाँ स दाना र सुशिधा पु गेको छ÷छै न भन्ने ख्याल
नगने तर र्ाँ चो र दू धले िुौं ग्रो कशत भररयो भने र हे ने प्रिृशिमा रमाइरहे को छ । ितखमान
अथखमन्त्रीलाई मेरो सुझाि, पदमा भएकै बेला पुँ जीबजारको शिकास गरे र दे र्ाउनु होस् ।
लगानीकताख को सम्पशि बिे , िटे िा ने प्से पररसूचकमा उतार चिाि आए पशन समग्रमा
ने पाल स्टक एक्सचे न्जको नार्ाको टर े न्ड भने बि् दो नै छ । तर, लगानीकताख को सुशिधाको
टर े न्ड २५ िर्ख सम्म सिोर्जनक शहसाबले बि् न सकेन । २०५० सालमा सेयर कारोबार
सुरु भयो, १५ िर्खसम्म कराएर कारोबार भयो, भ शतक पररितखन िू न्य । १५ िर्खपशछ
बल्ल बल्ल नेप्सेमा एक व्यिस्थापक आए र काठामाड शौं भत्र सीशमत भए पशन
कम्युटरबाट कारोबार सुरु भयो । त्यसमा एक इन्च पररितखन नभई अको १० िर्ख शबत्यो
। अब अको १० िर्ख अनलाइन कारोबार प्रर्ालीशभत्रको भ्रष्ट्ाचार, कशमसनको चक्करमा
शबत्ने शनशित प्रायाः छ ।
बजारमा धे रै हल्ला भएपशछ पुँ जीबजारको समस्या समाधानका लाशग अथखमन्त्रालयले
सशमशत गठन गरे को छ । त्यस्तो सशमशत ०६७÷६८ मा पशन गठन भएको शथयो । अशहले
मूल्याौं कन गदाख त्यो समय ने प्से शबयररस टर े न्डको कररब अन्त्यशतर पु गेको अिस्था शथयो ।
यो सशमशत केिल लगानीकताख का मुर् थुन्न, अथखमन्त्रालयले पुँ जीबजारको शिकासलाई
गरे को बेिास्था लुकाउन र बजार शिकासलाई पन्छाउनका लाशग गररएको नाटक मात्र हो
। २०६८ सालमा बजारमा जे समस्या शथए, ती आज पशन जस्ताका तस्तै छन् । त्यो बेला
जु न कुरा बजारमा समस्याका रूपमा उठाइएका शथए आज त्यही कुरा र्ेरर उशठरहे को
छ । अशन समस्या समाधानका नाममा पु नाः अको सशमशत गठनको अको नाटक गरे र
तत्काल समाधान कसरी शनस्कन्छ ।
पुँ जीबजारका समस्या समाधानका लाशग अथख मन्त्री तत्काल एक्सनमा जानु पछख । बजारमा
दे खर्एका समस्याको सूची शलई ने प्से र शधतोपत्र बोडख बाट हरे क हप्ता सुधारको पररर्ाम
र्ोजे र प्रगशत शििरर् सािखजशनक गनुख पछख । बजार उत्पादक शक अनु त्पादकको बहस
गरे र बस्ने होइन शक पदमा भएका बेला यसलाई उत्पादक कसरी बनाउने हो त्यसशतर
लाग्नुपछख । कसरी ५० हजार माशनसले पुँ जीबजारमार्खत रोजगारी पाउन सक्छन् र
सौंकशलत पुँ जीलाई उत्पादनमूलक बनाउन सशकन्छ भने र अथखमन्त्रीले सोच्न सक्नुपछख , तर
शिडम्बना कशहले पशन अथखमन्त्रीले यो क्षे त्रमा रोजगारी शसजख नाको कुरा गरे को सुन्न पाइँ दैन
। योजस्तो लाजमदो अिस्था अको हुनै सक्दै न ।
उदाहरर्का लाशग जलशिद् युत् कम्पनीले गाउँ गाउँ मा सेयर बेचेका छन् । आस्बाको
माध्यमबाट दे िभरका लगानीकताख ले सेयर भरे का छन् । लाभाौं ि उनीहरूको बैंक
र्ातामा जान सुरु गरे को छ, तर भएको सेयर सशजलै बेच्न पाएका छै नन् । बेच्नलाई हप्त ौं
धाउनु पने अिस्था छ । लगानीकताख को यत्रो छरपस्ट समस्या दे ख्नलाई सशमशत गठन
गनुख पने यो अथखमन्त्रालय शक अन्धो मन्त्रालय हो ? बैंकले ब्रोकर लाइसेन्स पाए यो समस्या
समाधान हुन्छ तर बैंकलाई ब्रोकर लाइसेन्स शदने कायखशिशध अथखमन्त्रालयले ने पाल राष्ट्र
बैंकसँग तत्काल शकन माग्दै न ? यशद मागेको भए त्यसको जानकारी लगानीकताख लाई
शकन शदइँ दैन ? शडम्याट र्ातासँग लगानीकताख को कारोबार जोडे र िाशर्खक नार्ा िाटा
समायोजन गरी कर शतने कुराको प्रगशत के भइरहे को छ ? अनलाइन कारोबारको
प्रगशतका बारे मा ने प्सेसँग भएका प्रगशतका बारे मा कुनै एक्सन शलएको भए त्यो कुरा शकन
भन्न सक्दै न ? सेयर बजारमा आिश्यक कानु नी पररितखन ल्याई रोजगारीमा िृखि गने
कुरा शकन गदै न ? सेयर बजारमा समस्याका चाङ छ जु न यी अथखमन्त्री मात्र नभई ने पाल
राष्ट्र बैंकका गभनख रले पशन दे र्ेका छन्, तर यी शनदाएजस्तो गरे र आँ र्ा बन्द गरे र बसेका
छन् ।

अिििन्त्रका सम्भाव्य संकेि

र उच्च रे थमट्याि्:
खरािीको न्यािो
शिश्व बैंकले भर्खरै मात्र सन् २०१८ मा ने पालले ८ अबख २० करोड अमेररकी
डलरबराबरको रे शमट्यान्स आय शभत्र्याएको अशिश्सनीय तथ्ाौं क जारी गरे को छ ।
ने पाली मुद्रामा यो झन्डै ९ र्बख २७ अबख रुपै याँ भन्दा बिी हुन आउँ छ । गत आशथखक िर्ख
०७४/७५ मा ७ र्बख ५५ अबख रुपै याँ बराबरको रे शमट्यान्स शभशत्रएको मुलुकमा एकै पटक
झन्डै २ र्बख रुपै याँ बराबर नै बिी रे शमट्यान्स शभत्रँदा चरम िोधनािर िाटा बेहोरररहे को
अिस्थामा सरकारी अशधकारीहरूलाई हाइसन्चो महसुस भएको हुन सक्छ । अथखमन्त्री
डा. युिराज र्शतिडाले औपचाररक मिहरूमा आयात बि् नु आशथखक शिस्तार र िृखिको
सौंकत भएकाले यसमा तत्कालै शचिा गनुख पने अिस्था नभएको भार्र् गरररहँ दा
अिराख शष्ट्रय मुद्राकोर् (आईएमएर्) सँग िोधनािर सौंकट व्यिस्थापनका लाशग ऋर्
सहयोग उपयोग गनख परामिख शलइसकेको अिस्था छ ।
सन् २०१०/११ मा यस्तै िोधनािरको सौंकट भएपशछ ने पालले मुद्रा कोर्बाट १० करोड
अमेररकी डलरबराबर तीव्र ऋर् सुशिधा (आरसीएर्) उपग गरे को शथयो । शिश्व बैंक र
मुद्रा कोर्ले शदने ऋर् िा सहयोग सतखरशहत भने हुँ दैन । आरसीएर्सँगै शिश्व बैंकबाट
तीन चरर्का १०/१० करोड अमेररकी डलर (त्यसमा भू कम्पपशछको शििे र्
सहयोगअिगखत थप १० करोड डलर)का ऋर् उपयोग गने िममा नै बैंक तथा शििीय
सौंस्थाहरूको सौंख्या िटाउनु पने , शििीय क्षे त्र सुधार कायखिमका थाँ ती रहे का प्रशिया
(कानु न सुधारसशहतका) पू रा गनुख पने, शििीय क्षे त्र शिकास रर्नीशत जारी गरर सोही
कायखयोजनाअिगखत काम गनुख पने लगायतका सतखहरू राखर्एका शथए । यी सतखहरू पू रा
गने िममा सरकारले ने पाल राष्ट्र बैक ऐन, बैंक तथा शििीय सौंस्थासम्बन्धी ऐनलगायतका
अन्य शििीय क्षे त्रसँग सम्बखन्धत ऐन–कानुनहरूमा सौंिोधन गरे र हाल लागू गररसकेको
अिस्था छ । यद्यशप जुन िौं गले बैंक तथा शििीय सौंस्थाको सौंख्या ११० मा झानुख पने सतख
शथयो, त्यो भने पू रा हुन सकेको छै न । नयाँ चरर्को ऋर् शलँदा अब के–के सतख पू रा
गनुख पने हो, अशहले नै भन्न सशकने अिस्था छै न ।

सरकारले जशतसुकै समशष्ट्गत आशथखक पररसूचकहरू सकारात्मक छन् भने र िोल शपटे
पशन उपलब्ध तथ्ाौं कहरूले यस्तो अिस्था दे र्ाउँ दैनन् । चालू आशथखक िर्खको पशहलो
तीन मशहनामा ३५ अबख ४२ करोड रुपै याँ ले िोधनािर िाटामा छ भने र्ुद शिदे िी
शिशनयमको सशिशतस्तर कमजोर हुँ दै गई बैंशकङ प्रर्ालीमा रहे को शिदे िी शिशनमय
सशिशतले ९.२ मशहनाको िस्तु आयात र ७.९ मशहनाको िस्तु तथा सेिा आयातमात्र धान्न
पु ग्ने अिस्थामा झरे को छ । गत असार मसािमा यस्तो शिदे िी शिशनमय सशिशतले १०.८
मशहनाको िस्तु आयात र ९.४ मशहनाको िस्तु तथा सेिा आयात धान्न पु ग्ने अिस्था शथयो ।
गत आशथखक िर्खको यही अिशध अथाख त् पशहलो तीन मशहनामा कायम रहे को शिदे िी
शिशनमय सशिशतले १३ मशहनाको िस्तु तथा ११.२ मशहनाको िस्तु तथा सेिा आयात धान्न
पु ग्ने अिस्था शथयो ।
दे िशभत्र हुने शनयाख त, पयखटन र रे शमट्यान्समार्खत् शभशत्रने आयभन्दा समान शकशसमका
िस्तु तथा सेिाको र्ररदका लाशग गनुख पने र्चख बि् दै जाँ दा चालू र्ाता िाटा पशन
गशहररएको हो । यो अिस्थामा न तत्काल कमी आउने सौंकेत छ, न त त्यसलाई
शनयन्त्रर्का लाशग सरकारले तत्कालै पहल गने केही तयारी नै गरररहे को अिस्था छ ।
प्रधानमन्त्रीलाई महामाता मुनबाट सुिासन अिाडख थाप्दै मा र्ुसखद छै न, अथखमन्त्रीलाई
तथ्ाौं कीय हे रार्ेरी गरे र भए पशन अथखतन्त्र स्वस्थ्य छ भन्न लगाउन शनदे िन शदँ दैमा ।
सधैं भरर बैंशकङ प्रर्ालीमा दे खर्एको तरलता सौंकटलाई अल्पकालीन प्रकृशतको िा
कृशत्रम माशनँ दै आइएकोमा अशहले साँ खच्चकै तरलता सौंकट बिे को राष्ट्र बैंककै उपलब्ध
तथ्ाौं कहरूले दे र्ाइरहे का छन् । चालू आशथखक िर्खको पशहलो तीन मशहनामा सशित
मुद्रा (ररजभख मनी) १०.६ प्रशतितले िटे को छ । यो चालू िर्खको पशहलो तीन मशहनामा
मात्र िटे को होइन, गत आशथखक िर्खदेखर् नै लगातार िट् दो िममा छ ।
यसले बैंक तथा शििीय सौंस्थाहरूको कोर् पररचालनमा सौंकटकै अिस्था रहे को
दे र्ाउँ छ । बैंक तथा शििीय सौंस्थाहरूले शनक्षे प पररचालनमा ध्यान नशदइ केबल
लगानीमात्र बिाउँ दै लगेकाले तरलता सौंकट बिे को राष्ट्र बैंकका अशधकारीहरूले
बताउँ दै आएका छन् । र्ास कारर् त्यो मात्र होइन । एकाशतर सरकारले समेत र्चख गनख
नसकेर चालू आशथखक िर्खको पशहलो चार मशहनामा डे ि र्बख रुपै याँ भन्दा बिी सरकारको
र्ातामा थुशप्रएर बसेको छ भने गत आशथखक िर्खको अखिम समयदे खर् भन्सारमा
गररएको कडाइ र नयाँ व्यिस्थासँगै अन पचाररक आयात बिे र गएको छ । यसले
म शद्रक प्रर्ालीभन्दा बाशहर ठूलो अनु पातमा नगद सशिशत गने र त्यो बाशहरबाटै कारोबार
गने प्रिृशिसमेत बिे को सौंकेत गरे को छ ।
औपचाररक तथ्ाौं कअनु सार म शद्रक प्रर्ालीमा अशहले ४ र्बख ६२ अबख रुपै याँ बराबरको
नगद चलनचल्तीमा छ, त्यसको आधा शहस्सा पशन बैंशकङ प्रर्ालीमा र्केर नआएको
बैंक तथा शििीय सौंस्थाको शनक्षे प पररचालनमा आएको कमीले सौंकेत दे र्ाइरहे को छ ।
बैंक र्ातामार्खत कारोबारलाई प्रिद्र्धन गने तथा सम्पशि िु िीकरर् गने नाममा लागू
गररएका झन्झशटला प्रािधानहरूका कारर् माशनसहरूबीच अन पचाररक नगद कारोबार
बिे र गएको छ । कानुनी रूपमा िु कुटी प्रशतबखन्धत भए पशन राजधानीमा र्ुलेआम
िु कुटी कारोबार चशलरहे को छ । िु कुटीमात्र होइन, ३६ प्रशतितभन्दा माशथको, त्यसमा
पशन शमटर ब्याजमा राजधानीशभत्रै दै शनक करोड क ौं ो कारोबार गरे र धन कमाउने हरूको
जमात बि् दै गएको छ । यो सरकारका शनयामक शनकायहरूको सोझो शिर्लता हो ।
अकाख शतर दे िको एकमात्र पुँ जी बजार ितखमान सरकार गठन भएदे खर् नै लगातार
ओरालो लागे को लाग्यै छ । शिगत एक िर्खमा ने प्से पररसूचक झन्डै ४ सय शबन्दु ले तल
झररसकेको छ । यो एक िर्खको बीचमा कुल बजार पुँ जीकरर् झन्डै ७ र्बख रुपै याँ ले
िटे को छ । ितखमान सरकार गठन भएयताको न मशहनामा मात्र बजार पुँ जीकरर् ५ र्बख
१७ अबख रुपै याँ ले िटे को छ । समग्र सूचीक ् ृ त कम्पनीहरूको कुल सूचीकृत सेयरको
ितखमान बजार मूल्यमा आधाररत कुल बजार पुँजीकरर्ले लगानीकताख हरूको िास्तशिक
नोक्सानीको अौंक नदे र्ाए पशन औसतमा यस्तो नोक्सानी सािे ३ र्बख रुपै याँ भन्दा बिी नै
भएको आकलन गनख सशकन्छ । दोस्रो बजारमा लगानी गने अशधकाौं ि लगानीकताख अशहले
गम्भीर शनरािाको अिस्थामा छन् , केही लगानीकताख ले आत्महत्या नै गरे को
समाचारसमेत सािखजशनक भएको छ ।
अथखमन्त्रीका अशभव्यखिले लगानीकताख हरूको आत्मबल र्काख उन सकेको छै न, न त
अनलाइनमा आधाररत स्वचाशलत भशनएका नयाँ प्रर्ालीले नै बजारलाई कुनै सकारात्मक
प्रशतर्ल शदन सकेको छै न । नयाँ लगानीकताख हरू िट् दो सूचकबाट यशत अताखल्लएका
छन् शक पुँजीबजारमा लगानी गने योजना नै स्थगनमा रार्ेका छन् । र्ासमा बजार
यसरी ओरालो गशत (शबयररस टर े न्ड) मा जानु को कारर् के हो ? अशहलेसम्म यो तल
झरररहन्छ ? ओरालो लाग्न रोशकने स्थल (टे िा) कहाँ नेर हो भन्ने शिर्यमा न सेयर
बजारका स्विोशर्त बजार शिश्लेर्कले सही जानकारी शदन सकेका छन्, न शनयामक
शनकाय शधतोपत्र बोडख िा ने पाल स्टक एक्सचे न्जले नै आमनागररकले बुझ्ने भार्ामा
सािखजशनक सिारका माध्यमबाट कुनै जानकारी नै प्रिाह गनख सकेका छन् । सीशमत
माशनसको पहुँ चमा रहे का बेिसाइटहरूमा हालेको एकपाने सूचनाले लगानीकताख लाई
आमलगानीकताख हरूले सही जानकारी पाउँ छन् भन्नु भ्रम छनुख मात्र हो ।
अथखमन्त्रीले मु द्रा तथा पुँ जीबजारमा दे खर्एका समस्या पशहल्याउन भने र डे पुटी गभनख रका
सौंयोजकत्वमा गठन गरे को सशमशतले सम्बखन्धत क्षे त्र (बैंकसख सौंि, इन्भे स्टसख र्ोरम
आशदसँग) समस्याका कारर् के होला भने र सुझाि माग्दै छ, योभन्दा गाईजात्रा अरू के
होला ? हुन त आर्ैं म शद्रक अथखिास्त्री, ने पाल राष्ट्र बैंकका गभनख र र राशष्ट्रय योजना
आयोगका पदाशधकारी भइसकेका अथखमन्त्री डा. र्शतिडा आर्ैं सबै समस्याका
जानकार होलान् , उपचारका शिशध पशन थाहा होला, तर यशद अथखतन्त्रमा अशहले
दे खर्एका सबै समस्यालाई बेलैमा पशहचान गरे र उशचत शनकासका शिशध नपशहल्याउने हो
भने दु ईशतहाइको बहुमत भएको ने कपा डबलको सरकार र त्यसका ने तृत्वकताख
प्रधानमन्त्री केपी ओलीले भन्दै आएको समृखि त परै जाओस्, शछट्टै नै दे िले गम्भीर
प्रकृशतको आशथखक/शििीय सौंकट झे ल्नु पने खस्थशत रहे को उपलब्ध आशथखक सूचकहरूले
दे र्ाएका छन् । यसका लाशग गठन गररएको उच्चस्तरीय नीशत अनुसन्धान प्रशतष्ठान
छँ दै छ, त्यसलाई अथखतन्त्रका शिद्यमान समस्याको पशहचान गराउन बृहत् ‘डाइग्नोशसस’
गनख लगाए भयो, नभए स्वतन्त्र अथखिास्त्रीहरूलाई शजम्मा शदएर आशथखक सुधारका
याकेज ल्याउनका लाशग सरकार पशछ हट् नु हुँ दैन ।
भर्खरै मात्र प्रधानमन्त्रीले सबै मन्त्रालयका सशचिहरूलाई रार्ेर बजेट कायाख न्वयनको
पशहलो च माशसक समीक्षा गरे का छन् । कमखकाण्डी नै भए पशन मन्त्रालयगत
प्रशतिेदनहरूका आधारमा बजे ट कायाख न्वयनसँग जोशडएका समस्याहरूको पशहचान
पशन भएकै छ । त्यशतले नपु गे राशष्ट्रय योजना आयोगअिगखत बस्ने शिकास समस्या
समाधान सशमशतको बैठकमा पे ि भएका समस्याहरूको र्ेहररस्त (जु न हरे क बैठकमा
प्रायाः एकै शकशसमको हुने गरे को छ) पशन छँ दै छ ।

वैदेथिक व्यापार र
भन्सारको अन्तरसम्बन्ध
भन्सारको काम राजस्व सौंकलन गने मात्र होइन, व्यापार प्रिद्र्धन पशन गने हो भन्दा
माशनसहरू हाँ स्न बेर लाउँ दैनन् , तर यो कुरा सत्य हो । भन्सार कायाख लयले अिैध
कारोबर शनयन्त्रर् गनेदेखर् भन्सार प्रिासनलाई पारदिी, सुरशक्षत बनाएर शनकासी–
पै ठारी सहज बनाउनुपने कायख हुँ दै आएको छ । ने पालको राजस्व व्यापारमा आधाररत छ
। व्यापारमध्ये पशन मुख्य रूपमा आयातमा राजस्व भर परे को छ । आि ०६६/६७ मा
कुल ४ र्बख रुपै याँ को व्यापार भएको शथयो । त्यसमा आयात व्यापार ३ र्बख ४० अबख र
शनयाख त ६० अबखको शथयो । यसमध्ये भन्सारबाट ८३ अबख रुपै याँ राजस्व सौंकलन भएको
शथयो । यसैगरी आि ०६७/६८ मा कुल ४ र्बख २० अबख रुपै याँ को व्यापार भयो । यसमा
आयात व्यापारको शहस्सा ३ र्बख ५६ अबख र शनयाख तको अौंि ६४ अबख रुपै याँ शथयो ।
भन्सारले मात्र ९० अबख राजस्व जम्मा गरे को शथयो । यो भन्सार राजस्व ने पालको कुल
व्यापारको २१.४० प्रशतित हुन आउँ छ । यस्ता भन्सार राजस्व अिराख शष्ट्रय रूपमा कुल ५
हजार ५२ िस्तुका आयात–शनयाख तबाट हुने गरे को छ । नेपालको राजस्व भन्सार
राजस्वमुर्ी र आयातमुर्ी भएकाले ने पालको व्यापारिाटा चु शलँदै गएको छ । यो
भशिष्यमा पशन रोशकने छाँ ट छै न । छोटी प्रज्ञापनपत्र, एकीकृत जाँ च प्रर्ाली, शसौंगल इन्टर ी
शसस्टम, इम्पोटख आइडे खन्डटी काडख का प्रयोगले भन्सार प्रिासनको दक्षता बि् दै गएको छ
। सामानका न्यून मूल्याौं कन र चोरी पै ठारी शनयन्त्रर्का लाशग भन्सार शबन्दु मा एमआरपी
अथाख त् म्याखक्सयम ररटे ल प्राइस शनशित गररने कायख सराहनीय भए पशन शनयशमत हुन
सकेको छै न ।
अरू भन्सार नाकाहरू मेची, शिराटनगर, भै रहिा, नेपालगन्ज, कृष्णनगर, धनगिी र
कैलालीभन्दा िीरगन्ज भन्सार र शसशसखया सु क्खा भन्सारले लक्ष्यभन्दा बिी प्रशतितले
राजस्व सौंकलन गने गरे को दे खर्न्छ । यसरी यी दु िै भन्सारले गरी दे िको कुल भन्सार
राजस्वको आधाभन्दा बिी राजस्व सौंकलन गरे को िीरगन्ज भन्सारले भन्दै आएको छ ।
त्यसै भएर िीरगन्ज भन्सार कायाख लयले गे ट इन्टर ी नोट प्रर्ाली लागू गरे को छ । याडख खस्थत
३ नम्बर गेटमा अनलाइन प्रर्ाली लागू गदै आएको छ । अनलाइन प्रर्ालीले भन्सार
याडख मा कशत नम्बरका मालिाहक सिारीले के–के सामान बोकेर प्रिे ि गरे भन्ने
जानकारी शमल्छ । दे िकै सिाख शधक व्यस्त तथा राजस्वमा उल्ले ख्य योगदान गनख यो
भन्सार िेबमा आधाररत अनलाइन प्रर्ाली अथाख त् आिु कुडािडख लागू भएको छ ।
यसअशि आशिकुडा प्लस लागू शथयो । आशसकुडा िडख कै अखिम चरर् गेट इन्टर ी नोट
प्रर्ाली लागू भएपिात् भन्सारबाट जाँ चपास गराइ बाशहररने मालिाहक सिारीले
पशहलेको जस्तो प्रज्ञापन पत्र आिश्यक नभएको हुन्छ । यस्ता गाडीले बोक्ने एखिट
नोटमा गाडी नम्बर, गाडीमा रहे का सम्पूर्ख सामानका शििरर् रहन्छ । यसबाट भन्सार
पशन छली कम हुने र भन्सारलाई पे परलेस हुँ दै आउँ छ ।
ने पालबाट च पायाको आयात रोक्न भारतले आफ्ना ने पाल सीमा जोशडएका
राज्यहरूलाई शनदे िन शदँ दै आएको छ । नेपालबाट तस्करी भई भारत हुँ दै बौंगलादे ि
पु याख उने च पाया रोक्न भारतले पहल गदै आएको छ । तसथख सीमामा तैनाथ भारतको
अधख सैशनक बल अथाख त् एसएसबीले तस्करी शनगरानी बिाउँ दै आएको छ । िर्ाख ःैःौं दे खर्
प्रहरी र सीमामा तैनाथ सुरक्षाकमीको शमलोमतोमा ने पालबाट च पाया शनकासी हुँ दै
आएको दे खर्न्छ । ने पालमा भन्सार शतरे र लाने गरे पशन भारततर्ख अिैध शनयाख त हुँ दै
आएको छ । भन्सार शतरे र जाने िस्तु भन्सारकै बाटो शनकासी हुनपने भशनँ दै आएको छ ।
भन्सार शतरे को िस्तु त्यसको कररब ५ सय शमटर िरपरबाट मात्र शनकासी गनुख पने कानु नी
प्रािधान छ । तर, व्यापारीले कानु नी प्रािधन उल्लौं िन गदै आएका दे खर्न्छन् । भन्सार
गरे को २४ िण्टाशभत्र िस्तु शनकासी गररसक्नुपने प्रािधान पशन लागू हुन सकेको छै न ।
भारतको एक राज्यबाट अकाख ःेमा समेत गोरुको आिररक आिागमन प्रशतबन्ध छ ।
ने पालबाट भने सेशटङ शमलाएर गोरुसशहतका च पाया तस्करी हुने गरे को दे खर्न्छ । तर,
मन्त्रालयले च पायालाई शनकासीजन्य िस्तुको सूचीमा रार्ेको छ । भारतको झारर्ण्ड,
शबहार, उिर प्रदे िबाट निलपरासीको बदख िाट नाका हुँ दै च पाया नेपाल शभœयाइन्छ र
पु नाः भारत हुँ दै बौंगलादे ि तस्करी गररन्छ ।
भारत र तेस्रो दे िबाट आयाशतत र्ाद्य िस्तु तथा सामान गुर्स्तर परीक्षर्का लाशग
भन्सार पररसरको प्रयोगिालाबाट प्रदान गररौं दै आएको सेिा २०७२ मा हटाउँ दा
आयातकताख ले कशठनाइ बेहोनुख परे को शथयो । शिदे िबाट आयाशतत सामान तथा
र्ाद्यिस्तुका गुर्स्तर परीक्षर्शबना भन्सार पास नहुने प्रािधान छ । भन्सार कायाख लयले
सबै प्रशिया पू रा गरी भन्सार ऐनअनु रूप र्ाद्य प्रयोगिाला २०७२ पु सदे खर् र्ागुनसम्म
चलेको दे खर्न्छ । यस्तो व्यिस्था अब िीरगन्ज, शिराटनगर, भै रहिा र ने पालगन्जमा
एकीकृत जाँ च च की अथाख त् एसीपी चालू भएपशछ उपलब्ध हुनेछ । िीरगन्जमा आईसीपी
चलेको अिस्था छ ।
व्यापार सहजीकरर् सम्झ ता लागू गनख नसशकने
सहयोगशबना व्यापार सहजीकरर् सम्झ ता लागू गनख नसशकने अिस्था २०७२ सालमा
पशन शथयो र हाल पशन अथाख त् २०७५ हुँ दा पशन यो कायमै छ । शिश्व व्यापार सौंगठनले १३
िर्खको अनिरत प्रयासपशछ पाररत गनख सकेको व्यापार सहजीकरर्सम्बन्धी सम्झ ता
ने पालले बाह्य सहयोगशबना कायाख न्वयन गनख नसक्ने हुँ दै आएको छ । भन्सार एजे न्टको
व्यिस्थापन र अन्य सामान्य प्रािधानबाहे कका क्षे त्रमा बाह्य सहयोग आिश्यक पदै
आएको छ । शिश्व व्यापार सौंगठनको सन् २००१ मा सम्पन्न दोहा सम्मेलनमा व्यापार
सहजीकरर्लगायत अशतकम र शिकासोन्मु र् दे िका मुद्दालाई समेट्ने गरी सम्झ ता
भएको शथयो । यसलाई दोहा शिकास एजे न्डासशहत भन्ने गररएको उतm सम्झ ताशभत्रको
एक व्यापार सहजीकरर्लाई २०७० सालशतर सौंगठनले पाररत गरे को शथयो । उि
सम्झ ता कायाख न्वयनका लाशग ने पालजस्तो अशतकम शिकशसत दे िलाई ३ िगखको सुशिधा
शदइँ दै आएको छ, जसमा ‘ए’ िगखमा छोटो समयमा गनख सशकने सामान्य काम भशनएको
शथयो । ‘बी’ र ‘सी’ िगखमा प्रशिशध र पू िाख धारलगायतका शिर्य छन् । ‘बी’ र ‘सी’मा कृशर्,
प्रशिशध, पू िाख धारलगायत पछख न् । शििे र् ‘सी’ िगखका लाशग प्राशिशधक र आशथखक सहयोग
चाशहने हुन्छ । सौंगठनका अशतकम शिकशसत दे िलाई शििे र् र र्रक व्यिहारअिगखत
शििे र् सहुशलयतको व्यिस्था छ । ‘ए’ िगख भन्नाले आर्ैंले गनख सक्ने, ‘बी’ िगखमा के । के
गनख सक्ने िा नसक्ने, शनयमकानु न सौंिोधनलगायत सातिटा छन् । यस्तै िगखमा सौंस्थागत
शिकासका कुरा आयोजना, आईटी, कृशर्, पू िाख धारलगायत २७ िटा भएको बताइन्छ ।
‘ए’ िगखको काम सुरु भएकाले सूचना सौंगठनमा पठाइएको भशनन्छ । ‘बी’ र ‘सी’ को
सूचना सौंगठनमा पठाउन सहयोगको शनि्याःे ल गनख पछख ।
व्यापार सहजीकरर्अिगखत व्यापारका लाशग आिश्यक सडक, रे लमागखको शिस्तार र
सुधार पछख । त्यसैगरी भन्सार शबन्दु मा एक्सरे मेशसन, गोदामको व्यिस्था, क्वारे न्टाइन,
ठीक जाँ चपासको व्यिस्था पशन यसमा समेशटएको हुन्छ । सन् २०१३ मा सम्पन्न
सौंगठनको मन्त्रीस्तरीय बैठकले उि सम्झ ता कायाख न्वयन भए १० र्बख डलरबराबरको
र्ाइदा शिश्व अथखतन्त्रमा पु ग्ने दाबी गररएको शथयो, तर नेपालजस्तै अशतकम शिकशसत
दे िलाई प्रशिशध र रकमको अभािमा सम्झ ता कायाख न्वयन गनख समस्या पदै गएको छ ।
तसथख कायाख न्वयन गनख प्रशतबिता पशन शिकशसत दे िसशहत सौंगठन, अौंकटाडजस्ताबाट
आएको छ ।
समस्या, सुझाि तथा शनष्कर्ख
दशक्षर्ी नाकाहरू हँ ःुदै र्ाद्यान्न र व्यापाररक सामान शलएर आएको मालिाहक गाडीमा
बिी भार अथाख त् ओभरलोड शनयन्त्रर् गनख भन्दै भन्सार नाकासम्म आउन बेलाबलामा
रोक लगाएपशछ त्यस्तो बेला सामानको मूल्य बि् न थालेको दे खर्न्छ । यस्तो सबै नाकामा
हुने गदै न । व्यापारीको अनु भिअनु सार एक गाडी र्ाद्यान्न आयात गदाख भन्सारमा लाग्ने
िु ल्कबाहे क क्वारे न्टाइन, भन्सार खक्लयररङ एजे न्ट, र्ाद्य प्रयोगिालाको दस्तुर,
नगरपाशलकाको िु ल्कलगायत ३ हजार २ सयदे खर् ३ हजार ५ सय रुपै याँ सम्म
आयातकताख को र्चख लाग्छ । एउटै गाडीबाट िु िानी हुने सामानलाई २ िटा गाडीमा गनुख
िाशर्ज्य क्षे त्रको शिकासका लाशग िाशर्ज्य नीशत–२०७२, ने पाल व्यापार रर्नीशत–२०१६
र आिशधक योजनाको कायाख न्वयनका साथै आगामी २०३० सम्ममा शदगो शिकासका
लक्ष्यहरू प्राप्त गने प्रयास रशहआएको छ ।
समन्वयात्मक सीमा व्यिस्थापन एउटा यस्तो अिधारर् हो, जसमा दे िको सीमा र
व्यापार व्यिस्थापनसँग सम्बन्ध शनकायहरूसँग शभन्नशभन्न भू शमकालाई प्रभािकारी
बनाउन र एकीकृत रूपमा सिालनमा ल्याउनमा सहयोग पु याख उँछ । सीमा
व्यिस्थापनको आधार िा पू िाख धार िाशर्ज्य नीशत, र्ाद्य सुरक्षा, कृशर्, गुर्शनयन्त्रर्,
भन्सार प्रर्ाली, िातािरर्, अध्यागमनजस्ता नीशत तथा सौंस्थागत समन्वयबाट शनदे शित
हुने गछख ।
ने पालको भन्सार प्रिासनलाई उदार आशथखक शिश्व पररिेिको सन्दभख मा शिश्व भन्सारका
क्षे त्रमा शसशजख त अिसर र चु न तीका बीच अगाशड लान र स्वस्थ व्यािसाशयक िातािरर्
कायम गनख अिराख शष्ट्रय प्रयासमा साझा ऐक्यबिता प्रदान गने सन्दभखमा भन्सार सुधार
तथा आधु शनकीकरर् कायाख योजना कायाख न्वयनमा रहँ दै आएका शथए, यस िममा पशहलो
भन्सार सुधार तथा आधु शनकीकरर् कायखयोजना सन् २००३ दे खर् २००६ सम्म, दोस्रो
भन्सार सुधार तथा आधु शनकीकरर् कायखयोजना २००६ दे खर् २००९ सम्म, तेस्रो भन्सार
सुधार तथा आधु शनकीकरर् कायखयोजना सन् २००९ दे खर् २०१३ कायाख न्वयन भै सकेको छ
भने च थो भन्सार सुधार तथा आधु शनकीकरर् कायखयोजना २०१३ दे खर् २०१७
कायाख न्वयनको िममा रहे को शथयो । यसका अशतररि भन्सार प्रिासनको सफ्टिेयरमा
आधाररत शिद् युतीय सूचना प्रर्ाली आशसकुडालाई िेबमा रूपािररत गने , व्यापारसँग
सम्बि शनकायलाई एउटै सूचना सञ्जालमा समािेि गने गरी एकिार प्रर्ालीमा आबि
गने कायख अगाशड बि् दै आएका छन् ।
ने पालको भन्सार सुधार तथा आधु शनकीकरर् रर्नीशत एिम् कायखयोजना (२०१७–२०२१)
ले हररयो र पहे ल
ँ ो लेनको जाँ चपासलाई ८० प्रशतित पु याख उने लक्ष्य शलएको छ । भन्सार
शबन्दु मा आएको मालिस्तुलाई आिश्यक जाँ च गरी तोशकएको महसुल शलएर मालिस्तु
छोड् ने प्रशिया भन्सार जाँ चपास प्रशिया हो ।
ने पाल शिश्व व्यापार सौंगठन र साफ्टाको सदस्य भएपशछ भन्सारका दरहरूमा कमी हँ ःुदै
गएको छ र यस्तो योगदानसमेत िट् दो प्रिृशिमा छ । यसको सार सौंक्षेपमा भन्सारको
मुख्य कायख व्यापार सहजीकरर् हो न शक राजस्व सौंकलन भन्ने प्रस्ट हुन्छ । तर, उद्योग
नभई व्यापार अथखतन्त्र भएकाले राजस्व सौंकलनसम्बन्धी कायख ने पालको सन्दभख मा
अद्याशप महत्वपू र्ख रशहआएको छ ।
भन्सार ऐन, २०६४ को दर्ा २० ले चारिटा लेनबाट िस्तुका जाँ चपास गनख सक्ने कानुनी
व्यिस्था गरे को छ । नेपालमा भन्सार जाँ च पासमा आँ शसकुडा िल्रड अथाख त् अनलाइन
शसस्टम कायाख न्वयनमा ल्याएको छ । यसै शसस्टमशभत्र जोखर्म सूचकको आधारमा छन ट
प्रर्ाली अथाख त सेलेखक्टशभटी मोडल लागू गररएको छ । यस प्रर्ालीमा जोखर्म सूचकका
आधारमा भन्सार शबन्दु मा आएको मालसामान हररयो लेन, रातो लेन र पहें लो लेनमा लाग्ने
व्यिस्था गरे को छ । भन्सारमा सामान आइसकेपशछ व्यिसायी तथा शनजको प्रशतशनशधले
आँ शसकुडा िल्रड शसस्टममा अनलाइनमार्खत सबै शििरर् भरे पशछ भन्सार अशधकृतले
कम्युटरको माध्यमबाटै त्यसको एसेसमेन्ट गदाख जोखर्म सूचकका आधारमा स्वताः
अलग–अलग लेन लाग्ने गछख ।

ब्याजदरको थवकल्पमा
आधुथिक प्रथवथध
कम्पनीहरूले शसखन्डकेट गरे र उपभोिालाई िोर्र् गदाख सरकारी शनकायले
शसखन्डकेटकताख लाई कारबाही गनुख पने हो । ने पालमा भने बैंकहरूको स्वायि शनयामक
ने पाल राष्ट्र बैंकले नै शसखन्डकेटलाई प्रोत्साहन गदै आएको छ । िाशर्ज्य बैंकहरूले
बचतकताख लाई आकर्खक ब्याजदर शदन र्ोज्दा राष्ट्र बैंक नै बाधक बन्ने गरे को छ ।
बैंकहरूले यसको शिकल्पमा आधु शनक प्रशिशधहरूको उपयोग गरररहे का छन् । हुन त
बसेशन दे र्ा पने तरलता अभाि यस िर्ख चशकिंदै जाँ दा कशत ब्याज आकर्खक ब्याज हो
भन्ने अको बहस हुन सक्ला, तर पशन आधु शनक प्रशिशधको प्रयोग पशन यसका लाशग
शिकल्प हुन सक्छ भन्ने सोच शिकशसत नभए आकर्खक ब्याजको दरले अथखतन्त्र
नडु बाउला भन्ने पशन छै न ।
केन्द्रीय बैंकले बचत र्ातामा ८ प्रशतित र मुद्दती र्ातामा ११ प्रशतितभन्दा बिी ब्याज
शदनबाट रोक्न सहयोग गरे को छ । २०७४ र्ागुनमा एनआईसी एशसया बैंकले बचतमा
१० र मुद्दतीमा १२ प्रशतित ब्याज शदने योजना ल्याएपशछ बैंकसख सौंिले एनआईसी
एशसयालाई अिरबैंक सापटी नशदएर असहयोग गने शनर्ख य गरे को शथयो । ने पाल राष्ट्र
बैंकका अशधकारीले पशन एनआईसी एशसया बैंकलाई म खर्क आदे ि शदएर आकर्खक
ब्याजका योजना बन्द गनख लगाएका शथए ।
बैंकसख सौंिको शसखन्डकेट र केन्द्रीय बैंकको डरको कारर् आकर्खक ब्याज शदने
योजनाबाट नशबल बैंक पशन पशछ हट् नुपरे को शथयो । नशबल बैंकले मु द्दतीमा ११ प्रशतित
नै ब्याज शदने तर ब्याज अशग्रम शदने योजना ल्याएको शथयो, जसअनु सार ग्राहकले
िास्तशिक अथखमा १२ प्रशतित ब्याज पाउने अिस्था शथयो । केन्द्रीय बैंकले नशबल बैंकको
चलार्ी बुझेपशछ अशग्रम ब्याज शदन नपाइने भने र त्यो खस्कम पशन बन्द गनख लगायो ।
अरू धे रै बैंकहरू बैंकसख सौंि र केन्द्रीय बैंकले लागू गरे को शसखन्डकेटबाट हात बाँ धेर
बस्न बाध्य भए ।
शसखन्डकेटको कारर् बैंकहरू िु माउरो िौं गले ग्राहकलाई राहत शदन बाध्य छन् । हाल
काडख बाट भु िानी शदौं दा आफ्ना ग्राहकलाई क्यास ब्याक शदने प्रर्ालीलाई बैंकहरूले
उपयोग गरे का छन् । बैंकहरूले आर्ूले जारी गरे का एटीएम काडख बाट ग्राहकले
भु िानी गदाख २० प्रशतितसम्म नगद शर्ताख शदने योजना सिालन गरररहे का छन् । तर,
शसखन्डकेटकताख हरूले यस्तो आधु शनक प्रशिशधको उपयोगलाई शनयन्त्रर् गनख भ्याएका
छै नन् ।
नशबल बैंकले इसेिा पसल डटकममा ३ हजार रुपै याँ सम्मको कारोबार गदाख २० प्रशतित
क्यास ब्याकको योजना सिालन गयो । अशहले बैंकले जु नसुकै मचेन्टसँग पशन ५
हजारसम्मको कारोबारमा १० प्रशतित क्यास ब्याकको योजना सिालन गरे को छ । अन्य
धे रै बैंकहरूले एकल िा समूह बनाएर काडख बाट भु िानी गदाख ग्राहकलाई र्ातामा नगद
नै शर्ताख शदने योजना बेलाबेला लागू गने गरे का छन् ।
यो िु माउरो पाराले ग्राहकलाई बिी ब्याज शदएको नै हो, शकनशक यसले बैंकको लागत
बिाउँ छ । आफ्ना ग्राहकको सौंख्या बिोस् र ग्राहकले र्ातामा केही न केही पै सा जम्मा
गरुन् भने र बैंकहरूले यस्ता योजना ल्याउने गदख छन् । यस्ता योजनाले ग्राहकलाई थप
प्रशिशधमैत्री पशन बनाउँ छ । साथै, िैध व्यापारलाई प्रोत्साहन शदएर अथखतन्त्रको
सबलीकरर्मा योगदान पशन गछख । अबैध व्यापार शनयन्त्रर् गनुख सरकारको एउटा प्रमुर्
मुद्दा हो र प्रशिशधको प्रयोग बि् दा अथखतन्त्र सबल हुने र अिैध ब्यापार िट् ने पक्का छ ।
र, बैंकहरूको आफ्ना ग्राहकलाई सुशिधा शदने कनिाय पशन पु रा हुन्छ ।
अकाख तर्ख बैंकहरूले र्ातामा शनशित रकमभन्दा बिी बचत गने ग्राहकका लाशग
शनाःिु ल्क शबमा योजना पशन सिालन गने गरे का छन् । यो पशन एक प्रकारले शनक्षे पको
ब्याजमा गररएको िृखि नै हो । शबशमत ग्राहकको शबमािु ल्क बैंकले सम्बखन्धत शबमा
कम्पनीलाई बुझाउनु पछख । यसले बैंकको लागत बि् छ । यसको उद्दे श्य पशन ग्राहक
बिाउने र शनक्षे प बिाउने नै हो ।
बैंकसख सौंि र केन्द्रीय बैंकले बिी ब्याज शदौं दा अस्वस्थ प्रशतिधाख बि् ने, कजाख को ब्याजदर
उच्च भई लगानीमैत्री िातािरर् शबग्रने र समग्र बैंशकङ प्रर्ालीलाई हानी गने तकख गछख न्
। तर, त्यो सबै यथाथख होइन । कुनै बैंकले बिी ब्याज शदौं दैमा सबै बचतकताख ले पु राना
बैंकको पै सा शझकेर त्यो बैंकमा साने कमै हुन्छन् । यशद ब्याजको र्रक धे रै भएछ भने
त्यो अकै कुरा हो । कुनै बैंकले १० प्रशतित ब्याज शदौं दा अको बैंकमा २ प्रशतित ब्याजमा
पशन अबौं रुपै याँ शनक्षे प सौंकलन भएकै पाइन्छ ।
कुनै बैंकले महँ गोमा शनक्षे प सौंकलन गयो भन्दै मा समग्रमा ऋर्को ब्याज बि् छ भन्नु
िास्तशिकता होइन । महँ गोमा शनक्षे प सौंकलन गने बैंक स्वयम्ले कजाख को ब्याजदर त्यो
अनु पातमा नबिाएको हुन सक्छ । शनक्षे प बिाउन चाहनु को अथख नार्ा बिाउन चाहनु
मात्रै हुँ दैन । शिद्यमान उच्च कजाख शनक्षे प अनुपात तल झानख, ग्राहक आधार बिाउन,
बैंकको ब्राखन्डङ गनख र कारोबारको आयातन बिाउन बिाउन मात्र पशन ब्याजदर
बिाइएको हुन सक्छ ।
शबजने समा र्चख िटाउने , माशजख न बिाउने र त्यो िर्ख मुनार्ा आजख न गने मात्र उदे श्य
हुँ दैन । कारोबार बिाउने , र्चख पशन बिाउने, त्यो िर्ख नोक्सान हुनबाट मात्र बच्ने र
आगामी िर्खहरूमा मुनार्ाका लाशग आधार बनाउने दीिख कालीन रर्नीशत पशन हुने गछख
।
अकाख तर्ख कुनै बैंकले १२ प्रशतित ब्याज शदएर अरू बैंक ररिाउला शक भने र डराउनै
पदै न, एक/दु ई अबख रुपै याँ शनक्षे प सौंकलन भएपशछ उसले ब्याज िटाइहाल्छ, शकनशक
त्योभन्दा बिी शनक्षे प महँ गोमा शलएर बैंकले व्यिस्थापन गनै सक्दै न । यसथख केन्द्रीय बैंक
र बैंकसख सौंिको शसखन्डकेट केही बैंक शििे र्को नार्ा िट् नबाट बचाउने र केही बैंक
शििे र्लाई सर्ल हुनबाट रोक्ने शनयतबाट शनदे शित भएको हो शक भन्ने दे खर्न्छ ।
ने पाली समाज र बजारमा अझै पशन १५/२० प्रशतित ब्याजदरमा व्यखिव्यखिबीच
कारोबार हुने गछख । बजारमा हुने २० प्रशतितको कारोबारलाई बैंकशभत्र ल्याउन बैंकले
पशन २० प्रशतित नै ब्याज शदनु पछख भन्ने होइन । तर, १२/१३ प्रशतित ब्याज बैंकमै पाइने
भएपशछ अन पचाररक बजारमा लगानी गने धेरै व्यखि बैंकतर्ख आकशर्खत हुन्छन् ।
बेला–बेला बैंकहरूले छोटो अिशधको मुद्दती र्ातामा शदने उच्च ब्याजदरले साँ च्चै नै
प्रर्ालीमा नभएको ठूलो रकम शभœयाउँ छ । बाशहर ऋर् लगानी गने व्यखिहरूलाई
बैंक प्रर्ालीशभत्र आकशर्खत गनख पशन यसले सहयोग गछख । साथै, िडे री र जग्गा र्ररद,
सेयर र्ररदजस्ता अनुत्पादक र िे कुलेशटभ लगानीलाई शनरुत्साशहत गछख । त्यसैले यसले
समग्र प्रर्ालीलाई नोक्सान होइन, लाभ पु ¥याउँ छ ।
शिगतमा बिी ब्याज शदने बैंक डु बेको िटना सही हो । तर, ती बैंक बिी ब्याज शदएकै
कारर् मात्र डु बेका होइनन् । उनीहरूले कजाख दु रुपयोग गरे का कारर् पशन डु बेका हुन्,
सुिासन नभएकाले पशन डु बेका हुन् । केन्द्रीय बैंकले बैंकहरूको जोखर्म हे नख अन्य शिशध
र उपकरर् प्रयोग गरे कै हुन्छ । अन्य सूचक ठीक छन् भने महँ गो ब्याजमा शनक्षे प
शलौंदैमा शनक्षे पकताख को शनक्षे प जोखर्ममा पने होइन । त्यसो भए शसखन्डकेट लगाएर
शनक्षे पको ब्याजदरमा सीमा लगाउनु को औशचत्य के हो ?
केन्द्रीय बैंकको दाशयत्व शनक्षे पकताख को शनक्षे पको सुरक्षा गने हो । ऋर्ीलाई सस्तो
ब्याजमा पुँ जी उपलब्ध गराउनु राज्यको दाशयत्व त हो, तर त्यसका लाशग शनक्षे पकताख ले
पशन बैंकहरूबाट थोरै ब्याज प्राप्त गनुखपछख भन्ने तकख जायज होइन । यशद स्वतन्त्र बजारले
लगानीकताख लाई न्याय शदन सकेन भने राज्यले पु नकखजाख , सहुशलयत कजाख आशद शिशधले
लगानीकताख लाई सुशिधा शदन सक्छ ।

यसकारर् िरलिा अभाव

शि.सौं. १९९३ मा आरम्भ भएको आधु शनक बैंशकङ आजसम्म आइपुग्दा ठूलो पररितखन
भइसकेको छ । रशजस्टर बैंशकङबाट सुरु भएको बैंशकङ आज सूचना प्रशिशधका
कारर्ले ल्याएको पररितखनका कारर् पे परलेस बैंशकङसम्म पु गेको छ । सूचना प्रशिशधको
दु रत
् शिकासले बैं शकङ प्रर्ालीलाई सहजता प्रदान गरे को कुरालाई नकानख सशकँदै न ।
सूचना प्रशिशधमा भएको शिकासले यसको प्रयोगबाट माशनसहरूले आफ्ना दै शनक
शियाकलाप िर बसी–बसी सहज रूपमा गनख सम्भि बनाएको हो । अशहले चाहे त्यो कुनै
शडपाटख मेन्टल स्टोसखमा गररने र्ररद होस् िा कुनै रे स्टु राँ मा गररने पे मेन्ट िा कुनै
शसने माका लाशग काशटने शटकट, यी सबै कुरा सूचना प्रशिशधमा भएको शिकासले सम्भि
भएको छ ।
यसरी बैंशकङ क्षे त्रमा शिकासको िमले राम्रो पररितखन ल्याएको भए पशन यस क्षे त्रले
समय–समयमा अने कन समस्या झल्दै आएको छ । यसैको िशमकतास्वरूप हाल
ने पाली बैंशकङ क्षे त्रमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ । यसरी ने पाली बजारमा
दे खर्एको तरलताको समस्यालाई दीिख कालीन रूपमा समाधान गनखका लाशग बेलैमा
शिचार पु ¥याउनु जरुरी छ ।

हाल बजारमा दे खर्एको तरलताको समस्याका कारर् शिकास र्चख मा दे खर्एको गशतलाई
शलन सशकन्छ । ने पाल सरकारले ०७५÷०७६ मार्खत कुल १३ र्बख १५ अबख १६ करोडको
बजे ट ल्याएको शथयो, जु न अशहलेसम्मको ठूलो बजे ट शथयो । यसका साथै बहुमतको
सरकार भएकाले शिकास शनमाख र्ले पशन राम्रो गशत शलने आकलन शथयो, तर पररर्ाम
सोचे अनु रूप हुन सकेन । आि ०७५÷७६ को सुरुका चार मशहनासम्म आइपु ग्दा कुल
शिकासतर्खको बजे टको ८ प्रशतित मात्र र्चख भएको छ । र्लस्वरूप अथखतन्त्रमा
मुद्राको प्रिाह हुन सकेन, जसको पररर्ामस्वरूप आशथखक शियाकलापमा कमी आए,
जसले गदाख बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ ।
बजारमा तरलता अभािको अको कारर्का रूपमा भर्खर सशकएका महान. चाडपिखहरू
रहे का छन् । हालै हामीले हाम्रा महान् पिखहरू शिजयादिमी, दीपािली र छट जस्ता
मुख्य चाडहरू मनाएका छ ौं । हामी ने पालीहरूमा रहे को समान्य प्रशिशिअनु सार यस्ता
पिखहरूमा र्ुलेर र्चख गने गछौं । यसरी चाड पिख मान्नका लाशग ने पाली बैंशकङ
इन्डखस्टर जबाट कुल रु. १७ अबख रुपै याँ बाशहररएको छ । यसरी बाशहररएको रकम
हालसम्म पशन पुनाः बैंकसम्म आई नपु गेका कारर् बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना
भएको छ ।
त्यसैगरी ने पाल राष्ट्र बैंकको चु िा पुँ जी िृखिको योजनाअनु रूप सबै बैंक तथा शििीय
सौंस्थाले आफ्नो पुँजी िृखि गररसकेका छन् , तर जुन दरमा पुँ जीको िृखि भएको छ सो
अनु पातमा लगानीकताख हरूले प्रशतर्ल र्ोज्नुले पशन बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना
भएको छ, अथाख त् जुन चु िा पुँ जीमा बैंक तथा शििीय सौंस्थाले आफ्ना व्यािसाशयक
शियाकलाप गरररहे का शथए, त्यसअनु रूप लगानीकताख हरूले प्राप्त गने प्रशतर्ल
लगानीको शहसाबमा राम्रो शथयो, तर पुँ जी िृखि भइसकेपशछ सोहीअनु रूप प्रशतर्ल प्राप्त
गनख लगानीमा िृखि गनुख पने भएकाले कजाख मा दबाब शसजख ना भएको दे खर्न्छ । पशछल्लो
तथ्ाङ्क हे दाख कजाख को िृखिदर २५.५० प्रशतित छ भने नगद पररचालन १७.७० प्रशतित
मात्र छ, जसका कारर् बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ ।
ने पाल राष्ट्र बैंकबाट बजारमा मुद्राको माग र आपू शतख शनयन्त्रर् गनख प्रयोग गररने ररपो,
ररभसख ररपो, टर े जरी शबल, बचत पत्रजस्ता औजारहरू बेला–बेलामा बजारमा ल्याउने
गरे को छ । पशछल्लो समयमा ने पाल राष्ट्र बैंकले बजारबाट ९५ अबख ३५ करोड रुपै याँ
प्रिोचन गरे को छ । त्यसैगरी स्थानीय तहमा शिशनयोजन गररएको बजे ट समयमा
शनकासा हुन नसक्नु, रे शमट्यान्समा दे खर्एको कमी (रकम िृखि दे खर्नु को कारर्
डलरमा आएको िृखि), बैंकहरूको दीिख कालीन योजना नहुनु र मुद्रा गुर्कको
प्रभािलगायतका कारर्ले गदाख बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ । ने पाल
सरकारले हालै ३९ अबख रुपै याँ िाशर्ज्य बैंकहरूमा पठाएकोले केही समयका लाशग केही
सहज हुने दे खर्एको छ । तर, दीिख काशलन रूपमा यसलाई समाधान गनख का लाशग बैं क
तथा शििीय सौंस्थाहरूले दीिख कालीन रर्नीशत तयार गनुख पने दे खर्न्छ ।
—कृष्णप्रसाद शिशमरे तरलता अभाि ःाः शिश्लेर्र्
शि.सौं. १९९३ मा आरम्भ भएको आधु शनक बैंशकङ आजसम्म आइपुग्दा ठूलो पररितखन
भइसकेको छ । रशजस्टर बैंशकङबाट सुरु भएको बैंशकङ आज सूचना प्रशिशधका
कारर्ले ल्याएको पररितखनका कारर् पे परलेस बैंशकङसम्म पु गेको छ । सूचना प्रशिशधको
दु रत
् शिकासले बैं शकङ प्रर्ालीलाई सहजता प्रदान गरे को कुरालाई नकानख सशकँदै न ।
सूचना प्रशिशधमा भएको शिकासले यसको प्रयोगबाट माशनसहरूले आफ्ना दै शनक
शियाकलाप िर बसी–बसी सहज रूपमा गनख सम्भि बनाएको हो । अशहले चाहे त्यो कुनै
शडपाटख मेन्टल स्टोसखमा गररने र्ररद होस् िा कुनै रे स्टु राँ मा गररने पे मेन्ट िा कुनै
शसने माका लाशग काशटने शटकट, यी सबै कुरा सूचना प्रशिशधमा भएको शिकासले सम्भि
भएको छ ।
यसरी बैंशकङ क्षे त्रमा शिकासको िमले राम्रो पररितखन ल्याएको भए पशन यस क्षे त्रले
समय–समयमा अने कन समस्या झल्दै आएको छ । यसैको िशमकतास्वरूप हाल
ने पाली बैंशकङ क्षे त्रमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ । यसरी ने पाली बजारमा
दे खर्एको तरलताको समस्यालाई दीिख कालीन रूपमा समाधान गनखका लाशग बेलैमा
शिचार पु ¥याउनु जरुरी छ ।
हाल बजारमा दे खर्एको तरलताको समस्याका कारर् शिकास र्चख मा दे खर्एको गशतलाई
शलन सशकन्छ । ने पाल सरकारले ०७५÷०७६ मार्खत कुल १३ र्बख १५ अबख १६ करोडको
बजे ट ल्याएको शथयो, जु न अशहलेसम्मको ठूलो बजे ट शथयो । यसका साथै बहुमतको
सरकार भएकाले शिकास शनमाख र्ले पशन राम्रो गशत शलने आकलन शथयो, तर पररर्ाम
सोचे अनु रूप हुन सकेन । आि ०७५÷७६ को सुरुका चार मशहनासम्म आइपु ग्दा कुल
शिकासतर्खको बजे टको ८ प्रशतित मात्र र्चख भएको छ । र्लस्वरूप अथखतन्त्रमा
मुद्राको प्रिाह हुन सकेन, जसको पररर्ामस्वरूप आशथखक शियाकलापमा कमी आए,
जसले गदाख बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ ।
बजारमा तरलता अभािको अको कारर्का रूपमा भर्खर सशकएका महान. चाडपिखहरू
रहे का छन् । हालै हामीले हाम्रा महान् पिखहरू शिजयादिमी, दीपािली र छट जस्ता
मुख्य चाडहरू मनाएका छ ौं । हामी ने पालीहरूमा रहे को समान्य प्रशिशिअनु सार यस्ता
पिखहरूमा र्ुलेर र्चख गने गछौं । यसरी चाड पिख मान्नका लाशग ने पाली बैंशकङ
इन्डखस्टर जबाट कुल रु. १७ अबख रुपै याँ बाशहररएको छ । यसरी बाशहररएको रकम
हालसम्म पशन पुनाः बैंकसम्म आई नपु गेका कारर् बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना
भएको छ ।
त्यसैगरी ने पाल राष्ट्र बैंकको चु िा पुँ जी िृखिको योजनाअनु रूप सबै बैंक तथा शििीय
सौंस्थाले आफ्नो पुँजी िृखि गररसकेका छन् , तर जुन दरमा पुँ जीको िृखि भएको छ सो
अनु पातमा लगानीकताख हरूले प्रशतर्ल र्ोज्नुले पशन बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना
भएको छ, अथाख त् जुन चु िा पुँ जीमा बैंक तथा शििीय सौंस्थाले आफ्ना व्यािसाशयक
शियाकलाप गरररहे का शथए, त्यसअनु रूप लगानीकताख हरूले प्राप्त गने प्रशतर्ल
लगानीको शहसाबमा राम्रो शथयो, तर पुँ जी िृखि भइसकेपशछ सोहीअनु रूप प्रशतर्ल प्राप्त
गनख लगानीमा िृखि गनुख पने भएकाले कजाख मा दबाब शसजख ना भएको दे खर्न्छ । पशछल्लो
तथ्ाङ्क हे दाख कजाख को िृखिदर २५.५० प्रशतित छ भने नगद पररचालन १७.७० प्रशतित
मात्र छ, जसका कारर् बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ ।
ने पाल राष्ट्र बैंकबाट बजारमा मुद्राको माग र आपू शतख शनयन्त्रर् गनख प्रयोग गररने ररपो,
ररभसख ररपो, टर े जरी शबल, बचत पत्रजस्ता औजारहरू बेला–बेलामा बजारमा ल्याउने
गरे को छ । पशछल्लो समयमा ने पाल राष्ट्र बैंकले बजारबाट ९५ अबख ३५ करोड रुपै याँ
प्रिोचन गरे को छ । त्यसैगरी स्थानीय तहमा शिशनयोजन गररएको बजे ट समयमा
शनकासा हुन नसक्नु, रे शमट्यान्समा दे खर्एको कमी (रकम िृखि दे खर्नु को कारर्
डलरमा आएको िृखि), बैंकहरूको दीिख कालीन योजना नहुनु र मुद्रा गुर्कको
प्रभािलगायतका कारर्ले गदाख बजारमा तरलताको अभाि शसजख ना भएको छ । ने पाल
सरकारले हालै ३९ अबख रुपै याँ िाशर्ज्य बैंकहरूमा पठाएकोले केही समयका लाशग केही
सहज हुने दे खर्एको छ । तर, दीिख काशलन रूपमा यसलाई समाधान गनख का लाशग बैं क
तथा शििीय सौंस्थाहरूले दीिख कालीन रर्नीशत तयार गनुख पने दे खर्न्छ ।

वैदेथिक रोजगारको
समाथजक लागि
शिश्व भू मण्डलीकरर्पिात् िैदेशिक रोजगारी अशनिायख र भ गोशलक सीमाले छे क्ने शिर्य
अब रहे न । जसको कारर्ले गदाख शिश्वमा २१ करोड ५० लार् माशनस िैदेशिक
रोजगारीका लाशग आफ्नो दे िबाशहर रहे का छन् । ने पालबाट पशन बाशहररने
जनसौंख्यालाई हे दाख शि.सौं. २०६८ मा १९ लार् २१ हजार ४ सय ९४ पुगेको दे खर्न्छ, तर
अन पचाररक रूपमा जाने को सौंख्यासमेत हे दाख ५० लार् युिा रोजगारीका िममा शिदे ि
गएको भन्ने गररएको छ । यो अिस्थाप्रशत हामी त्यशत शचखित छै न ,ौं शकनशक ती युिाले
पठाएको रे शमट्यान्सबाट हाम्रो अथखतन्त्र चशलरहे को छ । त्यसमा नै हामी र्ुसी
मनाइरहे को छाौं ःै । यसबाट हाम्रा ग्रामीर् जीिन र सामाशजक सौंस्कारहरू शिरुप्त बने को
छ।
गुल्मीको एक गाउँ को दृष्ट्ाि हे दाख काइँ ला बा आफ्नो कान्छा छोरा शिदे ि नगएकै कारर्
शबहे नहुने भयो भने र शचिा व्यि गदै शथए । नरे शहजो मात्र साउदबाट आयो रे । तँ भने
शिदे ि जाने सोच नै बनाउँ दैनस् भन्दै आफ्नो छोरालाई गाली गदै शथए । लाठे भै सक्यो,
इलाम छै न, शिदे ि गएर नआएसम्म यसलाई शबहे गनख कसले छोरी दे लान् भशनरहे का
शथए । उनी पशन तीन बीसको उमेर भइसकेको र ठूला छोरो साउदी गएको छ रे अशन
बुहारी नाशतनी पिाउन सहर पसेको छ । यो त प्रशतशनशध िटना मात्र हो यो र यस्ता िटना
त ने पाली समाजमा कैयाौं ःै छन् ।

ने पाली समाजमा अब छोरी शदनका लाशग ठूलो परालको मचान हे ने होइन, प्रिस्त
र्ेतीयोग्य जशमनको र्ोजी गने होइन, अब शिदे ि जाने योग्यता र दु ई–चार पै सा कमाएर
ल्याउन सक्ने, शिदे ि जाने मन हुनु पछख भन्ने धारर्ाले अब ग्रामीर् स्तरमा बशलयो जग
बसाइसक्यो । ने पाली ग्रामीर् भे गमा अशहले १८ दे खर् ४० पु गेको युिा र्ोजी गदाख पाउन
मुखस्कल नै पछख । युिाजशत शिदे िमा, िृिाजशत गाउँ मा र बुहारीजशत सहरमा रहे को
अिस्था छ ।
अको दृष्ट्ािका रूपमा केही समयअशि साने को िरमा उसको बाबाको मृत्यु हुँ दा लास
उठाउन मान्छे नभएर अशधकाौं ि ४० काटे का मशहलाले दाहसौंस्कार स्थलसम्म लगेका
शथए । मेरो आफ्नै अनुभिलाई साक्षी राख्ने हो भने म सानो छँ दा जाने गरे को पारर
पार्ाको बारी नटे केको पशन जु गै भइसक्यो । शहजोआज जौं गल भएको छ रे ! त्यहाँ त
बाि र मृगको िीडास्थल पो भएको छ रे ! साथीहरूसँगै िाँ स–दाउराका लाशग जौं गल
जाँ दा दोहोरीको झौं कारसँगै सुसेलीको तालमा िाँ सको भारी पु गेको पिै पाइँ दैनथ्ो त्यो
जौं गलमा । र्ेरर िन हे रालुले जौं गलमा िाँ स–दाउरा काट्यो भने र लर्ेटेका िट् ना
मानसपटलमा अझै ताजै छ ।
तर, अशहले जौं गलमा हे रालुको आिश्यकता नै छै न रे मेरो गाउँ मा । गाउँ मा त दाउरा
काट् नु पदै न रे , शकनशक अब र्ाना पकाउने कायख त ग्यासमा हुने गरे को छ । िाँ स काट् नै
पदै न, शकनशक िाँ स र्ाने गाईभैं सी पाल्नै पदै न, छोशडसकेको छ । शकनभने गाउँ की
भाउजू ले भैं सी दु हुन जाखन्दनन् र पल्लो बजारबाट दू ध शकने र र्ाखन्छन् रे । बारीमा
मलका लाशग पाशलने गाई अब पाल्नै पदै न रे , शकनशक बारीमा अब अन्न लगाउन
छोशडसके रे । अब गाउँ का पाटामा र्ल्ने मकै तथा कोदो अब लगाउनै पदै न रे !
शकनशक त्यस्ता अन्न र्ाने बानी छु शटसकेको छ, गाउँ मा बस्ने जनतामा ।
शहजोआज त गाउँ मा कुटो–कोदालो गने मान्छे लाई त िृ र्ाका रूपमा खर्सीशटयुरे
गछख न् — र्लाना त कृर्क भने र । तर पशन हाम्रो अथखतन्त्र कृशर् नै भन्न छाड् दैन हामी ।
शकनशक हामीकहाँ भएका बेरोजगारी लुकाउने पे साका रूपमा शलइन्छ यसलाई । तर,
कृशर् गनुख पदै न, कृशर् गने को छोरा सीधै कृर्क हो भने र समाजले मान्ने गरे को छ । यसो
नभन्ने हो भने काम नहुने हरूको रोजगारीको क्षे त्र कृशर् भन्न कहाँ पाइन्छ र ?
यशद सबै कृर्क हो भने र शचनाइएका ७१ प्रशतित जनताले कृशर् नै पे साका रूपमा
अनु सरर् गररशदएको भए िाशर्खक रूपमा १ र्बखबराबरको र्ाद्यान्न ने पालले आयात गने
पररखस्थशत आउँ दैनथ्ो । कृशर् शिज्ञहरूको दाबी छ, ने पालमा कृशर्को उत्पादकत्व
बिे को छ, तर र्ोइ त बिे को भए हाम्रा उत्पादन कता गए ? पिायत कालमा हामी धान
शनयाख त गथ्र्य ,ौं तर अशहले आयात ।
कृशर्मन्त्रालयको तथ्ाौं कलाई आधार मान्ने हो भने ने पालको कृशर् भू शम तराईमा १०
प्रशतित र पहाडमा ३० प्रशतितसम्म बाँ झो छ, जसले गदाख १० िर्खअशि हाम्रो उत्पादन
बिी भएर १० प्रशतित शनयाख त गने गरे कोमा हाल ३० प्रशतित आयात गने अिस्थामा
पु गेको छ, यसको एउटा कारर् युिा जनिखिको बशहरगमन नै हो । दै शनक १५ सयको
हाराहारीमा बाशहररने जनिखिका कारर् यो क्षे त्र धारािायी भएको पाइन्छ ।
नु िाकोटको कुनै एक गाउँ मा ५० िरमा कररब प्रायाः सबै िरबाट रोजगारीका लाशग
शिदे ि गएका छन् । युिाशिहीनझैं छ त्यो गाउँ । छोराछारी अशभभािकको अनु पखस्थशतमा
हुकखनु पने बाध्यताका कारर् बालबच्चामा नकारात्मक असर परी प्रायाः सबैका छोराहरू
लागूऔर्धको कुलतमा र्सेको छ । िैदेशिक रोजगारीमा श्रीमान् गएकाले श्रीमतीले
एक–अकाख को स्नेह र प्रेमशबना नै य िनािस्था गुजानुख परे काले दोस्रो साथी र्ोज्ने प्रिृशि
बि् दै गएको छ गाउँ भरर, जसले गदाख केही शदनअगाशड हके (नाम पररितखन) को सन्बन्ध
शिच्छे द नै भयो र उता उसको माइली काकीको बुहारी अकैसँ ग दोस्रो शबहे गरी शहँ ड्ःेछ,
त्यो पशन छोराले पठाएको सबै पै सासमेत बोकेर । यस्ता र्ालका पाररिाररक शिर्ण्डन
तथा शहौं साका कारर् त्यो गाउँ को सामाशजक जीिन आिाि बन्दै गएको छ । हो, यस्तै
कथा ने पाली ग्रामीर् समाजको अब शििे र्ता बशनसकेको छ ।
पू िीय सौंस्कृशतको शहमायतीका रूपमा रहँ दै आएको ने पाली समाजमा आध्याखत्मक दिख न
र शचिनमा आधाररत सनातनी परम्परा रहे पशन शिदे िबाट र्कखने नेपाली र उनीहरूले
शसकेर आएको शिदे िी सौंस्कारको उपखस्थशतसँ गै पािात्य सौंस्कृशतले प्रभाि बनाउँ दैछ ।
र्ासगरी भ शतकिादी दिख न र शिचारधाराबाट प्रभाशित पशिमी सौंस्कृशतले मानिीय
मूल्य–मान्यता, आध्याखत्मक दिख नलाई भन्दा सामाशजक सुर् भोग र भ शतकिादी
जीिनिै लीलाई महत्व शदन्छ, यसले िास्त्रीय मूल्य–मान्यता र परम्परालाई र्ासै शिश्वास
गदै न, आधु शनक जीिनपिशत र उपभोगिादी िै ली यसका शििे र्ता रहे को सन्दभख मा
ने पाली समाजमा पशन त्यस प्रकृशतका शिर्यहरूले स्थान पाएको िष्ट् रूपमा दे खर्न्छ ।
पू िीय सौंस्कृशतले िेदलाई जीिन पिशतका रूपमा शलएर त्यसैलाई सामाशजक अभ्यास
गरायो भने पशिमा सौंस्कृशतले अध्ययन अनुसन्धानबाट शनस्केका शिर्यिस्तुलाई आफ्नो
दृशष्ट्कोर् मानी सामाशजक अभ्यास गराउँ दै लग्यो । ने पालीहरूमा पशन शिदे िीको
प्रभािसँगै पररमाशजख त पू िीय सौंस्कृशत तथा आशिष्काररक तथा अनु करर्ात्मक पशिमा
सौंस्कृशतले प्रभाि र्ैलाउँ दै आएको छ, जसले गदाख गुरुदे ि भिाः िसुदैि कुटु म्बजस्ता
पक्षहरू ने पाली सौंस्कार र सस्कृशतबाट स्खशलत हुदै आएको छ
िैदेशिक रोजगारीका नाममा शबदे शसने युिा जनिखिको पलायनसँगै यसले सामाशजक
क्षे त्रको मात्र शिचलन नगरी प्रजनन दरमा कमी आएको छ, तर औसत आयुमा भने िृखि
भएको अिस्था छ । यसले गदाख आशथखक िृखिमा श्रमको योगदान िट् नेछ । यो िाशर्खक
आशथखक िृखिको ०.३ प्रशतितले मात्र बिी हुने एक अध्ययनले दे र्ाएको छ । यही
अध्ययनलाई नशजर मान्दा िैदेशिक रोजगार हाम्रो सन्दभख मा क्षशर्क र्ाइदा दे खर्ए पशन
दीिख कालका लाशग नोक्सानी दे खर्न्छ । तसथख पशन मुलुकको युिा जनिखिलाई दे िशभत्रै
रोजगारीको शसजख ना गरी मुलुक र समाजको सकारात्मक उन्नशत एिौं प्रगशत तथा
सामाशजक एिौं साौं स्कृशतक सद्भािलाई अझ पररमाशजख त एिौं दररलो बनाउनु आिश्यक छ
। यसका लाशग शिदे िमा शसकेको ज्ञान, सीप, प्रशिशध, धारर्ा र सहकायखलाई उपभोग गदै
सामाशजक प्रभािलाई न्यून गने शदिामा अगाशड बि् नु अपररहायख छ । यसो गनख सशकएको
र्ण्डमा दे िले शलएको सुर्ी ने पाली समृि नेपालको नाराले साथख कता पाउने छ ।

गररबी थिवारर् भसिि २.०

चालू आशथखक िर्खलाई आधार िर्ख माने र राशष्ट्रय योजना आयोग आगामी आशथखक िर्खदेखर्
लागू हुने गरी पन्ध् ौं योजनाको तयारीमा जु टेको छ । आयोगका अनु सार सिखसुलभ
आधारभू त पू िाख धार शनमाख र्, सौंिीय िासन प्रर्ालीको सुदृिीकरर्, उत्पादनिील एिम्
मयाख शदत रोजगारी, सामाशजक–आशथखक रूपािरर्, उच्च तथा शदगो आशथखक िृखि र
गररबी शनिारर् गरी समृखिको आधार शनमाख र् गनुख तथा दे िमा िाखि, सुरक्षा, सामाशजक
न्याय तथा सुदृि राशष्ट्रय एकता, गुर्स्तरीय तथा जिार्दे ही सािखजशनक सेिा र स्वस्थ
तथा सिु शलत िातािरर् कायम गरी नागररकलाई पररष्कृत र मयाख शदत जीिनको
अनु भूशत शदलाउने लगायतका मूल उद्दे श्य पन्ध् ौं योजनाले राख्नेछ । सबैभन्दा
उल्ले ख्यचाशहँ उच्च आय िा औद्योशगक राष्ट्रको स्तरको प्रशतव्यखि आय, िू न्य शनरपेक्ष
गररबी, राशष्ट्रय आम्दानीमा तल्लो ४० प्रशतित जनसौंख्याको अनु पात बिाउने आयोगले
लक्ष्य शनधाख रर् गदै छ ।
दे िमा हाल गररबीको रे र्ामुशनको जनसौंख्या २१.६ प्रशतित रहे कोःे यही
अिधारर्ापत्रले स्वीकार गरे को अिस्थामा तीन िर्खशभत्रैमा शनरपे क्ष गररबीको रे र्ामु शन
रहे का जनसौंख्या िू न्यमा झानुख असम्भि नै छ । । सरकार आर्ैंले सन् २०३० सम्म
गररबीमा रहे का ने पालीको अनु पात ५ प्रशतितमा झाने शदगो शिकासका लक्ष्य तय गरे को
छ । शिश्व बैंकले अद्यािशधक गरे को नयाँ गररबीको रे र्ा (चरम गररबीको अनु पात) १.९०
अमेररकी डलर छ । यस मानकलाई आधार मान्दा हाल गररबीको रे र्ामुशनको जनसौंख्या
१५ प्रशतित छ भने बहुआयाशमक गररबीमा रहे को जनसौंख्या २८.५ प्रशतित छ (स्रोत :
राशष्ट्रय योजना आयोग/ओशपएचआई) । यद्यशप, यूएनडीपीले अद्यािशधक गरे को सोही
सूचक (एमपीआई) अनु सार सन् २०१८ मा नेपालका ३८.२५ प्रशतित नागररक
बहुआयाशमक गररबीमा छन्, २४.३३ प्रशतित यस्तो गररबीमा धकेशलने जोखर्ममा छन् ।
शिश्व बैंकले कुनै पशन बेला गररबीमा धकेशलने जोखर्ममा रहे का ने पालीहरूको अनु पात
४० प्रशतित रहे को बताउँ दै आएको छ ।
आशथखक िृखिदर, आममाशनसको आयमा भएको िृखि तथा र्चख को मापनका आधारमा
गररबीको रे र्ालाई पशन अद्यािशधक गदै लशगएको छ । शिगतमा प्रशतशदन १ अमेररकी
डलरभन्दा कमको आय गने लाई गररबीको रे र्ामुशन माशनँ दै आएकोमा यसलाई पशछ
पु नरािलोकन गरी १ डलर २५ सेन्ट कायम गररयो । अझ, यसले पशन सही िौं गमा
उपल्लो तहका गररबलाई समेट्न नसकेको भन्दै सन् २०१५ मा आएर १.९० अमेररकी
डलरको नयाँ सीमा शनधाख रर् गररयो, तर अशहले आएर यो सीमारे र्ालाई पशन पुनरािलोन
गरे र शिश्व बैंकले गररबीको नयाँ सीमा तल्लो आय भएका मुलुकहरूका लाशग ३.२० डलर
र उपल्लो मध्यम आय भएका मुलुकका लाशग ५.५० डलरको नयाँ सीमा शनधाख रर् गरे को
छ।
शिश्व बैंकको यो नयाँ सीमारे र्ाका आधारमा हे दाख प्रशतशदन ३.२० अमेररकी डलरभन्दा
कम आय आजखन गने ने पालीहरूको अनु पात ५०.८ प्रशतित िा सौंख्यामा १ करोड ३७
लार् छ भने प्रशतशदन ५.५० डलरभन्दा कम आजखन गने नेपालीहरूको अनु पात ८३
प्रशतित िा सौंख्यामा २ करोड २३ लार् छ । (स्रोत : शिश्व बैंक– सेयडख प्रोिे ररटी २०१८)
।
सरकारले पटक–पटक समयमा राशष्ट्रय गररबीको रे र्ासम्बन्धी मानकमा पु नरािलोकन
गदै आइरहे पशन ने पालमा गररबका टाउका गन्ने शिशधमाशथ सधैं प्रश्न उठ् ने गरे को छ ।
सरकारले सन् १९९५/९६ को पशहलो ने पाल जीिनस्तर मापन सभे देखर् तेस्रो जीिनस्तर
मापन सभे २०१०/११ का बीचमा राशष्ट्रय गररबी रे र्ामा ३५ प्रशतितले िृखि गररसकेको छ
। हाल ने पालमा जीिन शनिाख हका लाशग चाशहने लागत (कोली) शिशधबाट गररबी गर्ना गने
गररएको छ, जसअनु सार एक जना व्यखिलाई िाशर्खक १९ हजार २ सय ६२ रुपै याँ
अथाख त् दै शनक ५२.७७ रुपै याँ भयो भने जीशिका चल्छ भन्ने मानकका आधारमा गररबी
गर्ना हुने गरे को छ, यस मानकअनु सारको पशछल्लो ने पाल जीिनस्तर मापन सभे ले
२५.२ प्रशतित नेपाली गररबीको रे र्ामुशन रहे को दे र्ायो ।
सन् १९९६ दे खर् २०१० का बीचमा गररबीको रे र्ामुशनका जनसौंख्या ४२ प्रशतितबाट २५
प्रशतितमा झरे को जीिनस्तर मापन सभे का नशतजाहरूले दे र्ाए । शयनै तीन सभे का
आधारमा िाशर्खक गररबीको रे र्ाबाट बाशहररने ने पालीको औसत सौंख्याको अनु मानका
आधारमा राशष्ट्रय योजना आयोगले योजनागत प्रक्षे पर् गने गरे को हो । तर, यो शिशधमा
केही त्रुशट छन् । नेपालमा २०७२ सालको महाभू कम्पका कारर् गररबीको रे र्ा
आसपासमा रहे का झन्डै ३ प्रशतित ने पालीहरू पु न: गररबीमा धकेशलएको शिश्व बैंकको
अनु मान छ । यसैगरी, २०७३/७४ मा दे िको पू रै तराई क्षे त्र डु बान र बािीमा पदाख झन्डै २
प्रशतित नेपालीहरू पु न: गररबीमा धकेशलएको अनु मान छ । योजना आयोगको
अनु मानमा आधाररत गररबी प्रक्षे पर् शिशधले शयनलाई समेट्दैन ।
यसैगरी, शिश्व बैंकले नै सन् २००८ मा उच्च र्ाद्य मूल्यका कारर् गररबीमा
धकेशलने हरूको सौंख्या बि् ने एक नीशतपत्रमा उल्ले र् गरे को शथयो । ने पालले लगातार
तीन िर्खसम्म बेहोनुख परे को १० प्रशतितभन्दा बिीको मुद्रास्फीशत दर (जसलाई र्ाद्य
िस्तुको उच्च मूल्य िृखिले मुख्यतया हाँ केको शथयो) कारर् कशत ने पालीले गररबीको मार
ँ तै भएको पाइँ दैन । सन् २००३ दे खर् २०१०
र्ेप्नु प¥यो भन्ने िास्तशिक मूल्याौं कन कहीक
का बीचमा औसत आशथखक िृखिदर ३.२ प्रशतित रह्यो भने सोही अिशधमा प्रशतव्यखि
उपभोग र्चख को िृखिदर ३.७६ प्रशतित रह्यो । राष्ट्र बैंकिारा प्रकाशित तलब तथा ज्याला
िृखिदर सूचकाौं कमा िृ खि भइरहे को दे खर्ए पशन समग्रमा औसत आयको िृखिभन्दा
बजारमा मूल्यिृ खि दर उच्च छ ।
उपल्लो गररब ४० प्रशतितले आफ्नो आयको ८० प्रशतितभन्दा बिी र्ाद्यजन्य उपभोगमै
सक्ने गरे को र्रक–र्रक अध्ययनहरूले दे र्ाएका छन् । त्यसैले यस्ता गररब िगखलाई
महँ गीको पशहलो मार पने गरे को छ । गररबीको मापन गदाख िरपररिारको उपभोग प्रिृशि
र त्यसका लाशग हुने र्चख को मापन पशन गनख सशकएन भने त्यसले सही नशतजा शदन
सक्दै न, त्यसैले पशन नयाँ शिश्वव्यापी गररबीको रे र्ा तजुख मा गररएको हो ।
यसअशि नै एशसयाली शिकास बैंक (एडीबी) सम्बि अथखिास्त्रीहरूले एशसयाका हकमा ३
अमेररकी डलरको गररबी रे र्ा प्रयोग गररनु पने अिधारर्ा सािखजशनक गररसकेका छन् ।
यो प्रशतव्यखि िय क्षमता (पीपीपी)मा आधाररत गर्ना भएकाले ने पालका सरकारी
अशधकारीहरू ‘बल्ल त गररबी िटाय ,ौं अब यो कहाँ हुन्छ र ?’ भने र उतशसखनु पदै न ।
मात्र, हाम्रो गररबीको राशष्ट्रय रे र्ालाई पशन अिराख शष्ट्रय अभ्यासहरू मुताशबक अद्यािशधक
गरे पु ग्छ ।
ने पालले पशछल्लो दु ई दिकमा चरम गररबीको रे र्ामु शन रहे को जनसौंख्यालाई आधामा
झारे कोमा कुनै िौं कै छै न । तर, यो ने पालको आफ्नो मात्र उपलखब्ध भने होइन ।
शिश्वव्यापी रूपमा नै चरम गररबीको रे र्ामुशन रहे का माशनसहरूको सौंख्यामा व्यापक
कमी आइरहे को छ । शिश्वका दसाौं ि जनसौंख्या चरम गररबीको रे र्ामुशन छन् । सन्
१९९० मा एकशतहाइ ३६ प्रशतित जनसौंख्या यस्तो अिस्थामा शथए भने यो अनु पात २०१३
मा ११.२ प्रशतित रहे कोमा २०१५ मा १० प्रशतितमा झरे को शिश्व बैंकको आकलन छ ।
यो प्रशतशदन १.९० अमेररकी डलरको सीमामा आधाररत अनु मान हो ।
दशक्षर् एशसयालाई गररबको दोस्रो ठूलो िर भशनन्छ । यस क्षे त्रले पशन गररबी शनिारर्मा
उल्ले ख्य र्ड् को मारे को छ । सन् १९९० मा यस क्षे त्रमा चरम गररबीको रे र्ामुशन रहे को
जनसौंख्या ४७.३ प्रशतित रहे कोमा सन् २००५ मा ३३ प्रशतित हुँ दै सन् २०१५ मा १२.४
मा झरे को छ । नेपालको अद्यािशधक तथ्ाौं क अशिश्वसनीय छ । शिश्व बैंकका अनु सार
सन् २०१० मा १.९० अमेररकी डलरको सीमाभन्दा मुशन रहे का चरम गररबको अनु पात
१५ प्रशतित रहे कोमा सन् २०१५ मा ७ प्रशतितमा झरे को छ ।
हरे क सात–आठ िर्खमा नयाँ जीिनस्तर मापन सभे गने गररएकोमा अब नयाँ िाँ चा र
मानकअनु सारको नयाँ सभे गररएपशछ मात्र नेपालमा िास्तशिक अथखमा कशत नागररक
गररबीको रे र्ामुशन छन्, तीमध्ये चरम गररबीमा कशत प्रशतित छन् भन्ने र्ुट्याउन
सशकन्छ ।
गररबी न्यूनीकरर्का लाशग ने पालले हाशसल गरे का सबै उपलखब्धहरू सरकारी प्रयासले
मात्र हाशसल भएका भने होइनन् । यहाँ को गररबी न्यूनीकरर्मा रे शमट्यान्सले महत्वर्ख
योगदान गरे को भन्ने र्रक–र्रक अध्ययनहरूले पु शष्ट् गररसकेका छन् । साँ च्चै भन्ने हो
भने सन् २००० अशि नेपालमा गररबी लशक्षत कायखिमहरू नै शथएनन् । र्ुद्रे र बजे ट छने
प्रकृशतका कायखिमहरूबाट गररबी शनिारर् असम्भि नै शथयो र छ । शिश्व बैंकको
ऋर्मा २०६० सालमा सुरु गररएको गररबी शनिारर् कोर् (गशन कोर्) नै पशहलो लशक्षत
कायखिम शथयो । बैंकका अनु दान र ऋर् गरी झन्डै ३२ अबख रुपै याँ र्चख गरे र सिालन
गररएको यो कोर् अशहले अलपत्र पाररएको छ । गशन कोर्का सिालन मोडाशलटी शनकै
शभन्न प्रकृशतको शथयो, सामुदाशयक सौंस्थामार्खत सोझै गररब समुदायका बीचमा गई
लगानी गने यो मोडल कररब–कररब ग्रामीर् बैंकको पिशतलाई अनुिरर् गरे जस्तो
दे खर्ए पशन कायखपिशत पू रै र्रक शथयो ।
यसअशि छु ट्टै ऐनअिगखत रही प्रधानमन्त्रीको मातहतमा रहने गरी सिाशलत कोर्लाई
अशहले शिश्व बैंकको सहयोग रोशकने शबशिकै सहकारी तथा गररबी शनिारर् मन्त्रालय
मातहतमा लाशगएको छ । यो कोर्मातहत झन्डै ४ हजार मशहला समूहमा रहे को १९ अबख
रुपै याँ भन्दा बिीको िुम्ती कोर्को अखस्तत्व के हुने हो भन्ने कुनै नीशतगत शनर्ख य नै
गररएको छै न ।
अब परम्परागत िाँ चाका गररबी न्यूनीकरर् कायखिमहरूका औशचत्यका बारे मा समेत
बहस गनुख पने आिश्यकता छ । अबौं र्चख गरे र सिालन गररएका करे सा र्ेती, बाख्रा
साटासाट, बगर र्ेतीका नाममा पाँ च–दस हजार बाँ ड्ने कायखिमले साँ च्चै गररबी
िटाउन कस्तो योगदान गरे होलान् ? न त व्यापक शिरोधपशछ भारतमा बन्द गररएको
गररब पररचयपत्र (जु न ने पालमा पू िखमन्त्री, शिक्षक, जशमन्दारलाई समेत बाँ शडएको
अनु सन्धानबाट र्ुलेको छ) बाँ ड्ने कायखिमबाट नै केही उपलखब्ध हाशसल हुनसक्ने
दे खर्न्छ ।
त्यसैले अब पू िाख धार शिकास, सामाशजक सुरक्षा प्रत्याभू शत र आयआजखनका न्यूनतम
ग्यारे न्टीसशहतका नयाँ िाँ चाका गररबी न्यूनीकरर्का कायखिम सिालन गनुख पने बेला
भएको छ । यस्ता कायखिमलाई सरकारले लोकशप्रयता कमाउनका लाशग ल्याउने
गररबसँग शिश्वे श्वर, जनता आिासजस्ता छरुिा कायखिमका िाँ चामा होइन; तत्कालै ठोस
प्रशतर्ल शदने र्ालका एकीकृत याकेज कायख िमका रूपमा सिालन गररनु पछख ।

िेपाली पयिटिमा खुसीको

खबर
ने पाल सरकार गृह मन्त्रालयको मातहतमा रहे को अध्यागन शिभागले हालै सािखजशनक
गरे को तथ्ाौं कअनु सार सन् २०१८ को अक्टोबरसम्ममा ने पाल भ्रमर् गने शिदे िी
पयखटकको सौंख्या ८ लार् ८२ हजार ५ सय ३१ पु गेको छ । स्मरर् रहोस्, गत िर्ख अथाख त्
सन् २०१७ को सोही अिशधमा ७ लार् ५७ हजार ४ सय ४८ जना शिदे िी पयखटकले
ने पालको भ्रमर् गरे का शथए ।
यसरी हे दाख सन् २०१८ मा ने पाल भ्रमर् गने शिदे िी पयखटक १० लार् २०–३० हजारदे खर्
१० लार् ५०–६० हजारसम्म पु ग्ने गनख सशकन्छ । शकनभने, सन् २०१८ को िर्खमा दु ई
मशहना मात्रै बाँ की छ । यसरी बाँ की रहे को दु ई मशहनामध्ये पशन शिगतको तथ्ाौं क हे दाख
नोभे म्बर मशहनामा ने पाल भ्रमर् गने शिदे िी पयखटकको सौंख्या राम्रै रहने गरे को भए पशन
शडसेम्बर मशहनामा त्यशत राम्रो छै न । अथाख त् जशहले पशन शडसेम्बर मशहनामा अक्टोबर–
नोभे म्बर मशहनाको तुलनामा कम शिदे िी पयखटक ने पाल आउने गरे को तथ्ाौं क छ ।

उता ने पाल सरकारले सन् २०२० लाई ‘ने पाल भ्रमर् िर्ख’ का रूपमा मनाउने िोर्र्ा
गरे को छ । साथै सरकारले सो िर्ख २० लार् शिदे िी पयखटकलाई ने पाल भ्रमर् गराउने
लक्ष्य शलएको छ । गएको २७ सेप्टेम्बरमा शिश्व पयखटन शदिस मनाउने िममा पयखटन
व्यिसायीलगायत सरोकारिाला सबैलाई तालुकिाला मन्त्री रिीन्द्र अशधकारीले सन्
२०२० मा २० लार् शिदे िी पयखटक ने पाल शभœयाउने लक्ष्यलाई पू रा गनख हरतरहले डटे र
लाग्न पयखटनसँग सम्बखन्धत सबैलाई आग्रह गरे का छन् । त्यसो त समग्र पयखटनको कुरो
गदाख शिश्वका प्रायाः सबै दे िले धे रैअशि नै पयखटनलाई पशन अन्य उद्योगसरह उद्योगको
मान्यता शदइसकेको हो । तर, ने पाल सरकारले भने पयखटनलाई धे रै शिला गरे र उद्योगको
मान्यता शदयो । यसरी पयखटनलाई पशन अन्य उद्योगसरहको मान्यता शदएको भए तापशन
नीशतगत रूपमा र अपे क्षा अनु रूप काम हुन सशकरहे को छै न ।
जे भए तापशन सरकारले अन्य उद्योगसरह पयखटन उद्योगलाई पशन मान्यता शदएपशछ
पयखटन व्यिसायमा लागेका व्यिसायीले सरकारबाट धे रै अपे क्षा गरे का छन् । र्ासगरी
पयखटन व्यिसायीहरूले शिशभन्न सहुशलयत, सेिा, सुशिधालगायतका ‘लोयल्टी’ अपे क्षा
गरे का छन् , सरकारबाट । ने पाली पयखटनलाई टे िा शदन र मजबुत बनाउन सरकारले
सहुशलयत, सेिा, सुशिधालगायतका ‘लोयल्टी’हरू शदनु पशन पछख । हाल शिश्व पयखटन
उद्योगको जु नसुकै क्षे त्रमा पशन तीव्र र एक शकशसमले अिस्वस्थ्य प्रशतिधाख नै
चशलरहे काले पयखटन उद्योगमा लागेका उद्योगी–व्यिसायीहरूले पशन ने पाल भ्रमर्मा
आउने शिदे िी पयखटकहरुलाई सोही अनु सारका याकेजहरू शदने बारे मा पक्कै सोच्ने छन्
। औपचाररक रूपमा भन्न त अशल अप्यारो हुन्छ, तर ने पाली पयखटन उद्योगमा शभशत्रएको
अस्वस्थ प्रशतपधाख ले गदाख ने पालको पयखटन व्यिसाय झन्डै झन्डै ‘नाङ् लो पसल’ जस्तो
भएको छ ।
र्लताः ने पाल सरकारको आशधकाररक शनकायबाट ताशलम शलएर ए प्लस, ए, बी प्लस,
बी ग्रेड ल्याएर टु र गाइड÷टर े शकङ गाइड बनेका कशतपय गाइड हालको शपक शसजनमा
पशन बेरोजगार भएर बस्नुपरे को छ ! त्यसैले पयखटन उद्योगमा लागे का उद्योगी–व्यिसायी
र मजदु रहरूले व्यिहारमै लागू हुने गरी शिशभन्न शिशध–शिधान बनाएर कडाइका साथ
लागू गनुख पने दे खर्न्छ । हुन त शिश्व पयखटनको कुरो गदाख प्रायाः सबै दे िका लाशग नभई
नहुने पशहलो र सिखस्वीकायख आिश्यकता भनेको भ शतक पू िाख धारको शिकास हो ।
त्यसमा पशन ने पालजस्तो भू –पररिेशष्ठत दे िहरूलाई शिदे िी पयखटक शभœयाउन नभई
नहुने यातायातको प्रमु र् आधार भने को हिाई यातायात नै हो । त्यसमा पशन अिराख शष्ट्रय
हिाई यातायात पशहलो आिश्यकता हुन जान्छ । तर दु ाःर्को कुरो, हालसम्म ने पालमा
चाशहँ दो रूपमा हिाई यातायातको पहुँ च नभएकैले ने पाल िु म्न आउन चाहने कशतपय
शिदे िी पयखटक अन्यत्र मोशडएको खस्थशत छ ।

सीप र थिक्षाले घट् छ गररबी

सरकारले आफ्ना महत्वाकाौं क्षी योजना अशि साने िममा आशथखक रूपमा गररबीको
रे र्ामुशन रहे का नागररकको पशहचान गरी उनीहरूलाई गररबी पशहचान–पत्र शितरर् गने
भने र कायखयोजना ल्याएको लामो समय भयो । दस ौं पििर्ीय योजनामै गररबीको
पशहचान गरी गररबी शनिारर् गररने कुरा उल्लेर् गररएको शथयो । तर, यशतका समयसम्म
पशन काम हुन सकेको छै न । हुन त सबैजसो कायखयोजना कागजमै सीशमत रहे को
अिस्थामा यो मात्र लागू गनख सक्ने भन्ने कुरा पशन शथएन, तर पशन गररबीको रे र्ामुशन
रहे का भशनएका नागररकको पशहचान गरी उनीहरूलाई सरकारी सेिा–सुशिधा शदइने
भन्ने कुरा भने स्वागतयोग्य नै हो, तर यहाँ के प्रश्न उठ् छ भने गररबी पशहचान–पत्र शकन र
केका लाशग ?
कुनै पशन व्यखिको आम्दानी र उसको र्चख गने क्षमता तथा स्वास्थ्य शिक्षाको पहुँ चता,
भ गोशलक अिस्था र मानिशिकास सूचकाौं कलगायतका आधारमा ऊ गररबीको रे र्ामुशन
छ िा छै न भने र पशहचान गररन्छ । ने पालको सन्दभख मा कुनै व्यखिले िाशर्खक रूपमा १९
हजार २ सय ६१ रुपै याँभन्दा कम र्चख गछख भने उसलाई गररबीको अिस्था भनी व्याख्या
गने गररएको छ । अिराख शष्ट्रय मापदण्डअनु सार दै शनक एक अमेररकी डलरभन्दा कम
र्चख गने है शसयत भएकालाई गररब भशनएको छ, तर नेपालमा कशतपय नागररक शबहान
र्ाए बेलुका के र्ाने भन्ने सम्मको अिस्थामा छन् । यसथख नेपालको अिस्थामा गररबीदर
उच्च रहे को प्रस्ट दे खर्न्छ । यद्यशप यशतर्ेर दे िका कररब २५ प्रशतित (६६ लार्)
नागररक गररबीको रे र्ामुशन रहे को तथ्ाौं क दे र्ाउँ छ ।
गररबी शनिारर् कोर्, योजना आयोग र शिशभन्न सातिटा मन्त्रालयहरूबीच समन्वय गरी
सरकारले उच्च गररब रहे को भशनएका दे िका २५ शजल्लामा गररबीको पशहचान गरर
उनीहरूलाई पशहचान–पत्र शितरर्को काम अशि सारे को छ, जसअिगखत बाजु रा,
कालीकोट, बझाङ, हुम्ला, जु म्ला, अछाम, मुगु, डोल्पा शजल्लाहरू रहे का छन् । यस्तै
अन्य शजल्लाहरूमा भोजपु र, र्ोटाङ, शसन्धु ली, रामेछाप, बाग्लुङ,
कशपलिस्तुलगायतका शजल्लामा पशन गररबी बिी रहे को पाईएको छ । यीमध्ये सबैभन्दा
बिी बाजु रामा ६४ प्रशतित नागररक गररबीको रे र्ामुशन छन् भने कालीकोटमा ५७.९
प्रशतित नागररक गररब छन् । यस्तै बझाङमा ५६.८, हुम्लामा ५६, जु म्लामा ४९,
अछाममा ४७.२, मुगुमा ४७.१ र डोल्पामा ४२.८ प्रशतित नागररक गररबीको रे र्ामु शन
रहे का छन् । सबैभन्दा कम तनहुँ मा १४.८ प्रशतित व्यखि गररब छन् । कायखिमको
पशहलो चरर्मा परे का यी २५ शजल्लाका १२ लार् ४० हजार ३ सय ५० जनामा गररएको
अध्ययनले ३ लार् ५६ हजार ४ सय १८ जना गररब रहे को दे र्ाएको छ । समग्रमा
शिगतमा कुल ३४ प्रशतित नागररक गररब रहे कोमा अशहले सुधार भएको भशनएको छ,
जसमध्ये गएको िर्खको शिनािकारी भू कम्पले थप ९ प्रशतित गररबी बिाएको भशनएको
शथयो ।
शिलोचाँ डो सरकारले गररबको पशहचान त गलाख , उनीहरूलाई पशहचान–पत्र पशन दे ला,
तर के यशतले मात्र दे िको गररबी शनिारर् हुन सक्छ त ? भन्ने प्रश्न पशन यशतबेला
उशठरहे को छ । पशहचान–पत्र मात्र बाँ ड्ने तर गररबी िटाउने अन्य कायखिम ओझे लमा
पाने हो भने यसको औशचत्य पशन छै न । तथ्ाौं कमा गररबी दर िटे पशन र सरकारले जशत
धे रै कायखिम अशि सारे पशन यसैको िीर्खकमा आएका शिदे िी सहयोगहरूको सही
सदु पयोग भएको छै न । न त दे िको गररबी दरमा नै कमी आएको छ । यशतबेला दे िका
दु गखम शजल्लाका गाउँ हरूमा स्वास्थ्य, शिक्षालगायत अन्य अशत आिश्यकीय िस्तुहरूको
अभाि छ । सहज भएका सेिा पशन बहुसौंख्यक नागररकको पहँ ःुचमा छै नन् । गररबीको
नाममा आएका अनु दान पहुँ चिालाको र्ल्तीमै छन् । सरकार भने अझै पशन
गररबहरूको पशहचान गनख र पररचयपत्र शितरर् गनख भने र करोड ौं रुपै याँ र्चख गरररहे को
छ । बरु त्यो रकमले गररब भशनएका शजल्लाहरूमा कुनै व्यािसाशयक उद्योग र्ोल्न िा
यातायातकै क्षे त्रमा मात्र लगानी गने हो भने पशन गररबहरूले सामान्य सुशिधा पाउने शथए
। यताशतर कशहले, कसले सोच्ने ?
शिश्वमा दोस्रो गररब दे िका नागररकको उपनाम पाएका ने पालीहरू प्राकृशतक रूपमा
भने शनकै धनी छन् । नेपाल जलस्रोतमा शिश्वमै दोस्रो धनी भने र शचशनन्छ । िनजौं गल र
अन्य सम्पदाको पशन यहाँ कमी छै न । तर, शयनीहरूको सदु पयोग नभएकै कारर् आज
हामी गररब नागररकको रूपमा आर्ूलाई शचनाउन बाध्य छ ौं । यशतबेला ने पालको
िैदेशिक ऋर् पशन उच्च छ । ०७२ चै त मसािसम्म ३ र्बख ७४ अबख १० करोड ५५ लार्
रुपै याँ िैदेशिक ऋर् शथयो, जसमध्ये नेपालले शिश्व बैंकलाई सबैभन्दा धे रै १ र्बख ७५ अबख
१९ करोड ३० लार् रुपै याँ शतनख बाँ की छ । एशसयाली शिकास बैंकलाई १ र्बख ४९ अबख
९६ करोड २८ लार् शतनुख पनेछ । चीनलाई ८ अबख ७३ करोड ८९ लार् र भारतलाई ६
अबख ४ करोड ७३ लार् ऋर् शतनख बाँ की छ । त्यसैगरी ३८ िर्ख अशि सन् १९७८ मा
तत्कालीन सोशभयत सौंिबाट ने पालले शलएको १२ करोड ४४ लार् ऋर् भने भर्खरै चु िा
गरे को छ ।
यसरी हे दाख प्रत्येक ने पालीको थाप्लोमा २२ हजार भन्दा धे रै ऋर् छ । दे िको यस्तो
अिस्था हुँ दा पशन सरकारी उच्च पदस्थ ने ता मन्त्रीहरू शबनाउपलखब्धको शिदे ि भ्रमर् र
उपचारमै राज्यको अबौं रुपै याँ र्चख गरररहे का छन् । दे िको यो अिस्था एकाशतर छ भने
अकाख शतर सरकार दे िका गररबको पशहचान गरी पशहचान–पत्र शितरर् गने कायखमा अरू
िु कुटी ररत्याउँ दैछ । पशहचान–पत्रले केही हुदै न । उनीहरूलाई सीप र शिक्षाको र्ाँ चो
छ।
सरकारले साँ च्चै गररबी अन्त्य गने हो भने गररब रहे को भशनएका क्षे त्रमा उनीहरूको
जीिनस्तर माशथ उकास्ने र्ालका कायख िम ल्याउनु पछख र यस्ता काममा र्चख गनुख पने
टड् कारो आिश्यकता पशन हो ।

यो दीिख कालीन पशन हुन्छ । अशहले नागररकले चाहे को पशन यस्तै हो ।

सरकारले क्षशर्क रूपमा शदने थोरै सहयोगले गररबी शनिारर्को दर िटाउँ दैन, बरु
बिाउँ छ । शिश्वका सिाख शधक धनी शबल गेट्सले भने का शथए, “गररब भएर जन्मनु कसैको
दोर् होइन, तर गररबै भएर मनुख चाशहौं माशनसको सबैभन्दा ठूलो दोर् हो ।” यो भनाइले
गररबी शनिारर्का लाशग बरु धे रै हदसम्म प्रयास गलाख , तर सरकारी कायखिमले र्ासै
केही प्रगशत नहुने प्रस्ट छ । त्यसैले पशहचान त गनुख पछख , पशहचान काडख मात्रैको शितरर्ले
गररबी शनिारर् हुन नसक्ने कुरा सरकारले बु झ्नैपने दे खर्न्छ ।

ऊजािक्षेत्रमा हाम्रो चासो

हाम्रो मुलुकले शिद् युत् ऊजाख का क्षे त्रमा अनु भि बटु लेको एक िताब्दी शबशतसकेको छ ।
जलस्रोतमा शिश्वमै धनी रहे को ने पालको यो एक िताब्दी भने को पयाख प्त समय भन्नु पछख ।
यसै मुलुकमा अत्यशधक लोडसेशडङ छ भन्नु र बेहोनुख पदाख उदे क लाग्छ पशन । शि.सौं.
२०१३ मा सुरु भएको आिशधक शिकास योजनाहरूले गशत शलौंदै आठ ौं पििर्ीय
योजनासम्म आइपु ग्दा यसमा
रकारीक्षे त्रको मात्र सौंलग्नता दे खर्यो । शहउँ दका समय नदी प्रिाहमा कमी आउँ दा
शिद् युत् उत्पादन अत्यशधक िट् न जाने त भयो नै , अपार पानीको भण्डार रहे को यसै
मुलुकमा िर्ाख को समय पशन लोड सेशडङका कारर् हाम्रो दै नखन्दन जीिन प्रभाशित बन्न
पु ग्यो ।
मुलुकमा राजनीशतक पररितखनपशछ र्ुला बजार र उदारीकरर्अिगख त शि.सौं. २०४९ मा
शिद् युत् ऐन जारी भयो । यसबाट जलशिद् युत् सम्बखन्धत अन्य नीशतहरू पशन पररमाशजख त
भए । शिद् युत् ऐन, २०४९ सँगै जलशिद् युत्को उत्पादन र शितरर्मा शनजी क्षे त्र सौंलग्न हुन
पाएको छ । शनजी क्षे त्र सौंलग्न हुँ दा थुप्रै प्रिद्र्धनात्मक एिौं प्रोत्साहनात्मक कामहरू
भए/गरे को दे खर्ए पशन मुलुकमा ऊजाख सौंकट बि् दो छ । जलशिद् युत् शिकासको प्रगशत
सिोर्जनक छै न ।
मुलुकमा राष्ट्रव्यापी प्रसारर्लाइनको क्षमताको अभाि, कमजोर शितरर् व्यिस्थापन, रन
अर् ररभर प्रर्ालीमा आधाररत जलशिद् युत् उत्पादन पिशतका कारर् शहउँ दको
समयमा जशडत क्षमताअनु सारको शिद् युत् उत्पादन नहुने , सािखजशनक शनजी–सहकारी
पीपीपी मोडलअनु रूप पशन शनजी क्षे त्रबाट प्रशतबिता जनाएअनु सार शिद् युत् उत्पादन
नगने र सरकारी क्षे त्रबाट पशन ठूलो क्षमताका शिद् युत् उत्पादन आयोजना सिालन हुन
नसकेका कारर् मागअनु सारको शिद् युत् ऊजाख आपू शतख हुन सकेकोःे छै न ।
शनयखन्त्रत अथखव्यिस्थाबाट सन् १९९० दे खर् मुलुक शिस्तारै र्ुला र उदार व्यिस्थामा
आएको हो । सन् १९९० को दिकमा यसका केही सकारात्मक पररितखन पशन दे खर्एका
हुन् । शिगतका योजनाहरूले शनजी क्षे त्रलाई दे िको आशथखक शिकासको मेरुदण्ड,
सौंिाहकका रूपमा शलएको पशन हो । तर, मुलुकमा पू िाख धार शिकासको कमी र
लगानीमै त्री िातािरर्को अभािका कारर् यसले सिोर्प्रद िातािरर् तय गनख सकेन ।
औद्योशगक असुरक्षा, व्याप्त अिाखि, असल श्रमसम्बन्धको अभाि, सुिासनको
प्रत्याभू शत हुन नसक्दा उदारीकरर्को नीशतले असल पररर्शत शदन सकेन । शनजी क्षे त्रको
उद्यमिीलताको अभाि मुलुककै अशभिाप बन्न पु ग्यो । शिदे िमा श्रम पोखर्एर जु नसुकै
कायख गनख तयार हुने त र स्वदे िमा श्रम, िखि लगानी नगने पररपाटी र सौंस्कृशत हुशकखयो
हाम्रो मुलुकमा ।
शिकासको साझे दारीका रूपमा रहे को शनजी क्षे त्रसँग सरकारले राम्रोसँग हातेमालो गनख
सकेको छै न । सररकार र शनजी उद्यमी व्यिसायीबीचको दू री ठूलो छ । सरकारका केही
अौंग केिल राजस्वको सीमािृ खि गनख चाहन्छन् भने सुिासन अौंगका सरकारी
शनकायहरू सेिाको भािनामा प्रे ररत हुन सकेका छै नन् । शनजी अौंगले र्ुलेरै भन्ने गरे को
छ, सरकारी कमखचारीहरूमा सकारात्मक सोच छै न भने र । अको सम्पूर्ख िस्तु सेिाको
उत्पादन लागतमा हामीले कमी गनख सकेका छै नाौं ःै । गुर्स्तरका कारर् हाम्रा उत्पादन र
सेिाले अिराख शष्ट्रय बजार प्रिेि गनख नसकेका थुप्रै उदाहरर् हाम्रै सामु छन् । र्लस्वरूप
शिश्व व्यापार सौंगठनको सदस्य राष्ट्र, साकख, साफ्टा, शबमस्टे क जस्ता सदस्य राष्ट्र र
बहुव्यापाररक मागख प्रिस्त हुँ दाहुँ दै पशन ने पालले एक्काइस ौं िताब्दीको शिश्व बजार
आफ्नो हातमा शलन सकेको छै न ।
शिश्व एक पररिारको अिधारर्ा, शछमेकी मुलुक भारत र चीनले दे र्ाएको तीव्रतर
आशथखक शिकास, सूचना र प्रशिशधको पहुँ चका कारर् आमने पालीको आकाौं क्षा बि् नु
स्वाभाशिक हो । सरकारको भू शमका शिस्तारसँ गै साधन र स्रोतको शिकास हुन सकेको
छै न । शछमेकी एिौं तेस्रो राष्ट्रहरूबाट सहयोग र सद्भािको िर्ाख भए पशन हामीले त्यसको
सदु पयोग गनख सकेका छै न ौं । अतीतदे खर् ितखमानसम्म आइपुग्दा िर्ाख को भे लझैं शििीय
स्रोत र्न्याउने हरू कम छरैनन् हामीकहाँ , तर बालुिामा हालेको पानीजस्तै भएको छ
हाम्रो गशत शिकासको िम हे दाख । अकाख शतर शनजी सरकारी सहकारीको अिधारर्ाले
सौंस्थागत रूप शलइसकेको छै न । शिदे िी लगानीका लाशग उपयुि िातािरर्को अभाि,
कमजोर हाम्रो पुँ जीबजार, प्राशिशधक दक्षताको कमीका कारर् पशन मुलुक थप समस्यामा
रहे कोःे महसुस हुन्छ ।
दे िको सिािं गीर् शिकासका लाशग पयाख प्त शिद् युत् आपू शतख गरी जनताको जीिनस्तरमा
सुधार ल्याउन, सन् २०२२ सम्म सबैलाई भरपदो र गुर्स्तरीय शदगो र सिखसुलभ शिद् युत्
उपलब्ि गराई शिद् युत्लाई शनयाख तयोग्य िस्तुका रूपमा शलने मुलुकको दीिख कालीन यो
सोच, जलशिद् युत् उत्पादन प्रसारर् तथा शितरर्बाट आधु शनक ऊजाख मा सबैको पहुँ च
पु ¥याउँ दै आशथखक र सामाशजक सामुदाशयक सहकारी लगानी िृखि गने मुलुकको
रर्नीशत भए पशन शिद्यमान जशटलताहरूको गाँ ठो नर्ुकेसम्म राज्यको सोच, उद्दे श्य,
अिधारर्ा, रर्नीशत पूरा नहुने दे खर्न्छ । मुलुकमा दक्ष जनिखिको अभाि, शनजी
क्षे त्रसँग शिद् युत् र्ररदको सम्झ ता समयमै हुन नसक्नु, र्ररद गदाख पशन नोक्सानी
बेहोनुख पने अिस्था, शिद् युत् आयात शनयाख तका लाशग अिराख शष्ट्रय प्रसारर्लाइनमा शिलाइ
हुन जलािययुि आयोजनाबाट मुलुकले तल्लो तटीय र्ाइदाका बारे राशष्ट्रय स्तरमा
एकीकृत सोच नहुनु, ऊजाख लगानीक्षे त्रमा प्रिद्र्धकहरूबीच नै अत्यि र्ाटो दे खर्नु , धै यख
र सहनिीलताको िातािरर् पटक्कै नहुनु, माग र आपू शतखको म समी असिु लन हटाउन
आिश्यक मात्रामा जलािय युि आयोजनाहरूको अभाि हुनु यस क्षे त्रका थप
समस्याहरू हुन् ।
दशक्षर् एशसयाली राष्ट्रहरूको सौंगठन साकखको अठार ौं शिर्र सम्मेलन काठमाड म ौं ा
सम्पन्न हुँ दा साकख कायखकारी प्रमुर्हरूको समुपखस्थशतमा परराष्ट्र मन्त्रीहरूले साकख
मुलुकहरूका बीच अिरदे िीय प्रसारर्लाइन शनमाख र् गरी साकख मुलुकहरूका बीच
ऊजाख व्यापारमा सहकायख गने सम्झ ता गरे का छन् । साकख सदस्य राष्ट्रहरूले यसबारे ऐन
बनाएर ऊजाख व्यापार सरलीकरर् गने शनधो गरे । ऊजाख सम्बन्धी कानु नमा सबै साकख
राष्ट्रबीच एकता ल्याउने प्रशतबिता व्यि गररएको उि सम्झ ताले जलस्रोतको धनी
ने पालको भशिष्य थप सुन्दर दे खर्न्छ । साकख राष्ट्रमध्ये ने पाल र भु टान जलस्रोतमा धनी
छन् भने अन्य सबैजसो राष्ट्रहरू शडजे लप्लान्ट, थमखल, कोइला आशदबाट आफ्नो
आिश्यकता पू रा गरररहे का छन् । भारत र बौंगलादे िबीच शिद् युत् प्रसारर् लाइन
जोशडइसकेको, नेपालको िल्केिर र भारतको मुजफ्फरपु र १ हजार मे.िा. क्षमताको
अिरदे िीय प्रसारर्लाइन शनमाख र्, भै रहिा–गोरर्पु र उही क्षमताको शनमाख र् योजनाले
पशन साकख ऊजाख सहकायखको सम्झ ताले ने पालका लाशग थप आिािादी बनाएको छ ।
कुनै पशन मुलुकले ऊजाख व्यापारमा अशतररि िु ल्क नशलने , भन्सार अिरोध हटाउने
िाचा व्यि गरे काले पशन राम्रो सौंकेत भन्नु पने हुन्छ । नेपाल–भारतबीच साना
प्रसारर्लाइनहरूबाट शिद् युत् आदानप्रदान भइरहे का छन् । साकख सम्झ ता कायाख न्वयन
भए जलशिद् युत् शनकासीको थप मागख र्ुली ने पालका लाशग त कोसे िुौं गा नै साशित हुन्छ
।
हाम्रा जलशिद् युत् आयोजनाहरू समयमा सम्पन्न हुन सकेका छै नन् । शिद् युत् उत्पादन
लागत बशिरहे को छ । आयोजना सिालनहरूमा समन्वय छै न । शनयामक शनकाय
शिद् युत् प्राशधकरर्को सौंस्थागत सुधार हुन सकेको छै न । राष्ट्रव्यापी प्रसारर्लाइन
क्षमताको अभाि छ, शितरर् प्रर्ाली कमजोर छ । सुक्खायाममा शिद् युत् उत्पादन झन्
कमी छ । शनजी क्षे त्रबाट उत्पादन हुन सके पशन आिररक प्रसारर्लाइन शनमाख र् हुने
सकेको छै न । जग्गा प्राखप्त मुआब्जाका शिर्य मुद्दाहरू छरपस्ट छन् ।
जलशिद् युत् उत्पादनलाई प्रोत्साहन गरी भरपदाख ःे र स्तरीय शिद् युत् सेिामा
आमजनताको पहुँ च बिाउने राज्यको मूल उद्दे श्य रहे को दे खर्न्छ । शिद् युत् ऊजाख नै
हाम्रो महŒिपू र्ख स्रोत हो । राशष्ट्रय शिकासको मेरुदण्ड पशन हो । आधु शनक
जीिनिै लीले यसको माग बिाएको छ । यस अथखमा पशन सरकारी शनजी साझे दारी
अिधारर्ाअनु रूप यसमा चासो रहनु स्वाभाशिक हो । राशष्ट्रय र िैदेशिक लगानीको
िातािरर् तयार हुँ दा पशन मुलुकले प्राशिशधक शहसाबले जडान गनख सशकने क्षमताको
केिल २ प्रशतितसम्म पशन शिद् युत् जडान गनख सकेको छै न । ने पालमा ऊजाख को स्रोत
भण्डार छ । जलस्रोतको समुशचत उपयोग गनख सके शिश्वमै ने पालीहरू धनी हुने कुरामा
िौं का छै न । जलस्रोतको शिश्व भण्डार भशनने हाम्रो मुलुकमा सरकारी क्षे त्रबाट उत्पाशदत
र शितररत शिद् युत्को मू ल्यभार शनकै चको छ । अशधकाौं ि ने पाली या त शिदे िी भू शमबाट
आयात भएको पे टरोशलयम पदाथखमा भर परे का छन् , या त शिद् युतीय अन्य
सरसामग्रीहरूबाट जे नतेन गुजारा गदै छन् । उदार र र्ुला अथखनीशतबाट मुलुकको
आशथखक शिकास गने लक्ष्यअनु रूप केही दिकयतादे खर् स्वदे िी शिदे िी लगानी
िातािरर् तय गने सरकारी नीशत छ । अल्प शिकशसत राष्ट्रबाट स्तरोन्नशत भई ने पाल सन्
२०२२ दे खर् शिकासोन्मु र् राष्ट्रको स्थानमा पु ग्ने सौंयुि राष्ट्रसौंिको पररभार्ा अनु कूल
उसले आफ्ना शियाकलापहरूलाई अगाशड बिाउँ दै छ । हाशसल हुन नसकेको
सहस्राब्दी शिकास लक्ष्यका बाँ की काम पू रा गदै लगानीको िातािरर् तय गरी हालको
अल्पशिकशसत अिस्थाबाट स्तरोन्नशत हुन हाम्रो मुलुकले धे रै कायख गनुख पने छ । यसका
लाशग सरकार एक्लैले कायख सम्पन्न गनख नसकेको हुँ दा शिगत लामो समयदे खर् नै
सरकारी, शनजी, सहकारी मोडल अशि साररएको छ । शनजी क्षे त्रले गरे का असल
अभ्यासहरूलाई पालना गदै सरकारले लगानीमैत्री िातािरर् शसजख ना गरी शनजी क्षे त्रसँग
हातेमालो गने कायख पशहलो प्राथशमकतामा पछख । दु ईशतहाइभन्दा बिी लगानी शनजी क्षे त्रले
थप नगरे सम्म मुलुकले शलएको शिकासोन्मु र् मुलुकको प्रशतष्ठा प्राखप्त हुने अिस्था छै न ।

सुि िस्करीमा िेपाल

टि ान्जजट
तातोपानी भन्सारको शिकल्पका रूपमा प्रयोग हुन थालेको रसुिागिी नाका हुँ दैदै
पशछल्लो समय अिैध सुन तस्करी बि् दै गएको छ । २०७२ मागखदेखर् चीनबाट हुने
धे रैजसो आयात रसुिागिी नाकाबाट हुँ दैदै आएको छ । ने पाल, चीन र भारत जोड् ने
शत्रदे िीय नाकाका रूपमा शिस्तार भइरहे को रसुिागिी नाकाबाट पशछल्ला समय
धमाधम सुन बरामद हुनु ले तस्करी बिे को पु शष्ट् गछख । रसुिाको केरुङ र
शसन्धु पाल्चोकको तातोपानी नाका हुँ दैदै तस्करी भइरहे को सुन शतब्बतबाट गोरर्ा,
मनाङ, लमजु ङ बाटो हुँ दैदै तस्करी हुन थालेको छ । अशिअशि यो रुटमा तस्करीको
कुनै छनक नपाइए पशन समाशतएका िटनाले नयाँ सुन तस्करी मागख आशिष्कार भएको
दे खर्न्छ ।
बन्द नाका तातोपानीबाट पशन सुन तस्करी आ.ि. २०७२–७३ मै पशन भे शटएको दे खर्न्छ ।
यस िर्ख २०७० मौंशसरदे खर् २०७१ चै तसम्म तातोपानीदे खर् ब्रह्बीसे क्षे त्रमा मात्र
पटकपटक गरी १ सय ६ शकलो अिैध सुन बरामद भएको शथयो ।
चोरी भएका गहना र बरामद भएका शिक्के सुन कारोबारीका सहयोगमा पगालेर शबिी
गने गररएको दे खर्न्छ । सिारी साधनको जाँ च गने भेइकल, एक्सरे मेशसन, मेटल
शडटे क्टर, शसशसशटभीलगायत आधु शनक मेशसन नहुदा सुन तस्करहरू उम्कने गरे को
दे खर्न्छ । तैपशन ठूलो पररमार्को सुन तस्करीका अशधकाौं ि िटनामा मुशछएका
प्रशतबादहरू अदालतबाट समान्य धर टीमा छु ट् ने गरे का छन् ।
सुन ठगी, सुन बरामद र अिैध सुन ओसारपसार भएका शजल्लाहरूमा बारा, रसुिा,
नु िाकोट, धादीङ, गोरर्ा, लामजु ङ आशद छन् । शिदे िबाट अिैध सुन शभशत्रएका
दे िहरूमा युएई, कतार आशद मुख्य छन् । तर, िैध सुन ने पालमा दशक्षर् अशिका,
युएई, हङकङ, खस्वट् जरल्यान्डलगायतका दे िबाट आयात हुँ दैदै आएको छ । सुन
आयात र लगानी शनरुत्साशहत गनख केन्द्रीय बैंकले कायखशिशध बनाएर कोटा प्रर्ालीमा सुन
आयात र शितरर्को व्यिस्था गदै आएको छ ।
तर, शिदे िमा रहे का नेपाली कामदारहरूलाई ने पाल र्केर आउँ दा छापािाल काँ चो सुन
ल्याउन रोक्ने सरकारको शनर्ख यप्रशत आपशि जनाउँ दै िैदेशिक रोजगारीमा गएर
र्केकालाई िरायसी प्रयोजनका लाशग तोशकएको मात्रामा छापािाल काँ चो सुन ल्याउन
पाउने पू िखित् व्यिस्थालाई नै कायम राख्न र भइरहे का हुन्डी र तस्करी शनरुत्साशहत गनख
ने पाल सरकारलाई शनजी प्रशतशनशधत्व गरे को माग राख्दै आएका छन् । शिदे ि बसेर
आउने का लाशग सहुशलयत शदन गररएको व्यिस्था दु रुपयोग गदै भन्सार छली बिे पशछ
सरकारले गहनाबाहे क २०७४ साउनदे खर् काँ चो सुन ल्याउन प्रशतबन्ध गररएको दे खर्न्छ
। यसअशि सरकारले कम्तीमा ६ मशहना बाशहर बसेर आउने ले ५० ग्रामसम्म सुन तथा
सुनका गहना भन्सार नशतरी ल्याउन पाउने व्यिस्था रहे को शथयो ।
आि ०६९/७० दे खर् २०७२–७३ सम्म १८८ शकलो अिैध सुन बरामद भएको सरकारी
शििरर् छ । यसरी दे िमा सुनको अिैध कारोबार भयानक हुँ दैदै आएको छ । ने पालको
सुनचाँ दीको शसौंगो बजार तस्करहरूको हातामा पु गेको दे खर्न्छ । तस्करहरूसँग सरकार
तथा सुरक्षा शनकायको सौंलग्नतामा शमलोमतो र शनयमनकारी नभई कमजोरीले गदाख
िाशर्खक ५० अबख रुपै याँ भन्दा बिी सुन बजार तस्करहरूको पकडमा रहे को बताइन्छ ।
२०७५ असोज आउँ दासम्म पशन रसुिाको केरुङनाका हुँ दै काठमाड ौं सुन तस्करी
भएका िटनामा शनरिरता कायमै रहे को दे खर्न्छ । तस्करको सुन बरामद भएका
कायखमा सौंलग्न भएका सुन व्यापारीको सम्बन्धमा भन्सार ऐन २०६४ को दर्ा ५७ (१) ङ
अनु सार १ करोड रुपै याँ भन्दा बिी पाँ च करोड रुपै याँ सम्मको शबगोमा एक िर्खदेखर् तीन
िर्खसम्म कैद हुने कानुनी व्यिस्था रहे को जनाइएको छ । अिैध सुन बरामद कैयन् पटक
भे शटन्छन् , तर सुन अिैध कारोबारीलाई जे ल कैद गरे को समाचार दे खर्ँदैन ।
शत्रभु िन अिराख शष्ट्रय शिमानस्थलबाट पटकपटक तस्करीको सुन बरामद हुँ दै आएको छ ।
यस शिमानस्थलबाट आि ०७०/७१ मा ४१ करोड ९६ लार् ८२ हजार रुपै याँ को ९२
शकलो सुन, आि ०७१/७२ मा १८ करोड ३५ लार् ४२ हजार रुपै याँ को ४१ शकलो तथा
आि ०७२/७३ मा १२ करोड ५३ लार् ७५ हजार रुपै याँ बराबरका २९ शकलो अिैध सुन
पिाउ परे को शथयो । तर, सोही स्रोतबाट ०७०/७१ मा २४ अबख ७९ करोड ४० लार् ४९
हजार रुपै याँ को ६ हजार १ सय ९६ शकलो सुन िैधाशनक माध्यमबाट आयात भएको शथयो
। आि ०७१/७२ मा ६ अबख ३८ करोड ९५ लार् ६९ हजार रुपै याँ को १७ सय शतन शकलो
तथा आि २०७२/७३ मा १४ अबख १३ करोड ८५ लार् ४ हजार रुपै याँ को ३ हजार ७ सय
१५ शकलो सुन िैधाशनक माध्यमबाट आयात भएको शथयो । सुनचाँ दीका अिैध
कारोबारीलाई सम्पशि िु िीकरर् अशभयोगमा मुद्दा चलाइआएको भशनन्छ, तर यस्तो
शिरलै दे खर्न्छ ।
सु िचादी व्यवसायमा अिुगमि
२०७३ चै त्रशतर काठमाड ब
ौं ाशहरका शजल्लामा अनु गमनको शसलशसलामा महासौंि आबि
व्यिसायीहरूका पसलबाट केही गरगहना परीक्षर्का लाशग सरकारी शनकायले
पसलबाट नमुना सौंकलन गरी शलएर जाने गरे को छ । सुनचाँ दी व्यिसायीलाई
शबनाकारर् पिाउ गदै आएको व्यिसायीहरूको भनाइ रहँ दै आएको छ ।
सुनचाँ दीसम्बन्धी शनदे शिका नल्याएसम्म सुन पसलको अनु गमन गनख नशमल्ने भनाई
व्यिसायीहरूले राख्दै आएका शथए । २०७३ भद शतर र त्यसपशछ पशन सुन आयात तथा
शबिी–शितरर् कायखशिशध २०६८ लाई पररितखन गने र्ेल बेलाबेलामा हुँ दै आएको दे खर्न्छ
। भशनन्थ्यो शक दे िको शसौंगो सुन बजारलाई थप बेशथशततर्ख धकेल्ने गरी केही सीशमत
व्यापारीको स्वाथख मा सु नको शबिी–शितरर्को कायखशिशध, २०६८ नै पशितखन गने कुरा
बराबर उठ् दै आएको छ । सुन आायात तथा शबिी–शितरर्सम्बन्धी कायखशिशध, २०६८
को पररच्छे द २ मा आयातसम्बन्धी व्यिसायअिगखतका बुँदा नम्बर ३ मा बैंकहरूले मात्र
सुन आयात गनख सक्ने व्यिस्थाको व्यिसायीहरूले शिरोध गरे को दे खर्न्छ । तर, यस्ता
कायखशिशधमा कच्चा सुनबाट कशत प्रशतितमा आिररक तथा बाह्य बजारमा िा शनकासी
िस्तुमा कशत मूल्य अशभिृखि हुनु पने हो, सो शकटान भएको जस्ता लाग्दै न ।
सु झाव ििा थिष्कर्ि
ने पाली बजारमा र्ुला रूपमा शबिी हुँ दै आएको सुन अशधकाौं ि अिैध रहे को पाइएको
भशनन्छ । बैंशकङ प्रर्ालीमार्खत बजारमा दै शनक २० शकलो सुन आपू शतख हुँ दैदै आएको
भए पशन अशधकाौं ि सुन व्यिसायीले बैंकमार्खत र्ररद नगरी अिैध रूपमा नेपाल
शभशत्रएको सुन सस्तोमा र्ररद गररँ दै आएको र्ुलेको छ । तर, बजारमा सुनको माग
दै शनक ३० शकलोभन्दा बिी हुने गरे को व्यिसायीहरूले भन्दै आएका छन् । माग र
आपू शतखबीच दै शनक २० शकलोभन्दा बिीले असिु लन रहे काले सुन व्यापारीहरूले
िैधाशनकभन्दा पशन तस्करीका सुन र्ररद गरी उपभोिालाई शबिी गरे को आक्षे प रहे को
बताइन्छ । तैपशन दै शनक १० शकलोभन्दा बिी सुनको आपू शतख कम हुदा पशन बजारमा
सुनको अभाि नदे खर्एकाले तस्करी सुन नेपालको बजारमा पै mशलएको आिौं का
गररएको हो, तर सुनचाँदी व्यापारीहरूले सीधै तस्करीको सुन आपू mहरूले शबिी गने
गरे को स्वीकार गनख तयार छै नन् । बजारमा दै शनक रूपमा कानु नी रूपबाट आउने
पररमार् र बजारबाट हुने र्पतको अिर शनकै ठूलो हुदा सम्बन्धत शनकायले सोधर्ोज
गनख आिश्यक ठाशनएको छ ।
होल माशकखङ प्रर्ाली एिम् सुनको िु िता र पररमार् परीक्षर् गने यन्त्र र्ररद गने
भएको आि २०७३/७४ मा अगाशड बिे को शथयो । बजारमा सुनको काला बजारीलगायत
िु ितामा समेत ठगी बि् न थालेपशछ मापन यन्त्र ल्याउने भएको शथयो । सुनको परीक्षर्
गने प्रर्ाली बसाल्न सकेको र्ण्डमा सुनमा हुने कालो बजार शनयन्त्रर् गनख सिाउ पु ग्नेछ
। साथै २०७४/७५ मा ब्लड प्रे सर जाँ च गनख शमल्ने यन्त्रको क्याशलब्रे सन पशन गने कायख
व्यिस्था शथयो । क्याशलब्रेसनले यन्त्र शठक छ/छै न् जाँ च गने गछख ।
आि ०७१/७२ दे खर् नै सुनचाँ दी व्यिसायलाई व्यिखस्थत, मयाख शदत र गुर्स्तरीय
बनाउनका लाशग िैज्ञाशनक शनदे शिका बनाउने तयारीमा लाग्दालाग्दै पशन ०७५/७६
आँ उदासम्म पशन भएको दे खर्ँदैन । सुनचाँ दी व्यिसायलाई गुर्स्तरयुि, शमसािटरशहत
र व्यिखस्थत गनख का लाशग िष्ट् ऐन तथा कानुन तथा नीशतहरूको तजुखमा गरी
कायाख न्वयनमा ल्याउन आिश्यक भएको दे खर्न्छ । यद्यशप सुन आयातलाई व्यिखस्थत गनख
र दे िको िोधानािर खस्थशत सिु लन गनख राष्ट्र बैंकले २०६६ सालमा कायखशिशध बनाएको
शथयो । कायख शिशधअनु सार कोटा प्रर्ालीमा सुन आयात र शितरर्सम्बन्धी व्यिस्था गदै
आएको छ । कायखशिशधअनु सार बैंकबाट व्यिसायीले दै शनक १५ शकलोपशछ २० शकलो
मात्र शकन्दै आएका शथए ।
थिकासीका लाथग
रर्िीथिका आधार
भारत, चीन र अन्य दे िहरूमा गररँ दै आएको िस्तु शनयाख तमा कमी आएपशछ समग्र
रूपमा व्यापारिाटा पशन बिे को दे खर्न्छ । सन् ८० को दिक अगाशडसम्म नेपालले
चामल शनयाख त गथ्र्यो । हालका िर्खमा ३० अबख रुपै याँ को भन्दा बिी शिदे िी चामल
ने पालमा आयात हुँ दै आएको छ । ने पालमा इन्धन मात्रै बसेशन १ र्बख ४० अबखका र्पत
भइआएको छ । बसेशन रु. ३२ अबखको सुनचाँदी र २५ अबखभन्दा बिीको मोबाइल सेटको
आयात भइरार्ेको छ ।
ने पालमा बिी आयात भएका केही िस्तुमा र्लाम तथा खस्टल, पे टरोशलयम पदाथख, सिारी
साधन र पाटख पुजाख छन् भने ने पालको शनयाख त दयनीय भई ने पालबाट बिी शनयाख त भएका
िस्तुहरूमा शचया, कर्ी, म्यान मेड स्टे पल र्ाईबर, कारपे ट, कपडा तथा कच्चा
पदाथख,र्लाम तथा खस्टल मुख्य छन् ।
यथेष्ट् मात्रामा दे िको शनकासी अशभिृखि हुन नसक्दा नै व्यापारिाटा अप्रत्याशित रूपले
बि् न गएको छ । शिगतका िर्खहरू यता शनकासी हँ ःुदै आएका र्लाम र र्लामका
िस्तहरू, धागो, ऊनी गलैंचा, टे क्सटाइल्स, तयारी पोसाक, अलैंची, जु स, जु टका िस्तु,
मुसुरो, पखस्मनाका सामान, तामाका िस्तुहरू, शचया, मञ्जन, छाला र अरू प्रत्येक रु. १
अबखभन्दा कम मूल्यका िस्तुहरूको शनकासी अशभिृखिको िम जारी राख्न पशछल्ला
आशथखक िर्खका लाशग ने पाल सरकारको रर्नीशत तथा िस्तुगत कायखनीशतहरू
शनम्नअनु सारको हुनु अशत आिश्यक भएको छ ।
शनकासीका िस्तुहरूको उत्पादन, प्रिोधन, याशकङ आशद सबै र्चख को लाशग आिश्यक
पने सुशिधा उपलब्ध गराउने व्यिस्था शनकासी प्रिद्र्धनका लाशग हुनुपखछ । पै ठारीकताख
ईरे भोकेबल लेटर अर् िेशडट प्राप्त भएको र शनकासीकताख को िेशडट िशथखनेसका
आधारमा शधतो तथा शसमाको आिश्यकता नपने गरी शनकासीकताख हरूलाई ऋर्
उपलब्ध गराउने व्यिस्था हुनु पछख ।
ऊन उत्पादनका लाशग भे डापालन र कृशर्जन्य िा िनजन्य िस्तुहरूको व्यािसाशयक
उत्पादन गनख का लाशग आिश्यक परे मा उद्योगीलाई शलजमा जग्गा प्रदान गनख पने दे खर्न्छ
। शनकासीका िस्तुहरूमा गुर्ातात्मक र पररमार्ातत्मक शिकासका लाशग आधारशिला
र्डा गनख , नयाँ बजारमा िस्तु प्रिेि गराउन र नयाँ शनकासीका िस्तु का र्ोजी गनख का
लागी दक्ष जनिखिको व्यिस्था तथा सौंस्थागत सुदृिीकरर् समेत गनख शनजी क्षे त्रलाई
प्रोत्साहन शदएमा शनकासी प्रिद्र्धन हुने हुन्छ ।
शिदे िमा प्रिस्त माग भएका र सहजै शनकासी बजार पाउन सशकने भशन पशहचान
भइसकेका कृशर् िस्तुका लाशग सम्बखन्धत शजल्लाहरूलाई सो िस्तुहरूको शनकासी
शजल्लाहरू भनी धोशर्त गनुख पने दे खर्न्छ । यसैगरी शिशमन्न शनकासी िस्तुहरूको उत्पादन
र प्रिोधनमा शिशिष्ट् स्थान रहे का अन्य शजल्लाहरूलाई पशन िमिाः शनकासी शजल्ला
िोशर्त गरी शनकासी प्रिद्र्धनमा ध्यान शदनु पने दे खर्न्छ । शनयाख त प्रिद्र्धन कोर् र्लदायी
र प्रभािकारी शनकासी शिकास तथा प्रिद्र्धनात्मक कायखिमहरू सिालन गनख सके मात्र
शनकासी प्रिद्र्धनमा सिाउ पु ग्न जाने हुन्छ ।
शिशभन्न आिररक उत्पादन तथा बाह्य बजारका समस्याहरूले गदाख दे िमा उत्पादन
क्षमता भए पशन ऊनी गलैंचाको शनकासी पररमार्मा उच्चतम शबन्दु भन्दा बिी िृखि हुन
सकेन । यो खस्थशतको सुधारका लाशग र ऊनी गलैंचा उत्पादन गने दे िका रूपमा
ने पालको छशि अिराख शष्ट्रय बजारमा शनयशमत रूपमा कायम राख्न नसकेकाले र शनयशमत
रूपमा कायम राख्न केही कायखनीशत अपनाउनु पने समयको माग छ ।
शनरिर उत्पादन र गुर्स्तर कायम राख्न िमिाः कमी हुँ दै गएको श्रशमक एिम् दक्ष
जनिखिको शिकास गने उद्दे श्ले शडजाइशनङ, धागो कताइ, बुनाइ, रौं गाइ, धु लाइ आशद
सबै उत्पादन प्रशियाका कायखहरूको ताशलम शनयशमत रूपले प्रदान गनख एउटा स्कुल
अर् कापे ट स्थापना भइसक्नुपने शथयो, अद्याशप यसको स्थापनाका लाशग सुझाि गररन्छ
। जमखनी तथा अन्य शिकशसत दे िको बजारमा आजोडाइज रासायशनक पदाथखमध्ये
हाशनकारक पदाथख परको रौं ग भएका िस्तुहरूका पै ठारीमा प्रशतबन्ध लगाइएको हुदा
ने पालबाट शनकासी गररने ऊनी गलैंचामा यस्तो हाशनकारक पदाथख परे को छ िा छै न भन्ने
कुराको परीक्षर् गने सुशिधा शनकासीकताख हरूलाई प्रदान गनख नास्टमा उपलब्ध ल्याब
परीक्षर् सुशिधा सम्बखन्धत सरकारी शनकायको समन्वय र पहलमा शनकासीकताख लाई सो
सुशिधा उपलब्ध गराउनु पने दे खर्न्छ ।
सरकार र यस्ता उद्यमीबीच एक समझदारी पत्र (एमओयू) गरी शलजमा जग्गा, सहुशलयत
ऋर् सुशिधा र शनाःिुल्क प्राशिशधज्ञ सल्लाह उपलब्ध गराइने सुशिधा शदएमा शनकासी
प्रिद्र्धन हुने हुन्छ । यस प्रकारको व्यिसायमा लाग्ने कृशर् उद्यमीहरूलाई कच्चा पदाथख र
अरू इनपु टमा लाग्ने पै ठारी महसुल तथा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष महसुलहरू छु ट शदएमा
शनकासी प्रिद्र्धनमा सिाउ पु ग्न जाने हुन्छ । भे डापालनको क्षे त्रमा सुरुकै अिस्थामा
पुँ जीलगायत प्रशिशधको आिश्यकता पने हुदा शिदे िी शनकायसँगको सौंयुि लगानीलाई
प्रोत्साहन गनख आिश्यक व्यिस्था गनख पहल गनुख पने दे खर्न्छ ।
दे िको शनकासी ह्वाि बिाउन ऊनी गलैंचा उत्पादनका लाशग गलैं चाकै ठूला स्तरका
म शलक गुर्का गलैंचा उत्पादन गने उद्योग पशन शिदे िी सौंयुि लगानीमा उद्योग स्थापना
गनख चाहे मा सो स्थापना गनख शदने र सोका लाशग आिश्यक परे मा समय–सन्दभख शनयम
तथा कानु नहरूमा पशन आिश्यक पररितखन गनुख पने दे खर्न्छ ।
अिराख शष्ट्रय बजारको प्रशतिधाख , र्ुल्ला पै ठारी नीशत भएको अिस्थामा र ने पालमा
उत्पादन लागत िृखि हुँ दै गएको पररप्रे क्ष्यमा तयारी पोसाक उद्योगको क्षे त्रमा असहज
खस्थशतको शसजख ना हँ ःुदै गएको छ र शिगत केही िर्खमा उत्साहजनक रूपले शनकासी
िृखि हुन सकेको छै न । तयारी पोसाकको लागत मूल्य िटाई अिराख शष्ट्रय बजारमा
प्रशतिधी गराउन शनम्न कायखनीशत अपनाउनपने दे खर्न्छ । शनकासीउन्मु र् तयारी पोसाक
उद्योगका एकाइहरूलाई आिश्यक पने कपडा तथा अन्य कच्चा पदाथख तथा सहायक
कच्चा पदाथखहरू स्वदे िको उद्योगबाट उत्पादन भई शनयाख त हुने गरी तयारी पोसाकमा
प्रयोग भएको पररमार्मा सरल प्रशियाबाट लाग्ने िु ल्क आशदमा शडम्ड एक्सपोटख सरह थप
छु ट शदन सुझाि गररन्छ, तर आउँ दा ५ िर्खमा शनकासीकताख हरूले शनकासी बिाउन
कबुल गनुख पने , अन्यथा सुशिधा शर्ताख गनुख पने व्यिस्था सुझाि गररन्छ । युरोपे ली
समुदायमा तयारी पोसाक शनयाख त गदाख सरलीकृत जीएसपी भन्सारको सुशबधा प्राप्त हुने
हुँ दा युरोपे ली बजारमा तयारी पोसाकको शनयाख त िृखि गनख लागत मूल्यमा कमी ल्याउनु
जरुरी छ । यस्तो सुशिधा भशिष्यमा प्राप्त गने सम्भािना भएकाले युरोपीयन जीएसपीको
प्राप्त सुशिधा सटाभनाख का लाशग पै ठारीमा लाग्ने भन्सार शतने रकम सटाभनाख का लाशग
शनयाख त मूल्यको केही प्रशतित शनयाख कताख लाई सोधभनाख स्वरूप प्रदान गनुख पने व्यिस्था
गनुख पने दे खर्न्छ । अमेररका प्रस्ताि गरे को भन्सार सुशिधाको प्राप्त गनख पहल गनुख पने
दे खर्न्छ ।
तयारी पोसाककै सन्दर्ख भमा शनकासी गररने तयारी पोसाक उद्योगको लाशग कपडा, टाँ क,
धागो, लेबुल, र्स्नरजस्ता िस्तुहरू दे िमा अग्र सम्बन्धका उद्योगसँग सम्बन्ध हुने गरी
उत्पादन गने उद्योगले शनयाख त गने उद्योगहरूलाई शबिी गरे मा र ती िस्तु शनयाख त गररने
िस्तुमा प्रयोग भएमा सो शबिीमा लाग्ने िु ल्क आशद सम्भि छु ट शदनुका साथै यस्ता
िस्तुहरू दे िमा उत्पादनका लाशग बैं क ऋर्हरू शलौंदा अशधकतम सहुशलयत ब्याजदरमा
शदने व्यिस्था गनख सुझाि गररन्छ ।
शनयाख त प्रिद्र्धनका लाशग शिश्वको प्रमुर् बजारमा शनयाख तकताख ले आफ्नो कायाख लय र्ोल्न
चाहे मा अनु भूशत र कायाख लय सिालनका लाशग शनयाख तबाट आजख न गरे को रकममध्ये
बिीमा उपयुि प्रशतितबराबर रकमसम्मको शिदे िी शिशनमय सटही सुशिधा प्राप्त गरी
कायाख लय सिालन गनख स्वीकृशत शदनु पने दे खर्न्छ ।
कृशर् तथा िनको क्षे त्रमा थप लगानीको माध्यमबाट उत्पादकत्व तथा प्रिोधन कायख िृखि
गने समेत उद्दे श्यले शनयाख त गनख सशकने यस्ता िस्तुहरू जस्तै दाल, शचया, अलैंची, कर्ी,
तरकारी, रे सम, र्ूल, अदु िा, लसुन, र्लर्ूल तथा अन्य निप्रिेि गरे का यस्ता
िस्तुहरूलाई प्राथशमकता शदई ती िस्तुको व्यिसाय र बजार व्यिस्थापनको शिकास तथा
प्रिद्र्धनका लाशग शिशभन्न कायखहरू गनख जोड शदइनु पने दे खर्न्छ ।
शनकासीका लाशग पशन प्राथशमकतामा परे का यस्ता िस्तुहरूको उत्पादन तथा िजार
शिकासका लाशग चाशहने शसँचाइ, बाटोजस्ता आधारभू त सुशिधाहरूका लाशग सरकारको
सम्बखन्धत मन्त्रालयले आिश्यक व्यिस्था गनुखपने दे खर्न्छ । तोशकएका कृशर् तथा िनजन्य
िस्तुहरूका लाशग शसँचाइ व्यिस्था, िृक्षारोपर् तथा जग्गा, बीउ, मल र्ररद तथा िस्तु
प्रिोधन गनख सहुशलयत दरमा कृशर् ऋर् उपलब्ध गराउने सुझाि गररन्छ । शनकासी गनख
तोशकएका कृशर् िा िनजन्य िस्तुहरूको प्रिोधन तथा उत्पादनका लाशग आिश्यक
मेशसन, औजार, याशकङ सामग्री, सहायक कच्चा पदाथख िा अन्य सामग्री पै ठारी गनख
म्याशचङ र्न्डस्वरूप आशथखक सहयोग प्रदान गरे मा शनकासी बिाउन सिाउ पु ग्न जाने
हुन्छ ।
शनकासी गनख तोशकएका कृशर् िा िनजन्य िस्तुहरू उत्पादन गनख चाशहने जग्गा प्राप्त हुन
नसकेमा सरकार र व्यिसायीहरूबीचको समझदारीका आधारमा दीिख कालीन रूपमा
शलजमा व्यिसायीहरूलाई जग्गा भाडामा उपलब्ध गराउन पहल गनुख पने दे खर्न्छ ।
उच्चतम मूल्य प्राप्त हुने तर चाँ डै सडीगली जान सक्ने कृशर्का िस्तुहरू पशन बाह्य
दे िहरूमा शनकासी हुन थालेको िा जान सक्ने सन्दभख मा यस्ता िस्तुका
शनकासीकताख हरूलाई थप प्रोत्साहन प्रदान गनख र सामान शबग्रन िा शबिी नहुन जाने
जोखर्मलाई कम गनख सुरक्षाको लाशग शिमानस्थलमा अत्याधु शनक िीत गोदाम र
रे शिजरे सन प्लान्ट राख्न भन्सार क्षे त्रमा शनजी क्षे त्रको सहयोगमा सिालन गरी शनजी
क्षे त्रको उपयोगका लाशग सुशिधा शदइनु पने दे खर्न्छ ।
तोशकएका कृशर्–िन िस्तुहरूको बाली कटान गरी प्रिोधन, सुरक्षा, याशकङ, िु िानी
आशद कायखमा सूचना, जानकारी, ताशलम तथा अन्य सहयोगका साथै शिशभन्न दे िमा
आयोजना हुने अिराख शष्ट्रय कृशर् मेलामा भाग शलन सहयोग एिम् पहल गरी शनकासी
बिाउन सिाउ गनख सशकन्छ । ने पाल कृशर् दे ि भएर पशन ने पालबाट बाह्य मेलामा गैर–
कृशर् िस्तुमा बिी ध्यान शदएको दे खर्न्छ । शनकासीसँ ग सम्बखन्धत पररयोजनाका
सिालनका लाशग आशथखक तथा थप सुशिधाहरू शदनु पने दे खर्न्छ । ने पालले बाह्य कृशर्
मेलामा भाग शलएको दे खर्ँदैन ।
हस्तकला तथा िरे लु उद्योगका िस्तुहरू जस्तै सुनचाँ दीका गहना, िाका कपडाका
सामान, ऊनी लुगा, कपडाका सामान, लोिाका कागत र सामानहरू, उड काशभख ङ
तथा माटो सामानहरू र अन्य िरे लु उद्योगका सामानहरूलाई प्राथशमकता शदई मशहला
िगखका रोजगारी िृखि गनुख अत्यि आिश्यक भएको हुदा ती िस्तुका सम्बन्धमा थप
शनकासी जोडका कायख हरू गनुख पने दे खर्न्छ ।
यी िस्तुहरूलाई बाह्य बजारमा प्रशतिधी बनाउन शनकासी गदाख लाग्ने िु िानी भाडामा
सहुशलयत शदनु पछख । गरगहनाका गुर्स्तर सुधारका लाशग आधु शनक प्रशिशधका प्रयोग,
मेशसन औजारका पै ठारी र ताशलम प्रदान गनख सहुशलयत प्रदान गनख सुझाि गररन्छ । ऊनी
लुगा तथा सामानको गु र्स्तर सुधारका लाशग तोशकएको स्तरको ऊन पै ठारी गरी धागो
बनाई िुनकरहरूलाई शबिी गने उद्यमीहरूलाई कच्चा ऊन िु िानी गदाख लागेको
भाडामा शनकासी बिाएमा लागे को र्चख मा िोधभनाख गनुख शनकासी प्रिद्र्धनको शहसाबले
बेस दे खर्न्छ । लोकता कागतको लाशग आिश्यक पने लोिा उत्पादन
पररयोजनाअिगखत जग्गा शलजमा उपलब्ध गराई सिालन गनख अबेर भइसकेको छ ।
शनकासीयोग्य भनी तोकीएका हस्तकला र अन्य िरे लु उद्योगका िस्तुहरूका ताशलम,
गुर्स्तर शिकास, शडजाइशनङ आशद कायखका लाशग कुनै पशन कायखिम सिालन गनख
प्राशिशधज्ञ तथा आशथखक सहयोग जु टाउन सहयोग गररनु पछख । तोशकएका शनकासी
िस्तुहरूका क्याटलग–ब्रोसर तयार गरी िा यस्ता िस्तुका शििरर् िेबसाइटमा रार्ी
सम्भाव्य शनकासीकताख हरूलाई प्रभाि पारी शनकासी प्रिद्र्धनमा सिाउ गनुख पछख ।
अिराख शष्ट्रय व्यापार मे लामा शनकासी िस्तुहरू प्रदिख न गने शनकासीकताख हरूलाई
प्रोत्साहन गरी आउँ दा पाँ च िर्खमा प्रत्यक्ष रूपले शनकासी बिाउनु पने िाचा गराउनु पने
दे खर्न्छ, अन्यथा आउँ दो मेलामा भाग शलनबाट िशित गराउनु नै दे िका लाशग शहतकर
हुन्छ ।
ने पालको बिे र गएको व्यापारिाटा कम गनख उत्पादनमूलक क्षे त्रमा लगानी अशभिृखि गने
गरी नीशतगत र कानु नी व्यिस्थाको सुशनशितता गनख सबै लागेको दे खर्न्छ । बि् दै गएको
व्यापारिाटा कम गनख आिररक व्यापार स्वच्छ, प्रशतिधी र शनयमन गने कायखमा
सरकारी शनकाय लाशगपरे को बताइन्छ । ने पालको बाह्य व्यापार सहजीकरर्का लाशग
सुक्खा बन्दरगाह शिस्तार आिश्यक छ । शनकासीजन्य िस्तुका उत्पादन प्रिद्र्धन तथा
आिररक बजारमा र्पत हुने सामग्रीको आयात हुने िस्तु गुर्स्तरीय मापदण्डका
आधारमा आयात हुने बनाउन गुर्स्तर पू िाख धारको शनमाख र् र शिकास हुन आिश्यक छ ।
शनयाख तजन्य िस्तुको पशहचान प्रिद्र्धन र बजारीकरर्को अभािले बसेशन व्यापारिाटा
बिे को सरोकारहरूको भनाइ छ । व्यापारिाटा भएको र यसलाई कम गनख रर्नीशतक
योजनाको आिश्यकता रहे को छ । दे िको एक आशथखक िर्खको बजे ट बराबरको प्रशतिर्ख
व्यापारिाटा बेहोनुख लाज मनुख अिस्था हो । त्यसथख व्यापारिाटा कम गनख शनयाख तजन्य
िस्तुका उत्पादन र बजार प्रिद्र्धन गनख सख्त आिश्यकता रहे को छ । व्यापारिाटा कम
गनख उत्पादनमूलक िस्तुको प्रोत्साहनका लाशग करको दर िटाई शनयाख त प्रिद्र्धनमा
सिाउ गराउन आिश्यक दे खर्एको छ ।

अबको गन्तव्य : िगदरथहि

कारोबार
सरकारले दे िमा सौंिीयता पू र्ख रूपमा लागू भएपशछको पशहलो बजेट ल्याइसकेको छ ।
दोस्रो सौंशिधानसभाले सौंशिधान जारी गदाख को शदनसम्म पशन ने पालमा सौंिीयता शििाशदत
शिर्यका रूपमा रहे को शथयो र अझै पशन समाजको केही तप्काबाट यसमा सौंिय व्यि
हुँ दै गरे को छ, जसमा सरकारका शियाकलापहरू पशन सहायक भएका छन् ।
सौंिीयताशिरोधीहरूले जे –जे आधारमा सौंिीयताको शिरोध गरे का भए पशन सौंिीयता
समथखकहरूसमेत ने पालको अथखतन्त्रले सौंिीयता धान्न सक्ने नसक्ने शिशिधामै शथए । र,
हालको सरकार त्यो सौंिय हटाउनु को सट्टा झन् बिाउन लाशगपरे को हो शक झैं दे खर्एको
छ । त्यसैले पशन सरकारलाई चालू आशथखक िर्खको बजे ट बनाउनु भन्दा कायाख न्वयनमा
जानु र्लामको शचउरा चपाउनु सरह बने को छ । सौंिीय ने पालको र्चख व्यिस्थापन गनख कै
लाशग सरकार कर प्रर्ालीमा केही कडा दे खर्एको छ । तर, सरकारको कडाइले झन्
शिदे िी मुद्रा सशिशत िटे को हो शक भन्ने पशन यदाकदा सुशनन थालेको छ । सरकारको
शििीय भार बिे को छ र ५ प्रशतित जनसौंख्या मात्र करको दायरामा रहे को ितखमान
अिस्थामा करको दर र दायरामा िृखि गनुख को शिकल्प पशन शथएन । तर, सरकारले
बीचको बाटो शलएको दे खर्न्छ । त्यसैले चालू आिको बजे टमा सरकारी र्चख को ८०
प्रशतित स्रोत राजस्वबाट जु टाउने लक्ष्य शलनु सहज रहे न । यसका लाशग अथखतन्त्रको
कररब ४० प्रशतित शहस्साजस्तै रहे को अन पचाररक अथखतन्त्रलाई शनयन्त्रर् गने,
भन्सारमा हुने चु हािट तथा न्यून शबजकीकरर् शनयन्त्रर् गने, भ्याटको सर्ल
कायाख न्वयनका साथै हालसम्म करको दायरामा नआएका धे रै पे सा व्यिसायलाई समेत
करको दायरामा ल्याउने र जुनसुकै बहानामा करछली गने हरूमाशथ कडा कानु नी
कारबाही गने नीशत सरकारले शलनु पने बाध्यता पशन छ ।
अथखमन्त्री भएपिात् २०७४ चै त १६ गते डा. युिराज र्शतिडाले दे िको ितखमान आशथखक
खस्थशतसम्बन्धमा श्वे तपत्र जारी गरे का शथए । श्वेतपत्रमा अन पचाररक आशथखक कारोबारको
आकार कुल गाहख स्थ्य उत्पादनको शनकै ठूलो शहस्सामा रहे को, राजस्वको दायरा साँ िुरो
रहे को, दताख भएका करदातामध्ये आयकरमा ५३.५५ र मूल्य अशभिृखि करमा ३०
प्रशतितले शििरर् नबुझाउने गरे को, आिररक उपभोग र आयातमा भएको िृखि
राजस्वमा प्रशतशिखम्बत नभएको, करयोग्य कारोबार गने सबै व्यखि तथा सौंस्थालाई
करको दायरामा ल्याउन नसशकएको जस्ता शिर्यहरूलाई महत्वका साथ उल्ले र्
गररएको शथयो । यसका अशतररि मूल्य अशभिृखि करको कायाख न्वयन पक्ष प्रभािकारी
नदे खर्एको, कर छु टको प्रभाि सम्बन्धमा कुनै ठोस अध्ययन एिै शिश्लेर्र् नहुने गरे को,
भन्सारशबन्दु मा अपे शक्षत सुधार हुन नसकेको, िास्तशिकभन्दा कम मूल्य िोर्र्ा गरे र
करछली तथा चु हािट हुने गरे को जस्ता शिर्यहरूसमेत समेशटएका शथए । तर, श्वै तपत्रमा
आर्ौंःै ले उल्ले र् गरे का कमी–कमजोरीहरू अथखमन्त्रीले हटाउन सके त, समीक्षा गने
बेला भएको छ ।

श्वे तपत्रमा उल्ले र् भएका उपयुि सबै शिर्यले िष्ट् रूपमा ने पालमा अन पचाररक
अथखतन्त्रको आकार शनकै ठूलो रहे को तथा उल्ले ख्य मात्रामा कालोधन रहे को तर्ख सौंकेत
गछख न् । श्वे तपत्रले दे िको अथखतन्त्रको शनकै शनरािाजनक तखस्बर प्रस्तुत गरे जस्तो दे खर्ए
पशन, सरकारले कर प्रर्ालीमा गनख लागे को कडाइले, अथखमन्त्रीका रूपमा सौंिीय
ने पालको बजे ट बनाउँ दै गदाख र्चख को व्यिस्थापन कसरी गने भन्ने बारे मा अथखमन्त्री
पशहलेदेखर् नै सचे त रहे को दे खर्एकाले केही अथखिास्त्रीले उनलाई िौं काको सुशिधा
शदएका शथए, तर उनका शियाकलापले त्यो िौं काको सुशिधा धे रै नै भएको दे खर्एको छ ।
अथखमन्त्रीले श्वे तपत्रमै उल्ले र् गरे का शथए— राजस्वले चालू र्चख धान्न सक्ने खस्थशत छै न,
जसको अथख, सरकारलाई चालू र्चख धान्न लायक राजस्व सौंकलन गनैपने बाध्यता छ ।
तर, उनले यसका लाशग के–कस्तो बाटो शलए त्यो सबै सामु झलखङ्ग नै छ । शिदे िी मुद्रा
सशिशत िटे को छ, व्यापारिाटा बिे को छ, तर आयातमा शनभख र राजस्व भने बिे को छ ।
अथाख त् उनले जे –जे कमी कमजोरी दे र्ाएका शथए, ती कमी–कमजोरी हटे नन् , झन् बिे
।
यस्तै, अन पचाररक अथखतन्त्र, कालोधन, भ्रष्ट्ाचार, करछली, राजस्व चु हािट, सम्पशि
िु िीकरर्, अशधकाौं ि जनसौंख्या करको दायरामा नआउनु जस्ता शिर्यहरू ने पालको
परम्परागत समस्याका रूपमा रहे को भए पशन उनले यसलाई शनयन्त्रर् गनख सकेनन् र
अन पचाररक अथखतन्त्र झन् बिे को छ । बैंकमा पै सा छै न, तर माशनससँग पै सा छ । यी
समस्या समाधान नहुनुका पछाशड राजनीशतक इच्छािखिलगायत अन्य शिशिध
कारर्हरू रहे पशन नगदको कारोबार पशन एक प्रमुर् कारर् हो । गभनख र भै सकेका
उनले यो समस्या नबुझ्ने कुरै भएन । नगदमा हुने कारोबार मात्र व्यिस्थापन िा शनयन्त्रर्
गनख सशकयो भने पशन यी समस्याहरू धे रै हदसम्म समाधान हुन सक्छन् । उनलाई पशन
राम्रोसँ ग थाहा छ । त्यसो त नगदको कारोबारलाई शनरुत्साशहत र शनयन्त्रर् गने
प्रयासहरू नभएका पशन होइनन् । ०७३÷७४ को म शद्रक नीशतले रु. ५० लार्भन्दा
बिीको कारोबार अशनिायख रूपमा चे कमार्खत गनुख पने व्यिस्था गरे कोमा उि सीमालाई
िटाई रु. ३० लार् कायम गरे को शथयो । तत्पिात् ०७४/७५ को म शद्रक नीशतले सो
सीमालाई रु. १० लार्मा झारे कोमा सोलाई अझै िटाएर २ िा ३ लार् कायम गनुख पने
आिाजसमेत उशठरहे को पशन शथयो । त्यस्तै शििीय कारोबारमा िु िता ल्याउन ने पाल
राष्ट्र बैंकले ‘कुनै पशन बैंक र्ातामा सम्बखन्धत र्ाता सिालकबाहे क अन्य कुनै व्यखिले
रु. १ लार्भन्दा बिी रकम नगदै जम्मा गनख आएमा रकम जम्मा गने व्यखिको पशहचान
र्ुल्ने कागजात शलई नगद जम्मा गनुख को प्रयोजनसमेत र्ुलाउनु पनेछ’ भन्ने शनदे िन समेत
जारी गरे को पशन शथयो । हुन त यसबाट झन् बैंकसँग माशनसहरू तसेको भन्ने भनाइ पशन
बैंकरहरूको छ, तर गैरकानु नी आजखन गने बाहे क यसमा तसखनुपने कारर् छै न । नगदको
कारोबार तथा कालोधनले दे िमा पारे को नकारात्मक प्रभािबारे सरकार सचे त छ, तर
सरकार नै गैरकानु नी कारोबार तथा कालोधनको सौंरक्षर्मा लागेको भन्दै सुिासनको
प्रत्याभू शत गनख दबाब पशन छ ।
तर, हालका शदनमा शिद् युतीय माध्यमले बैंशकङ कारोबार गने सिखसाधारर्को सौंख्यामा
समेत िशमक रूपमा िृखि हुँ दै गइरहे को छ भने सरकारले पशन शिशभन्न सरकारी काममा
शिद् युतीय माध्यमको प्रयोगलाई बिािा शदइरहे को छ, साथै शिद् युतीय कारोबार पशन
हालका शदनमा बिे को दे खर्न्छ । तथाशप शिद् युतीय माध्यमले हुने ÷गररने सबै कारोबार
सुरशक्षत र प्रभािकारी भने हुन सशकरहे का छै नन् । प्रशिशधजन्य जोखर्मका कारर् पशन
यसमा माशनसहरू अझै िु क्क हुन सकेका छै नन् ।
आि ०७५÷७५ लाई समृखिको इशतहास रच्ने आधार िर्खका रूपमा शलँदै सरकारले
शिकासप्रशत सोच र प्रशिया, कायख सौंस्कृशत, िासकीय प्रर्ाली, अथखतन्त्रको सौंरचना र
सामाशजक न्यायको क्षे त्रमा रूपािरर् गने छ भने को छ । त्यस्तै, ‘शििीय क्षे त्रका शनयामक
शनकायहरूको क्षमता िृखि गरी शनयमन र सुपररिेक्षर् प्रभािकारी बनाइने छ । सबै
ने पालीलाई शििीय पहुँ च सुशनशित गररनेछ । प्रत्येक ने पाली नागररकको बैंक र्ाता
र्ोशलने छ । सरकारी, शनजी र सौंगशठत क्षे त्रबाट हुने सबै प्रकारका भु िानी बैंक र्ातामा
मात्र हुने व्यिस्था गररने छ’ भने र पशन उल्ले र् गररनु का साथै आशथखक र शििीय क्षे त्र
सुधारका अन्य शिशिध कायखिमहरूसमेत समेशटएको छ ।
तर उखल्लखर्त कुरा कशत कायाख न्वयनमा आए र सरकार आफ्नै बजे ट पशन कशत सर्ल
रूपमा कायाख न्वयन गदै छ, त्यो शिकास र्चख हे रे िष्ट् हुन्छ । साथै, गत साता प्रधानमन्त्री
केपी िमाख ओलीले मन्त्री तथा सशचिहरूलाई शदएको शनदे िन सुन्दा पशन बुझ्न सशकन्छ ।
सरकारले आफ्नो नीशत तथा कायखिम, बजे ट तथा म शद्रक नीशतलाई कडाइका साथ लागू
गनख अब थोरै समय मात्र बाँ की छ । त्यसैले सरकार यशद गम्भीरतापू िखक अन पचाररक
अथखतन्त्रलाई औपचाररकमा पररितखन गनख , कालोधन तथा अिैध आजखनलाई कानु नी
दायरामा ल्याउन तथा सुिासन कायम गनख प्रशतबि हो भने अझै पशन समय छ, नगद
कारोबारलाई िटाउँ दै लाने र नगदरशहत कारोबारलाई जोड शदने नीशत ल्याएर
कठोरतापू िखक कायाख न्वयन गने कुरामा सरकार अगाशड बि् नु पयो । है न भने अथखमन्त्री
र्शतिडाले श्वे तपत्र शिपक्षी काौं ग्रेसलाई र्राब दे र्ाउन मात्र ल्याएको तथा दु ईशतहाइ प्राप्त
सरकार तथा उनको बजे ट पशन शिपक्षीकै शनिरता भएको भन्ने ने पाली काौं ग्रेसको
दाबीलाई ने पाली जनताले पत्याउनु को शिकल्प छै न ।

सुि आयाि र उपयोग

भू कम्पअशि सामान्य रूपमा सुनको कारोबार हुँ दै आएकोमा भू कम्पपिात् केही िर्ख
सुनको कारोबारमा शसशथलता आएको दे खर्न्छ । २०७२ साल चै तमा प्रशत तोला सुन ५४
हजार ५ सय रुपै याँ मा कारोबार भएको शथयो । मूल्य िटबि हुँ दै २०७३ काशिकमा
प्रशततोला ५८ हजार २ सय रुपै याँ सम्म पु गेको शथयो । त्यसपिात् शनरिर िटे को शथयो ।
अमेररकी राजनीशतको उतारचिािका कारर् डलर कमजोर भएकाले सुनको भाउ एकै
शदन १३ सय रुपै याँ बिे को र र्ेरर भोशलपल्ट १४ सय रुपै याँ ले िटे को शथयो । त्यसपिात्
सुनको भाउ िटन थालेको शथयो । चाँ दी त्यसताक प्रशततोला ७ सय ९५ रुपै याँ शथयो ।
त्यसबेला राष्ट्र बैंकले सुनको कोटा िृखि नगदाख बजारमा सामान्य अभाि दे खर्एको शथयो
।
बाह्य बजारमा सुनको भाउ शनकै ओरालो लागेको बेला ने पालमा २०७३ मौंशसरशतर र्ेरर
५५ हजार ४ सय रुपै याँ सम्म आएको शथयो । २०७३ भद शतर सुन प्रशततोला ५९ हजार ३
सय भएको शथयो, तर २०७३ काशिकशतर सुन प्रशततोला ५६ हजार ५ सय रुपै याँ शथयो ।
२०७३ काशिकशतर अमेरेकी ४५ औौं राष्ट्रपशतका रूपमा डोनाल्ड शिजय भएपशछ
सौंसारभरको सेयर, सुन र मुद्रा बजारमा उतारचिाि भएका कारर् सुनको मूल्य
अकाशसएकाले सुन प्रशततोला ५६ हजार ९ सय रहे को शथयो । २०७४ असारशतर प्रशततोला
सुनको मूल्य ५४ हजार ८ सय रहे को दे खर्न्छ । २०७४ मािशतर सुनको भाउ प्रशततोला
रु. ५६ हजारदे खर् ५७ हजार ८ सय रहे को दे खर्न्छ । बाह्य बजारमा सुनको भाउ िटबि
भएअनु सार नेपालमा यसको असर पदै आएको दे खर्न्छ । २०७५ असोजमा ५८ हजार १
सय रहे को छ ।
सुन तस्करी र अनु सन्धानको चचाख सँगै ने पालमा व्यिसायीहरूले अिै ध बाटो छोडे र
बैंकबाट सुन शकन्न थालेका दे खर्न्छन् । ने पाल राष्ट्र बैंकले सुन व्यिसायीहरूलाई िाशर्ज्य
बौंःैकबाहे कसँ ग सुन र्ररद गरे को पाए कारबाही गने चे तािनी शदँ दै आएको छ । राष्ट्र
बैंकले बजारमा तस्करीको सुनको कारोबार हुने िम बि् दै गएपशछ व्यिसायीहरूलाई
िाशर्ज्य बैंकबाहे कसँग सुन र्ररद नगनख सतकख गदै आएको छ । िाशर्ज्य बैंःौंकबाहे क
अरूलाई काँ चो सुन ल्याउन अनु मशत शदइएको छै न् । दे िको अथखतन्त्रले दै शनक २०
शकलोभन्दा बिी सुन धान्न नसक्ने भन्दै व्यिसायीहरूलाई गरगहना शिदे ि शनयाख त गने
सतखमा जशत पशन सुन शदने शिचार व्यि गररएको छ, तर व्यिसायी रत्नपत्थरसशहतका
गरगहना शनयाख त गरे र व्यापार िाटा कम गने तकख गछख न् , तर व्यिहारमा यस्तो दे खर्ँदैन र
व्यापारिाटा बिदो छ ।
सु ि आयािमा कोटा प्रर्ाली
राष्ट्र बैंकले सुन आयात गरे र व्यिसायीलाई शबिी गनख अनु मशत िाशर्ज्य बैंकलाई मात्र
शदँ दै आएको छ । िाशर्ज्य बैंकले पालैपालो गरी दै शनक १५ शकलो सुन आयात गनख पाउँ थे
। यी बैंकहरूले दशक्षर् अशिका, युएई, हङकङ, खस्वजरल्यान्डलगायतका दे िबाट
आयात गदै आएका शथए ।
२०७३ मागख शतर दै शनक ने पालमा औसत २२ करोड ५० लार् (एक शकलो सुन बराबर ५५
लार्) रुपै याँ को गहना शबिी हुने गरे को शथयो । सुन आायात र लगानी शनरुत्साशहत गनख
राष्ट्र बैंकले कायख शिशध बनाएर कोटा प्रर्ालीमा सुन आयात र शितरर्को व्यिस्था गदै
आएको छ । कायखशिशधअनु सार बैंकमार्खत व्यिसायीले शदनको १५ शकलो सुरुशतर पाउँ दै
आएको शथए, तर चाडबाड र शसजनमा भने कोटा बिाएर २० पु ¥याउने गरे कोमा पशछ
शनयशमत २० शकलो बनाइयो । बैंकले सुन आयात गदाख एक शकलो सुनको ५ लार् २०
हजार रुपै याँ भन्सार िुल्क शलने गररएको छ । साधारर्तया हरे क िर्ख दसैंअशि र्ासै
चहलपहल नहुने सुनचाँ दी बजारमा शदनको ३५ शकलो सुन कारोबार हुँ दै आएको भशनँ दै
आइयो ।
२०७३ साउनशतर अर् शसजन भन्दै व्यिसायीले सुन र्ररद गनख छाडे पशछ बैंकको सुन
शबिी हुन छाडे को शिगतको अनु भि रशहआएको छ । शिगतमा कुनै मशहना सुन आयात
नभए पशन व्यिसायीहरूले सुन नशकने का कारर् शिशभन्न बैंकमा कररब ४ सय केजी सुन
थुशप्रएको िटना छ । २०७३ अशिका िर्खहरूमा अर् शसजनमा पशन दै शनक २० दे खर् २५
केजीसम्म सुनको कारोबार हुने गरे कोमा २०७३ मा १० केजी मात्रामा सीशमत हुन पु गेको
शथयो, तर शसजनमा भने ने पाली बजारमा दै शनक ३५ दे खर् ४० केजीसम्म सुनको माग हुदै
गरको बताईन्छ ।
आि ०७४/७५ मा सुनको आयात ह्वािै बि् न थाल्यो । आि ०७३/७४ को ६ मशहनामा
मात्रै ७ अबख ५६ करोड ४६ लार् रुपै याँ को सुन आयात भएको शथाये । ०७३/७४ सम्म
दै शनक आयात कोटा १५ शकलोमात्र शथयो, तर २०७४ र्ागुनबाट सुन आयात कोटा १५
बाट २० शकलो बनाइयो । यद्यशप दसैंताक २० शकलोको कोटा शदइँ दै आएको शथयो ।
२०७३ काशिकशतर सुनका गहना शबिी गदाख शबल अशनिायख नचाशहएको बनाइयो ।
त्यसबेलाको शनदे शिकाको मस्य दामा गहनाको शबल नभए पशन शबिी गनख पाउने
भशनएको शथयो, तर ग्राहकले सम्बखन्धत व्यखिको गहना भने र प्रमाशर्त गरे
व्यिसायीहरूले गहना र्ररद गनख पने छ भशनयो । तर, शबलशबना र्ररदशबिी गरे
चोरीपै ठारी बि् ने सम्भािना हुने भशनयो । शनदे िकामा उल्ले खर्त प्रािधानअनु सार २३
क्यारे टको सुनको गहना तयारी गदाख प्रयोग गररने रसायनको गुर्स्तर एक क्यारे टमुशनको
रसायनमात्र प्रयोग गनुख पने प्रािधान राखर्एको शथयो, साथै मानि स्वास्थ्यका लाशग
हाशनकारक क्याडशमयम, शलड, िोमोशनयम, मकखरीजस्ता धातुहरू रसायनका रूपमा
गहना तयार गदाख शमसािट गनख नपाइने शनदे शिकामा उल्ले र् गररयो । यस्तै सुन िा
गहनाको गुर्स्तर कायम गदाख व्यिसायीहरूले िोर्र्ा गरे बमोशजम िु िता २४ क्यारे टमा
९९.९ प्रशतित, िकख सुनमा ९९ प्रशतित, २२ क्यारे टमा ९१.६६ प्रशतित, १८ क्यारे टमा
७५ प्रशतित र १४ क्यारे टमा ५८.३३ प्रशतित िु िता हुनुपने प्रस्ताि राखर्यो । त्यस्तै
चाँ दीमा पशन शनशित मापदण्ड राखर्यो ।
२०७३ पु सशतर पशहलेको एक शकलो मात्रै सु न शकन्नु पने बाध्यता गहना व्यिसायीहरूले
त्यस समयदे खर् टु िा सुन पशन र्ररद गनख पाउने गररयो । िाशर्ज्य बैंकलाई टु िा सुन
आयात गनख स्वीकृशत शदएपशछ साना व्यिसायीलाई राहत शमल्ने भशनएको शथयो ।
आि ०७३/७४ मा सुनचाँ दीसम्बन्धी शनदे शिका नभएका कारर् बजार अनु गमनमा
समस्या परे को भन्दै शनदे शिकाको मस्य दाशतर लाशग सुझाि सौंकलनमा लागे को दे खर्न्छ
। सुनचाँ दी बजार व्यिखस्थत पानख र मयाख शदत बनाउन शनदे शिका अपररहायख भएकाले सो
शनदे शिका शछटै आउने भशनएको शथयो । सुनचाँ दीको मापदण्डसम्बन्धी शनदे शिकामा
उपभोिा र व्यिसायी कसैलाई पशन अप्यारो नपने गरी मापदण्ड बनाउनु पने भशनएको
छ।
२०७३ भद मा बैंकहरूले सय ग्रामसम्मका टु िा सुन आयात गनख पाउने भएका शथए ।
आयातका लाशग स्वीकृशत शदएपशछ टु िा सुन ल्याउन बाटो र्ुला गररएको शथयो ।
िाशर्ज्य बैंकहरूले सुन शकलोमा शकनी सोही अनु सार शबिी गदै आएका शथए । तर, सबै
गहना व्यिसायीहरूले शकलोमा सुन शकन्न नसक्दा केही व्यापारीहरू तस्करीका सुनतर्ख
आकशर्खत भएका पशन शथए ।
दे िभर कररब २०–२३ हजार गहना व्यिसायीका सुन पसल छन् । २ लार् माशनसले यस
क्षे त्रमा रोजगारी पाइआएका छन् । तर, ५ सयसँग पशन बैंकमा गएर शकलोमा सुन शकन्ने
क्षमता भइआएको दे खर्ँदैन । २४–२५ जना व्यिसायीहरूले सौंयुि रूपमा कम्पनी दताख
गरे र बैंकबाट सुन शकन्नुपने बाध्यता रहँ दै आएको बताइन्छ । कररब ७५ प्रशतित गहना
हातैले बनाइने गररएको छ । गहना बनाउने काशलगि ८० प्रशतित भारतीय छन् । एक
शजल्लामा अन्दाजमा ७५ दे खर् २ सयका हाराहारीमा सुन पसल भे शटन्छन् ।

योगदािमा आधाररि
सामाथजक सुरक्षा : केही
भ्रम र यिािि
“हामी पे न्सनरहरूले पशन सरकारको िृि भिा शलयो भने कुनै पशन काम–पे सा नगने ,
अििहरूको अौंि हरर् हुन्छ । अनाहकमा दे िको शनशमक (नु न) र्ेर र्ाल्ने लाई त्यही
शनशमकले गलाउँ छ,” – धमखध्वज थेबे (९२), पूिख गोर्ाख सैशनक, ताप्लेजुङ ।
सरकारका उच्च पदबाट सेिाशनिृि भइसकेकाहरूले दोहोरो पे न्सन सुशिधा शलइरहे को
र्बर सुनेपशछ ९२ िर्खका पू िख गोर्ाख सैशनक धमखध्वज थेबेले व्यि गरे का यस प्रशतशियाले
गहन अथख बोकेको छ । अशहले सरकारका शिशभन्न सेिाबाट अिकाि भएका २ लार् ५०
हजारले राज्यकोर्बाट शनिृशिभरर् अथाख त् पेन्सन सुशिधा पाउँ दै आएका छन् , नेपालमा
रहे का १ लार् २७ हजार पू िख गोर्ाख सैशनकहरूले पे न्सन सुशिधा बुझ्ने गरे का छन् ।
यीमध्ये ४८ हजारले दोहारो पे न्सन सुशिधा बुझ्दै आएको भन्दै केन्द्रीय पञ्जीकरर्
शिभागले गत िर्ख लगत कट्टा गररशदएको शथयो, तर ितखमान सरकारले मखन्त्रपररर्द् को
शनर्ख यबाट पु नाः यस्ता पे न्सन सुशिधा पाइरहे काले समेत पु नाः ज्येष्ठ नागररक भिा पाउने
व्यिस्था गरे को छ । माशथको तथ्ाौं कका आधारमा सरकारले गरे को शनर्ख यका आधारमा
कखम्तमा १ लार्ले दोहोरो सुशिधा पाउने अिस्था शसजख ना भएको छ, यसले राज्यकोर्मा
िाशर्खक झन्डै ३ अबख रुपै याँ बराबरको बोझ थशपने शनशित छ ।
केन्द्रीय पञ्जीकरर् शिभागको शििरर्अनु सार आि ०६७/६८ सम्म कुल १ लार् २८
हजार जनाले राज्यबाट िाशर्खक ६ अबख ८२ करोड रुपै याँ पे न्सन बुझ्ने गरे कोमा यो सौंख्या
आि ०७०/७१ मा १ लार् ९८ हजार पुग्यो भने उि िर्ख पे न्सनबापत राज्यकोर्बाट २२
अबख रुपै याँ र्चख भयो । बसेशन पे न्सनरहरूको सौंख्यामा भइरहे को िशमक िृखि तथा
सरकारले शनजामती कमखचारीहरूको तलबभिामा गदै लगेको िृखिका कारर् आि
२०७३/७४ मा पे न्सनरहरूको सौंख्या २ लार् ३७ हजार पु ग्दा पे न्सनमा भइरहे को र्चख
३७ अबख पु ग्यो भने गत आशथखक िर्ख ०७४/७५ सम्म राज्यकोर्बाट पे न्सन पाउने को सौंख्या
२ लार् ५० हजार पु ग्दा यसको र्चख पशन ४० अबख १४ करोड ९० लार् रुपै याँ पु गेको छ ।
(चाटख –१) । चालू आशथखक िर्खको बजे टमा शनिृ शिभरर् र अिि िृशि िीर्खकमा ४६ अबख
२३ करोड रुपै याँ बजे ट शिशनयोजन गररएको छ । गत िर्ख यही िीर्खकमा ३८ अबख ९०
करोड रुपै याँ शिशनयोशजत शथयो ।
सेिाशनिृि सुशिधाअिगखत शनिृशिभरर् र अिि िृशिको र्चख मात्र समेशटदै न; उपदान,
सेिा शनिृिको सशित शबदा, सेिा शनिृिको और्धोपचार, मृतक कमखचारीको सुशिधा तथा
सहायतालगायतका िीर्खकसमेत जोड् दा यस िर्ख सेिाशनिृि सुशिधाका लाशग ६८ अबख
१९ करोड रुपै याँ बजे ट शिशनयोशजत छ, जुन गत िर्ख ५१ अबख ८४ करोड शथयो भने आि
०७३/७४ मा ४७ अबख ६२ करोड रुपै याँ शथयो ।

यही रकमलाई समेत जोडजाड पारे र ने पालमा सामाशजक सुरक्षाको र्चख दशक्षर्
एशसयामै सबैभन्दा उत्कृष्ट् छ भन्ने गररएको छ । जबशक, सौंयुि राष्ट्र सौंिले प्रकाशित
गरे को ‘िल्रड सोसल शसच्यु एस ररपोटख –२०१८’, शिश्व बैंकको ‘स्टे ट अर् सोसल सेफ्टी
ने ट–२०१८’ लगायतका अिराख शष्ट्रय अध्ययनसशहतका प्रशतिेदनहरूले ने पाल कुल
गाहख स्थ्य उत्पादन (जीडीपी) को तुलनामा कम सामाशजक सुरक्षा र्चख गने मुलुकमध्येमा
पछख । अिराख शष्ट्रय श्रम सौंगठन (आईएलओ) ले ने पालको सामाशजक सुरक्षाका
अिस्थाबारे मा केही समयअशि गरे को एक शिस्तृत अध्ययनअनु सार ने पालमा सामाशजक
सुरक्षाका लाशग कुल गाहख स्थ्य उत्पादनको २.५ प्रशतितबराबर मात्र र्चख हुने गरे को छ ।
कमखचारीहरूको पे न्सन कटाउँ दा अन्य सामाशजक सुरक्षाका लाशग कुल गाहख स्थ्य
उत्पादनको ०.७ प्रशतितमात्र र्चख भइरहे को उि अध्ययनले दे र्ाएको शथयो ।
चालू आशथखक िर्खको बजे टका आधारमा हे ने हो भने कुल र्चख मा सामाशजक सुरक्षाले
जम्मा ८.५ प्रशतितमात्रै शहस्सा ओगटे को दे खर्न्छ, जुन आि ०६९/७० मा कुल र्चख को १०
प्रशतित शथयो भने आि ०७१/७२ मा ९.८ प्रशतित ।
सामाशजक सुरक्षातर्ख बि् दो भार शनयन्त्रर् गनख का लाशग सरकारले योगदानमा आधाररत
सामाशजक सुरक्षा प्रत्याभू त गने गरर नयाँ कानुन तजुख मा गरे को छ । यो ऐन लागू भएपशछ
अब औपचाररक क्षे त्रका मात्र होइनन, अन पचाररक क्षे त्रका श्रशमकहरू पशन योगदानमा
आधाररत सामाशजक सुरक्षा योजनाहरूमा सहभागी हुन पाउने छन् । यसका लाशग
सरकारले आिश्यक सौंयन्त्र र प्रशियाको िोर्र्ासमेत गदै छ । अशहले शनजी क्षे त्रका
बैंक–शििीय सौंस्थासशहत केही प्रशतष्ठानले ‘भशिष्यका लाशग अशहले को योगदान’मा
आधाररत शनिृशिभरर् कोर् सिालन गदै आइरहे का छन्, जसमा रोजगारदाता तथा
कमखचारी दु िैले योगदान गने गरे का छन् । यो ऐन आएपशछ हालसम्म स्वेखच्छक रूपमा
सिाशलत योगदानमा आधाररत सामाशजक सुरक्षा कायखिम अब अशनिायख रूपमा लागू
हुने छ । यो योजना कायाख न्वयनमा आएपशछ पशहलो चरर्मा प्रशतष्ठानका श्रशमकहरुले
योगदानमा आधाररत सामाशजक सुरक्षा योजनामा सूचीकरर् भई सामाशजक सुरक्षा
कोर्बाट और्शध उपचार, स्वास्थ्य तथा मातृत्व सुरक्षा, दु िखटना तथा अििता सुरक्षा,
आशश्रत पररिार सुरक्षा र िृिािस्था सुरक्षा खस्कमअिगखत सामाशजक सुरक्षा सुशिधा प्राप्त
गने छन् ।
सामाशजक सुरक्षा योजनामा योगदानका लाशग रोजगारदाताले श्रशमकको आधारभू त
पाररश्रशमकबाट ११ प्रशतित कट्टी गरी सो रकममा श्रशमकको आधारभू त पाररश्रशमकको
२० प्रशतित रकम थप गरी कुल ३१ प्रशतितबराबरको रकम कोर्मा जम्मा गनुख पने
व्यिस्था गररएको छ । मूलताः यसले सौंगशठत क्षे त्रका कमखचारी तथा श्रशमकहरूलाई
समेट्ने भएकाले अन पचाररक क्षे त्रका श्रशमक तथा स्वरोजगारहरूलाई कसरी सामाशजक
सुरक्षा प्रर्ालीमा समेट्ने भन्ने कुरा अशहलेसम्म सरकारले प्रस्ट पारे को छै न ।
यसबाहे क ऐनअनु सार नयाँ िाँ चाबाट ‘सामाशजक सुरक्षा कोर्’ सिालनमा आउने
भएकाले आि २०६६/६७ दे खर् शबनाकुनै शनस्सा/प्रमार् १ प्रशतितका दरले तथाकशथत
सामाशजक सुरक्षा कोर्मा रकम कट्टा गदै आएका करदाताको योगदान के हुने हो भन्ने
शिर्यमा सरकारले अझै प्रस्ट पारे को छै न । न्याशयक कर प्रर्ालीको अिधारर्ाले कुनै
पशन करदातामाशथ दोहोरो कर लाग्नु हुँ दैन भन्छ तर सरकारले अशहले करको दायरामा
नपने तल्लो मध्यम िगखबाट समेत १ प्रशतितका दरले ‘सामाशजक सुरक्षा कर’ असुल गदै
आएको छ । अशहलेसम्म २० लार्भन्दा बिी शनयशमत आयआजख कले योगदान गरे को २०
अबख रुपै याँ भन्दा बिीको कुनै शहसाब–शकताब नै छै न, कोर् सिालनका नाममा
अशधकाौं ि रकम प्रिासशनक र्चख मा स्वाहाः पाररसशकएको छ । जबशक सामाशजक सुरक्षा
कर बुझाउने प्रत्येक योगदानकताख ले उि कोर्बाट सामाशजक सुरक्षाका तोशकएका
कायखिमबाट लाभाखन्वत हुने गरी यशतर्ेरसम्म ठोस कायखिमहरू आइसक्नुपने शथयो ।
आजै अथाख त् मौंशसर ११ गतेबाटै सरकारले नयाँ व्यिस्थासशहतको ‘योगदानमा आधाररत
सामाशजक सुरक्षा ऐन २०७४’ कायाख न्वयनमा ल्याइसकेको अिस्थामा अब आयआजखन
गने हरूले थप १ प्रशतित कर बुझाउनु पने हो शक होइन ? शकनशक सौंशिधानले नै कानु न
नबनाईकन नागररकबाट कुनै पशन शकशसमको कर असुल गररने छैन भने को छ । यो
ऐनले तथाकशथत सामाशजक सुरक्षा कर लगाउने बारे केही बोलेको छै न । यशद केही गरी
सरकारले शबनाकानु न उि १ प्रशतित करलाई शनरिरता शदएमा नयाँ व्यिस्थाअनु सार
सामाशजक सुरक्षा कायख िममा सहभाशगता जनाउने ले थप १ प्रशतितको बोझ बोक्नुपने नै
हुन्छ, न्याशयक करका शसिािले कसैलाई कर लगाउने , कसैलाई उन्मु खि शदने भन्ने
हुँ दैन । यसैगरी, उि कर र्ारे ज गररएमा (अब औशचत्यहीन भइसकेकाले र्ारे जीको
सम्भािना बिी छ) हालसम्म योगदान गरे का २० लार्भन्दा बिी करदाताको
योगदानलाई कसरी मूल्याौं कन गने ?

सथकन्न ७५ अबिको बोझ

सरकारले योगदानमा आधाररत सामाशजक सुरक्षा कायखिम लागू गररँ दा हालको
सामाशजक सुरक्षाबापतको बोझ िट् ने दाबी गरे को भए पशन तत्कालै त्यसको सम्भािना
भने शनकै कम छ । हालसम्म शबनायोगदान ४० अबख रुपै याँ बराबर पे न्सन बुझ्दै आएका
अिाई लार् पू िखकमखचारी, सेना, प्रहरी र शिक्षकको सौंख्या तत्कालै िशटहाल्ने िाला छै न,
यसै िर्ख सेिाबाट बाशहररने सौंख्यासमेत जोड् दा झन्डै ३ लार्को हाराहारीमा
गैरयोगदानमूलक पे न्सन प्रर्ालीका लाभग्राहीलाई कसरी व्यिस्थापन गने हो ? कमखचारी
सिय कोर्मा हाल योगदानकताख को सौंख्या ६ लार्को सौंख्या पु गे पशन यसअशि नै
शनयुि पाई गैरयोगदानमूलक कोर् प्रर्ालीमा सहभागी सरकारी कमखचारी, सेना, प्रहरी
र शिक्षकको सौंख्या झन्डै ४ लार् छ । उनीहरूको शनिृशिभरर् सुशिधाका लाशग चाशहने
बजे ट तत्कालै िटने िाला छै न ।
यसैगरी, हालसम्म सिाशलत आठ शकशसमका गैरयोगदानमूलक नगद शितरर्मा
आधाररत सामाशजक सुरक्षा भिालाई तत्कालै रोक्न सक्ने सामथ्र्य कुनै माइकालालको
छै न, अझ आउँ दा शदनमा यस्तो भिा अझ बिाउनु पने बाध्यतामा सरकार छ । शकनशक,
ितखमान प्रधानमन्त्री केपी ओलीले शनिाख चनभन्दा अशि ज्येष्ठ नागररक भिा ५ हजार रुपै याँ
पु ¥याउने िोर्र्ा गरे का शथए, त्यो भिा ज्येष्ठ नागररकका लाशग मात्र बिाएर भएन ।
अशहले अशतअिि अपाौं गता भएका व्यखिका लाशग ६ सय रुपै याँ का च िन्नी भिा शदने
गररएको छ । बाँ की अन्य सात िगखका लाशग पशन बिाउनै पने हुन्छ । त्यसको बोझ पशन
थशपने नै छ ।
हालकै अिाई लार् पे न्सनरहरूलाई शदइँ दै आएको ४० अबख रुपै याँबराबरको पे न्सन
रकम पशन शनजामती कमखचारीहरूको तलबभिा बिे सँगै बि् दै जाने छ । नगद
शितरर्बाहे क छात्रिृशि, कामका लाशग र्ाद्यान्न, रोजगारी ग्यारे न्टीसशहतका नगदसरहका
अन्य सामाशजक सुरक्षा कायखिमको लागत पशन उशिकै बि् नेछ । त्यो लागत पशन
सामाशजक सुरक्षा कोर्मै पन्छाउने हो या सरकारले अन्य केही िैकखल्पक कोर्
व्यिस्थापन गने भन्ने अको अनु िररत प्रश्न पशन छँ दै छ ।

िेपालमा मूल्यवृन्ि र
थियित्रर्का उपाए
ने पालमा मूल्यिृखि हुनु मा धे रै कारर् रहे का छन् । मूल्यिृखिको कुनै एउटा मात्र कारक
तत्व हुन सक्दै न । अथखिास्त्रको भार्ामा माग र पू शतखको असमानजस्यताले मूल्यमा
असमान्जस्यता कायम हुन्छ । तर, ने पालमा त्यसरी अप्रत्याशित माग बिे र मात्र
मूल्यिृखि भएको मान्न सशकँदै न । त्यसकारर् ितखमान मूल्यखस्थशतले सरकारी शिशभन्न
नीशतको र अकमखण्यताको उपज हो । सरकारले र्ासगरी शनिाख शचत सरकार स्थाशपत
भइसकेपशछ ने पाली मुद्राको अिमू ल्यन, शिशनमय दरको आौं शिक पररितखन गयो र
मुद्राप्रदायको छाडापन आशद थुपै्र म शद्रक अखस्थरताको कारर्ले मू ल्यिृखि भएको छ ।
अको कुरा, शििीय नीशतमा आएको अने कन अखस्थर पररितखनले पशन मूल्यिृखिमा प्रमुर्
भू शमका र्ेलेका छन् । अल्पकालीन अिस्थामा मुद्राको आय िेगलाई खस्थर मान्ने हो भने
तथा उत्पादन िृखिमा पशन सम्भि हुदै न भने मुद्राप्रदायमा जशत मात्राले िृखि हुन्छ,
त्यसमा त्यशत नै मात्रामा िृखि हुन्छ, तर ने पालमा मुद्राप्रदायको िृखिको प्रभाि मूल्यमा
भन्दा बिी आयातमा पने गरे को महसुस गररन्छ । ने पाल एउटा सानो मुलुक भएकाले
अिराख शष्ट्रय बजारको मू ल्यमा प्रभाि पानख सक्दै न । उता बजारको प्रचशलत मूल्य नै
स्वीकार गरी िस्तु आयात गनुख पने हुन्छ । यस्तो खस्थशतमा शिश्व बजारमा मूल्य बि् नासाथ
आफ्नो दे िमा आयात मूल्य पशन स्वताः बि् छ । शिश्व बजारमा धे रै कारर्ले मूल्यिृखि
हुन्छ । ितखमान अिस्थामा ने पालमा दे िको आपू शतखको ठूलो अौंि आयातबाट पू शतख हुने
गरे को सन्दभख मा आयात हुने िस्तुको मूल्यिृखि हुनासाथ दे िशभत्र पशन मूल्यखस्थशत
प्रशतकुल हुन्छ । ने पालमा मूल्यिृखि र्ासगरी २ शकशसमबाट हुन्छ । आिररक र बाह्य
कारर्, आिररक कारर्हरूमध्ये जनसौंख्या िृखिका तुलनामा उत्पादन बि् न नसक्नु,
ने पाली मुदाको बि् दो प्रचार, व्यापारमा केही ठूला व्यापारीको एकाशधकार, उद्योगपशत
तथा व्यापारीबाट शिशभन्न चन्दा र कशमसन शलने प्रिृशि, उपयुि यातायात ियिस्थाको
कमीले िु िानी र्चख बिी लाग्नु, उत्पादन लागत बि् दै जानु , अनु त्पादक लगानीमा िृखि
आशद छन् । त्यसैगरी बाह्य कारर्हरूमा भारतमा भइरहे को मूल्यिृखि, शिदे िी मुद्राको
शिशनमय दरमा हे रर्ेर, िैदेशिक ऋर्को मात्रामा िृखि, आयाशतत शिशभन्न िस्तु तथा
सेिाको मूल्य बि् नु , आयात व्यिस्थापनमा शिलाइ तथा प्रिासशनक जशटलता आशद
प्रमुर् रहे का छन् ।
मूल्य नीशत आशथखक शिकासको कुञ्जी हो । राम्रो मूल्य नीशतले कृशर्, औद्योशगक
उत्पादनमा िृखि ल्याउन सहयोग पु ¥याई माशनसको आशथखक–सामाशजक उत्थान गदै
दे िलाई समग्र रूपमा शिकशसत बनाउँ दै जान्छ । तर, कुनै पशन दे िको सरकार
प्रमुर्लाई मूल्यले शनकै ठूलो हाँ क शदइरहे को हुन्छ । मूल्यलाई खस्थर रार्ी शिकास
प्रशियालाई तीव्रतर गनुख कुनै पशन राष्ट्रका लाशग गहन जशटल कायख भएको हुन्छ । अझ
शिकासिील राष्ट्रमा जसको आशथखक िाँ चा शिकशसत राष्ट्रको मूल्य नीशत र शनयमसँग
पररितखन भएको हुन्छ, त्यस्तो राष्ट्रलाई मूल्यिृखि रोक्न जशटल भएको हुन्छ ।
साधारर्तया मूल्यिृखि रोक्न आिश्यक िस्तुहरूको उत्पादनमा िृखि र आपू शतखमा कमी
हुने िस्तुहरूको पै ठारी गनुख पने हुन्छ । मुद्राको ियिखि लगातार िट् दै जानु लाई
मुद्रास्फीशत भशनन्छ । लगातार मू ल्यिृखि भइरह्यो भने मुद्राको ियिखि िमिाः िट् दै
जान्छ, जसलाई हामी मुद्रास्फीशत भन्छाौं ःै । साधारर् रूपमा मूल्य शनयन्त्रर् भन्नाले
स्वतन्त्र रूपमा सिालन भइरार्ेको बजार प्रशियालाई सरकारबाट शिशभन्न शकशसमले
गररएको हस्तक्षे प भन्ने बुशझन्छ । यसरी हस्तक्षेप गनुख पनाख को मुख्य कारर् अशिकशित
मुलुकहरूमा धे रैजसो िस्तुको बजार पू र्ख रूपमा अथिा प्रशतिधाख त्मक रूपमा शिकास
नभएको कारर्, साधनको बाँ डर्ाँ ड, उत्पादन र आय शितरर्मा शिकृशतहरू उत्पन्न हुने
बिी सम्भािना रहन्छ । िस्तु तथा सेिाको माग र आपू शतखबीच आिश्यक मात्रामा सिु लन
ल्याउनका लाशग मूल्य नीशत लागू गनुख पने आिश्यकता पनख आउँ छ । ने पालमा मूल्यिृखि
हुनु को मुख्य कारक तत्वहरूमा मुद्राप्रदायमा िृखि, सरकारी र्चख मा िृखि तथा कुनै बेला
अशधक मूल्याौं शकत शिशनमय दर हो भने आपू शतखतर्ख कर दरमा िृखि उत्पादनमा
शिशथलता, अिराख शष्ट्रय बजारमा मूल्यिृ खि तथा शछमेकी दे ि भारतमा मूल्यिृखि हो ।
यसबाहे क भ गोशलक कशठनताले पशन समय र िु िानीमा बिी र्चख हुनु , ठूला
व्यापारीहरूको एकाशधकारपना, आपू शतख व्यिस्थापनमा सशिय नहुनु, प्रिासशनक
सक्षमताको कमी जस्ता कारकहरूले पशन मूल्यखस्थशतलाई काबुमा ल्याउन कशठन
पारे को छ ।
ने पालमा हाल सिालन भइरहे को मूल्यिृखिको समस्यालाई शनयन्त्रर् गनख शनम्नशलखर्त
उपायहरू अिलम्बन गनख सशकन्छ । आज िस्तुगत र्ुला बजार तथा हस्तक्षे प नीशतबारे
िष्ट् र्ाका तयार पानुखपने आिश्यकता दे खर्एको छ । शनजीकरर्को प्रशियामा
अत्यािश्यक िस्तुको आपू शतख र्ाडलबारे के–कस्तो व्यिस्था गनुख पने हो सोको
समन्वयात्मक व्यिस्था हुनु जरुरी छ । शनजी क्षे त्रको तरलता िटाउने प्रयासलाई मजबुत
बनाउन बैंशकङ क्षे त्रका साथै गैरबैंशकङ क्षे त्रहरू सशिय हुन सक्छन् । राशष्ट्रय उत्पादन
बिाउन नसक्नाले नेपालमा आयाशतत मूल्यिृ खिको दोहोरो मार र्ेप्नुपरे को छ । एकातर्ख
अन्य मुलुकमा बिे को मूल्य आयाशतत िस्तुबाट झखल्कन्छ भने अकाख शतर ने पाली मुद्राको
मूल्यमा शनरिर ह्रासले मूल्यिृखिमा सिाउ पु रयाउने गछख । पशहले महँ गीको प्रमुर्
कारर् ठूला व्यापारी तथा उद्योगपशतको असहयोग र जमार्ोरी हो, त्यसैले पशहले
उनीहरूमाशथ दृशष्ट् पु ¥याउनु आिश्यक छ ।
मूल्यखस्थशतलाई माग एिौं लागत तथा आपू शतखजन्य पक्षले प्रभाि पाछख । उत्पादनका
साधनहरूको मूल्यमा आउने पररितखन, कच्चा पदाथखको उपलब्धताको अिस्था,
सरकारले अिलम्वन गने आशथखक नीशत, बाह्य मुलुकमा हुने मूल्यिृखि, प्रशतिधाख त्मक
बजारको अिस्था, शिशभन्न प्राकृशतक शिपशिको अिस्था आशदले मू ल्यमा प्रभाि पाररहे को
हुन्छ । साथै, म शद्रक योगाङ्कहरूमा हुने पररितखनको असर समशष्ट्गत मागमा पने
भएकाले यस्तो प्रभाि मूल्यमा समेत पछख । नेपालको मूल्यखस्थशतमा माग पक्षको भन्दा
आपू शतख पक्ष र सौंरचनात्मक पक्ष, र्ासगरी पे टरोशलयम पदाथखको अिराख शष्ट्रय मूल्यमा
आउने उतार–चिाि र भारतको मूल्यखस्थशतले असर पाने गरे को छ । म शद्रक नीशतले
प्रमुर् उद्दे श्य मूल्य खस्थरता कायम गने भए पशन आपू शतख पक्षबाट मूल्य खस्थरतामा बिी
चाप पने गरे को हालका िर्खहरूमा म शद्रक उपकरर्हरूको प्रयोगबाट मूल्य खस्थरता
कायम राख्ने काम शनकै जशटल बन्दै गइरहे को छ । प्रमुर् र्ाद्य बालीहरूको उत्पादनमा
भएको उल्ले र्नीय िृखिले र्ाद्यान्नको मूल्यमा शगरािट आई समग्र मूल्य स्तरमा अशिल्लो
िर्खको तुलनामा सुधार भए पशन लगातारको पे टरोशलयम पदाथखमा भएको मूल्यिृखि,
अमेररकी डलरको तुलनामा भएको ने पाली मुद्राको अिमू ल्यनको कारर् गैरर्ाद्य तथा
सेिा समूहमा भएको उच्च मूल्यिृखि, तलब तथा ज्यालादरमा भएको िृखि, मूल्य
शनधाख रर्मा हुने शमलेमतो, शितरर् प्रर्ालीमा असहजता आशद जस्ता शिशभन्न कारर्ले
गदाख समग्र मूल्यस्तरमा चाप पनख गई योजनाको पशहलो तथा दोस्रो िर्ख मा िाशर्ख क औसत
मूल्यिृखि एक अङ्कमा सीशमत रहे पशन चालू िर्खको हालसम्म मूल्यिृ खि दर दु ई अङ्कमा
रहे को छ ।
म शद्रक शिस्तार िाखित सीमाशभत्र रहँ दा–रहँ दै पशन समग्र आिररक उत्पादनको
िृखिदरमा न्यूनता आएको र मुख्य व्यापाररक साझे दार मुलुकमा भएको र्ाद्यान्नको उच्च
मूल्यिृखिदर, ऊजाख सौंकट, पे टरोशलयम पदाथख को मूल्यमा भएको िृखि लगायतका
सौंरचनागत कारर्ले गदाख मुद्रास्फीशत दर बि् न गएकाले मूल्यिृखिदरलाई लक्ष्य अनु सार
कायम गने कायख चु न तीपू र्ख हँ ःुदै गएको छ । पे टरोशलयम पदाथखको मू ल्यमा आएको
िृखिले मुद्रास्फीशतमा परे को चापलाई कम गनख आयात र शितरर्को शजम्मा पाएको
आशधकाररक सौंस्था ने पाल आयल शनगमलाई सुदृि तुल्याई चुहािट शनयन्त्रर् गनुख का साथै
शनजी क्षे त्रलाई समेत आयात र शितरर्मा प्रोत्साहन गने नीशत ल्याउनु अपररहायख छ ।
साथै, उपभोिामा उच्च मूल्यिृखिको चाप पनख नशदन समेत अिराख शष्ट्रय मूल्यअनु सार
पे टरोशलयम पदाथखको मू ल्य स्वताःसमायोजन हुने व्यिस्था गनुख पशन आिश्यक छ । यसका
अलािा मूल्य खस्थरीकरर्का लाशग िैकखल्पक औजारहरूको प्रयोगमापख mत अिराख शष्ट्रय
स्तरमा हुने मूल्यिृखिको आशथखकभार कम गनख तथा उपभोिालाई राहत समेत शदन
सशकन्छ । पे टरोशलयम पदाथखका लाशग आयातमा शनभख र रहनुपने र अिराख शष्ट्रय बजारमा
पे टरोलको मूल्यमा अनपे शक्षत िौं गले उतारचिाि भइरहने भएकाले पशन उपभोिाको
उपभोग गने बानीमा पररितखन गनख प्रे ररत गनुख पने दे खर्न्छ । यसका लाशग सम्भि भएसम्म
कर समायोजन गरी सिखसाधारर्लाई बिी प्रभाशित पाने पटर ोशलयम पदाथख र शिलाशसता
एिौं शनजी उपयोगका लाशग प्रयोग गररने सिारी साधनमा प्रयोग हुने पे टरोशलयम पदाथखमा
लाग्ने करका बीच शिभे द छु ट्याई उपयुि स्तरमा प्रगशतिील कर लगाउन सशकन्छ ।
व्यवसायमैत्री वािावरर्को
कसीमा साकि मुलुक
कुनै पशन मुलुक कशत व्यिसायमै त्री छ भन्ने जानकारी शलन शिशभन्न अिराख शष्ट्रय
प्रशतिेदनको अध्ययन गनुख जरुरी दे खर्न्छ । अथखतन्त्रलाई मागखशनदे ि गने नीशत,
सौंरचनागत प्रबन्ध, कानु नको िासन, सदाचाररता, लगानीका लाशग स्रोतको उपलब्धता,
श्रमिखिको उपलब्धता र गुर्स्तर, व्यिसायका लाशग पू रा गनुख पने औपचाररकता, नार्ा
तथा लगानी सुरक्षाको प्रत्याभू शत, करको भार, कमखचारीतन्त्रको अिस्थाजस्ता महत्वपू र्ख
पक्ष अनु कूल हुँ दा मात्र लगानी आकशर्खत हुने अिस्थाको शसजख ना हुन्छ । यस्ता कुराको
अभािमा बाह्य लगानी आकशर्खत गनुख त परै जाओस्, आिररक लगानीको समेत शिस्तार
हुन सक्दै न । अशहले शिश्वको होडबाजी नै आशथखक रूपमा कसरी अग्रस्थानमा आउने
भन्ने रहे को दे खर्न्छ । यसका लाशग शिकशसत तथा शिकासोन्मु र् मु लुकहरू व्यािसाशयक
िातािरर् शनमाख र् कसरी गनख सशकन्छ कसरी लगानी बिीभन्दा बिी शभœयाउन सशकन्छ
भन्ने मै केखन्द्रत छन् ।
आशथखक उदारीकरर्को नीशत अिलम्बन गने कुनै पशन अथखतन्त्रमा व्यापार तथा व्यिसाय
सिालन गनख सरकारबाट सहजकताख को भू शमका शनिाख ह गरी व्यिसायीलाई सहज र सरल
शकशसमले आफ्नो व्यिसाय सिालन गनख शदने िातािरर् बनाउनु जरुरी हुन्छ ।
लगानीकताख हरूले आफ्नो लगानीको प्रशतर्लको पू िाख नुमान गनख सक्ने लगानीमैत्री
व्यिसायमै त्री िातािरर्को सुशनशितता राज्यले गनुख पछख । यसका लाशग व्यिसाय दताख को
सुरुिातदे खर् व्यिसाय बन्द िा र्ारे जीसम्मको अिशध र यसबीचमा हुने शिशभन्न प्रशिया
तथा शियाकलापहरूमा पारदशिख ता, सहजता, चु स्तता र शमतव्यशयता अशनिायख सतखहरू
हुन् ।
शिश्व बैंक र अिराख शष्ट्रय शिि शनगमिारा शिशभन्न अथखतन्त्रका उद्योग तथा व्यापार
सिालनका सम्बन्धमा सुरुदे खर् अखिमसम्मको प्रशिया र सोमा लाग्ने समय एिौं बेहोनुख पने
झन्झटलगायतका शिर्यमा बृहत् अध्ययन गरी डु इङ शबजने स नामक प्रशतिेदन
सािखजशनक गदै आएको छ । व्यिसाय सिालनमा सहजता, अपनाउनु पने कायखशिशध,
लाग्ने समय, लगानीको सुरक्षा, व्यिसाय सिालनका लाशग ऋर् प्राप्त गने प्रशिया र
समय, िैदेशिक व्यापार सिालन, कर शतदाख अपनाउनु पने प्रशिया र लाग्ने समय,
व्यिसाय बन्द गने प्रशिया र यसका लाशग अपनाउनु पने कायखशिशधजस्ता शिशभन्न १०
सूचकका आधारमा यो प्रशतिेदन तयार पारी बसेशन प्रकािन हुँ दै आएको छ ।
अिराख शष्ट्रय लगानीकताख हरू यस्तै प्रशतिेदनहरूको अध्ययन गरी आफ्नो लगानी कहाँ
लैजाने भन्ने कुराको शनचोडमा पु ग्छन् ।
शिश्व अथखतन्त्रमा तुलनात्मक रूपले दशक्षर् एशसयाली मु लुकहरूको अिस्था सिोर्जनक
दे खर्ौंदैन । प्रायाःजसो सूचकमा यस क्षे त्रका दे िको अिस्था शनरािाजनक नै रहे को
दे खर्न्छ । साकखका ८ मुलुकमध्ये तुलनात्मक रूपमा भारत तथा भु टानको अिस्था
सिोर्जनक रहे को छ । पशछल्लो प्रशतिेदनमा शिश्वका १ सय ९० अथखतन्त्रमा गररएको
अध्ययनमा भारत ६७.२३ अौंकसशहत ७७ औौं स्थानमा र भु टान ६६.०८ अौंकका साथ ८१
औौं स्थानमा छ । त्यसपशछ श्रीलौंका १ सय ौं स्थानमा रहे को छ । उसको जम्मा अौंक
६१.२३ छ । १ सय १० औौं स्थानमा झरे को नेपालले जम्मा ५९.६३ अौंक पाएको छ ।
माखल्दभ्स, पाशकस्तान, अर्गाशनस्तान र बौंगलादे ि िमिाः १ सय ३९ औौं, १ सय ३६ औौं,
१ सय ६७ औौं तथा १ सय ८३ औौं स्थानमा रहे का छन् । सबैभन्दा कम व्यिसायमैत्री
िातािरर् भएको बौंगलादे िको जम्मा ४१.९७ अौंक रहँ दा अर्गाशनस्तानले ४४.७७ र
पाशकस्तानले ५५.३१ अौंक प्राप्त गरे का छन् ।
पशछल्ला िर्खहरूमा साकख मुलुकमा भु टानको अिस्था करसम्बन्धी सूचकमा, भारतले
व्यिसाय दताख को लाशग आिश्यक र्मखहरूलाई एकीकृत गरे र, शनमाख र्सम्बन्धी सूचकमा
पशन शनकै राम्रो प्रगशत गरे को उल्ले र् गररएको छ । त्यसै गरी उसले बाह्य व्यापार,
व्यिसायका लाशग शििीय पहुँ च, कर प्रर्ालीमा गरे को पररितखनले थप व्यिसायमैत्री
िातािरर्को शसजख ना गरे को उल्ले र् गररएको छ । पाशकस्तानको साना सेयर अौंि भएका
लगानीकताख को सुरक्षासम्बन्धी सूचकमा राम्रो दे खर्एको छ । प्रशतिेदनले भु टानमा शििीय
पहुँ च, श्रशमकको शनयमन, पू िाख धारको अिस्था, श्रमिखिमा नै शतकता अभािलाई
सबैभन्दा बिी समस्याका रूपमा शलएको छ । बौंगलादे िमा भ्रष्ट्ाचार, पू िाख धारको अभाि,
कमखचारीतन्त्रको व्यािसाशयकता, श्रमिखिको गुर्स्तर मुख्य समस्याका रूपमा रहँ दा
भारतमा पशन भ्रष्ट्ाचार, शििीय पहुँ च, करको दर तथा पू िाख धारको कमजोर अिस्था मुख्य
समस्याका रूपमा रहे को आौं ःैल्याइएको छ । प्रशतिेदनले नेपालमा सरकारको
अखस्थरता, कमखचारीतन्त्र, पू िाख धार तथा नीशतगत अखस्थरतालाई मुख्य समस्याका रूपमा
शलइएको छ । बाँ की मु लुकका प्रमुर् समस्या पशन उस्तै रहे को दे खर्न्छ । सौंक्षेपमा भन्दा
साकख मुलुकमा व्याप्त भ्रष्ट्ाचार, पू िाख धारको कमजोर अिस्था, श्रमिखिको कमजोर
उत्पादकत्व क्षमता, परम्परागत कमखचारीतन्त्रबाट यी दे िहरू ग्रशसत रहे को दे खर्न्छ ।
पशछल्लो प्रशतिेदनले भारत तथा अर्गाशनस्तानले शनकै सुधार गरे को जनाएको छ ।
भारतले व्यािसाशयक िातािरर् सुधार गने प्रमुर् पाँ च राष्ट्रको सूचीमा आर्ूलाई
उभ्याउन सर्ल भएको छ । उसले कर प्रर्ालीमा गरे को सुधार, शिशभन्न
औपचाररकताहरूलाई अनलाइन पिशतमा रूपािरर्, शििीय पहुँ चका लाशग कानु नको
सौंिोधन, लगानीकताख को सौंरक्षर्, अिराख शष्ट्रय व्यापारका लाशग पू िाख धार शनमाख र्मा
उल्ले ख्य प्रगशत गरे को दे खर्न्छ । ने पालले पशन शििीय पहुँ च तथा लगानीकताख को
सौंरक्षर्को शदिामा केही सुधार गरे को उल्ले र् गररएको छ ।
त्यसै गरी िल्रड इकोनोशमक र्ोरमले शिशभन्न १२ मुख्य सूचक तथा १ सय १४
उपसूचकहरूका आधारमा तयार गने ग्लोबल कखम्पशटशटभने स इन्डे क्स २०१७–२०१८ ले
पशन साकख मुलुकहरूको अिस्था सिोर्जनक दे र्ाएको छै न । सौंस्थागत व्यिस्था, नीशत
तथा उत्पादकत्व शनधाख रर् गने साधनहरू यो प्रशतिेदनले साकखमा ने पाल भारत, भु टान
तथा श्रशलौंकाभन्दा पछाशड रहे को उल्ले र् छ, जसअनु सार भारत १ सय ३७ मुलुकमध्ये
४० औौं स्थानमा, भु टान ८२ औौं, श्रीलौंका ८५ औौं र ने पाल ८८ औौं स्थानमा रहे को छ ।
बौंगलादे ि ९९ औौं स्थानमा रहँ दा पाशकस्तान भने सबैभन्दा पछाशड १ सय १५ औौं स्थानमा
रहे को छ । यो प्रशतिेदनले अथखतन्त्रका लाशग सौंस्थागत प्रबन्ध, पू िाख धार शिकासको
अिस्था, दे िको बृहत् आशथखक पररसूचकहरूको अिस्था, प्राथशमक स्वास्थ्य तथा
शिक्षाको अिस्था, उच्च शिक्षा तथा जनिखि शिकास, िस्तुको बजारको अिस्था,
उपलब्ध श्रमिखिको दक्षता, व्यिसाशयकता तथा अथखतन्त्रमा निप्रितखनको
अिस्थासमेतलाई आधार शलने गछख । १ दे खर् ७ अौंकमा स्तर शनधाख रर् गररने यो सूचकमा
सबै साकख मुलुकको अौं क ५ भन्दा तल नै छ ।
हे ररटे ज र्ाउन्डे सन र िाल खस्टर ट जनख लले सन् १९९५ दे खर् प्रकािन गदै आएको द
इन्डे क्स अर् इकोनोशमक शिडमको पशछल्लो प्रशतिेदनमा पशन साकख मुलुकहरूको
आशथखक स्वतन्त्रताको स्तर कमजोर दे खर्न्छ । सम्पशिको अशधकार, न्यायालयको
सिलता, सरकारको सदाचाररताको अिस्था, करको भार, सरकारी र्चख को अिस्था,
दे िको शिशिय क्षे त्रको गुर्स्तर, व्यािसाशयक÷ म शद्रक÷व्यापार÷लगानी तथा शििीय
स्वतन्त्रताजस्ता पक्षहरूका आधारमा प्रकािन गररने उि प्रशतिेदनमा यस क्षे त्रका
भु टानबाहे कका सबै मु लुकको अथखव्यिस्था स्वतन्त्रताको कसीमा शनकै पछाशड छ ।
तुलनात्मक रूपमा भु टान केही अगाशड रहे को छ । भु टान ६१.८ अौंकसशहत ८७ औौं
स्थानमा रहे को छ । त्यसपशछ िमिाः श्रीलौंका ७५.८ अौंकसशहत १ सय ११ औौं, बौंगलादे ि
५५.१ अौंकसशहत १ सय २८ औौं स्थानमा रहे को छ । भारत भने १ सय ३० औौं स्थानमा
रहे को छ । उसले ५४.५ अौंक प्राप्त गदाख पाशकस्तान ५४.४ अौंकसशहत नेपालभन्दा दु ई
स्थान माशथ अथाख त् १ सय ३१ औौं स्थानमा रहे को छ । १ सय ३३ औौं स्थानमा रहे को
ने पालको अौंक जम्मा ५४.१ मात्र छ । िन्िको चपे टामा परररहे को अर्गाशनस्तान ५१.३
अौंकसशहत १ सय ५४ औौं स्थानमा रहँ दा माखल्दभ्स भने सबैभन्दा पछाशड अथाख त् १ सय
५५ औौं स्थानमा रहे को छ । प्रशतिेदनका अनुसार अशधल्लो िर्खको तुलनामा ने पालको
स्तर झन् र्खस्कएको छ भने अन्य दे िको अिस्थामा सामान्य सुधार भएको छ । गत
िर्खको तुलनामा भु टानले उल्ले ख्य सुधार गरे को समेत दे खर्एको छ । ने पालले
सम्पशिसम्बन्धी अशधकार तथा न्यायालयको प्रभािकाररतामा सामान्य सुधार गदाख म शद्रक
तथा श्रम स्वतन्त्रता सूचकमा र्खस्कएको जनाइएको छ । ने पाल शिश्वको औसत तथा
एशसया याशसशर्क क्षे त्रको औसतभन्दा कमजोर श्रे र्ीमा रहे को छ ।
साकख क्षे त्रका मुलुकका सरकारले आिररक तथा िैदेशिक लगानी आकशर्खत गनख शिशभन्न
प्रयास गरे को भए पशन भ्रष्ट्ाचारको अिस्था, श्रमिखिको गुर्स्तर, परम्परागत
कमखचारीतन्त्र, भ शतक तथा अन्य पू िाख धारको कमजोर अिस्था, कानु नको िासनको
कमजोर प्रत्याभू शत हुँ दा न त बाह्य लगानी आिाशतत रूपमा शभत्र्याउन सकेका छन्, न त
आिररक लगानी अपे शक्षत रूपमा बिाउन नै । सबैजसो मुलुकले यी पक्षमा सुधार
नगरे सम्म ओठे प्रशतबिताकै भरमा व्यिसायमैत्री िातािारर्को अनु भूशत हुन सक्दै न ।

सबलिा भसेस दुबिलिाको

िुलोमा रािीजमरा कुलररया
आयोजिा
ने पाल, कृशर्प्रधान मुलुक भईकन पशन यथेष्ट् शसँचाइ सुशिधाको अभािमा शिद्यमान
कृशर्योग्य भू शमबाट अपे क्षाकृत लाभ शलन सशकएको छै न । जहाँ २६ लार् ४१ हजार
हे क्टर जशमन कृशर्योग्य रहे कोमा १७ लार् ६० हजार हे क्टर भू शममा शसँचाइ सुशिधा
उपलब्ध गराउन सशकने अध्ययनले दे र्ाएको छ । परिु , शसँचाइयोग्य जशमनमध्ये १५
लार् ९ हजार हे क्टर जशमनमा मात्र शसँचाइ सशिधा उपलब्ध छ, जसमा िर्खभर शसँचाइ
सुशिधा भने ५ लार् ५७ हजार हे क्टरमा मात्र उपलब्ध हुन सकेको छ । पररर्ामि: कृशर्
६५ प्रशतित ने पालीको मुख्य पे सा भईकन पशन िाशर्खक १ र्बख अशधकको कृशर् िस्तु
आयात गनुख पने बाध्यता छ ।
कृशर्योग्य भू शम कशत छ भन्नु भन्दा पशन िाशर्खक कशत जशमनमा शसँचाइ सुशिधा पु ¥याइँ दो
छ, त्यो महत्वपूर्ख कुरा हो । परिु , ०७०/७१ दे खर् ०७२/७३ को अिशधमा िाशर्खक औसत
२० हजार ५ सय ६१ हे क्टर जशमनमा मात्र थप शसँचाइ सुशिधा उपलब्ध गराउन सशकएको
छ । ०७४/७५ सम्म आइपु ग्दा १४ लार् ८८ हजार हे क्टर जशमनमा मात्र शसँचाइ सुशिधा
पु गेकामा ०७५/७६ मा मात्र २० हजार ३ सय हे क्टर जशमनमा शसँचाइ सुशिधा उपलब्ध
गराउने लक्ष्य तय भएको छ ।
यसो त ने पालमा शसँचाइका लाशग परम्परागत कुलो, परम्परागत पोर्री, टपोशलन पोन्ड,
शलफ्ट इररगेसन, नहर लगायतका शबशध उपयोग हुँ दै आएको आएको छ । शसँचाइका
लाशग साना, मझ ला र ठूला आयोजना अगाशड साररएका छन् । शसँचाइको महत्व
हृदयौंगम गदै राज्यले रर्नीशतक महत्वका शसक्टा, रानीजमरा कुलररया, भे री बबई
बहुउद्दे श्यीय डाईभसखन गरी चारिटा आयोजना राशष्ट्रय ग रिको आयोजनामा सूचीकृत
छन् ।
रानीजमरा कुलररया शसँचाइ आयोजना पू रै नयाँ आयोजना भने होइन । परापू िखकालदे खर्
सिालनमा रहे को रानीजमरा र कुलररया शसँचाइ प्रर्ालीको सुदृिीकरर् र शिस्तार
गररएको आयोजा हो । कररब १ सय िर्खपशहलेदेखर् रानीजमरा र कुलररया कुलोबाट
शसँचाइ हुँ दै आएकोमा शि.सौं. १९८५ मा कर्ाखली नदीमा आएको बािीले तीनै िटा कुलो
नोक्सान पारे का कारर् सरकारले एकीकृत शसँचाइ आयोजनाको सोच अगाशड सारे को
शथयो । अशहले रानीजमरा कुलररयाको राशष्ट्रय ग रिको आयोजनाका रूपमा अगाशड
बिाएको छ । कुल लम्बाइ ५.८७ शकलोशमटर लम्बाइको आयोजनामा पशहलो चरर्को
कायखअिगखत शचसापानीमा इन्टे क शनमाख र् भएको छ, जहाँ इन्टे कभन्दा ४ शकलोशमटर पर
शिद् युत् गृह शनमाख र् भएको छ । दु ई चरर्मा पू रा गने लक्ष्य रहे को उि आयोजनाको
पशहलो चरर्को कायख ०७४/७५ पू रा भई दोस्रो चरर्को कायख सुरु भएको छ । यसो त
ने पालमा शसँचाइका लाशग परम्परागत कुलो, परम्परागत पोर्री, टपोशलन पोन्ड, शलफ्ट
इररगेसन, नहर लगायतका शबशध उपयोग हुँ दै आएको आएको छ । शसँचाइका लाशग
साना, मझ ला र ठूला आयोजना अगाशड साररएका छन् । शसँचाइको महत्व हृदयौंगम गदै
राज्यले रर्नीशतक महत्वका शसक्टा, रानीजमरा कुलररया, भे री बबई बहुउद्दे श्यीय
डाईभसखन गरी चारिटा आयोजना राशष्ट्रय ग रिको आयोजनामा सूचीकृत छन् ।
रानीजमरा कुलररया शसँचाइ आयोजना पू रै नयाँ आयोजना भने होइन । परापू िखकालदे खर्
सिालनमा रहे को रानीजमरा र कुलररया शसँचाइ प्रर्ालीको सुदृिीकरर् र शिस्तार
गररएको आयोजा हो । कररब १ सय िर्खपशहलेदेखर् रानीजमरा र कुलररया कुलोबाट
शसँचाइ हुँ दै आएकोमा शि.सौं. १९८५ मा कर्ाखली नदीमा आएको बािीले तीनै िटा कुलो
नोक्सान पारे का कारर् सरकारले एकीकृत शसँचाइ आयोजनाको सोच अगाशड सारे को
शथयो । अशहले रानीजमरा कुलररयाको राशष्ट्रय ग रिको आयोजनाका रूपमा अगाशड
बिाएको छ । कुल लम्बाइ ५.८७ शकलोशमटर लम्बाइको आयोजनामा पशहलो चरर्को
कायखअिगखत शचसापानीमा इन्टे क शनमाख र् भएको छ, जहाँ इन्टे कभन्दा ४ शकलोशमटर पर
शिद् युत् गृह शनमाख र् भएको छ । दु ई चरर्मा पू रा गने लक्ष्य रहे को उि आयोजनाको
पशहलो चरर्को कायख ०७४/७५ पू रा भई दोस्रो चरर्को कायख सुरु भएको छ ।
जहाँ सम्म शििीय व्यिस्थापनको सिाल छ, यस आयोजनमा ने पाल सरकारको आिररक
स्रोतका अशतररि बाह्य ऋर्समेत उपयोग गररएको छ, जहाँ पशहलो चरर्का लाशग ४३
शमशलयन र दोसो चरर्का लाशग ६६ शमशलयन गरी कुल १ सय ३ शमशलयन शिश्व बैंक
ग्रुपअिगखतको इन्टरनेसनल डे भलपमेन्ट एसोशसएसन (आईडीए) ले ऋर् उपलब्ध
गराएको छ । जहाँ सम्म आिशधक योजना लक्ष्यको सिाल छ, १४ औौं आिशधक
योजनाकालमा मूल नहर ३ शकलोशमटर, शर्डर नहर ७ शकलोशमटर, लाइशनङ १४
शकलोशमटर, कृशर् सडक ५२ शकलोशमटर र तटबन्ध ५ शकलोशमटर शनमाख र्को लक्ष्य
अगाशड साररएको छ ।
जहाँ सम्म पशछल्लो प्रगशतको सिाल छ, ७३/७४ सम्ममा ५.८७ शकलोशमटर मुल नहरमध्ये
३.१ शकलोशमटर, १ सय १५ शकलोशमटर कृशर् सडकमध्ये १ सय ८ शकलोशमटर, १८
शर्डरमध्ये ३ िटा शर्डर शनमाख र् भई भ शतक प्रगशत ६५ प्रशतित र शििीय प्रगशत ६४.१
प्रशतित भएकोमा ०७४/७५ सम्ममा शचसापानीमा इन्टे क तथा शलौंक क्यानल
शनमाख र्सशहत शर्डर नहर ितप्रशतित, मूल नहर ९५ प्रशतित र जलशिद् युत् उत्पादनको
४५ प्रशतित सौंरचना पूरा भएको छ । यस शहसाबले शचसापानीमा इन्टे क तथा शलौंक
क्यानल शनमाख र् सम्पन्न भएको छ भने शचसापानीदे खर् बलच रसम्म मू ल नहर तथा
सेटशलौंक बे शसना, कटासेदेखर् मोहनासम्म शर्डर नहर, ग्राभे ल सडक सुदृिीकरर्,
पथरै या र मोहना नदीहरूमा तटबन्ध, ४.५ मेगािाट क्षमताको टबाइन, खस्वशचङ िाडख
शनमाख र्को कायख भइरहे को छ । त्यस्तै ०७५/७६ मा मूल नहर र जलशिद् युत् उत्पादनको
बाँ की सौंरचना, थप २० हजार हे क्टर जशमनमा सुशिधा उपलब्ध गराउन कान्द्रा
र्ोलासम्मको शिस्तृत अध्ययन र शिश्व बैंक सहयोग अिगखतको कमाण्ड क्षे त्रको सम्पूर्ख
कायख पू रा गने लक्ष्य छ ।
सबल पाटाहरू : रानीजमरा कुलररया आयोजनालाई बहुउद्दे श्यीय आयोजनाको सौंज्ञा
नशदए पशन शसँचाइका अशतररि जलशिद् युत्समेत उत्पादन गने उद्दे श्य राखर्एको यो
आयोजना बहुउद्दे श्यीय नै हो । जहाँ कैलालीको ३८ हजार ३ सय हे क्टर जशमनमा शसँचाइ
सुशिधा मात्र पु ग्ने छै न, बखल्क ४.७ मेगािाट जलशिद् युत्समेत उत्पादन गनख सशकने छ ।
त्यसका अशतररि १ सय १५ शकलोशमटर कृशर् सडकसमेत शनमाख र् हुने छ ।
शिकास आयोजनामा लागत शनकै महत्व हुन्छ । ने पालमा अशधकाौं ि आयोजनाको लागत
अचाक्ली िृखि भइरहे को सन्दभख मा अन्य आयोजनाको तुलनामा यस आयोजनामा र्ासै
लागत िृखि भएको छै न । प्रारखम्भक लागत १२.६३ अबख अनु मान गररएकोमा सौंिोशधत
लागत १२.६५ अबख भन्दा नबि् ने अनु मान छ । िास्तमा २ करोड मात्र लागत िृखि हुनु
भने को सुरु लागतमै आयोजना शनमाख र् हुनुजस्तै हो ।शिकास आयोजनामा लागत शनकै
महत्व हुन्छ । ने पालमा अशधकाौं ि आयोजनाको लागत अचाक्ली िृखि भइरहे को
सन्दभख मा अन्य आयोजनाको तुलनामा यस आयोजनामा र्ासै लागत िृखि भएको छै न ।
प्रारखम्भक लागत १२.६३ अबख अनु मान गररएकोमा सौंिोशधत लागत १२.६५ अबख भन्दा
नबि् ने अनु मान छ । िास्तमा २ करोड मात्र लागत िृखि हुनु भने को सुरु लागतमै
आयोजना शनमाख र् हुनुजस्तै हो ।आयोजना शनधाख ररत समयमा पू रा हुन आयोजनाको
व्यिस्थापन पक्ष, ठे केदारको तदारुकताका अशतररि बसेशन यथेष्ट् बजे ट शिशनयोजन
भएको हुनु पछख , जहाँ ०७२/७३ मा १.३१ अबख, ०७३/७४ मा २.८९ अबख, ०७४/७५ मा १.९७
अबख र ०७५/७६ मा २.१५ अबख शिशनयोजन भएको छ । ०७५/७६ मा आिररक स्रोत
७९.९४ करोड छ भने १.३५ अबख बाह्य ऋर् हो । लागत अनु पातमा िाशर्खक बजे ट लगभग
सिु शलत नै शिशनयोजन भएको छ ।
अन्य आयोजनाहरूको कायखप्रगशत शनकै लोसे रहे को सन्दभख मा अन्य आयोजनाको
तुलनामा कायखप्रगशत सिोर्जनक नै छ, जहाँ ०७३/७४ सम्ममा जहाँ शचसापानीमा इन्टे क
र शलौंक क्यानलसशहत भ शतक प्रगशत ६५ प्रशतित र शििीय प्रगशत ६४.१ प्रशतित
भएकोमा ०७४/७५ को अधख िाशर्खक समीक्षा अिशधसम्ममा १ सय १५ शकलोशमटर कृशर्
सडकमध्ये १ सय ८ शकलोशमटर शनमाख र् सम्पन्न भएको छ । ५.८७ शकलोशमटर मूल
नहरमध्ये ४.१२ शकलोशमटर शनमाख र् भइसकेको छ । त्यस्तै शर्डर नहर शनमाख र्को कायख
पू रा भएको छ । हाइडरोपािर, सेटशलौंक बे शसन, तटबन्ध, कल्भटख , ग्राभे शलङका बाँ की
कायख धमाधम भइरहे को छ । यस शहसाबले आयोजना लगभग शनमाख र् सम्पन्नको शनकट
स्थानमा पु गेको छ ।
दु बखल पाटाहरू : ने पालका कुनै पशन राशष्ट्रय ग रिको आयोजना शनधाख ररत समयमा पू रा
हुन नसकेको सन्दभख मा यस आयोजनाले सोही बाटो पछय्उन पु गेको छ । शकनशक यो
आयोजना ०७४/७५ सम्ममा पू रा गने गरी ०६४/६५ मा शनमाख र् प्रारम्भ भएको शथयो ।
जबशक ०७४/७५ सम्ममा मुल नहर ९५ प्रशतित कायख मात्र पु रा हुन सक्यो । अझ
जलशिद् युत् उत्पादनको ४५ प्रशतित सौंरचना मात्र पू रा हुन सक्यो । कायख गशतलाई
आधार मान्ने हो, शनमाख र् समय अझ लम्बने दे खर्एको छ ।
रानीजमरा कुलररया शनधाख ररत समय, लागत र गुर्स्तरअनु रूप शनमाखर् हुनु पछख भन्ने मा
कशि शिमशत भएको पाइँ दैन । तथाशप अन्य शिकास आयोजाहरूलाई गाँ ज्ने गरे को रोगले
यस आयोजनालाई पशन अछु तो रार्ेको पाइँ दैन, जहाँ नहर रे र्ाौं ककनमा परे का जग्गा
अशधकरर्मा समस्या भे शलएको छ । िनक्षे त्रमा नहरको शनमाख र् गदाख अड् चन भोग्नुपरे को
छ । मूल नहरको २ सय शमटर क्षे त्रमा रहे का मुिकमैया, नहर क्षे त्रमा रहे का अनशधकृत
बस्ती बाधाशिरोध गरे का छन् । राशष्ट्रय ग रिको आयोजना भईकन पशन रूर् कटान र
जग्गा भोग गने स्वीकृशत प्राप्त गनख दु ई िर्खको समय कुनुख परे को छ ।
शसँचाइ आयोजना शनमाख र् यसकारर् पशन गनुखपछख शक २ सय हे क्टर जशमनमा जे –जशत
उत्पादन हुन सक्छ, शसँचाइ सुशिधा उपलब्ध भएमा १ सय हे क्टर जशमनमा त्यशिकै
उत्पादन हुन सक्छ । जहाँ एक बाली मात्र उत्पादन गनख सशकने जग्गामा तीन–चार बाली
उत्पादन गनख सशकन्छ । त्यसमाशथ रानीजमरा कुलररया शसँचाइ आयोजना राज्यको
प्रशतष्ठासँग जोशडएको आयोजना हुदै हो । प्राथशमकता तथा रर्नीशतक स्तम्भका शहसाबले
प्रथम, शदगो शिकास सौं केत, जलिायु सौंकेत, लैंशगक सौंकेतका शहसाबले दोस्रो ठाशनएको
यो आयोजना पू रा भए कैलालीको ३८ हजार ३ सय हे क्टर कृशर्योग्य भू शममा शसँचाइ
सुशिधा उपलब्ध हुने मात्र छै न, ४.५ मेगािाट जलशिद् युत् र १ सय ५ शकलोशमटर कृशर्
सडक समेत शनमाख र् हुने छ । शसँचाइ, जलशिद् युत्, सडक आयोजना शनमाख र् हुँ दा
मुलुकको अथखतन्त्रमा पु ग्ने योगदान बताइरहनु पने कुरा होईन । यसथख, आयोजना िीघ्र
सम्पन्न गनख का शनशमि जग्गा रे र्ाौं कन र जग्गा अशधकरर्मा स्थानीयले सहयोग गनुख पछख ।
आयोजना शनमाख र्का िममा स्वाभाशिक रूपमा बोटशबरुिा नष्ट् भएकाले सोही
अनु पातमा िृक्षारोपर्का लाशग आयोजनालाई शजम्मेिार बनाउनुपछख । सबैभन्दा
महत्वपू र्ख कुरा भ शतक सौंरचना शनमाख र् गदाख शसक्टा आयोजनमा जस्तो गुर्स्तरमा
र्ेलबाड गररनु हुन्न । पशहलो चरर्को कायख पू रा भइसकेको सन्दभखमा दोस्रो चरर्को
कायखलाई तीव्रता शदँ दै सौंिोशधत लागत सीमा (१२.६५ अबख) शभत्र आयोजना शनमाख र् सम्पन्न
गनुख पछख ।
बैैैैं कहरूको जगेडा कोर्
: सुथन्नएको थक मोटाएको ?
बैंकहरूले आि ७४/७५ को अखिम त्रैमाशसक शििीय शििरर् एनएर्आरएस शिशधबाट
प्रकािन सुरु गरे सँगै प्राय: बैंकहरूको जगेडा कोर्मा उल्ले ख्य िृखि दे खर्एको छ ।
बशलयो जगेडा कोर्सँगै बैंक र लगानीकताख मख्ख परे । कमाएर भन्दा नयाँ लेर्ामापदण्ड
(ने पाल र्ाइनाखन्सयल ररपोशटख ङ शसस्टम— एनएर्आरएस) अनु सार सम्पशि र
लगानीको पु न:मूल्याौं कन हुँ दा कररब ५७ अिख ३६ करोडले बिे को बैंकहरूको जगेडा
कोर् तीन मशहनामा नै ७ अबख ८३ करोडले र्ुखम्चएको छ । यसले जगेडा कोर् केिल
सुशन्नएर बिे को िा साँ खच्चकै मोटाएको भन्ने आिौं कासँगै ने टिथखको शिश्वसनीयतामा प्रश्न
उठे को छ ।

जगेडा कोर्थभत्रका कोर्हरू

‘बैंकतथा शििीय सौंस्थासम्बन्धी ऐन, २०७३’ (बाशर्या)को दर्ा ४४ मा ‘साधारर् जगेडा
कोर्’ र दर्ा ४५ मा ‘सटही समीकरर् कोर्’को व्यिस्था गररएको छ । यस्तै ने पाल राष्ट्र
बैंकबाट ‘क’, ‘र्’ र ‘ग’ िगखका इजाजत प्राप्त सौंस्थाहरूलाई जारी गररएको ‘एकीकृत
शनदे िन २०७५’ को लेर्ानीशत तथा शििीय शििरर् िाँ चा सम्बन्धी व्यिस्थामा जगेडा
कोर्र सो अिगखतका शनम्न कोर्सम्बन्धी प्रस्ट्याइएको छ ।
क) साधारर् जगेडा कोर् : बाशर्याको दर्ा ४४ बमोशजम बैंक िा शििीय सौंस्थाले
एकसाधारर् जगेडा कोर् कायम राख्नु पनेछ । त्यस्तो जगेडा कोर्मा चु िा पुँजीको
दोब्बर नभएसम्म प्रत्येक आशथखक िर्खको र्ुद नार्ाबाट कम्तीमा २० प्रशतित र
त्यसपशछ कम्तीमा १० प्रशतित रकम थप्दै जानु पनेछ । यसमा जम्मा रकमबाट बोनस
सेयर िा नगद लाभाौं ि शदन शमल्दै न । जम्मा रकम राष्ट्र बैंकको पू िखस्वीकृशत नशलई अन्य
िीर्खकमा रकमािर गनख िा र्चख गनख पाइने छै न ।

ख) सटही समीकरर् कोर्:यो पशन बैधाशनक कोर् हो । शिदे िी शिशनमय कारोबार गने
बैंकिा शििीय सौंस्थाले प्रत्येक आशथखक िर्खमा भारतीय रुपै याँ बाहे कअन्य शिदे िी मुद्राको
शिशनमय दरमा पररितख न भएको कारर्बाट आजखन गरे को पु नमूखल्याङ्कन मुनार्ाको
कम्तीमा २५ प्रशतित रकम सटही समीकरर् कोर्मा जम्मा गनुख पनेछ ।

ग) यिोथचि मूल्य (फेयर भ्यालु ) कोर्: शििीय सम्पशिको र्ेयर भ्यालुमा

मूल्याौं कनबाट शसशजख त रकम र त्यसमा भएको पररितखन यस कोर्मा दे र्ाउनु पने छ ।

घ) सम्पथि पुि:मूल्यांकि कोर्: इन्भे स्टमेन्ट प्रपटी, इन्ट्याखन्जिल एसेट्स, धनसम्पशि

र मेशसन औजार आशदको पु न:मूल्याौं कनबाट शसशजख त रकम यस कोर्मा रहने छ ।

ङ) पुुँजीगि जगेडा कोर् : पुँ जीबाहे कका पुँ जीका रुपमा गर्ना गनख शमल्ने तर नगद
लाभाौं िका रुपमा शितरर् गनख नशमल्ने रकम यस कोर्मा रहने छ ।

ङ) पुुँजीगि जगेडा कोर् : पुँ जीबाहे कका पुँ जीका रुपमा गर्ना गनख शमल्ने तर नगद
लाभाौं िका रुपमा शितरर् गनख नशमल्ने रकम यस कोर्मा रहने छ ।
च) थविे र् कोर् : ने पाल राष्ट्र बैंकबाट तोशकएबमोशजम िा शनदे िनमा शसशजख त रकम यस
कोर्मा रहने छ ।

छ) पुुँजी थफिाि कोक्ष : अपररितखनीय अग्राशधकार सेयरको भु िानीका लाशग शसशजख त

िैधाशनक रकमहरू यस कोर्मा रहने छ ।

ज) लाभांि समीकरर् कोर् : लाभाौं िलाई सिु शलत बनाउन िाशर्खक मुनार्ाबाट केही
रकम यस कोर्मा सानख सशकने छ । सौंचालक सशमशत र साधारर् सभाको स्वीकृशतमा यस
कोर्को रकमबाट लाभाौं ि बाँ ड्न पाइने छ ।
झ) पुुँजी समायोजि/समीकरर् कोर्: पुँ जी िृखि गने प्रयोजनका लाशग मुनार्ाबाट
छु ट्याइएको िा अशग्रम भु िानी प्राप्त रकम यस कोर्मा रहने छ ।

ञ) सामाथजक उिरदाथयत्व कोर्: मुनार्ाबाट तोशकएको दरमा सामाशजक कायखका

लाशग छु ट्याइएको रकम यस कोर्मा रहने छ ।
ट) लगािी समायोजि कोर्: यो शनयामकीय कोर् हो । बैंकको लगानीमा मूल्य
िटबिका कारर् नकारात्मक असर पनख नशदन ने पाल राष्ट्र बैंकको शनदे िनमा
छु ट्याइएको रकम यस कोर्मा रहने छ ।

ठ) एक्च्यु ररयल िाफा/घाटा कोर्: एक्च्यु री मूल्याौं कनका आधारमा कमखचारीको

दाशयत्वमा शसशजख त नार्ा िा िाटा यस कोर्मा रहने छ ।

ड) थियामकीय कोर् : ने पाल राष्ट्र बैंकबाट एनएर्आरएस कायाख न्वयनको शसलशसलामा

मुनार्ा िा सौंशचत कोर्बाट रकमािर गररएको रकम यस कोर्मा रहने छ । यसमा प्राप्त
हुन बाँ की ब्याज आम्दानी, ने पाल राष्ट्र बैंकको प्रचशलत गर्ना शिशध बमोशजमको र्राब
कजाख र एनएर्आरएसमा इम्पेररमेन्ट बमोशजमको ऋर् िा अशग्रम भु िानीको र्रक
रकम, करको र्रक रकम, कम्प्रेहेखन्सभ आम्दानीको िास्तशिक िाटा, एनएर्आरएस
अनु सार स्वीकाररएको सार् (गुडशिल) बापतको रकम रहने छ । कोर्को रकमलाई
बोनस सेयर िा नगद लाभाौं ि शितरर्का लाशग उपलब्ध माशनने छै न् ।

ढ) अन्य जगेडा कोर्:माशथ उल्ले खर्तबाहे क कुनै शििे र् कायखका लाशग उल्ले र् गरी िा
नगरी शसशजख त कोर् अन्य कोर्का रुपमा रहने छ । यसका अशतररि सामान्यत :
अपररष्कृत शििीय शििरर्अनु सारको मुनार्ारकमसमेत बाँ डर्ाँ ड नहुँ दासम्म जगेडा
कोर्मा नै समािेि गररएको हुन्छ ।

जगेडा कोर्को घटबढ

तत्कालीन लेर्ा शिशधअनु सार ने पाल इन्भे स्टमेन्ट बैंकसँग सबैभन्दा बिी ११ अबख ६६
करोड रुपै याँ को जगेडा कोर् दे र्ाएकोमा एनएर्आरएसले ने पाल बैंकसँग सबैभन्दा
बिी २४ अबख ७ करोड रुपै याँ को जगेडा कोर् दे र्ायो । ने पाल बैंकको जगेडा कोर् २५४
प्रशतितले बि् दा समग्र बैंकहरूको जगेडा कोर् औसतमा ४३ प्रशतित अथाख त् कररब ५७
अबख ३६ करोडले बढ्यो । सेञ्चु री कमशसखयल बैंकको भने कररि ३६ करोड अथाख त् २४
प्रशतितले जगेडा कोर् िट्यो । आशधकाररक रूपमा नबताइए पशन एनएर्आरएस
अनु सार सम्पशि र लगानीको पु न:मूल्याौं कन हुँ दा बैंकहरूको जगेडा कोर् बिे को िष्ट्
शथयो ।
तर हालै प्रकाशित असोज मसािको शििीय शििरर्अनु सार नेपाल, कृशर् शिकास, प्रभु
र शसशटजन्सको जगेडा कोर् असार मसािभन्दा १ अबख रुपै याँ भन्दा बिीले िटे को छ
जबशक बैंकहरूले प्रथम त्रैमासमा करोड ौं कमाए छन् । अझ ने पाल बैंकले एर्शपओको
शप्रशमयमबाट थप ३ अबख १८ करोड रुपै याँ भन्दा बिी रकम कमाएको छ । सबै बैंक
नार्ामा रहँ दा र एनएमबीबाहे क अरुले लाभाौं ि शितरर् नगदाख पशन १७ बैंकहरूको
जगेडा कोर् गत असारमसािको भन्दा िटे को छ । जसरी बैंकहरूले असारमा जगेडा
कोर् बि् नु को कारर् बताएनन् , अशहलेको िट् नुको कारर् पशन बताउनु आिश्यक
ठाने नन् । लगानीकताख हरूले पशन चासो रार्ेनन् ।

ध्याि थदिु पिे कुराध्याि थदिु पिे कुरा

१. बशलयो जगेडा कोर्ले शििीय सिलतासँगै आपत्कालीन जोखर्मिहनका लाशग

सक्षमता प्रस्तुत गनुख का साथै प्रशतसेयर ने टिथख बिाउँ छ ।
२. जगेडा कोर्को आधारमा नै प्रशतसेयर शिद्यमान शििीय अिस्था िा शकताबी मूल्य िा
सेयरधनीको इखक्वटी दसाख उने ने टिथखको गर्ना हुन्छ । कम्पनीको बजारमूल्यसँग
ने टिथखको तुलना गरी शकनबेचको उपयुिता र प्राथशमकता शनधाख रर् तथा लगानी शनर्ख य
गने चलन भएपशन जगेडा कोर् र ने टिथखको िु ितामा थप सचे त हुनु पने दे खर्न्छ ।

३. नयाँ लेर्ा शिशध (एनएर्आरएस) कायाख न्वयनको शसलशसलामा यथोशचत मूल्य (र्ेयर
भ्यालु), सम्पशि पुन:मूल्याौं कन, एक्च्यु ररयल नार्ा/िाटा, शनयामकीय कोर्जस्ता कोर्हरू
थशपएर पशन जगेडा कोर् आकार बिे पशन सबै रकम सेयरधनीको इखक्वटी नहुन पशन
सक्छ ।

४. जगेडा कोर्को आकारसँगै साधारर् जगेडा, सौंशचत नार्ा िा िाटा, लाभाौं ि

समीकरर्, पुँ जीगत जगेडा, पुँ जी शर्ताख , सेयर शप्रशमयमजस्ता कोर्हरू लगानीकताख का
लाशग महत्वपू र्ख हुन्छ ।शय शििरर् बैंकहरूले िेबसाइटमार्खत प्रकाशित गने िासेल
ररपोटख मा हुन्छ ।

५. शनयामकले प्रकाशसत शििीय शििरर्को िुिता कायम गने तर्ख थप सचे त गराउँ दै
जगेडा कोर्, ने टिथख, प्रशतसेयर आम्दानी, प्रशतसेयर सम्पशिमा प्रशतर्ल (आरओए),
इखक्वटीमा प्रशतर्ल (आरओई) जस्ता आधारभू त सूचकमा कम्पनीहरूलाई थप शजम्मेिार
बनाउनु पछख । त्रैमाशसक शििरर्मा उल्ले ख्य रूपमा जगेडा कोर् िट् नुको कारर्मात्र
होइन, नेपाल, एभरे स्ट र राशष्ट्रय िाशर्ज्य बैंकले ने टिथखको जानकारी शदन आिश्यक
ठाने नन् । कृशर् शिकास बैंकले केही शदनपशछ प्रकाशसत गरे को ने टिथख समेत गलत शथयो
। प्राय: बैंकले आरओए र आरओई नै उल्ले र् गरे नन् ।

अन्त्यमा, जगेडा कोर् र ने टिथखको रकमसँगै शििरर्को प्रकािन र िु िता शनकै

महत्वपू र्ख हुन्छ । गलत शििरर्को आधारमा शनस्कने नशतजा र शनर्खयले ठूलो
नोक्सानीको सम्भािनातर्ख लगानीकताख र शनयामक समयमा नै सचेत र सजग हुनुपछख ।
गररबीको मापि र थमथ्ांक
ने पालमा गररबको सौं ख्या िमि: िट् दै गएको सरकारी तथ्ाौं कले दे र्ाउँ छन् । अशहले
गररबी २१ प्रशतित रहे को सरकारी अनु मान छ । ३० िर्खअशि गररबी ४९ प्रशतित रहे को
शथयो । ने पाल जीिनस्तर सिेक्षर्का आधारमा गररबीको तथ्ाौं क शनकाशलन्छ, तर
सरकारले अशहलेसम्म कुन–कुन व्यखि गररब हुन् भने र पररचयपत्र शदन सकेको छै न ।
सिेक्षर्का आधारमा गररबीको तथ्ाौं क शनकाशलन्छ । जीिनस्तर सिेक्षर् लामो
अिरालमा हुने हुँ दा अन्य िर्खमा शितीय तथ्ाौं कका आधारमा गररबीको अनु मान गररन्छ
। ने पालमा पशछल्लो जीिनस्तर सभे २०६८ सालमा सम्पन्न हुँ दा गररबी २५.२ प्रशतित
शथयो । त्यसयताको तथ्ाौं क अन्य आशथखक तथ्ाौं कका आधारमा शिश्लेर्र् गरे र अनु मान
गररएको हो ।
तेस्रो जीिनस्तर सिेक्षर् ७ हजार २० िरधु रीमा गररएको शथयो । सो सिेक्षर्का
आधारमा ने पालको कुल िरधु री ५४ लार् २७ हजार ३ सय २ मा रहे को जनसौंख्याको
गररबी अनु मान गररएको हो । केन्द्रीय तथ्ाौं क शिभागले पशहलो पटक २०५३ सालमा
जीिनस्तर सिेक्षर् गदाख गररबको जनसौंख्या ४२ प्रशतित शथयो । त्यसभन्दा पशहले २०४५
सालमा ने पाल राष्ट्र बैंकले गरे को सिेक्षर्मा गररबी ४९ प्रशतित दे खर्एको शथयो ।
ने पालमा प्रशतशदन प्रशतव्यखि ५३ रुपै याँ भन्दा कम आम्दानी भएको व्यखिलाई गररब
मान्ने गररएको छ । शिश्व बैंकले दै शनक १.२५ डलरभन्दा कम आम्दानी हुने लाई गररब मान्ने
गरे को छ ।

ने पालमा भने ०.५ डलरभन्दा कम आम्दानी हुने लाई गररब मान्ने गररएको छ । नेपालको
पचे शचङ पािर याररटी (पीपीपी) को आधारमा दै शनक ५३ रुपै याँ लाई माशनएको हो ।
शिकशसत मुलुकमा जस्तो जिान भएका छोराछोरीले ने पालमा अशभभािकबाट स्वतन्त्र
जीिनयापन गदै नन् । ने पालको सन्दभख मा कुनै पररिारमा एक जनाको आम्दानीमा सबै
जनाको हक हुन्छ भने कुनै पररिारमा हुँ दैन । पाररिाररक र सामाशजक सौंरचनाले पशन
गररबको गर्ना कसरी गने भन्ने समस्या पछख । यस्ता समस्यालाई गररबी मापनमा
सम्बोधन गररएको छै न ।
गररब केलाई मान्ने भन्ने यशकन गनख नै कशठन छ । गररबको मापदण्ड शनमाख र् गरे पशछ
गर्ना गनख कशठन छ । ठाउँ , पररिेि, दे ि र समयअनु सार गररबीको मापदण्ड र मापन
शिशध र्रक हुने गरे का छन्, जसले गदाख ने पालमा अशहले कायम गररबको तथ्ाौं क र
शिगतका तथ्ाौं कबीच तुलना गनुख कशत उशचत हुन्छ भन्ने प्रश्न उठ् छ । त्यस्तै, ने पालको
गररबीलाई अिराख शष्ट्रय स्तरमा तुलना गनख पशन कशठन छ ।
समग्रमा हे दाख , सुर्पू िखक जीिनयापनबाट िशित हुनु गररबी हो । परम्परागत रूपमा हे दाख
सुर् भने को िस्तुहरूमाशथको अशधकार हो । त्यसैले जोसँग न्यूनतम थ्रेसहोल्डभन्दा
माशथको उपभोग गने क्षमता िा आयआजखन छै न, त्यसलाई गररब भशनन्छ । यस
दृशष्ट्कोर्ले गररबीलाई म शद्रक रूपमा हे छख ।
गररबीलाई उपभोगका प्रकार शििे र्का आधारमा पशन पररभाशर्त गनख सशकन्छ । जस्तो
शक कोही आिास, कोही र्ाद्य िा कोही स्वास्थ्यको गररब हुन सक्छ । गररबीका यी
आयाम प्रत्यक्ष मापन गनख सशकन्छ । जस्तो शक कुपोर्र् िा साक्षरता दरबाट मापन गनख
सशकन्छ ।
अझ िृहद रूपमा हे दाख, सुर्ीपन समाजमा शियाकलाप गने व्यखिगत क्षमतामा केखन्द्रत
हुन्छ । एउटा गररबसँग प्रमुर् क्षमताहरूको अभाि हुन्छ, अपयाख प्त आय हुन सक्छ िा
र्राब स्वास्थ्य अिस्थामा हुन सक्छ िा िखिहीन महसुस गरे को हुन सक्छ िा
राजनीशतक स्वतन्त्रताको अभाि हुन सक्छ ।
मुख्यत: गररबभन्दा तल भशनएको थे्रसहोल्डसँग कसैको व्यखिगत आय िा उपभोग
तुलना गरे र गररबी मापन गररन्छ । व्यखिसँग पयाख प्त र्ाना, बास, स्वास्थ्य सेिा िा शिक्षा
छ ? भने र हे ररन्छ । पोर्र् गररबीको मापन बच्चाको िारीररक शिकास हे रेर गररन्छ ।
शिक्षाको गररबी कोही शनरक्षर छ शक छै न भनेर हे ररन्छ िा उनीहरूले प्राप्त गरे को
औपचाररक शिक्षाको आधारमा हे ररन्छ ।
अमत्र्य सेनले सन् १९८७ मा माशनसहरूमा सु र् समाजमा शियाकलाप गने क्षमताबाट
आउँ छ भने । माशनसहरूसँग मुख्य क्षमताहरूको कमी भएपशछ अपयाख प्त आजखन िा
शिक्षा िा कमजोर स्वास्थ्य िा असुरक्षा िा कमजोर आत्मशिश्वास िा िखिहीनताको
अनु भि िा अशभव्यखि स्वतन्त्रताजस्ता अशधकारबाट िशितीकरर् हुन्छ । यसरी हे दाख
गररबी बहुआयाशमक पररिेि हो ।
गररबको अिस्था कसरी सुधार गनख सशकन्छ भन्ने बारे िष्ट् र व्यिखस्थत िौं गले सोच्न र
नशतजामूलक कायख गनख शिश्व बैंकले गररबी न्यू नीकरर् रर्नीशतपत्र (पीआरएसपी)
प्रशियालाई प्रोत्साहन गयो । त्यसलाई अौंशगकार गदै ने पालले २०५४ सालमा दस ौं
पििर्ीय योजनालाई पीआरएसपीकै रूपमा तयार गयो ।
पीआरएसपीमार्खत राष्ट्रहरूले िरे लु गररबी मापन गने र गररबी न्यू नीकरर् गने
शियाकलापको सिालन र पशहचान गने अपेक्षा शिश्व बैंकले गरे को शथयो । पीआरएसपी
प्रशियालाई बशलयो प्राशिशधक सहयोग आिश्यक पदख छ । शिश्लेर्र्ात्मक सीपहरू र
प्राशिशधक ज्ञान शदने कायखमा गररब मुलुकहरूलाई शिश्व बैंकले सहयोग गरररहे को छ ।
गररबी शनिारर्को सन्दभख मा आशथखक िृखिलाई पशहलेदेखर् नै महत्व शदइँ दै आएको छ ।
उच्च औसत आयले गररबी कम गनख पक्कै सहयोग गछख , यसले गररबलाई सििीकरर्
गनख सहयोग हुन सक्छ िा जोखर्मशिरुि उनीहरूलाई सुशनशितता प्रदान गनख सक्छ
अथिा शििे र् कमजोरीहरूलाई सम्बोधन गनख सक्छ ।
गररबी असमनाता िा जोखर्मयुिता (भलने राशबशलटी) सँग सम्बखन्धत हो तर र्रक हो ।
असमनाता भने को स्रोतको असमान शितरर् हो । भलने राशबशलटी भशिष्यमा गररबीमा
पनख सक्ने जोखर्म हो । यशद माशनस अशहले गररब छै न भने पशन र्डे री, कृशर् मूल्यको
ह्रास, शििीय सौंकटजस्ता पीडाहरूबाट प्रभाशित हुन सक्छ । त्यस्तो माशनस पशछ गररब
बन्न सक्छ । जोखर्मयु िता सुर्ीपनको एउटा मुख्य आयाम हो । यसले लगानी,
उत्पादन प्रकरर्, व्यिस्थापन रर्नीशतको सन्दभख मा प्रभाि पाछख ।
गररबी मापन गनख समय, मेहनत र पै सा लाग्छ । िरधू रीबाट प्रत्यक्ष तथ्ाौं क सभे गरे र
मात्र यसको सही मापन हुन सक्दछ । गररबी मापन गनुख पने चार उपयुि कारर् छन् ।
रे भाशलयनले १९९८ मा भने का छन् , एउटा शिश्वाशसलो गररबी मापन गररबको जीिन
अिस्थामा नीशत शनमाख ताको ध्यान आकशर्खत गने िखििाली हशतयार हुन सक्छ ।
गररबहरू तथ्ाौं कीय रूपमा अदृश्य छन् भने गररबलाई बेिास्ता गनख सशकन्छ । यसथख
गररबी मापन आशथखक र राजनीशतक एजेन्डाका रूपमा दे खर्नलाई आिश्यक पछख न् ।
दोस्रो कारर्, राशष्ट्रय र अिराख शष्ट्रय रूपमा हस्तक्षे प गनख हो । गररब को हुन् भन्ने पशहचान
नभई कसैले गररबलाई सहयोग गनख सक्दै न । गररबी प्रोर्ाइलले क्षे त्र, ग्रामीर् सहरी,
तराई, पहाड भू गोलका आधारमा गररबीको शभन्नता थाहा पाउन आिश्यक पछख । त्यस्तै,
सामुदाशयक चररत्रहरू जस्तै : एउटा स्कुल भएको र अको नभएको समुदाय र िरधु री
चररत्रहरू जस्तै : िरमूलीको शिक्षा, िरधू रीको आकार पिा लगाउन गररबी प्रोर्ाइल
आिश्यक पछख ।
गररबी प्रोर्ाइल गररब क्षे त्रलाई शिकास स्रोत लशक्षत गने प्रयासलाई समथखन गनख सबैभन्दा
महत्वपू र्ख प्रयोग हुन्छ । जस्तो शक कृशर् क्षे त्रमा आजखन शसजखना क्षमता बिाउनु पछख भन्ने
यसैबाट थाहा हुन्छ । गररबी र शिक्षाको सम्बन्ध शििे र् महत्वपूर्ख हुन्छ । शकनशक गररबी
िटाउन र आशथखक िृखि बिाउन शिक्षाको महत्वपू र्ख भू शमका हुन्छ । राम्रो शिशक्षतको
राम्रो आय हुन्छ र उनीहरू गररब हुने सम्भािना न्यून हुन्छ ।

थवकास प्रथियामा ठोस

िीथिगि प्रस्िािको समय
कम्तीमा आउँ दा दु ई िर्खशभत्र सौंिीयताका सबै राजनीशतक, प्रिासशनक र अन्य िासकीय
पु नसिंरचनाका कामहरू भइसक्ने अपे क्षाका बीच ने पालले आगामी दिकलाई उच्च र
शदगो शिकासको महत्वकाौं क्षी मागख मा कसरी लैजान्छ भन्ने शचिन अशहले सािखजशनक
भइरहे का छन् । अशहलेसम्मका शिकास बहसमा मुख्यतया दु ई धार दे खर्एका छन् ,
पशहलो– परम्परागत शिकासे सोचबाटै अशभप्रे ररत तथा दोस्रो शिश्वव्यापी आशथखक धारका
नयाँ गशतअनु सार ने पालको शिकास प्रशिया अशि बिाइनुपछख भन्ने सोचका प्रितखकहरू ।
शिगतका दिकहरूमा हामीले शिकासका पयाख प्त अिसर गुमाएकोमा िायदै शिशिधा
होला । नयाँ िाँ चाले शिकासको सोच अशि बिाउँ दा हामीले शिगतका हाम्रा कमी
कमजोरी िा सबलताका पक्षहरूलाई पशन एकपटक र्केर हे नैपने हुन्छ । यो शकन पशन
जरुरी छ भने दे िको शिकास प्रशियालाई सौंस्थागत स्वरुप शदने राशष्ट्रय योजना आयोगले
यशतर्ेर ५ िा १० िर्खको होइन, एकै पटक २५ िर्खको दीिख कालीन शिकास योजना
बनाउँ दैछ । प्रधानमन्त्री केपी ओलीले योजना आयोगकै समानािर सौंस्थाका रूपमा
‘नीशत अनु सन्धान प्रशतष्ठान’ गठन गररसकेको अशहलेको अिस्थामा योजना आयोगले
आफ्नो अखस्तत्वको औशचत्य साशबत गनख का लाशग पशन योजनाबि शिकास अभ्यास
नीशतगत प्रस्थान र्ोज्नु र रोज्नुपने आिश्यकता छ । काशिक २५ गते बसेको
मखन्त्रपररर्द् ले ठूला आयोजनाहरू सोझै प्रधानमन्त्रीमातहतमा रहने गरी ‘राशष्ट्रय
प्राथशमकता प्राप्त आयोजनाहरूको द्रूततर शनमाख र् तथा शिकाससम्बन्धी शिधे यक’ तजुख मा
गने शनर्ख य गरे को छ । प्रस्ताशित शिधे यकमा २५ अबख रुपै याँ भन्दा माशथका राशष्ट्रय
प्राथशमकता प्राप्त आयोजनाहरू प्रधानमन्त्री कायाख लयमातहतमा रहने प्रस्ताशित गररएको
छ भने प्रधानमन्त्री ओलीका मुख्य सल्लाहकार शिष्णु ररमालले एक अििाख ताख मा शदएको
जानकारीअनु सार प्रधानमन्त्रीले एक शिशिष्ट्ीकृत एपमार्खत शिकास आयोजनाहरूको
प्रगशत अनु गमन गने छन् । प्रत्येक च माशसकमा प्रधानमन्त्रीको अध्यक्षता रहने शिकास
समस्या समाधान सशमशतको बैठक बसी शिकास आयोजनाको प्रगशत मूल्याौं कन हुने
शिगतकै व्यिस्थालाई अझ प्रभािकारी बनाउन अनलाइनमा आधाररत आयोजना
डाटाबेस र शतनको प्रगशत मूल्याौं कन हुने व्यिस्था गनख लाशगएको ररमालले जानकारी
शदएका छन् ।
यसरी प्रधानमन्त्री ओलीले शनर्ख य प्रर्ालीलाई आर्ूमा केन्द्रीकृत गनख लाशगरहे को
पररप्रे क्ष्यमा योजना आयोगलाई पौं गू िा शनखिय तुल्याएर आर्ू बशलयो हुने गरी नीशत
अनु सन्धान प्रशतष्ठानलाई िैकखल्पक सौंस्थाका रूपमा अशि बिाएका हुन सक्छन् । त्यसो
त राशष्ट्रय योजना आयोगको पदे न अध्यक्ष पशन प्रधानमन्त्री नै हुने गछख न् भने आयोगमा
पदाशधकारीहरू पशन प्रधानमन्त्रीले नै चयन गने गछख न् । योजना आयोगलाई सरकारको
मुख्य आशथखक सल्लाहकार माशनए पशन सौंरचनागत कारर्ले आयोगका उपाध्यक्ष िा
अन्य पदाशधकारीले शनयशमत बैठकमा बाहे क प्रधानमन्त्री िा सरकारलाई आशथखक
माशमलामा सल्लाह शदने गरे को कमै पाइएको छ । आयोग र अथखमन्त्रालयबीच त
अशधकाौं ि समयमा पानी बाराबारकै अिस्था कामय रहँ दै आएको छ । आयोगका
तत्कालीन उपाध्यक्ष दीपे न्द्रबहादु र क्षे त्रीले त बजे ट शनमाख र् प्रशियामा आयोगलाई
बाइपास गररएको भने र राजीनामा नै शदएका शथए । ितखमान सरकार गठन भएलगिै
अथखमन्त्री डा. युिराज र्शतिडाले जारी गरे को श्वे तपत्रमा योजना आयोगसँग कुनै परामिख
नै नभएको आयोगका पदाशधकारीहरूले अन पचाररक मिमा बताउँ दै आएका छन् ।

यसअशि नै एकथरी अथखिास्त्रीहरूले सोशभयतकालीन समयमा गठन गररएको सोशभयत

सौंरचनामै आधाररत योजना आयोगको औशचत्य नरहे को तकख गरररशहएको प्रररप्रे क्ष्यमा
यसलाई भशिष्यमा कुनै कारर् दे र्ाउँ दै र्ारे ज गररएमा आियख नमाने हुन्छ । त्यसैले
योजना आयोगले यसअशि नै तयार पाररसशकएको मध्यकालीन शिकासको रर्नीशत
(शभजन टे न्टी थटी), नयाँ सौंिीय सौंरचनाअनुसारको पन्ध् ौं पििर्ीय योजना र ने पालको
दीिख कालीन सोच–२१०० का दस्तािेजहरूले कम्तीमा ने पालको अल्पकालीन,
मध्यकालीन र दीिख कालीन शिकासका लाशग ठोस नीशतगत प्रस्थानका आधार प्रदान
गनुख पने हुन्छ ।
यस दृशष्ट्कोर्बाट हे दाख आयोग आर्ैंले सािखजशनक गरे को मध्यकालीन र्चख सौंरचना
(एमटीईएर्)ले सौंरचनागत पररितखनको र्ासै जोखर्म उठाउन नसकेको दे खर्न्छ ।
शििे र्त: मुलुकले अिलम्बन गरे को नयाँ सौंिीय सौंरचनाअनु सारको र्चख को आिश्यकता,
पू िाख धारको र्ाडलअनु सारको लगानी आिश्यकता र दीिख कालीन शिकास लक्ष्य
(एसडीजी)मा तोशकएका लक्ष्यअनु रुप मुलुकले रार्ेका सहायक लक्ष्यहरू पू रा गनख का
लाशग पने आिश्यकताको सही आकलन नै एमटीईएर् दस्तािेजमा हुन सकेको छै न ।
सरकारको स्रोत उपलब्धता र शतनको क्षे त्रगत पररचालनका सन्दभख मा पशन एमटीईएर्
दस्तािेज चु केको छ । सौंिीय शिभाज्य कोर्बाट प्रदे ि र स्थानीय तहमा बाँ डर्ाँ ड हुने
राजस्वको अनु मानशबना परम्परागत सेटमा तयार पाररएको र्चख प्रक्षे पर्भन्दा बजे टको
आकार पशन बिी हुनेछ नै, त्यसैअनु सार सबै क्षे त्रको लक्ष्य र उपलखब्ध पशन र्रक हुने
भएकाले नयाँ िाँ चामा र्चख को आिश्यकता आकलन गररनु पने हुन्छ ।
उदाहरर्का लाशग एमटीईएर् दस्तािेजमा पुँ जीगत र्चख चालू आशथखक िर्खमा कुल
गाहख स्थ्य उत्पादन (जीडीपी)को ९ प्रशतित हुँ दै आगामी आि ०७६/७७ मा १२.३ प्रशतित
र ०७७/७८ मा जीडीपीको १४.३ प्रशतित पु ¥याउने लक्ष्य राखर्एको छ । जबशक र्ुद
सािखजशनक लगानीतर्ख जीडीपीको औसतमा ५ प्रशतितको हाराहारीमा पुँ जीगत बजे ट
र्चख हुने गरे को छ । गत आशथखक िर्ख ०७४/७५ मा पुँ जीगत र्चख मा शनकै सुधार भएजस्तो
दे खर्ए पशन यो औसतमा ७.९ मात्र रह्यो, चालू आशथखक िर्खमा पशन यो ८.५ प्रशतितभन्दा
माशथ जाने सौंकेत छै न ।
पुँ जीगत र्चख को िृखिदरले सही अथखमा सरकारको शिकास प्राथशमकताको िास्तशिक
शचत्र सािखजशनक गछख । सरकारको आिररक स्रोत पररचालन बि् नु राम्रो सौंकेत हो, तर
शिकासका लाशग शिशनयोशजत रकम र्चख नै नगरी िु कुटीमा पै सा छ भने र दे र्ाउँ दैमा
मुलुकमा आशथखक समृखि िोल शपटे र आउँ दैन ।
च थो आिशधक योजनादे खर् नै मुलुकमा शिकेन्द्रीकरर् लागू गररएको बताइँ दै आइए पशन
मूलत: हाम्रो शिकास अभ्यास र शतनलाई हाँ क्ने योजना, नीशत तथा कायखिमहरू
केन्द्रीकृत रहँ दै आए । नयाँ सौंिीय सौंरचनामा पशन यस्तो केन्द्रीकृत शिकास योजना, नीशत
तथा कायखिम अशि बिाउने हो भने सौंिीयताको कुनै अथख छै न । त्यसैले अब
प्रधानमन्त्रीमातहतमा २५ अबख रुपै याँ भन्दा ठूला योजनाहरू ल्याउने होइन; शिकास
आयोजनाहरूको प्राथशमकता शनधाख रर् र सोहीअनु सार शतनको कायाख न्वयनका लाशग
सुशनशितता तुल्याउनु पछख ।
(क) राशष्ट्रय योजना : मुलुकको अथखतन्त्रमा नै प्रभाि राख्ने, बृहत् रोजगारी र आशथखक
उत्पादकत्व शसजख ना गने बृहत् (मेगा) आयोजनालाई यो कोटीमा राखर्नु पछख र शयनका
लाशग पयाख प्त बजे ट शिशनयोजन गने व्यिस्था गररनु पछख । दिक द ौं े खर् दे िका प्राय: सबै
दातृ शनकायहरूलेआयोजना कायाख न्वयनजन्य क्षमतामाशथ प्रश्न उब्जाउँ दै आएका छन् ।
ठूला आयोजनाको कायाख न्वयनसँग सम्बखन्धत समस्याहरूलाई प्रमुर् दाताहरूले यसरी
सूचीकृत गरे का छन् ।
– ने पाल सरकारमा आयोजनाका लाशग शििीय स्रोत जु टाउने क्षमता नभएको,
सरकारको लगानी क्षमता सीशमत रहे को
–उपलब्ध बजे टको व्यिखस्थत पररचालन गने क्षमता कमजोर रहे को
– र्चख को प्रभािकाररता नभएको
–शनजी क्षे त्रसँगको काममा र्राब अनु भि रहे को
यसबाहे क आयोजना कायाख न्वयनमा राजनीशतक हस्तक्षे प, शिलासुस्ती, अल्पकालीन
अिशधमा नै आयोजनासम्बि कमखचारीहरूको सरुिा, सािखजशनक र्ररद प्रशियामा
रहे को झन्झशटलो व्यिस्था, सािखजशनक शनमाख र्मा हुने भ्रष्ट्ाचार शिकास प्रशियालाई
शिलखम्बत गने थप कारक बने का छन् । यस्तै कारर्हरूले गदाख कुनै पशन आयोजना
सम्पन्न हुन कम्तीमा १५ िर्खदेखर् ४० िर्खसम्म लागेका उदाहरर्हरू छन् ।
महत्वपू र्ख ठूला आयोजनाहरूलाई समयमा नै सम्पन्न गने भने र ‘राशष्ट्रय ग रिका
आयोजना’ भने र ठूला आयोजनाहरूलाई सूचीकृतसमेत गररयो, शिशभन्न समयमा पदमा
पु गेको तत्कालीन प्रधानमन्त्री, अथखमन्त्रीलगायतका उच्चपदाशधकारीहरूले राशष्ट्रय
ग रिका आयोजनाका लाशग स्रोत सुशनशित गररएको डौं कासमेत र्ुक्दै आए । तर,
पररर्ाम हाम्रासामु छ । ‘यही दसैंमा मेलम्चीको पानी राजधानीका उपभोिाको धारामा’
भने को सुशनन थालेकै आधा दिक भइसकेको छ, त्यो दसैं कशहले आउने हो, ठे गान छै न
।
त्यसैले नयाँ –पु राना जे हुन् , अब ५ दे खर् १० िटा आयोजनालाई मात्र शििे र्
प्राथशमकताका राशष्ट्रय योजना िोर्र्ा गनुख पछख । शतनीहरू सम्पन्न हुने सही लक्ष्य शनधाख रर्
गरे र पशहलो िर्खबाटै पयाख प्त स्रोत सुशनशित गररनु पछख । जसरी ठूला दाताहरूिारा लगानी
गररएका आयोजना समयमै सम्पन्न हुँ दा दातृ शनकायले आयोजनासम्बि पदाशधकारीलाई
पु रस्कृत गने प्रचलन सुरु गरे का छन् , त्यसरी नै सरकारले पशन यस्ता राशष्ट्रय
प्राथशमकताका योजनालाई समयमा सम्पन्न गने लाई पु रस्कृत र शिलासुस्ती गने लाई
दखण्डत गने कानु नी व्यिस्था गनुख पछख ।
(र्) प्रादे शिक योजना : सौंिीय सरकारले नै सबै शिकास योजनाहरूमाशथ आर्ै कुन्डली
मारे र बस्दा न मुलुकले शिकासको गशत समाउँ छ, न सौंिीयता बशलयो हुन्छ न त
भशनएजस्तो आमनागररकले अनु भूत गने गरी समृखि नै आउँ छ । हाल कायाख न्वयनमा
रहे का आयोजनाहरूलाई प्रदे ि सरकारहरू आर्ैंले ने तृत्व र सिालन गने गरी मध्यम
स्तरका आयोजनाहरूलाई शिकेखन्द्रत गररनु पछख । बरु त्यसको अनु गमन प्रदे ि
सरकारको समन्वयमा सौंिीय सरकारका स्वायि शनकायले गने व्यिस्था गररनु पछख ।
(ग) स्थानीय योजना : सौंिीयताको मूल ममख नै राजनीशतक, आशथखक, सामाशजक
अशधकारहरू सबैको शिकेन्द्रीकरर् हो । अशहलेसम्म स्थानीय तहका आिश्यकता र
मागअनु सार शिकासे आयोजनाहरू नै सिालन गने प्रचलन छै न भन्दा पशन हुन्छ ।
स्थानीय तहका सरकारहरूले काम गनख थालेको कररब एक िर्खको अिशधमा स्थानीय
मागमा आधाररतभन्दा शनिाख शचत जनप्रशतशनशधका प्राथशमकताअनु सारका र्ल्तीका
आयोजनाहरूले बिी प्राथशमकता पाएको दे खर्यो । तल्लो तहका नागररकको समेत
प्रत्यक्ष सहभाशगतामा ५ करोडभन्दा कम लागतका शिकासका योजनाहरू सिालन
गररँ दा त्यसबाट आमनागररकमा प्रत्यक्ष स्वाशमत्वको पशन शसजख ना हुन्छ, यसले आयोजना
पशन समयमा सम्पन्न गनख –गराउन उिरदाशयत्व र जिार्दे शहतासमेत शसजख ना गछख ।

थवकासको अपररहायििा :
संवेदििीलिा र दूरदथिििा
शिकासको भोक हामी ने पाली जनतालाई तीव्र छ । भोकपशछ भोजनको जरुरी भएजस्तै
शिकासको र्ल र्ान उद्यत हुनु कुनै अन ठो होइन । भोकलाई िाि गनख भोजन मात्र
होइन, सिु शलत भोजन िारीररक बल तथा तन्दु रुस्तीका लाशग आिश्यक परे झै ँ शिकास
पशन सौंिेदनिील र दू रदिी भए मात्रै शदगो समृखि हाशसल हुने छ । अब शिकासलाई
तात्काशलक आिश्यकता पू शतख मात्र ठाशनयो भने शनकट कालमै त्यसका दु ष्पररर्ामहरू
भोग्नुपने हुनसक्छ । त्यही भएर ितखमानमा शिकासका कायखहरू भािी सिशतको
आिश्यकतासमेतलाई मध्यनजर गरे र पू रा गदै जानु पने हुन्छ । बाटो, पानी, शबजु ली,
शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता आधारभू त तात्काशलक आिश्यकताहरू कम्तीमा पशन ५० दे खर् १
सय िर्खको दू रदिी आँ कलन सशहत पू रा गनुख पने हुन्छ ।
शिकास बहुआयाशमक अिधारर्ाका साथै सौंिेदनिील शिर्य पशन हो । सौंिेदनिीलता
शबनाको शिकासले जीिनमा शिनाि शनम्त्याउँ छ । अब त सोच्दा पशन अजब लाग्छ,
बशसलाले दाह्री काटे के होला ? सोही परी बाटो बनाउने भने र अन्धाधुन्ध एक्साभे टर तथा
डोजर चलायो भने पहाडको भ गोशलक अिस्था शथलशथलो हुनजान्छ । जसले बसेशन
िर्ाख मा पशहरोको जोखर्म त छँ दै छ भू कम्पको सामान्य धक्काले शचराशचरा भई पहाडै
गल्रयामगुलुखम र्स्न सक्छ ।
प्रकृशतको आधारभू त स्वरूपमा र्लल नपु ग्ने गरी शिकास गनुख नै भािी सिशत प्रशतको
अत्यिै ठूलो शजम्मेिारी ितखमान पु स्तामा छ । प्राकृशतक स्रोतसाधनको समुशचत प्रयोग
ितखमानमा गनुख त पछख नै तर भािी पु स्ताको आिश्यकतामा दर्ल अन्दाज नगरी गनुख
जरुरी छ । होइन भने पृ थ्वीको पयाख िरर् असाध्य नराम्ररी शबथोशलने छ । जसले मानिको
बास मात्र दु ष्कर नभई आउँ दो हजार िर्ख नपुग्दै मानि अखस्तत्वमै प्रश्न र्डा हुन सक्छ ।
अध्ययन–अनु सन्धानले बताएअनु सार मानि अखस्तत्व जोखर्मका प्रमु र् कारकहरू—
िट् दो जौं गल, बि् दो प्रदू र्र्, जनिनत्व, असिु शलत पयाख िरर्, प्राकृशतक स्रोतसाधनको
अशनयखन्त्रत दोहन आशद छन् ।
यसका बाबजु द पशन शिकासमा बिो सौंिेदनिील तथा दू रदिी भएर र्ड् को हान्नै पने
अिस्था छ ।
पू िाख धारका प्रमुर् अौंगहरूमध्ये बाटोिाटो शनमाख र् तथा शिस्तार पशन एक हो भन्ने मा
दु शिधा छै न । यसले एक भे गको मानिलाई अको भे गको मानिसँग मात्र सहज रूपमा
सम्बन्ध स्थाशपत गनख मद्दत गदै न शक उसका िस्तु, शिचार, सौंस्कृशत समेत आदानप्रदान
गराउँ दछ । यस्तो गम्भीर शिर्यमा राज्य गैरशजम्मेिार िौं गले प्रस्तुत हुँ दा शदगो शिकासको
अिधारर्ाले मूतखरुप पाउन गाह्रो हुन्छ ।
दै नखन्दन भोशगएकै छ शक चल्तीको बाटोमा एक लेन र्ुला गरे र अको लेन बनाउनु पने मा
बाटो नै आौं शिक िा पू रा बन्द गरे र गररने आधु शनक शनमाख र् कायखिैली साह्रै शदग्दारलाग्दो
छ । अब कम्तीमा पशन दु ई लेनको र्राशकलो बाटो र चार लेनको प्रािधानसशहतका
राजमागख नभई शिकास झारा टाने कायख हुन जान्छ ।
सुक्खायाममा धू लो र िर्ाख याममा शहलो हुने बाटोिाटोले राज्यको गैरशजम्मेिारी दे खर्न्छ ।
बाटो शनमाख र्मा शनयतििको शिलाइ तथा गहन अध्ययन बेगरको कायखले धू लो उडे र
कुइरी–मण्डल हुँ दा सिारी साधनको दु िखटना जोखर्म त छँ दै छ, मानिीय स्वास्थ्यमा
िातािरर्ीय प्रदू र्र्ले गम्भीर असर पु राइरहे छ, अशन ब्रोनकाइशटस, दमरोग, छाला एिौं
आँ र्ाको एलजीजस्ता रोग शनम्त्याउनु त छँ दै छ, दीिख िा शपण्डरोगी, बालक,
िृिसमेतलाई चाँ डै मृत्युको मुर्मा पु राउँ छ, जसले गदाख शिकासको नाममा आशथखक–
सामाशजक लागत बेहोनुख त छँ दै छ, अपू रर्ीय मानिीय क्षशत भइरहे को छ । जशत िाखि,
आन्दोलन तथा गररबीले ज्यान शलएन, त्योभन्दा हजार ौं सौंख्यामा रोगव्याशध तथा
दु िखटनामा अकालै ज्यान गुशमरहे छ ।
राजमागखसँग टाँ खस्सएर बसेका बस्तीहरू भएर सिारी साधन गुज्रनुपदाख मान्छे तथा
िरपालुिा जनािरले बेरोकटोक बाटो काशटशदँ दा थुप्रै दु िखटना भइरहे का छन् । यस्ता
बस्तीहरू व्यिस्थापन गरी राजमागख देखर् शनशित दू रीमा मात्र बसाउने गनाख ले चाशहएको
बर्त सडक अझ र्राशकलो पानख सशकन्छ, जसले गदाख भािी सिशतका आिश्यकता
पशन पू रा गनख मद्दत शमल्ने छ ।
कशहल्यै र्ाली नहुने बाटोमा िलको िक्कन र्ुलै छाडी मृत्युको मु र्मा जाक्ने,
उबडर्ाबड शपचबाटो, छ्याकैछ्याका राजमागख, अत्यिै शभरालो, अत्यशधक िु म्ती तथा
िु म्तीमै साँ गुरो जस्ता अिैज्ञाशनक बाटो शनमाख र्ले शिकासको साटो शिनाि उन्मु र् मात्र
गराउँ छ । सडक दु िखटनामा हुने मानिीय क्षशतले राज्यको ठूलो धनराशि सामाशजक
क्षशतपू शतख पररपू रर् तथा स्वास्थ्योपचारमै र्चख भइरहे को छ ।
सामान्य िर्ाख मा शपचबाटोमा पानी जम्ने अशन उखप्कने सडक इखन्जशनयररङप्रशत असाध्यै
लज्जा लाग्छ । नाथे, शपचको िलान र सडकको सतहको िैज्ञाशनक आकलन गनख
नसकेको दे ख्दा ज्ञान भन्दा पशन इमानको र्डे री हो भनी सोच्न बाध्य बनाउँ छ । यस्ता
मशसना कुरामा ध्यान नशदँ दा िा हे लचे ि्याइँ गदाख यसले गम्भीर मानिीय असर गने हुनाले
सौंिेदनिील भएर र्ेलबाड नगरी नै शतक रूपमा उिरदाशयत्व बहन गनुख नै राष्ट्र तथा
जनताप्रशतको कतखव्य शनिाख ह हुन्छ ।
त्यस्तै सािखजशनक यातायातमा माशनसलाई गुन्द्रुक र्ाँ देझैं कोच्दा राज्यका नीशतशनयम
कागजी बाि साशबत हुन्छन् । यसबाट पररपालना गने /गराउने को नै शतकतामा िोर
असौंिेदनिीलता झखल्कन्छ ।
एक नागररकको एक सरकारी काम र्तेह र्ाशतर तीन–चारपल्ट धाउँ दा, आउँ दा–जाँ दा
हुने अशतररि आशथखक र्चख का साथै मानशसक है रानीले शिरखि तथा आिोि पै दा
गराउँ छ । आफ्नो पे सा–व्यिसायमा दिशचिपू िखक लाग्नुपने मा कैय ँ शदन एउटै काममा
अल्झनु पदाख मानिीय सौंिेदनिीलताको रशि पशन महसुस नगने राज्य पिशत दे ख्दा
िाक्क–व्याक्क भइन्छ ।
बहु दृशष्ट्कोर्बाट हे दै जाँ दा, शिकास एक सतत् प्रशिया हो । प्राकृशतक स्रोतसाधनको
समुशचत प्रयोगबेगर यो असम्भि प्रायाः छ । स्थानीय तहमा रहे का छाँ गाछहरा,
नदीनालाबाट शमनरल िाटर, साना जलशिद् युत् आयोजना, पानीिट्टका साथै आधु शनक
कुटानी शपसानीका कायखहरू सिालन गनख सशकन्छ ।
सोही परी स्थानीय तहमा पशहचान भएका तथा प्रचलनमा आएका और्शधमूलोमा प्रयोग
हुने जडीबुटीका झारपात आशदलाई िैज्ञाशनक प्रयोगिालामा परीक्षर् गरी आधु शनक
शचशकत्सा शिज्ञानमा शिकशसत गनख सशकन्छ । यस्ता प्राकृशतक चीज–िस्तुहरू त्यशिकै र्ेर
गइरहे का छन् । भशनन्छ शन, शभल्लको दे िमा क डी शसिैं मा शमल्कन्छ रे । यो शचज के हो
? कस्तो हो ? केमा प्रयोग हुन्छ ? यसबाट के–के बनाउन सशकन्छ ? भन्नेजस्ता शजज्ञासु
समाजको शनमाख र् शिद्यालय तहको शिक्षाबाटै सुरु गनख अब शिलाइ गनुख हुन्न ।
शिकासलाई लङ्गडो हाँ सको चालमा नभई भ्यागुतोको उिाइ चाशहएको पररपे क्ष्यमा
समाजका हरे क अङ्गका शियाकलापहरू शनशित सौंयन्त्र तथा पिशतशभत्र चलायमान
राख्नु पने हुन्छ, जसले शनयतमाशथ प्रश्न गने ठाउँ एक रशि पशन नदे ओस् ।
श्रमको सम्मानले नै श्रम शिभे दको अन्त्य गनेछ । कामलाई सानो ठु लो, यस्तो उस्तो,
उचनीचजस्ता सोच र िै लीलाई िैज्ञाशनक िौं गले शिद्यालय शिक्षािारा नै हटाउनु श्रे यस्कर
छ । आमा–बा कशहले मछख न् र सम्पशि कप्लक्क पानख पाइन्छ भन्ने जस्ता शिर्ाि
परम्परागत सोच र सौंस्कारको अन्त्य गनुख जरुरी छ, जसले स्वािलम्बी जीिनतर्ख
समाजलाई अग्रसर गराउँ छ ।
गहन र शमशहन अध्ययन बेगरको शिकासले मु लुकको काँ चुली र्ेनख शनकै गाह्रो छ ।
आर्ूले आज गरे को काम र शनर्ख यले शचरकालसम्म असर गरररहन्छ/परररहन्छ भन्ने
हे क्का हरे क क्षे त्रका नेता, प्रिासक, कमखचारी, व्यिसायी आशदमा हुनु शनताि जरुरी
दे खर्न्छ । आफ्ना स्वभािजन्य सोच र सौंस्कारमा पशन पररमाजख न गनुखपने दे खर्न्छ ।
व्यखिप्रधान सोचलाई सामूशहकतामा िाल्ने र समूहप्रधान कायखमा व्यखिको भू शमका
चयन उशचत िौं गले गने सोच, िै ली र सौंस्कारको शनमाख र् अपररहायख छ ।
शबतेको ४४ िर्ख (सन् १९७०–२०१४) को आँ कडाले नै बताउँ छ शक पिु पन्छी तथा
माछाको ६० प्रशतित आिादी सर्ाप भएकाले पृ थ्वीमा हामी सौंकटको सँिारमा छ ौं ।
मानि सभ्यताको सुरुिातदे खर् अशहलेसम्म ८३ प्रशतित स्तनधारी जीि र रुर्शबरुिा
गुमाइसकेका छ ौं । जबशक पृ थ्वीको जै शिक शिशिधतालाई पु नाः पशहलाकै अिस्थामा
र्काख उन ५० दे खर् ७० लार् िर्ख लाग्ने जस्ता कुरा डब्लूडब्लूएर्को अध्ययनले
दे र्ाइसकेको छ ।
प्रकृशत र प्रशिशध दु िै साथ–साथ सहजीिन तथा सहअखस्तत्वमा रहन/चल्न सक्छन् त ?
भन्ने जस्ता गहन प्रश्नहरू पशन शनरिर उशठरहे का छन् । प्रशिशध आर्ैंमा एक तटस्थ शचज
हो, न हाशनकारक न लाभदायक । यो समस्त मानिजाशतको शजम्मेिारी हो शक पू रै
नै शतकताका साथ सौंिेदनिील भएर यसको प्रयोग गनुख पने हुन्छ । नयाँ –नयाँ आशिष्कार
तथा प्रशिशध मानिका साथसाथै प्रकृशतको लाशग पशन शहतकारी होस्, जसले हामीलाई
सुमधु र भशिष्यतर्ख डोराओस्, तर के भु ल्नु हुँ दैन भने हामीले शसजख निीलताको शसिाि
अँगाल्दा सौंिेदनिीलतालाई ख्याल गनै पने हुन्छ । प्रकृशतको साथ समन्वय स्थाशपत गदै
हरे क नागररकले आफ्नो हरे क आिश्यकता पू रा गरोस्— प्रशिशधको उपयोग गदै ,
शिकासको बाटोमा लम्कँदै ।

िेपालमा मािव थवकासको

चुिौिी
सन् १९९० भन्दा अगाशड दे िको शिकासका लाशग आशथखक शिकासमा जोड शदइने गरे को
शथयो । त्यसका लाशग मानिलाई साधनका रूपमा मात्र शलएको शथयो । सन् १९९० पिात्
भने मानिलाई शिकासका लाशग साधन र साध्य दु िैका रूपमा शलएको पाइन्छ । दे िका
जनता नै मुलुकका लाशग सम्पशि हो भन्ने मान्यताबाट यो अिधारर्ा आएको हो ।
शिकासको केन्द्रभाग नै माशनसलाई माने को छ । त्यसकारर् अन्य सबै प्रकारको
शिकासका लाशग प्रयोग हुने साधनका रूपमा मानि शिकासलाई शलने गरे को छ । मानि
सौंसाधनको शिकासशबना अन्य शिकास अपू र्ख रहने भएकाले यसको शिकास नै सबै
दे िको पशहलो प्राथशमकतामा रहने गरे को छ । मानि शिकासको अिधारर्ाका प्रर्े ता
अथखिास्त्री डा. महबुब उल हकलाई मान्ने गररएको छ ।
प्रत्येक व्यखि िा मानि समुदायको िारीररक, मानशसक र ब खिक पक्षमा भएको उन्नशत
र प्रगशत तथा सोको अनु भूशत हुने अिस्था नै मानि शिकास हो । यस आधारमा प्रत्येक
व्यखि िा मानि समुदायको जीिनस्तरमा हुने सुधारलाई मानि शिकासका रूपमा
बुशझन्छ । मानि शिकासअिगखत व्यखिको राजनीशतक स्वतन्त्रता, आशथखक सामथ्र्य,
िारीररक तथा मानशसक सबलता, सामाशजक, साौं स्कृशतक पशहचान र अखस्तत्वबोधजस्ता
शिशिध पक्ष समेशटएका हुन्छ । दे ि शिकासका लाशग यो साधन र साध्य मानि नै हो भन्ने
कुरालाई आत्मसात् गरी शिशभन्न शिकास अथखिास्त्री र शिज्ञहरूले मानि शिकासका
शिशिध पक्षबारे अध्ययन अनु सन्धान गरे का छन् । मानिजीिनका शिशिध पक्षमा
शिकल्पको छनोटको अशधकार र अिसरको दायरा र्राशकलो बनाउनु नै मानि
शिकासकोःे सार दे खर्न्छ ।

यसको प्रारखम्भक चरर्मा आशथखक िृखिलाई नै मानि शिकासको प्रमु र् साधनका रूपमा
शलई शिश्लेर्र् गने गररन्थ्यो । र्ासगरी उदार र बजारमुर्ी अथखतन्त्रका शहमायती
अथखिास्त्रीहरूले कुल राशष्ट्रय उत्पादन र प्रशतव्यखि आयमा िृखि भएमा स्वताः मानि
शिकासको खस्थशतमा सु धार हुन्छ भन्ने अिधारर्ा राख्दथे । हुन त औसत प्रशतव्यखि आय
र आशथखक िृखि नभई शिक्षा र स्वास्थ्य जस्ता मानि शिकासका क्षे त्रहरूमा लगानी
प्रिाहका लाशग साधन र स्रोतको व्यिस्था गनख कशठन हुन्छ । तथाशप कशतपय मुलुकमा
प्रशतव्यखि आयमा उल्ले ख्य िृखि भए पशन मानि शिकास सूचक भने न्यून रहे को छ ।
अकाख शतर, तुलनात्मक रूपमा आशथखक िृखि न्यून भए पशन कशतपय मुलुकमा मानि
शिकासको खस्थशतमा उल्ले र् सुधार भएपशछ मानि शिकासका बहुआयाशमक पक्षतर्ख
ध्यान शदन थाशलएको हो । त्यसैले मानि शिकासमा आशथखक, सामाशजक पररसूचक,
व्यखिगत स्वतन्त्रता, मानि अशधकार, स्रोत साधनमा पहुँ चको अिस्था, पशहचान,
समानता, समता आशद पक्ष समेतलाई समेट्न थाशलएको छ ।
सन् १९८० को दिकमा आशथखक िृखि तथा यसबाट व्यखिले प्राप्त गने लाभ र यसको
असर एिम् सोबाट शसशजख त छनोटका अिसर बीचको सिु लनसम्बन्धी शिकास
अथखिास्त्रीय दृशष्ट्कोर्बाट मानि शिकाससम्बन्धी अिधारर्ाको शिकास भएको हो । यसै
सन्दभख मा पाशकस्तानी महबुब उल हकले मानि शिकाससम्बन्धी अिधारर्ाको शिकास
गरे का हुन् । शिकासको समग्र आयामशभत्र मानि शिकासका शिशिध पक्षहरूबारे गहन
अध्ययन र शिश्लेर्र्को आिश्यकता पनाख का कारक तत्वको रुपमा आशथखक
उपलखब्धहरूको न्यायोशचत शितरर् तथा गररबी न्यूनीकरर्का सन्दभख मा शिकासको
शटर कल डाउन एप्रोजले अपे शक्षत नशतजा शदन नसक्नु, स्टर क्चरल एड् जस्टमेन्ट प्रोग्रामले
मानि शिकासका पक्षलाई पयाख प्त सम्बोधन गनख नसक्नु, कशतपय मुलुकमा शनरिर
रूपमा उच्च आशथखक िृखि भए पशन सामाशजक शिकासको स्तर न्यून रहनु जस्ता
कारर्हरू दोर्ी दे खर्न्छ । पशछ लोकताखन्त्रक पिशतको शिकासँगै मानिकेखन्द्रत
शिकासको मोडलको आिश्यकता र माग बि् दै गयो र अिताः मानि शिकासको
अपधारर्ाले साथखकता पाउन सक्यो । मानि शिकासका पररसूचकहरू पशन
मानिजीिनका शयनै पक्षहरूसँग सम्बखन्धत हुन्छन् । सन् १९९० मा मानि शिकासको
अिधारर्ा शिकास गरे पशछ सोही आधारमा सौंयुि राष्ट्रसौंिीय शिकास कायखिमल
प्रशतव्यखि औसत आय, साक्षरतादर र औसत आयुलाई समेटेर यसको मापन गदै
आएको छ ।
ने पालमा गररबी २१.६ प्रशतित छ भने शगन कोशर्सेन्ट ०.३२८ रहे काले समाजमा
शिर्मताको अिस्था शिद्यमान छ । आशथखक शहसाबले सशिय जनिखि ५७ प्रशतित
रहे को छ । व्यिस्थाशपका सौंसद्मा २९.९ प्रशतित मशहला छ भने शनजामती प्रिासनमा २१
प्रशतित, न्यायपाशलकामा ३.० प्रशतित मशहला, मातृ मृत्युदर (प्रशतलार् जीशित जन्ममा)
२ सय ५८ जना, कुल प्रजननदर (१५ दे खर् ४९ िर्खका प्रशतमशहला) २.५ प्रशतित छ । यी
सबै सामाशजक तथा आशथखक पररसूचक एकाशतर छ भने अकाख शतर मानि शिकास
सूचाकाौं कमा ने पाल सन् २०१८ मा १ सय ८९ दे िमध्ये १ सय ४९ औौं स्थानमा छ, तर गत
िर्ख ने पालको स्थान १ सय ४८ औौं शथयो । मानि शिकास सूचकको गर्ना गनख प्रयोग हुने
महत्वपू र्ख सूचक औसत आयु पशन हो । ने पालीको औसत आयू सन् १९९० मा ५४.३ िर्ख
रहे कोमा यस िर्ख ७०.६ िर्ख पु गेको छ भने अपे शक्षत शिद्यालयमा रहने औसत िर्ख ७.५
रहे कोमा यस िर्ख १२.२ पु गेको छ । जीएनआई परक्याशपटा अमेररकन डलरमा १ हजार
१ सय ६८ रहे कोमा हाल २ हजार ४ सय ७१ पु गेको छ । यसरी सन् १९९० मा ने पालको
मानि शिकास सूचाकाौं क ०.३७८, सन् १९९५ मा ०.४१०, सन् २००० मा ०.४४६, सन्
२००५ मा ०.४७५, सन् २०१० मा ०.५२९, सन् २०१५ मा ०.५६६ र सन् २०१७ मा केही
सुधार भएर ०.५७४ पु गेको छ तर यो सूचकलाई हे दाख ने पालको मानि शिकास सूचाकाौं क
सुधारउन्मु र् भए पशन सिोर् गने अिस्था भने छै न । साकख मुलुकहरूमध्ये श्रीलौंकाको
०.७७० छ भने दशक्षर् एशसयाको मुलुकहरूको औसत मानि शिकास सूचक ०.६३८
यसलाई हे दाख ने पालको औसत सूचकभन्दा पशन कमजोर छ । त्यसैगरी मानि शिकास
सूचककाौं कमा ने पालले ०.४२७ मात्र प्राप्त गरे को छ भने भने श्रीलौंकाको ०.६६४ र
दशक्षर् एशसयाको मुलुकहरूको औसत ०.४७१ छ । यस तथ्ले मानि शिकासको
अिस्था सिोर्जनक छै न भन्ने दे खर्न्छ । तर, मानि शिकासका पक्षमा ने पालको नयाँ
सौंशिधानको राज्यका शनदे िक शसिाि र नीशतहरूमार्खत मानि शिकासका शिशिध
पक्षको सम्बोधन तथा मानि अशधकार, समतामूलक र समािेिी शिकास, सामाशजक
न्याय, क्षे त्रीय सिु लन तथा सामाशजक सुरक्षाको व्यिस्थासशहतको सौंिैधाशनक प्रािधान
गरे को छ । त्यसैगरी च द्य योजनाको सोच क्षमतायुि मानि सौंसाधनको शिकासमार्खत
उच्च आशथखक िृखिसशहतको शदगो शिकास गने लक्ष्य छ । समग्र आशथखक नीशत, स्वास्थ्य
शिक्षा तथा सामाशजक सुरक्षा नीशतहरूमा समसामशयक सुधार हुँ दै आएको छ । शदगो
शिकासको लक्ष्य प्राखप्त लगायत मानि शिकासका अन्य अिराख शष्ट्रय साझा एजे न्डाहरूमा
ने पालले आिश्यक तत्परता र सशियता दे र्ाएको छ । तथाशप मानि शिकासको
पाटोलाई अझै पशन शप्रय िौं गबाट तीनै तहका सरकारले शलन सकेको छै न ।
मानि शिकासले कृशर् तथा गैरकृशर्क्षे त्रको उत्पादकत्व र सरकारी क्षे त्रको कायख कुिलता
अशभिृखि गनख तथा क्षे त्रीय एिम् अिराख शष्ट्रय श्रम बजारमा पहुँ च पु राउन सिाउँ छ । तर
ने पालको सन्दभख मा मानि शिकासलाई अझै पशन शिकासको गिव्य बनाउन सशकएको
छै न, जसले गदाख अशहले पशन रोजगारीका लाशग युिा जनिखि दै शनक रूपमा ठूलो
सौंख्यामा शबदे शसने गरे को छ । मुलुकको कुल जनसङ् ख्यामा आशथखक रूपमा सशिय
जनिखिको शहस्सा बिी छ तर यसको उपयोग प्रभािकारी छै न । मानि सौंसाधनको
शिकास र उपयोगका लाशग शिगतमा कायखिमहरू सिालन गररए पशन अपे शक्षत
उपलखब्ध हाशसल हुन सकेको छै न । श्रमिखिको बिोिरी भएअनु रूप स्वदे िमा
रोजगारीका अिसरहरूमा िृखि हुन नसक्दा ठूलो सङ् ख्यामा युिाहरू रोजगारीका
लाशग शबदे शसने गरे का छन् । यीमध्ये अशधकाौं ि अदक्ष कामदारका रूपमा गएका छन् ।
यस्ता युिाहरूलाई व्यािसाशयक तथा प्राशिशधक शिक्षा तथा सीपमूलक ताशलमको
माध्यमबाट सीपयुि तथा क्षमतायुि जनिखिमा पररर्त गरी स्वदे ि तथा अिराख शष्ट्रय
श्रम बजारमा प्रशतिधाख गनख सक्ने तुल्याउनु जरुरी हुन्छ । मुलुकशभत्रै उत्पन्न रोजगारीका
अिसरहरू ने पालीले नै उपयोग गनख सक्ने िातािरर् पशन शसजखना गनुख पछख । यसका लाशग
शिशभन्न प्रकारका चु न तीहरूको पशन सामाना गनख पछख । प्राशिशधक तथा व्यािसाशयक
शिक्षा तथा ताशलम प्रदान गने , उत्पाशदत जनिखिको गुर्स्तर कायम गने , जीिन
उपयोगी शिक्षा प्रदान गने , िैदेशिक रोजगारीमा जाने युिाहरूलाई दक्ष बनाउने , मानि
सौंसाधनको शिकास र उपयोगका लाशग दीिख कालीन योजना बनाई कायखरूपमा ल्याउने
जस्ता प्रमुर् चुन तीहरू रहे का छन् ।
ने पालको सन्दभख मा मानि शिकासका क्षे त्रमा गररने र्चख लाई अनािश्यक र्चख हो भन्ने
बुझाई नै प्रमुर् चुन तीको रुपमा रशहआएको छ । त्यसकारर् पशन मानि शिकास
सम्बन्धी दीिख कालीन नीशत शनमाख र् गरी त्यसका लाशग पयाख प्त बजे टको व्यिस्था गनुख पछख ।
औद्योशगक क्षे त्रमा पयाख प्त लगानी िृखि गरी आयमूलक रोजगारीका अिसरहरू शसजख ना
गनुख पछख । आधारभू त स्वास्थ्य सेिामा सबैको पहुँ च बिाउनु का साथै गुर्स्तर स्वास्थ्य
सेिामा सुशनशित गनुख पने , सक्षम र प्रभािकारी आशथखक नीशतमार्खत स्थानीय श्रम, सीप र
स्रोत साधनको पररचालनमा जोड शदनु पने हुन्छ । अिराख शष्ट्रय पररिेि सुहाउँ दो मानि
शिकास गनख का लाशग अध्ययन तथा अनु सन्धानमा जोड शदई व्यािसाशयक र सीपमूलक
शिक्षामा जोड शदई सबैको पहुँ च सुशनशित गनुखपछख । आशथखक उपलखब्धहरूको
समतामूलक शितरर् प्रर्ालीको शिकास गने , सामाशजक सुरक्षा कायख िमको दायरा
र्राशकलो बनाई प्रभािकारी रूपमा कायाख न्वयन गनुख पछख । नागररक सििीकरर्,
सामुदाशयक पररचालन र सामाशजक पुँ जी शनमाख र्मा जोड शदनु पने , मानि सौंसाधन
शिकासका लाशग थप लगानी प्रिाशहत गनुख पने, िैदेशिक लगानी आकशर्खत गनख उपयुि
िातािरर् शनमाख र् गनुख पछख । शिप्रे र्र् आयको उत्पादनमूलक क्षे त्रमा उपयोग गने नीशत
तजुख मा गरी कायाख न्वयन गनुख पछख । सहकारीमार्खत लिु , िरे लु तथा स्थानीय स्रोतसाधन र
प्रशिशधमा आधाररत व्यिसाय सिालन गनुख पछख । समािेिी र समानु पाशतक शिकासका
लाशग दीिख कालीन रर्नीशतको तजुख मा गरी कायाख न्वयन गनुख पछख । यसका साथै मानि
शिकाससँ ग सम्बखन्धत कायखिमहरूको कायाख न्वयन गने शनकायबीच समन्वय सुदृि
बनाएर अशि बि् नुपछख ।
गुर्स्तरीय मानि सौंसाधनको शिकासले उत्पादकत्व बिाउन, कायखकुिलता अशभिृखि
गनख तथा क्षे त्रीय एिम् अिराख शष्ट्रय श्रम बजारमा पहुँ च पु राउन सिाउ पु ग्छ । मानि
सौंसाधनको शिकास र उपयोगका लाशग शिगतमा कायख िमहरू सिालन गररएको भए
पशन अपे शक्षत उपलखब्ध हुन सकेको छै न । श्रमिखिमा िृखि भएअनुरूप स्वदे िमा
रोजगारीका अिसर िृखि हुन नसक्दा ठूलो सङ् ख्यामा युिाहरू शिशभन्न मुलुकमा जाने
गरे का छन् । यीमध्ये अशधकाौं ि अदक्ष कामदारका रूपमा जाने गरे का छन् । यस्ता
युिाहरूलाई व्यािसाशयक तथा प्राशिशधक शिक्षा तथा सीपमूलक ताशलमको माध्यमबाट
सीपयुि तथा क्षमतायुि जनिखिमा पररर्त गरी स्वदे ि तथा अिराख शष्ट्रय श्रम
बजारमा प्रशतिधाख गनख सक्ने तुल्याउन जरुरी छ । मुलुकशभत्रै उत्पन्न रोजगारीका
अिसरहरू ने पालीले नै उपयोग गनख सक्ने िातािरर् पशन शसजखना गनुख पछख । यसका लाशग
नीशतगत, सौंरचना र कायखिममार्खत शिद्यमान गररबी, भोकमरी, अशिक्षा, शिभे द र
असमानताका अन्त्य गरी मानि शिकास गनुख पछख । त्यसो भएको र्ण्डमा मानि
शिकासको माध्यमिारा सुर्ी ने पाली र समृि ने पालको गिव्यमा पु ग्नका लाशग सहज
हुन्छ ।

मथहलाको थविीय संघर्ि

आशथखक परशनभख रता नेपाली मशहलाहरूको सबैभन्दा ठूलो समस्या हो । आफ्नो छु ट्टै
आयआजखन र पै तृक सम्पशिमा शनर्ाख यक भू शमका नहुँ दा आममशहला दोस्रो दजाख को
जीिन भोग्न बाध्य छन् । मशहलालाई आशथखक सििीकरर् नगररँ दा स्वयौं मशहला,
िरपररिारले मात्र है न, मुलुकले नै ठूलो आशथखक लाभ गुमाइरहे को अथखशिद् हरू
बताउँ छन् । यसै तथ्प्रशत स्वीकारोखि जनाउँ दै शिश्व बैंकले समेत मशहलाको आशथखक
सििीकरर्को अशभयान सिालन गनख राज्यलाई सचे त पादै आएको छ । मशहलाको
आशथखक है शसयत उकास्न सरकार शिगतको तु लनामा कशटबि भएको त दे खर्न्छ,
सिोर्जनक पररर्ाम आइहाल्न सकेको छै न, तर अपेक्षाकृत नभए पशन पशछल्लो
समयमा ने पाली मशहलाहरूको आशथखक गशतशिशध बिे को प्रशत भने शिमशत जनाउने ठाउँ
छै न । सबैभन्दा महत्वपू र्ख कुरा उद्योग िाशर्ज्यको सिोच्च सौंि नेपाल उद्योग िाशर्ज्य
महासौंिको ने तृत्व मशहलाले नै सम्हाशलरहे को अिस्था दे िमा शिद्यमान छ । उच्च आशथखक
है शसयत भएका अन्य मशहलाहरू ठूला र्ाले औद्योशगक गशतशिशधमा आफ्नो सौंलग्नता
बिाइरहे का छन् । शिगतमा पु रुर्हरूको मात्र िचख स्व ठाशनने सेयर बजारमा अशहले
मशहलाको सौंलग्नता शदनप्रशतशदन बि् दै गइरहे को छ । सीडीएस एन्ड खक्लयररङ कम्पनीले
केही अशि जनाएअनु सार र्ुलेका शडम्याट र्ाता मध्ये ३९ प्रशतित मशहलाका नाममा छन्
। शदनहुँ टर े शडङ गनख ब्रोकर कायाख लय पु ग्ने मशहलाहरू उशिकै बिे का छन् । ने पालकै
पशहलो मशहला ब्रोकरिारा सिाशलत कम्पनीमा सबैभन्दा बिी लगानीकताख उपखस्थत हुने
गरे को दे खर्न्छ, अन्य मशहला ब्रोकरहरू पशन िमिाः बि् दै छन् ।
मशहलाको आशथखक सौंलग्नतालाई उत्साशहत पाने गशतशिशध साना तथा िरे लु उद्योगमार्खत
अशहले शजल्ला शजल्लामा र्ैशलरहे को दे खर्न्छ । गत आशथखक िर्खमा ३६ हजार ३ सय ३
िटा नयाँ िरे लु तथा साना उद्योग, शिभाग र शिकास सशमशतमा दताख भएको सम्वखन्धत
शनकायको तथ्ाौं क छ । यी शनकायहरूले मशहला, जनजाशत र दशलत समुदायलाई उद्योग
क्षे त्रमा आकशर्खत गने योजनाअनु सार डकमी, शसकमी, प्लखम्बङ, शसलाइबुनाइ एिौं
कृशर्मार्खत रोजगारी शसजख ना गदै आएका छन् । भू कम्प प्रशतरोध िर बनाउने
शसलशसलामा डकमीको भू शमकामा समेत मशहलाहरू सशिय हुनु शतनै ताशलम र
अिसरका कारर्ले हो । पुँ जीगत कारर्ले मशहला उद्यमीहरू िरे लु उद्योगमा बिी सौंलग्न
दे खर्न्छन् । स्थानीय सरकारको सहयोगमा मशहलाहरूले समूहमा शमली सुरु गरे को अन्य
उद्योगहरूले आशथखक प्रशतर्ल शदन थाशलसकेका छन् । काकीडाँ डा युठानका मशहलाले
सुरु गरे को दालमोठ उद्योग होस् या बनमा र्लेका ऐँसेलु िाइन बनाउने कम्पनीलाई
बेचेर एक मशहनामै ७० लार् कमाउने तेहथुम, सौंर्ुिासभाका मशहलाहरूको आशथखक
प्रयास प्रिसौंनीय दे खर्न्छ । सालको पातका दु ना टपरी बेचेर आशथखक सबलताशतर
लम्कने च धरी÷थारु समुदायका मशहलाहरूको प्रयास पशन कम महत्वको छै न । अन्य
शिशभन्न शजल्लामा पशन स्थानीय कच्चा पदाथखको उपलब्धताका आधारमा मशहलाहरूले
उद्योग व्यिसाय सिालन गरे का र्बर सिारमाध्यममा हरे क शदन सािखजशनक भएकै
हुन्छन् । त्यस्तै पहाडी र शहमाली भे गका मशहलाहरूसमेत स्थानीय सम्भाव्यताको
उपयोग गरी आशथखक शियाकलापमा सौंलग्नता बिाउँ दै गइरहे को अिस्था दे खर्न्छ ।
यसबाहे क व्यखिगत तिरमा पशन हरे क मशहला आशथखक उपाजख नशतर केखन्द्रत हुँ दै गएको
जहीत ँ ही ँ दे ख्न सशकन्छ । र्ुटपाथमा दे खर्ने व्यापार–व्यिसाय, ठे लागाडामा र्लर्ूल–
तरकारीको शबिी, िु म्ती र्ाजा पसल सबैशतर मशहला सौंलग्नता पु रुर्कै हाराहारीमा
दे खर्नु सकारात्मक सन्दे ि पशन हो । यी दृश्यले शलौंगका आधारमा कामको िगीकरर्
समेत िमि अन्त्य हुँ दै गएको प्रस्ट दे र्ाउँ छ । टे म्पो र माइिोमा मात्र सीशमत नभएर
डोजर र स्काभे टरको स्टे यररङमा समेत मशहलाको हात पु ग्नु त्यसैको पररर्शत हो ।
सिारीरत यातायातको िोकामा कष्ट्पू र्ख झुखन्डएर यात्रुसँग भाडा उठाउने मशहला
सहचालकहरू पशन िमिाः बशिरहे का छन् । सहर–बजारमा मात्र होइन, गाउँ िरशतर
पशन मशहलाहरूको आशथखक केन्द्रीयता चु शलँदै गएको दे खर्न्छ । राम्रो र्सल नशदने
परम्परागत र्ेतीपातीलाई छोडे र नगदे बालीबाट जीिनस्तर उकास्ने मशहलाहरू थुप्रै
शनखस्कसके । पयखटकीय महत्वका शहमाली तथा पहाडी भे गमा मशहलाको अग्रसरतामा
थुप्रै होमस्टे सिाशलत छन् । शिदे िी पयखटकको मुख्य आकर्खर् रहने होमस्टे , मनग्य
आम्दानीको स्रोत मात्र छै न, परम्परागत िेिभूर्ा, र्ानपान र सौंस्कृशत शिश्वसामु र्ैलाउने
उपयुि माध्यम पशन बने को छ । पशछल्लो समयमा स्वदे िी पयखटकको पशन रोजाइ बन्ने
गरे को छ होमस्टे हरू । आफ्नो दे ि र समाज बुझ्न आिररक पयखटकलाई होमस्टे ले शनकै
सहयोग पु ¥याएको दे खर्न्छ । यसरी हे दाख मशहलाका आशथखक गशतशिशध शनजी जीिनको
स्तरोन्नशतमा मात्र सीशमत नभई मुलुककै लाशग बहुआयाशमक प्रभाि छोड् न सर्ल छ भन्न
धक मान्नु पने अिस्था छै न ।
मशहलाहरूको आशथखक सशियताको पररर्ाम बैंक तथा शििीय सौंस्थामार्खत िष्ट्
झखल्कने गरे को छ । यूएनडीपीले सािखजशनक गरे का मानि शिकास सूचकाौं कको
प्रशतिेदनले मशहला र्ाता बिे को दे र्ाएको हो । ‘शििीय सौंस्थामा मशहला र्ाता’
िीर्खकको प्रशतिेदनले सन् २०११ दे खर् २०१७ सम्मको अिशधमा ने पाली मशहलाले दोब्बर
र्ाता र्ोले को तथ्ले यो पु शष्ट् गराउँ छ । सन् २०११ मा २१.२ प्रशतित रहे को मशहला
र्ाता बिे र २०१७ को अन्त्यसम्म आईपुग्दा ४१.६ प्रशतित पु गेको प्रशतिेदनमा उल्ले र् छ
। ने पाल मानि शिकास प्रशतिेदन, जीिनस्तर मापन सभे , िरपररिार सभे लगायतका
प्रशतिेदनहरूले मशहला िरमुली र शिशक्षत भएको पररिारमा गररबीको अनु पात कम
भएको दे र्ाएको छ । अझ, आशथखक उपाजख नमा मशहलाको प्रत्यक्ष सहभाशगता शनरिर
अशभिृखि भयो भने शनकै उत्साहजनक पररर्ाम शदने मा पक्कै दु ईमत नहोला । मशहला
सििीकरर्को पाटोलाई आशथखक सबलतासँग नजोडे सम्म मुलुकले लक्ष्य शलएको
समृखि पू र्ख हुन सक्दै न । त्यसैले सरकारको योजनाशभत्रै लैशङ्गक सििीकरर् अशभयान
आशथखक शियाकलापशभत्र जोशडएको हुनुपदख छ । आशथखक उपाजख नका व्यखिगत प्रयास
हरे क मशहलाहरूले गरररहे कै हुन्छन् , तर उद्यमिीलता शिकासका लाशग सरकारको
सहयोग अपररहायख हुन आउँ छ । उद्यमिीलता शिकास गनख ने पालमा धे रै र्ाले चु न ती
छन् , मशहलाको हकमा यो अझ बिी दे खर्न्छ । मशहला उद्यमिीलता शिकास गनख
बजे टमा केही व्यिस्था भए पशन पयाख प्त छै न । मशहलाहरूबाट सिालन हुने पररयोजनामा
आधाररत १५ लार्सम्मको सामू शहक ऋर्मा ६ प्रशतित ब्याज अनुदानको व्यिस्था छ ।
त्यस्तै लिु उद्यम व्यिसायलाई प्रिद्र्धन गनख ५ िर्खका लाशग आयकर छु ट शदने र मशहलाले
सिालन गरे को त्यस्तो व्यिसायमा थप दु ई िर्ख छु टको व्यिस्था राम्रो पक्ष हो, तर
प्रशियागत झन्झट रहे को मशहलाहरूको गुनासो छ । केन्द्रीय तहमा मात्र होइन, स्थानीय
सरकारमा समेत लैशङ्गक सौंिेदनिील बजे ट तथा कायखिम कायाख न्वयन पिशत लागू
भएका छन्, तर शतनको िास्तशिक कायाख न्वयन कसरी भइरहे को छ त्यसैले उपलखब्ध
मापन गने हो ।
मशहला उद्यमिीलता शिकास कोर्ले मशहला उद्योगीलाई तीन िर्खका लाशग ६ प्रशतित
ब्याजमा १ दे खर् ५ लार् रुपै याँ उपलब्ध गराउने गरे को शथयो । २०७२ मा १० शजल्लाबाट
शबनाशधतो सुरु भएको यो कायखिम यो िर्खको बजे टमा भने समािेि नहुनु दु ाःर्द खस्थशत
हो । मशहलालाई व्यिसायतर्ख अगाशड बिाउन शनजी क्षे त्रको पशन योगदान दे खर्न्छ ।
शनजी क्षे त्रबाट मशहला उद्यमी महासौंिले एक िर्खमा अन पचाररक उद्यम गरररहे का ४ सय
३५ मशहलाहरूलाई औपचाररक उद्यमी बनाएको तथ्ाौं क भे शटन्छ । मशहलाले सिालन
गरे का व्यिसायलाई सहुशलयत ब्याजमा कजाख शदने सरकारको भनाइ बारम्बार
आइरहे को दे खर्न्छ, तर त्यो पशन प्रशियागत झन्झटबाट मुि छै न । समग्र रूपमै
व्यिसाय सिालनका लाशग ने पालको िातािरर् अनु कूल नरहे को अिराख शष्ट्रय
प्रशतिेदनहरूले औौंल्याउने गरे का छन् । शिश्व बैंकले हरे क िर्ख सािख जशनक गने डु इङ
शबजने स प्रशतिेदनले पशन यही कुरा दे र्ाएको छ । व्यिसाय गने िातािरर् कुन दे िको
कस्तो छ भन्ने दे र्ाउन तयार पाररएको उि प्रशतिेदनमा ने पालको स्थान सिोर्जनक
छै न । कुल १ सय ९० दे िमध्ये ने पालको स्थान १ सय १० औौं छ । यसको प्रमुर् कारर्
कर प्रर्ालीलाई माशनएको छ । यसरी समग्र व्यािसाशयक िातािरर् नै अनु कूल नभएको
पररप्रे क्ष्यमा मशहला उद्यमिप्लतालाई यसले बिी प्रशतकूलता पाछख नै ।
आशथखक समृखि अशहले को सरकारको प्रमुर् लक्ष्य हो । जनसौंख्याको आधा भाग
मशहलाको छ । आशथखक गशतशिशधमा आधा जनसौंख्याको खस्थशत सुदृि नभएसम्म मुलुकले
समृखि कसरी हाशसल गलाख ? अशहले सबैर्ाले मशहलाहरूमा कमाउनु पछख भन्ने चे त
जागेको दे खर्न्छ, त्यसैले िगख र है शसयतअनु सारका आशथखक सौंिर्खमा मशहलाहरू उशत्रएको
प्रस्टै छ । आशथखक सििीकरर् गजो टाने समस्याको समाधान मात्र होइन, यसले
मशहलाको आत्मसम्मान अशभिृखि गनख पशन ठूलो सहयोग पु ¥याउँ छ । पररिारशभत्रको
शनर्ाख यक क्षमता, स्वतन्त्र अखस्तत्वको उपभोग तथा मानिीय गररमासँग पशन आशथखक
पक्षको अन्योन्याशश्रत सम्वन्ध रहे को हुन्छ । त्यसैले मशहलामा आएको यस शकशसमको
आशथखक जागरर्लाई प्रोत्साहन शदने काम सरकारको हो । समग्र व्यािसाशयक िातािरर्
अनु कूल बनाउनु का साथै मशहला उद्यमिीलता प्रिद्र्धन गने योजना केन्द्रीय तथा सबै
स्थानीय सरकारको प्राथशमकतामा पनुख पछख । सबै अिराख शष्ट्रय दातृ शनकायहरूको
सरोकार पशन धे रै अशिदे खर् लैशङ्गक सििीकरर् नै रहे को दे खर्न्छ । राजनीशतक
सििीकरर्मा मशहलाहरूले एक हदसम्मको उपलखब्ध हाशसल गररसके, अब पालो
आशथखक सििीकरर्सँगै सामाशजक रूपािरर्को हो । आखर्र मशहलाका आशथखक
गशतशिशधबाट लाभ शलने पशन राज्यले नै हो ।

कसरी हाथसल हुजछ आथििक

समृन्ि ?
शि.सौं. २००७ पशछको हरे क दिक ने पालको राजनीशतमा िाखि भयो र ठूलाठूला
उथलपु थलहरू पशन भए । र्लस्वरुप शनरौं कुि रार्ािासनदे खर् सौंिीय लोकताखन्त्रक
गर्तन्त्रसम्मको यात्रा हामीले नै तय गयेउ । यसरी राजनीशतक व्यिस्था मात्र र्ेने हरे क
रिपातपू र्ख आन्दोलनको उद्दे श्य पक्कै शथएन, तर पटक–पटकको जनआन्दोलनदे खर्
जनयुिसम्मको िटनाले राजनीशतक व्यिस्था मात्रै र्ेररयो, जनताको आशथखक अिस्था
र्ेररएन र सम्पन्न जनता तथा सुिासनसशहतको व्यिस्था नारामा मात्रै सीशमत हुनपु ग्दा
मुलुकको आशथखक र सामाशजक रुपािरर् हुनै सकेन भने मुलुकलाई समुन्नत र समृि
बनाउन आत्मशनभख र अथखतन्त्रको अिधारर्ा अिलम्बन गनुख का सट्टा परशनभख रमुर्ी
अथखतन्त्रको अनु सरर्ले दे िको अथखतन्त्र शदनानु शदन धरािायी बन्दै गइरहे को छ ।
आशथखक समृखि अशहले हरे क ने ता तथा राजनीशतक दलहरूको साझा एजेन्डा बने को छ ।
तर, नेपाली राजनीशतको िास्तशिकतालाई हे दाख आशथखक समृखिको यात्रा शनकै चु न तीपू र्ख
दे खर्न्छ । शकनशक अशहले मुलुकमा उत्पादन िू न्यप्रायाः खस्थशतमा पु गेको छ भने कृशर्,
पयखटन, उद्योगजस्ता आशथखक समृखिका आधारहरू अस्तव्यस्त भइरहे का छन् । साथै
शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता आधारभू त कुराहरूमा चरम अशनयशमतता दे खर्न थालेको छ ।
त्यसमाशथ आशथखक समृ खिको अशनिायख ितख माशनने श्रम अशहले मुलुकशभत्र र बाशहर
अपमाशनत हुनु को साथै श्रमलाई व्यिखस्थत र सही तररकाले पररचालन गने कुनै ठोस
योजना सरकारसँग छै न । मुलुकमा शिद्यमान आशथखक, सामाशजक तथा राजनीशतक
शिकृशत र शिसौंगशतहरूका बीच ने पालका दु ई ठूला िामिटक दलहरू एकीकरर् भई
कररब दु इशतहाइ बहुमत प्राप्त बशलयो र खस्थर सरकार शनमाख र् गरे को भशनए पशन
सिखसाधारर् जनतामा आिाका शकरर् प्रिाशहत गनख नसशकरहे को ितखमान अिस्था छ ।
त्यस्तै समाजिाद उन्मु र् ने पालको अथखतन्त्र भने र नयाँ सौंशिधानमा व्यिस्था त गररएको
छ, तर त्यसको िष्ट् पररभार्ा र व्यािहाररक पक्षहरूको सन्दभख मा अशहलेसम्म िनीभू त
छलर्ल समेत भएको छै न ।

यसरी नयाँ सौंशिधानअनु रूपको नयाँ िासन व्यिस्थामा गाउँ र सहरबीचको शिभे द, कृशर्
र उद्योगबीचको शिभे द, मानशसक तथा िारीररक श्रमबीचको न्यायोशचत सिु लन र
सौंयोजन गदै हामीसँग भएका स्रोतसाधनहरूको अशधकतम सदु पयोग गरी आशथखक,
सामाशजक, राजनीशतक तथा भ गोशलक तिरमै समग्र दे िको सिु शलत शिकास अबको
अपररहायखता हो । शििे र् गरी सौंशिधानसभाबाट ने पालमा नयाँ सौंशिधान बने पशछ सबै
राजनीशतक दलले आमजनताको चाहनाअनु रूप मुलुकमा शदगो शिकास र समृखिको
िष्ट् र्ाका कोनुख पने शथयो । तर, समृखिका आधारहरू के–के हुन् र समृखि कसरी
हाशसल हुन्छ भन्ने शिर्यमा राजनीशतक दलहरू अशहलेसम्म पशन िष्ट् दे खर्एका छै नन् ।
शकनशक शिकास र समृखिको सपना त पिायतकालमा तत्कालीन राजा महे न्द्रले पशन
दे र्ाएका शथए । तर, समृखिको मूल र्ुटाउन सकेनन् । त्यसैले केही सीशमत िासक र
शतनका आसेपासेहरूको जीिनस्तर पररितखन हुँ दैमा दे ि शिकास भएको मान्न नसशकने
हुँ दा समग्रमा ने पाली जनताको आशथखक स्तरमा पररितखन ल्याउनु नै मुलुकको समृ खि हो
भन्न सशकन्छ ।
समृखिको मुख्य आधार तीव्र आशथखक िृखि हो । यसका लाशग राशष्ट्रय औद्योशगक पुँ जीको
शिकासमा राज्य र शनजी क्षे त्रले प्रशिशध, पुँजी र श्रमको उशचत समायोजन गनख सक्नुपछख ।
शकनशक दे िको िु कुटी भररयो भने मात्र सरकारले जनतालाई बाँ ड्न सक्छ र रोजगारी
तथा सामाशजक न्यायसशहतको नीशतले मात्रै शिकासको प्रशतर्ल सबै िगख, क्षे त्र र
समुदायमा समन्याशयक िौं गले शिस्ताररत हुन पुग्छ । त्यसको लाशग ऊजाख , यातायात,
शिक्षर् सौंस्था, सिारलगायतका पू िाख धार शनमाख र् गनख स्वदे िी तथा शिदे िी प्रशिशध र
लगानीलाई शििे र् जोड शदनु पछख भने अनु त्पादक क्षे त्रमा र्चख भइरहे को ने पाली
लगानीलाई शनयन्त्रर् गरी उत्पादनमूलक क्षे त्रमा लगानी गनख सक्ने िातािरर् सरकारले
शनमाख र् गररशदनु पदख छ ।
त्यस्तै कुनै पशन मुलुकको समृखिलाई सम्बखन्धत दे िका जनताको प्रशतव्यखि आय,
औसत आयु, साक्षरता लगायतका शिर्यहरूले शनधाख रर् गने हुँ दा जनताको प्रशतव्यखि
आयले नै उसको और्त आयु तथा साक्षरता समेतलाई मापन गने पररखस्थशतमा यस्ता
पक्षहरूलाई राज्यले नै गम्भीर रूपमा शलनु पने आिश्यकता दे खर्न्छ । अकाख तर्ख शिकास
शनमाख र् कायखलाई शटकाउ र दीिख कालीन बनाउन िातािरर् तथा पयाखिरर्लाई ध्यानमा
रार्ेर भािी पु स्ताका लाशग हस्तािरर् गनख सशकने तिरले शजम्मेिार भएर ितखमान पु स्ता
अगाशड बि् नु पने हुन्छ । त्यस्तै हाइडरो र सोलार ऊजाख लाई हामीले प्राथशमकता रार्ेर
त्यसको शिकास गनख सक्य ौं भने नेपालमा उद्योग र यातायात सिालनका लाशग ऊजाख को
मुख्य स्रोत हाइडरोपािर नै बन्न सक्छ । साथै गररबी, बेरोजगारी, लैंशगक शिभे द, क्षे त्रीय
असमानताजस्ता समस्याहरूलाई समयमै समाधान गनख समतामूलक सहभाशगता र
अपनत्व हुने र्ालका शिकास शनमाख र्लाई तीव्र गशतमा अगाशड बिाउनु नै ितखमान
दु ईशतहाई बहुमतप्राप्त बशलयो सरकारका लाशग बिी शहतकर दे खर्न्छ ।
अशहलेको समयमा भ शतक शिकास मात्र समृखिको आधार बन्न सक्दै न । शकनशक
मानिजीिनका लाशग आत्मसिु शष्ट् पशन उशिकै महत्वपू र्ख हुन्छ । त्यसैले र्ेलकुद तथा
मनोरञ्जनजस्ता कुरामा सरकारले शििे र् ध्यान शदँ दै योग तथा ध्यान केन्द्रहरूको स्थापना
गने , नाचगान तथा सौंगीत कायखिमहरूलाई बिािा शदने , धाशमखक मेला तथा
महोत्सिमार्खत सामाशजक एकता कायम गराउने , धाशमखक पयखटनको शिकास गने जस्ता
शिर्यहरूमा समेत ध्यान पु राउनु पने समय आएको छ । त्यस्तै माशनसमा रहे को
उत्पादनिील र शसजख निील क्षमताको अशधकतम सदु पयोग गदै त्यसको समन्याशयक
शितरर् र उपभोगबाट समग्र समाजले यथेष्ट् लाभ शलनसक्ने भएकाले कृशर्प्रधान
अथखतन्त्रबाट व्यापाररक तथा औद्योशगक पुँ जीिादतर्ख लखम्करहे को ने पाली अथखतन्त्रलाई
सौंशिधानले गरे को व्यिस्था बमोशजम समाजिादउन्मु र् अथखतन्त्रतर्ख अग्रसर गराउन पशन
सामाशजक एकता र सद्भािको उशिकै महत्वपू र्ख भू शमका रहने गछख ।
ितखमान ने पालको अथखव्यिस्था कृशर्, उद्योग, पयखटन, जलस्रोत लगायतका दृशष्ट्ले सुदृि
हुने सम्भािना छ, तर गलत आशथखक नीशत, व्यापाररक नीशत, म शद्रक नीशत, बैंशकङ
नीशतहरूका कारर् ने पालको अथखव्यिस्था ठूलो सौंकटमा परररहे को छ । र्लस्वरुप
मुलुकमा बेरोजगारी, राज्यकोर् िाटा, शिदे िी ऋर्, गररबी, आशथखक शिर्मता, िरे लु
उद्योगको पतन, परम्परागत सभ्यता र सौंस्कृशतको पतन, मुद्रास्फीशतख िा अपचलनजस्ता
समस्याहरू उत्पन्न भएका छन् । त्यसैले यी सम्पूर्ख चुन तीहरूलाई शनयन्त्रर् गनख का
लाशग प्रथमताः कररब ७ सय हाराहारीमा रहे को प्रशतव्यखि आयमा िृखि गरी आधु शनक
यातायात सञ्जाल, शिद् युतीय ऊजाख , र्ानेपानी र शसँचाई, आधु शनक सहरी केन्द्र र आशथखक
कररडोरहरूको शनमाख र् गरी पू िाख धारहरूको शिकास र शिस्तारलाई अशनिायख सतखका
रूपमा अशि बिाउनु पछख र त्यसका लाशग कररब दु ई दिक शनरिर दोहोरो अौंकको
आशथखक िृखिदर हाशसल गने हाम्रो प्रमुर् आशथखक नीशत शनमाख र् गररनु पछख ।
त्यस्तै व्यािसाशयक कृशर्, उत्पादनिील उद्योग, पयखटन आशद आधारभू त क्षे त्रमा ध्यान
शदनु का साथै कृशर् क्षे त्रको कुल गाहख स्थ्य उत्पादन बिाउन कृशर्मा यान्त्रीकरर्,
आधु शनकीकरर् र व्यिसायीकरर् गनख जोड शदने , प्राशिशधक शिक्षा, स्वास्थ्य, युिा
जनिखि शिकास कायखिम, शनजी क्षे त्रको सहभाशगता, शिदे िमा रहे का युिालाई दे ि
र्काख उने योजनासशहतका कायखिमहरू सरकारका तर्खबाट िीघ्र सिालनमा ल्याउन
नसक्ने हो भने हामीले अपे क्षा गरे को समृखि प्राप्त हुनै सक्दै न । त्यस्तै मुलुकको आशथखक
शिकास र समृखिशबना कुनै पशन राजनीशतक उपलखब्ध सौंस्थागत हुन नसक्ने भएकाले
मुलुकमा व्याप्त भइरहे को भ्रष्ट्ाचार, कुिासन, कालोबजारीजस्ता शिकृशतहरूलाई
तत्काल अन्त्य गने नीशत तथा कायखिमहरू ल्याउन नसक्ने हो भने भार्र्मा मात्रै
समृखिको कुरा गनुख शनरथखक हुने छ ।
त्यसैले ने पालको राजनीशतक इशतहासले लामो समयसम्म भोगेको सौं िमर्कालबाट
मुलुकलाई माशथ उठाउन नयाँ सौंशिधानले व्यिस्था गरे बमोशजमको समाजिाद उन्मु र्
अथखतन्त्रलाई अगाशड बिाएर िास्तिमा नै मुलुकको आशथखक शिकास गने हो भने अब
अशहलेको बशलयो सरकारले िष्ट् आशथखक नीशत तजुख मा गरी त्यसको व्यािहाररक
कायाख न्वयन गने कुरामा पशहले जोड शदनु पने दे खर्न्छ भने ने पालका सम्पूर्ख राजनीशतक
दलहरूसमेत दे िको समृखि हाशसल गनख मा एकशिक्का हुनु शनताि जरुरी छ । शकनशक
सिखसाधारर् जनता जशहलेसम्म आशथखक रुपमा सम्पन्न हुनु सक्दै नन् र दे िका दक्ष युिा
जनिखि जशहलेसम्म शबदे शसन बाध्य हुनु पछख , त्यशतबेलासम्म कुनै पशन दे िको आशथखक
शिकास सम्भि छै न । त्यसमाशथ पशन हामीले हामीसँगै भएका प्रचु र स्रोतसाधनहरूको
भरपु र सदु पयोग गरी ने पालको माटो सुहाउँ दो शिकास कायखिम अगाशड सादै ितखमान
िासन–व्यिस्थाअिगख त रहे का स्थानीय, प्रदे ि तथा केन्द्र सरकारबीच िष्ट् तिरले
आशथखक अशधकारहरूको बाँ डर्ाँ ड गदै अगाशड बि् नु को शिकल्प दे खर्ँदैन ।

वैदेथिक लगािीका
व्यवधाि
सिखसाधारर्माझ सार् गुमाएका एकाध कम्पनीबाहे क कुनै जलशिद् युत् आयोजनाले
प्रारखम्भक सेयर जारी गदाख आह्वान गरे भन्दा कैयन् गुर्ा बिी आिेदन पनुख ले मुलुकशभत्रै
राज्यलाई चाशहने लगानीयोग्य पुँ जी पयाख प्त छ भन्ने धे रैलाई लाग्न सक्छ । तर, सबै
लगानीकताख लाई एकैचोशट उनीहरूले चाहे को आयोजनामा सकेजशत सेयरमा लगानी गने
िातािरर् शमलाउन सक्ने हो भने मात्र हामीसँ ग म ज्दात रहे को पुँ जीको सही आकलन
गनख सशकने अिस्था रहन्थ्यो । अशहले त के छ भने एउटा आयोजनामा लगानी आह्वान
गयो । शनशित समय रोक्यो अशन मागबमोशजमको सेयर शदनबाट आिेदकलाई िशित
गरायो । अको आयोजनाले केही समयपिात् सेयर जारी गदाख अशिल्लो सेयरबाट शर्ताख
आएको सोही पै सा पु नाः त्यता पु ग्दा हामीसँग पयाख प्त लगानीयोग्य पुँ जी भएको भ्रम
भइरहे को छ, अथाख त् एउटै पै सा िरी यता िरी उता िु शमरहे को छ १०-२० शकिाका लाशग,
तर आशथखक पररसूचक राम्रा भएका २-४ िटा सौंिसौंस्थाको सेयर एकैसाथ आह्वान गदाख
पशहला सेयर जारी गने सौंस्थामा राम्रो आिेदन पने गरे को भए पशन लगिै जारी गने कोमा
न्यून आिेदन पने गरे को धरातलीय यथाथख अध्ययनहरूले दे र्ाएका छन् ।
शिश्वका अन्य राष्ट्रहरू जस्तैाः शसङ्गापु र, मलेशसया तथा दशक्षर् कोररयाजस्ता मुलुकहरूले
िैदेशिक लगानी शभत्र्याउन अथाख त् लगानीमैत्री िातािरर् बनाउन आआफ्ना परम्परागत
नीशत, ऐनकानु न, शनयमािलीहरूलाई समयानु कूल पररितखन गने सुरुिाती (दु स्) साहस
मात्र गरे नन् अशपतु लगानीकताख को आकर्खक गिव्य बनाउनसमेत कुनै कसर बाँ की
नरार्ेकैले आज शिश्वसामु शिकास र समृखिको नमुना प्रस्तुत गनख सर्ल भएका छन् ।
हामीकहाँ एउटा सरकारी शनकायले िैदेशिक लगानी शभत्र्याउने अशभप्रायले कायाख न्वयन
गदै -गराउँ दै आएको एउटा जलशिद् युत् आयोजनालाई एकाएक सरकारकै अको
शनकायले कुनै एउटा शनजी कम्पनीलाई आजको भोशल नै सिेक्षर् अनु मशत शदने ,
सरोकारिाला शनकायहरू त्यसमै सही थाप्ने अशन कानु न मन्त्रालय सोही अनु सार राय
उपलब्ध गराउन सररक भई िैदेशिक लगानी शभत्र्याउन भनी र्डा गररएको सरकारकै
शनकायलाई परम्पराकै शबँडो थाम्नेमा पररर्त गराउने गलत बाटो अिलम्बन गरे का छन् ।
यो आत्मिाती यात्रा थालेपशछ िैदेशिक लगानी जशत नै आिश्यक छ भने र िोल शपटाए
पशन सोचे अनु रूपको ‘शबजने ि क्लाइमेट’ बनाउन कशठन नै हुने रहे छ र भइरहने छ अशन
शिश्व बैंकको प्रशतिेदनले दे र्ाएको िैदेशिक लगानीको अिसर हाम्रा लाशग आकािको
र्ल हुन पु ग्नेछ ।

यद्यशप अन्य दे िमा भएका समृखि र शिकासलाई शिश्लेर्र् गदाख भने िैदेशिक लगानी
दे ि शिकासको अचू क अस्त्र नै रशहआएको र सौंिीयता कायाख न्वयन गने सन्दभख मा त्यही
बाटो समात्न शनाःसन्दे ह शिला गनुख हुँ दैन भन्नै पने अिस्थाको पशन हामी अखिम शडलमा
उशभएका छ ौं यशतर्ेर । भलै शिकास आयोजनाहरूलाई आफ्नो अनु कूलताअनु सार
अगाशड बिाउने र परम्परागत मानशसकतामा रमाइरहे काहरूलाई यस्तो अिस्था ल्याउन
मन नलागेको पाश्र्ि दृश्यहरू पशन झल्याकझुलुक दे खर्एका छन् । परिु ठूला
आयोजनामा िैदेशिक लगानी शभत्र्याउने प्रयासको शिशधित् थालनी २०६८ बाटै भएको हो
। त्यसलाई कमखकाण्डी हुनबाट बचाई थप सबल, सक्षम र सुदृि बनाई लगानीमैत्री
िातािरर् बनाउन भने अझै थुप्रै नीशतगत सुधारको मात्र होइन, समयानु कूल
पररितखनलाई व्यिहारमा लैजान आतुर र आत्मसात् गनख सक्ने मानशसकताको पशन
उशिकै र्ाँ चो हुँ दै गएको छ ।
अन्य मुलुकले गरे का शिकास प्रयास केलाउँ दा सािखजशनक–शनजी–साझे दारीको निीनतम
अिधारर्ा िा शनजी लगानीमार्खत दे ि शिकास गने लक्ष्य नै समृखितर्खको प्रारखम्भक
प्रस्थान शबन्दु बन्न सक्छ । सबै पक्षले दलगत िा व्यखिगत स्वाथखभन्दा माशथ उठे र
जस्तोसुकै शिर्म पररखस्थशतमा पशन लगानीमैत्री िातािरर्लाई धु शमल हुन नशदने र ठूला
पू िाख धार शिकासका लाशग आिश्यक आशथखक स्रोतको कमी हुन नशदई मुलुकको
आिश्यकतानु सारको शिकासको गशतलाई शनरिर सिाउने र सम्बोधन गने ध्येय
राख्नैपछख । पशछल्लो समय मुलुकमा भै रहे का गशतशिशधले भने त्यसतर्खको यात्रामा रहे को
सञ्जाल तोड् न त्यशत सशजलो भने पक्कै हुनेछैन । यस्तै पररदृश्य रशहरहने हो भने जशतसुकै
र जस्तोसुकै व्यिस्था पररितखन भए िा गरे पशन मुलुकको सम्मृखि र शिकास स्वैरकल्पना
हुने छ । सोका लाशग प्रशतबि सरकार, उस्तै चुस्त कमखचारी प्रिासन र जागरुक एिौं
र्ाररएका ने पाली शिज्ञ समूहको सही सौंयोजन मुख्य पू िखितख हुन् । अन्यथा हाम्रो समृखि
र शिकासको यात्रा र िै देशिक लगानी शभत्र्याउने उत्कट चाहना गर्मै सीशमत रहने छ ।
पशछल्लो समय शिशभन्न नाममा ने पालमा पशन राम्रै गशतमा लगानी सम्मे लन हुन थालेका
छन् जुन सराहनीय कदम हो । अब प्रदे िको सम्भािना पशहल्याउन त्यस्ता सम्मेलन
प्रदे िमा पशन हुनु पछख । लगानी सम्मेलनका बर्त ठूला दलका िीर्ख ने ताले दे र्ाउने
गरे को सौंयुि प्रशतबिताले जनजनको मनमनमा सुन लो भशिष्यको गोरे टो कोनख सशकन्छ
शक भन्ने उत्साह, उमङ्ग र आिाको शकरर् सिार हुने गरे को छ । यद्यशप ने ताहरूले
आफ्ना भार्र्का बोलीलाई व्यिहारमा उतानख सौंकीर्ख मानशसकतामा जकशडएको म जु दा
कमखकाण्डी अिस्थाबाट कशठन हुने सौंिय र िु मैलो तखस्बर पशन आम सिखसाधारर्बीच
तुिाँ लो बने र िरी यता िरी उता गरररहे को छ ।
सरकारले र्टाएको ठाउँ मा गएर सेिा गछुख भने र सपथ शलएको कमख चारीले
शसौंहदरबारको अशधकार गाउँ मा लैजाने सौंिाहक बन्ने अिसर पाउँ दा सौंिीयतालाई नै
कमजोर पाने गरी र्टाएको स्थानमा जान अनकनाउनु र बिु िाको दु िाली थाप्नु
कमखकाण्डी अिस्थाकै द्योतक हो । आफ्नै गाउँ िर (जहाँ अशधकतम कमखचारीका
बाल्यकाल शबतेका शथए) कैयन् आर्ि अशहले पशन त्यही गाउँ बेसी गरररहे का छन् , अझ
भन ौं कैयन् आफ्ना बालसर्ा श्रममूलक रोजगारीका लाशग भ त ौं ारररहे का बेला त्यस्ता
ठाउँ मा गएर आफ्नै दाजु भाइको सेिा गने , शतनको अिस्था सुधाने र गाउँ को मुहार र्ेने
पशित्र कायखमा प्रत्यक्ष सररक भइसकेको सहयोग गने अिसर पाउँ दा सरकारले गाउँ मा
र्टाएर आर्ुलाई पे लेको महसुस गरी सरुिा भएको कायखस्थलमा नजानु अत्यि
लज्जािद दृष्ट्ाि हो । सरकार पशन सहसशचिलाई सहजै प्रदे ि सशचिमा पदस्थापना
गछख तर अन्यलाई शनर्खय गनख शहचशकचाउँ छ । मुलुकको तीव्र आशथख क शिकासका लाशग
सािखजशनक–शनजी–साझे दारी, स्वदे िी एिौं शिदे िी शनजी क्षे त्रको लगानीलाई समुशचत
पररचालन गरी सबल अथखतन्त्रको शनमाख र् गने तथा अत्यािश्यक पू िाख धारको शिकास गने
निीनतम अशन न्यूनतम सोच सबै तह र तप्कामा हुनु अत्यि जरुरी छ ।
बाँ शडएका सपनाअनु रूपको शिकासशनमाख र् जस्तैाः पू िख–पशिम द्रुत गशतको शिद् युतीय रे ल,
शिद् युतीय रे ल कुदाउन चाशहने ठूला जलशिद् युत् (ऊजाख ) का आयोजना,
आिश्यकतानु सार अिराख शष्ट्रयस्तरका हिाई मैदान, द्रुतमागख, लामो दू रीका रज्जु मागख,
स्माटख शसटी, मेटरो िा मोनो रे लका लाशग चाशहने धनराशिको जोगाड पशन राजस्वबाटै गने
सोच रार्ेर अगाशड बि् दै जाने हो भने राज्यले िोर्र्ा गरे को सामाशजक सुरक्षा भिा एिौं
सौंिीयताको सिालन र्चख लगायतका सालबसाली बि् दै जाने तर कटाउन िा िटाउन
नसशकने र्चख हरू धान्नसमेत हम्मेहम्मे हुने अिश्यम्भािी छ । शिकासशनमाख र्को कुरा त
थाहै नपाई एकाएक शकनारा लाग्नेछन् त्यस्तो अिस्थामा । सौंिीयता नरुचाउने हरूले
त्यस्तो म काको भरपु र उपयोग गरी व्यिस्थामाशथ नै प्रहार गनख पु नाः सशिय हुने अिस्था
शसजख ना हुँ दैन भन्न सशकँदै न ।
अकाख तर्ख मुलुकमा रहे का एकथरी व्यिसायीलाई समेत िैदेशिक लगानीमार्खत ठूला
व्यािसाशयक िरानाशभत्रे भने आफ्नो व्यिसाय धरािायी बन्ने शचिाले सताएका
सौंकेतहरू पशन दे र्ा पनख थालेका छन् । उनीहरू त्यस्ता व्यिसायीलाई रोक्ने िा आउन
नशदने कसरतमा लाग्ने गरे को पशन सुशनन्छ । सायद, आउन र्ोजे का व्यिसायीलाई
कशहले र्ोला त कशहले र्ानी नशदन चलर्ेल गने , शनर्ाख यक तहमा प्रभाि पाने र स्वदे िी
पुँ जीकै पररचालन गरी त्यस्ता आयोजना शनमाखर् तथा सिालन गनख आर्ैं पोख्त
भइसकेको स्विोशर्त तकख आर्ैंमा कर्ख शप्रय लागे पशन हाम्रा आशथखक पररसूचक र १ सय
६ िर्खको इशतहास बोकेको ने पाली जलशिद् युत्को शिकासशनमाख र् गनख आिश्यक पने शिज्ञ
परामिख दातादे खर् ठे केदारसम्म प्रायाः सबै आयोजनामा आजपशन शिदे िी
ल्याउनु परररहे को धरातलीय यथाथख अशन बाध्यताले त्यसतर्खको यात्रामा आजै र अशहल्यै
पू र्खशिराम लगाइहाल्न सशकँदै न शक ! र्ेरर त्यसले भू मण्डलीकरर्को शिश्व पररिेिमा
स्वस्थ प्रशतिधाख मा आँ च आउँ छ, गुर्स्तर र्स्कन्छ अशन अितोगत्वा व्यािसाशयक
िातािरर् बन्दै न र सौंिीयतामार्खत गनख र्ोजे को सम्मृखि र शिकास धरापमा परी तुशहन
सक्छ ।
ने पाल अशत शिपन्न मुलुक हो भने र िगीकरर् गदै अनु दान िा सुलभ ब्याजदरमा ऋर्
शदन तयार हुने शिकासे साझे दार िा दाताहरूले त शनसतख नभई शिशभन्न ितखहरूको
र्ेहररस्त तेस्र्याउँ छन् ऋर् िा अनु दान स्वीकृत गनुख अशि भने शिदे िी व्यिसायीले त
स्वभाबैले मुनार्ा र्ोज्छन् । उनीहरू आर्ूले गनख सोचे को र र्ोजेको व्यिसायमा
नार्ानोक्सानको कुनै हरशहसाबै नगरी ने पालमा लगानी गनख आइशदऊन् भनी कल्पना
गनख शकमाथख सशकँदै न मात्र होइन व्यािसाशयक धमख पशन हुँ दैन । त्यसैले यशद सही अथखमा
िैदेशिक लगानी शभत्र्याउने नै हो भने बाधक रहे का कम्तीमा पशन िन, िातािरर्,
भू शमसुधार, जलशिद् युत् आयोजनाका लाशग चाशहने सिेक्षर्दे खर् उत्पादन
अनु मशतलगायतका म जु दा नीशतशनयमहरूमा सहजता ल्याउन र अिरशनकायबीच
भाँ जो हाल्ने म जु दा प्रिृशि बन्द गरी अन्य दे िहरूका भन्दा हाम्रा नीशतशनयमहरू थप
सरल बनाउँ दै एकिार प्रर्ालीको अनु पम उदाहरर् प्रस्तुत गनख एक कदम अगाशड
बि् नु को कुनै शिकल्प छै न ।

आथििक
आधारस्तम्भहरूको
थफिलोपिा
कृशर्, जलशिद् युत्, पयखटन, उद्योगधन्दा, िैदेशिक व्यापार र मानि सौंसाधन हाम्रो
अथखतन्त्रका आधारस्तम्भहरू हुन् । मुलुःुकको शदगो आशथखक शिकास र समशष्ट्गत
आशथखक समृखिका लाशग यी क्षे त्रको स्तरोन्नशत अशनिायख सतख हो । तर, यी
आधारस्तम्भहरू दारुर् अिस्थामा छन् । त्यसै कारर् मुलुक आशथखक रूपमा दु बखल बन्न
पु गेको हो । उि तथ् तपशसलको दृष्ट्ािबाट पु शष्ट् हुन्छ ।
कृशर्, अथखतन्त्रको प्रथम आधारस्तम्भ हो । कृशर्क्षे त्रको उत्थानशबना शिकासोन्मु र्
मुलुकमा अन्य क्षे त्रको उठान सम्भि हुदै न । कृशर्प्रधान मुलुकमा सामान्यतया ५ प्रशतित
अशधकको आशथखक िृखि हुनु आिश्यक हुन्छ । तर, पशछल्लो एक दिकमा कृशर्क्षे त्रको
आशथखक िृखि औसत २.९ प्रशतित मात्र छ । कृशर्क्षे त्रको उत्पादन िृखिका शनशमि मल,
बीउ, कीटनािक और्शध र राज्यप्रदि सहुशलयतको आिश्यकता ठाशनन्छ । राज्यप्रदि
राहत, अनु दान र सहुशलयत ठे ट कृर्कसमक्ष पु ग्न नसकेको अिस्था छ । उत्पादन र
उत्पादकत्व िृखि हुन नसक्दा बसेशन सिा १ र्बखभन्दा बिीको कृशर्िस्तु आयात
गनुख परररहे को छ । रासायशनक मल मात्र िाशर्ख क कररब १० अबखको आिश्यक परररहँ दा
अझै सम्म मल कारर्ाना स्थापना गने मेलोसमेत जु राउन सशकएको छै न । शसौंचाइ,
कृशर्क्षे त्रको िोटल ने क भइकन पशन कुल २६ लार् ४१ हजार हे क्टर कृशर्योग्य भू शममध्ये
१३ लार् ६८ हे क्टरमा मात्र शसँचाइको पू िाख धार शनमाख र् भएको छ । शसँचाइ सुशिधा ८
लार् हे क्टरमा मात्र पु गेको छ । शसक्टा, कुलररया–जमुशनया, भे री–बबई डाईभसखनजस्ता
राशष्ट्रय ग रिका आयोजनाहरू जग्गा अशधकरर्, रुर्कटानी, ठे केदार लापरिाही,
स्थानीय मागको शसकार भइरहे का छन् । चन्द्र, गण्डक, जु िजस्ता ३०/४० िर्ख पु राना
नहरहरू ममखतसम्भारको पर्ाख इमा छन् । बाग्मती, बबई, महाकाली, सुर्ेत उपत्यका,
सुनसरी, मोरङ, प्रगन्न तथा बडकापथजस्ता महत्वपू र्ख शसौंचाइ आयोजनको हशबगत पशन
त्यशिकै दारुर् छ । कृशर्क्षे त्रको सौंरचनागत पररितखनमा भू शम नीशतको अहम् भू शमका
हुन्छ । कहाँ र्ेती गने , कहाँ आिास शनमाख र् गने , ठोस कदम चाल्न नसक्दा र्ेतीयोग्य
भू शम कौंशिडको जौं गलमा रूपािरर् हँ ःुदो छ ।
जलशिद् युत्; अथखतन्त्रको दोस्रो आधारस्तम्भ हो । आशथखक तथा प्राशिधक रूपमा ४२
हजार मेगािाट जलशिद् युत् उत्पादन गनख सशकने सम्भािना हुँ दाहुदै पशन ८ सय मेगािाट
हाराहारीमै शचि बुझाइएको छ । अन्धकार टानख भारतबाट ८० मेगािाट आयात भइरहे को
मात्र छै न, भशिष्यमा २५० मेगािाटसम्म आयात गने काइते सोच पाशलएको छ ।
टर ान्सशमसन लाइन समयमा शनमाख र् हुन नसक्दा शनजी क्षे त्रबाट उत्पाशदत शबजु ली पटक–
पटक र्ेर गइरहे को छ । कुलेर्ानी तेस्रो, राहुिाट, चमेशलया, माशथल्लो शत्रिू ली–३ ए,
माशथल्लो तामाकोसीजस्ता शनमाख र्ाधीन आयोजनाहरू शनधाख ररत समयमा शनमाख र् सम्पन्न
हुन नसक्दा आयोजाको लागत िृखि भइरहे को छ । दु ई िर्खअशि पररयोजना शिकास
सम्झ ता (पीडीए) भएका अरुर् तेस्रोको २५ नोभे म्बर २०१६ मा, माशथल्लो कर्ाख लीको
१९ सेप्टेम्बर २०१६ मा शििीय व्यिस्थापन हुनुपने मा तोशकएको समयमा शििीय
व्यिस्थापन हुन नसकेको अिस्था छ । ने पालमा शिद् युत् उत्पादनको अिस्था मात्र
नाजु क छै न, जलशिद् युत् उत्पादन तथा व्यिस्थापन गने शजम्मेिारी प्राप्त शनकाय ने शिप्रा
चु हािट शनिारर् गनख सर्ल भएको छै न । ऊजाख मन्त्री जनाख दन िमाख र ने पाल शिद् युत्
प्राशधकरर्के शनदे िक कुलमान शिशसङको शनष्ठापू र्ख कायखका कारर् मुलुक
लोडसेशडङमुि हुनु ले उि कुरा पु शष्ट् हुन्छ ।
पयखटन अथखतन्त्रको तेस्रो आधारस्तम्भ हो । िस्तुताः ने पालमा पयखटकीय र्जानाको कुनै
अभाि छै न । काठमाड ,ौं लशलतपु र, भिपु रजस्ता प्राचीन नगरी, ६० शमटरदे खर् ८ हजार
८ सय ४८ शमटर उचाइको शिशिधतायुि धरातलीय स्वरूप, ८ हजार शमटरभन्दा अग्ला
८ िटा शहमश्रृौं र्ला, शिश्वसम्पदामा सूचीकृत ७ थान सम्पदा, अन्नपूर्ख लगायतका शिश्वमै
नाम कमाएका पदमागख, ठन्डा हािापानी, मनमोहक तालतलैया, १३ सय प्रजाशतका
चराचु रुङ्गी, १० िटा राशष्ट्रय शनकुञ्ज, ६ िटा सौंरशक्षत क्षे त्र, ६ हजार ३ सय ९१ प्रजाशतका
र्ुलहरू उपलब्ध छ । तथाशप सम्भािनाहरूको उशचत उपयोग गनख सशकएको छै न । सन्
१९७४/७५ ताका ने पालमा ९२ हजार ४ सय ४० पयखटक शभशत्रएकोमा सन् २०१३/१४
अथाख त ३८ िर्खको अिशधमा मात्र ७ लार् १० हजार ६ सय ५२ अशतररि पयखटक थशपए ।
पयखटन िर्ख २०११ मा १० लार् पयखटन शभत्र्याउने लक्ष्य तय भएकोमा ७ लार् ३६ हजार ५
सय १५ पयखटक मात्र शभशत्रए । बार शत्रिर्ीय योजना अिशधमा १२ लार् पयखटक
शभत्र्याउने लक्ष्य रहे कोमा मात्र ८ लार् ३ हजार ९२ पयखटक मात्र शभशत्रए । लुखम्बनी भ्रमर्
िर्ख–२०१२ मा लुखम्बनी टे केका ७ लार् ९५ हजार ७ सय ९४ मध्ये ५ लार् ३९ हजार २
सय १० आिररक पयखटक शथए । सन् २०२० मा २० लार् पयखटक शभत्र्याउने सपना
कोरशलरहँ दा तारे होटल १ सय १६ थान र पयखटकीय स्तरका होटल मुखस्कलले ९ सय ६०
थान मात्र छन् , जहाँ ३५ हजारभन्दा अशधक िै य्या छै नन् । मुलुकको ३० िर्े बूिो एकल
शिमानस्थलले २६ थान अिराख शष्ट्रय शिमान कम्पनीसँग सकीनसकी प्रशतिधाख गरररहँ दा
िरे लु ५१ िटा शिमानस्थलमध्ये १७ िटा मात्र सिालनमा ल्याउन सशकएको छै न । २०७२
िैिार् १२ र २९ को महाभू कम्पकमा शिशभन्न ६० स्थानका ७ सय २१ िटा ऐशतहाशसक
तथा साौं स्कृशतक महत्वका सम्पदाहरू क्षशतग्रस्त भएकोमा भखत्कएका सम्पदाहरू अझै
र्ुला आकािमुशन परररहे का छन । पु रातत्वका सम्पदाहरू िाम, पानी हािा, क्षयीकरर्
हुँ दो छ ।
उद्योगधन्दा; अथखतन्त्रको च थो आधारस्तम्भ हो । औद्योशगक क्षे त्रको उत्थानशबना
शिकासोन्मु र् मुलुकमा आशथखक समृखिको गोरे टको कोररन सक्दै न । शि.सौं. २०४८ यता
राज्यस्तरबाट उत्पादनमूलक उद्योग स्थापना भएको छै न । भएका औद्योशगक
प्रशतष्ठानहरू कशतपय शनजीकरर्को नाममा नामेट भएका छन् भने कशतपय शदनानु शदन
जीर्ख बशनरहे का छन् । र्ुला अथखव्यिस्थाको दु हाई शदँ दै शनजी क्षे त्रलाई सिेसिाख ठाशनयो ।
राजनीशतक खस्थरता कायम हुन उत्पादनमूलक क्षे त्रतर्ख शनजी क्षे त्र आकशर्खत हुन सकेको
छै न । बन्द, हड् ताल, श्रम समस्या र लोडसेशडङका कारर् औद्योशगक प्रशतष्ठानहरूको
उत्पादन क्षमताभन्दा शनकै न्यून छ । स्वदे िी कच्चापदाथखमा आधाररत उद्योग प्रिद्र्धन
गनुख का अशतररि आयाशतत कच्चा पदाथख प्रिोधनमै उद्योगी उद्यत छन् ।
िैदेशिक व्यापार; अथखतन्त्रको पाँ च ौं आधार स्तम्भ हो । िैदेशिक व्यापारशबना िैदेशिक
मुद्रा आजख न सम्भि हुदै न । िैदेशिक व्यापार म लाउन औद्योशगक उत्पादनको दायरा
र्राशकलो हुनु आिश्यक हुन्छ । शनयाख तमूलक औद्योशगक उत्पादन औौंलामा गन्न सशकने
अिस्थामा मात्र छै नन् , शनयाख त भइरहे का िस्तुको मूल्य अशभिृद्शि श्रृौं र्ला त्यशिकै नाजु क
छ । मुलुकशभत्र प्रिोधन गरी मूल्य अशभिृखि गनख सशकने िस्तुहरू कोरा रूपमै शनयाख त
गररएको छ । बरु महँ गो मूल्यमा सोही प्रिोशधत िस्तु पु नाः आयात भइरहे को छ । शनयाख त
भइरहे का िस्तुको गुर्स्तर स्तरोन्नशत गनख सशकएको छै न । टे «डमाकख दताख गरी
शिश्वबजारमा स्थाशपत गनख सशकने कृशर् िस्तुहरूको टे «डमाकख दताख शबना शनयाख त
भइरहे को छ । उत्पाशदत िस्तु तथा सेिाको उशचत बजारीकरर् गनख सशकएको छै न ।
मानि सौंसाधन; अथखतन्त्रको छै ट ौं आधारस्तम्भ हो । ज्ञानिान्, सीपिान् , प्राशिशधक, दक्ष र
प्राशज्ञक जनिखिशबना कुनै पशन मुलुकमा तरक्की असम्भि कुरा हो । शिश्व इशतहास
शनयाल्ने हो भने पशन िैशक्षक, प्राशिशधक, श्रमिील र दे िप्रे मी मानब सौंसाधनको
बलबुतामा त्यस मुलुकले र्ड् को मारे को इशतहास छ । दशक्षर् कोररया, शसौंगापु र,
ताइिान, मलेशसयाको कायापलट त्यसको ताजा प्रमार् हो । िैज्ञाशनक, गुर्स्तरीय र
व्यािहाररक शिक्षाको अभािमा मुलुकको मानि सौंसाधन राज्य शनमाख र्मा सहयोगशसि
हुन नसकेको हो । बि् दो बेरोजागारी, शिदे ि पलायन मूलताः अिैज्ञाशनक िै शक्षक
प्रर्ालीको हो । अिराख शष्ट्रय श्रमसौंगठन अनु सार ०७२/७३ मा पू र्ख बेरोजगार १९.२
प्रशतित र अधख बेरोजगार २८.३ प्रशतित छ । उद्यमिीलताको अभािमै प्रत्येक िर्ख ५
लार् युिा पलायन हुन शििस छन् । कुल १ करोड युिामध्ये ०७२/७३ चै तसम्ममा ४५
लार् ८३ हजार ६ सय ४३ युिा बाशहररएका छन् । युिा पलायन हुँ दा आशथखक, सामाशजक
र साौं स्कृशतक शिकृशत म लाउँ दो छ । कृशर् श्रशमकको अभािमा कृशर् भू शम बाँ झो हँ ःुदो छ
। यसथख सन् २०२२ सम्ममा शिकासिील राष्ट्रको दाँ जोमा, सन् २०३० सम्ममा मध्यम
आययुि मुलुकको है शसयतमा स्तरोन्नशत हुन यी आधारस्तम्भहरूको आयाशमक
सुधारको र्ाँ चो छ ।

न्ििको करका थसिान्त र

िेपालको कर प्रिासि
एउटा असल कर प्रर्ालीका लाशग आिश्यक शनयम तथा शसिािहरू नै करका
शसिाि हुन् । अथखिास्त्रका शपता आदम खस्मथले उनको लोकशप्रय पु स्तक ‘िेल्थ अर्
ने सन’ मा आदिख कर प्रर्ालीमा हुनु पने प्रमुर् चार शसिािका बारे मा िर्ख न गरे का छन्
। सन् १७७६ मा व्याख्या गररएका उि शसिािहरू अशहलेको आधु शनक कर प्रर्ालीमा
पशन उशिकै महत्व राख्छन् । एउटा असल कर प्रर्ालीले करदाताको इच्छा, आकाौं क्षा र
कर प्रिासनका बीच सिु लन कायम राख्न सक्नुपछख । यस लेर्मा आदम खस्मथका चार
शसिािको कसीमा हाम्रो कर प्रर्ालीको अिस्थाका बारे मा सामान्य चचाख गने प्रयास
गररएको छ ।

(क) समाििाको थसिान्त

यो शसिािको मू ल भाि आशथखक तथा सामाशजक न्याय नै हो । करदे य क्षमताको
आधारमा कर लगाउनु पछख भन्ने मान्यता यसको रहे को छ । राज्यबाट जशत बिी सौंरक्षर्
प्राप्त गछख उशत बिी कर शतनुख पछख । सौंरक्षर् यस अथखमा शक उसको आय आजख नमा राज्य
सौंयन्त्र प्रत्यक्ष िा अप्रत्यक्ष रूपमा र्शटरहे को हुन्छ । कम आय हुनेले कम कर तथा बिी
आय हुने ले बिी कर शतनुख पने भएकाले यसको कायाख न्वयन करको दरमार्खत हुने गछख ।
ने पालको सौंशिधानको धारा २५ को सम्पशिको हकअिगखत व्यखिको आयमा प्रगशतिील
करको मान्यताअनु रूप कर लगाउन सक्ने व्यिस्था गरी करदे य क्षमताको आधारमा कर
लागाइने कुराको सौंिैधाशनक प्रत्याभू शत गररएको छ । नेपालको आयकर सौंरचनामा
आयका आधारमा कर छु ट तथा करको दर र्रक–र्रक गररएको छ । कम आय
हुने हरूका लाशग आधारभू त छु ट गररएको छ । व्यखि तथा दम्पतीका लाशग कर नलाग्ने
आयको सीमा पशन र्रक–र्रक गररएको छ भने आय बि् दै जाँ दा करको दरमा पशन
बिोिरी हुँ दै गएको छ । करको दर िमिाः १०, २० र ३० प्रशतित कायम गररएको छ ।
शनशित आयभन्दा बिी आय भएमा थप अशतररि कर लाग्ने व्यिस्था आयकर ऐन, २०५८
मा गररएको छ । यसका साथै अपाौं ग, मशहलालगायतलाई करमा केही छु टको व्यिस्था
पशन रहे को छ ।
(ख) थिथिििाको थसिान्त
एउटा असल कर प्रर्ालीले करदाता तथा कर प्रिासन दु िैलाई करको शिशिध पक्षबारे
पू िख शनशितता शदन सक्नुपछख , चाहे त्यो करको रकममा होस् िा अन्य शिशध र प्रशियासँग
सम्बखन्धत शकन नहोस् । कर अिशध, कर तथा शििरर्हरू दाखर्ला गने समय, दाखर्ला
गने कायाख लय, बैंक तथा शििीय सौंस्थाहरूका साथै रकम तथा शििरर् दाखर्ला गने शिशध
र माध्यमसमेत शनशदख ष्ट् गररएको हुनु पछख । ने पालमा व्यिसायको प्रकृशतका आधारमा
करको दर र्रक–र्रक गररएको छ भने केही प्रोत्साशहत गनुख पने क्षेत्रमा छु ट सुशिधा
पशन शदइएको छ । भ गोशलक अिखस्थशत तथा कारोबार अौं कका आधारमा समेत
कायाख लयको कायखक्षेत्र िष्ट् रहे को छ । यसका लाशग ठूला करदाता कायाख लय,
मध्यमस्तरीय करदाता कायाख लय, आिररक राजस्व कायाख लयहरू, करदाता सेिा
कायाख लयहरू रहे का छन् ।
(ग) सु थवधाको थसिान्त
करदातालाई कर भु िान गनख का लाशग सबैभन्दा सरल शिशध प्रयोग गरी कर शतने समय
पशन उनीहरूको शहतमा हुनु पछख भन्ने मान्यता यस शसिािले राख्छ । उदाहरर्का लाशग
मालपोत कर र्ेतीपाती शभœयाउने बेलामा, पाररश्रशमक कर तलब प्राप्त गने समयमा
शलइनु पछख । नेपालमा करदाताको सुशिधाकै शहसाबले कायाख लयहरूको कायखक्षेत्र िष्ट् छ
। तोशकएको बैं कका आफ्नो अनु कूल पने िार्ामा रकम दाखर्ला गनख पाउने व्यिस्था छ
। शििरर्हरू कारोबार स्थलमै बसेर पे स गनख पाउने गरी सूचना प्रशिशधमैत्री बनाइएको
छ । कशतपय शििरर् करदाता स्वयौं ले प्रमाशर्त गनख समेत पाउने व्यिस्था गररएको छ ।
यसले करदाताको कर सहभाशगता लागत िटाउँ दै गएको छ । अशग्रम कर भु िानीको
समयमै शलने गररएको छ । कारर्ानाबाट शबिी गदाख अिाःिु ल्क रकम दाखर्ला गने गरी
व्यिस्था शमलाइएको छ । मूल्य अशभिृखि कर शबिीमा सौंकलन गरे पिात् मात्र
समायोजन गरी शतनुख पने अिस्था भएमा शतनुखपने कानुनी व्यिस्था गररएको छ ।
(घ) थमिव्यथयिाको थसिान्त
कर सौंकलन प्रर्ाली शमतव्ययी हुनु पछख ; अथाख त् कर सौंकलन लागत सकेसम्म न्यून
हुनु पछख । कर सौंकलनमा ठूलो रकम र्चख हुनु भने को अन्य अत्यािश्यक कायखका लाशग
र्चख गने स्रोतको कमी हुनु पशन हो । ने पालमा करदाता तथा कर प्रिासनको लागत
न्यूनीकरर्का लाशग सूचना–प्रशिशधको प्रयोग गररएको छ । कायाख लयहरू आिश्यकता
अनु सार शिस्तार गररएको छ । सूचना प्रशिशधको प्रयोगमार्खत करदाता र कर
प्रिासनबीचको भ शतक सम्पकखको दू री बिाउँ दै लशगएको छ ।
कर प्रर्ालीका शसिािको नाम जे भए पशन िा सौंख्यात्मक रूपमा जशत भए पशन शतनको
मुख्य ध्येय भने को नै कर सौंकलन तथा कर सहभाशगता लागत कम गने , कर प्रिासनको
प्रभािकाररता अशभिृखि गने तथा राशष्ट्रय अथखतन्त्रमा आिररक स्रोतको शहस्सा महत्वपू र्ख
बनाउने नै हो । जु नसुकै शसिाि त्यशतबेला प्रभािकारी दे खर्न्छन् जशतबेला कर
प्रर्ालीका प्रमुर् पक्ष कर नीशत कानु न, कर प्रिासन र करदाता अनु कूल हुन सक्छन् ।
‘करले कर बिाउनु पछख ’ भन्ने मान्यता आधु शनक कर प्रर्ालीको हुन्छ अथाख त् कर प्रर्ाली
त्यस्तो हुनु पछख जसले लगानी आकशर्खत गरोस्, कर नशतनख होइन कर शतनख आम
करदातालाई अशभप्रे ररत गनख सकोस् । यसको तात्पयख भने को करले करकै शसजख ना गरोस्
भन्ने हो । करको दर बिाउँ दैमा राजस्व बि् छ भन्ने परम्परागत मान्यता औशचत्यहीन
भइसकेको छ । व्यिसायमैत्री िातािरर् शनमाख र् कुनै पशन राज्यको प्रमुर् कतखव्य हो ।
व्यािसाशयक िातािरर् शनमाख र्का लाशग भ शतक पू िाख धार, अनू कूल श्रमसम्बन्ध, ऊजाख
आपू शतखमा शनयशमतता, नीशतगत खस्थरता, िाखि–सुरक्षा, झन्झटरशहत प्रिासशनक सौंयन्त्र,
राजनीशतक खस्थरता, सक्षम शििीय क्षे त्रजस्ता समग्र पक्षहरू अनु कूल हुन शनताि
आिश्यक छ । कर प्रर्ालीको प्रभािकाररताले नै लगानीमैत्री÷व्यिसायमैत्री िातािरर्
शनमाख र्मा महत्वपू र्ख भूशमका शनिाख हा गरे को हुन्छ ।
कर नीशत, कानु न करदातामै त्री बनाउँ दै लशगएको छ । सौंरचनाहरू कर सहभाशगता एिौं
सौंकलन लागत िटाउन सहायक शसि हुने गरी तयार गररएको छ । कर प्रिासनको
क्षमता, दक्षता अशभिृखि गनख मानि सौंिाधनको शिकासका लाशग आिश्यक ठाशनएका
उपायहरू शनरिर प्रयोग गररराखर्एको छ । करदातामा व्यिसाशयक नै शतकता
अशभिृखि गनख ÷गराउन प्रोत्साशहत एिौं दण्डात्मक दु िै प्रकारका नीशत अिलम्बन गररएको
छ।
यशतका व्यिस्था गररएको भए पशन अथाख त् झट्ट हे दाख ने पालको कर प्रर्ाली एकदम राम्रो
दे खर्ए पशन कायाख न्वयन पक्षमा दे खर्एका कमी–कमजोरीका कारर् तुलनात्मक रूपमा
बिी आलोशचत छ । करका दर साकखको औसतभन्दा कम भए पशन कर सहभाशगता
जनाउन करदाताले शबताउनु पने समय र सौंख्या साकखको औसतभन्दा बिी रहे को भर्खरै
प्रकाशित डु इङ शबजनेि ररपोटख ले औौंल्याएको छ । कर कानु न कागजी अक्षरमा राम्रो
माशनए जब यो कायाख न्वयन यसको मनोगत व्याख्या हुन थाल्छ तब ती सुन ला अक्षरको
स्वाद आमकरदाताले चाख्न पाउँ दैनन् भनी आलोचना भइरहे को छ । कर सहभाशगता
लागत कर अिज्ञा लागतभन्दा बिी हुने , शनयशमत करदातालाई मनोिैज्ञाशनक असर पने
गरी िास्तशिक कर सहभाशगता नजनाउने, करदाताका लाशग राज्यले बारम्बार छु ट तथा
सुशिधाका याकेजहरू पखस्कने परम्पराले अन्य राम्रा पक्षहरू ओझेलमा पाररशदएको छ ।
यस्ता नीशतले समानताको शसिाि आत्मसात् गरे को मान्न सशकँदै न ।

िेपालमा वैदेथिक लगािी,

सम्भाविा र चुिौिी
सन् २०१७ को माचख ३ र ४ मा ने पालमा सम्पन्न लगानी सम्मेलनमा कररब ११ र्बखको
िैदेशिक लगानी ल्याउने प्रशतबिता प्राप्त भएको शथयो । तर, प्रशतबिताअनु रूप
हालसम्म र्ासै प्रगशत हुन सकेको छै न । उि सम्मेलन सम्पन्न भएको दु ई िर्खमा
आगामी चै तमा पु नाः लगानी सम्मेलनको तयारी भइरहँ दा लगानी सम्मेलनले मात्र लगानी
बि् न नसक्ने शिर्यमा समेत बहस सुरु भएको छ । औद्योशगक शिकास भने को दु रत
्
गशतमा आशथखक समृ खि हाशसल गने सबैभन्दा उिम उपाय हो । औद्योशगक शिकासका
लाशग दे िशभत्र भएको स्रोत–साधन नपु ग हुने भए दे िबाशहरका लगानीकताख बाट लगानी
बिाएर पुँ जी प्रशिशध र मानिसाधन आयात गरे र स्रोतसाधनको र्ाडल पू शतख गररन्छ ।
शिदे िी लगानी िृखि गनख सके आिररक स्रोतको पररचालन, रोजगारीमा िृखि, गररबी
शनिारर्जस्ता मुलुकका ज्वलि समस्याहरूलाई एकैसाथ समाधान गनख सशकन्छ ।
पशछल्लो राजनीशतक स्थाशयत्वको पररिेिसँगै ने पालमा शिदे िी लगानी बि् ने िातािरर्मा
सहजता हुनु पने हो, तर शिश्व िैंकको पशछल्लो प्रशतिेदनले ने पालमा व्यिसाय गने
िातािरर् कमजोर भएको दे र्ाएको छ । ने पाल लगानीमैत्री िातािरर्को दृशष्ट्मा शिश्वका
१ सय ९० मुलुकमध्ये १ सय १० औौं स्थानमा छ । जबशक गत िर्खको प्रक्षे पर्मा ने पालको
स्तर २.३५ अौंक बिे र १ सय ५ औौं स्थानमा शथयो । ने पालको स्तर मात्र पछाशड परे को
होइन, ०.३२ ले अौंक नै िटे को पशन छ; जु न तथ्ाौं क औद्योशगक शिकासमार्खत दु रत
्
गशतमा आशथखक समृ खि हाशसल गने उद्दे श्यका लाशग प्रशतकूल अिस्था हो । गत िर्खको
तुलनामा ने पालका दु ई ठूला शछमेकीको खस्थशतमा भने सुधार भएको छ । गत िर्ख चीनको
स्तर ७६ बाट र्ड् को मारे र हाल ४६ औौं स्थानमा पु गेको छ । चीनले आफ्नो स्कोरमा
८.६४ अौंकले सुधार गरे को छ । त्यस्तै भारत पशन सय ौं स्थानबाट ६.६३ अौंकले सुधार
गरी ७७ औौं स्थानमा र्ड् को मारे को छ । दु ई शछमेकी मुलुकमा यस्तो उत्साहजनक
सुधार हुँ दा ने पालको अिस्था भने स्कोरसमेत िटे र १ सय १० औौं हुनु ले चुन ती थशपएको
छ । हालै शिश्व िैंकले सािखजशनक गरे को शिश्लेर्र्ात्मक प्रस्तुशतसशहतको प्रशतिेदनले
इौं शगत गरे का शिर्यहरूमा सरकार, शनजी क्षेत्र तथा आमलगानीकताख समेतको गम्भीर
ध्यानाकर्खर् गराएको छ ।
ने पालमा शिदे िी लगानी हे ने शनकाय उद्योग शिभागको पशछल्लो प्रशतिेदनअनु सार
आशथखक िर्ख ०७४÷७५ सम्ममा कुल शिदे िी लगानी रहे को जम्मा उद्योगको सौंख्या ४
हजार ४ सय ७७ छ । ने पालमा कृशर् तथा िन, ऊजाख , सूचना प्रशिशध, िस्तु उत्पादन,
र्शनज, सेिा र पयखटन गरी आठ क्षे त्रमा यस्तो लगानी र्ुला गररएको छ । ने पालमा
आउने शिदे िी लगानीको कुल शहस्सामध्ये सबैभन्दा बिी भारतीय लगानीकताख हरूको छ
। शचशनयाँ लगानीकताख हरूको योगदान दोस्रो स्थानमा छ । लगानी सम्भािना धे रै रहे का
युरोशपयन तथा अमेररकी राष्ट्रहरूबाट र्ासै लगानी शभशत्रन सकेको छै न । शिदे िी लगानी
रहे का ने पालका शिशभन्न उद्योगमा हाल कररब २ लार्भन्दा बिी कमखचारी कायखरत छन् ।
उि तथ्ाौं क लगानी बोडख मार्खत शिदे िी लगानी भएका ठूला आयोजनाबाहे कको हो ।
ने पालमा व्यापक औद्योशगक लगानीको सम्भािना रहे को छ, जसको मुख्य कारर् भने को
प्राकृशतक शिशिधता हुनु, आिररक लगानी क्षमता बशलयो भइनसक्नु तथा सस्तो
श्रमिखि र कच्चा पदाथखको पयाख प्तता आशद हुन् , तर त्यसका लाशग आिररक अथख
राजनीशतक अिस्था अनु कूल हुन सकेको छै न । केही ठूला बहुराशष्ट्रय कम्पनीहरूले
शिदे िी लगानीको ठूलो शहस्सा ओगटे को हुनाले तथ्ाौं कमा राम्रै अिस्था दे खर्ए पशन
समग्रमा शिदे िी लगानीको ने पालको अिस्था कमजोर छ ।
सािखजशनक प्रिासनमा हुने शिलासुस्ती, भ्रष्ट्ाचार तथा कानु नी अन्योलताजस्ता शिर्य नै
लगानी आकर्खर्को प्रमुर् बाधकका रूपमा दे खर्एका छन् । यस्ता शिर्यहरूलाई शिश्व
बैंकले सािखजशनक गरे को प्रशतिेदनले थप िष्ट् गरे को छ । शिश्व बैंकको डु इङ शबजने स
प्रशतिेदनले औौंल्याएका केही कमजोरीहरू दे हाय अनु सार छन् । नेपालमा शिद् युत्
आपू शतख गने प्रशिया पू रा गनख ७० शदन लाग्ने दे खर्न्छ । तुलनात्मक रूपमा यो अिशध ठीकै
दे खर्ए पशन शिद् युत् आपू शतखको शिश्वसनीयता िू न्यप्रायाः रहे को प्रशतिेदनमा उल्ले र् छ ।
शिद् युत् आपू शतखमा ने पालको अिस्था १ सय ३७ औ स्थानमा छ ।
सम्पशि दताख मा भने ने पालको प्रिासशनक खस्थशत केही सिोर्जनक छ । कररब ६ शदनमै
सम्पशि हस्तािरर् गनख सक्ने दे खर्एको छ । ने पालमा मालपोत, नापीलगायत जग्गा
प्रिासनमा भ्रष्ट्ाचार हुने भशनए पशन अचल सम्पशि हस्तािरर् प्रशियालाई सिोर्प्रद नै
मान्न सशकन्छ । सम्पशि हस्तािरर्मा नेपालको स्तर ८८ औौं स्थानमा छ । लगानीका
लाशग आिश्यक ऋर् शलनु परे मा केही असहज दे खर्ए पशन साना लगानीकताख हरू भने
सुरशक्षत रहे को कुरा प्रशतिेदनमा उल्ले र् गररएको छ ।
ने पालमा लगानीका लाशग सबैभन्दा कमजोर दे खर्एको क्षे त्र राजस्व प्रिासन हो । १ सय
९० मुलुकमा ने पालको खस्थशत १ सय ५८ औौं स्थानमा छ । लगानीकताख ले शिशभन्न करका
रूपमा िर्खमा ३९ पटकसम्म कर शतनुख पने बाध्यता छ । जबशक शछमेकी मुलुक चीनमा
िर्खभररमा जम्मा तीन पटक मात्र कर शतरे पु ग्छ । कर शतनख कै लाशग िर्खमा ३ सय ५३
िण्टा समय र्चख नुपछख । कानु नमा २० प्रशतितको मात्र करको दर रहे पशन समग्र करको
दर ३६ प्रशतितभन्दा बिी छ । आयात–शनयाख त प्रर्ालीसमेत र्शचख लो दे खर्एको छ ।
लगानीसँग सम्बखन्धत मुद्दा–माशमला शकनारा लगाउने ने पालको प्रर्ालीलाई प्रशतिेदनले
अत्यि कमजोर दे र्ाएको छ । प्रशतिेदनले मध्यस्थता र शििाद शनरूपर्मा लाग्ने लागत
उच्च रहे को दे र्ाउनाले न्यायालयमा रहे को भ्रष्ट्ाचारलाई इौं शगत गनख र्ोजे को छ ।
लगानीकताख का लाशग ने पाल गत शिगतको भन्दा कर प्रर्ाली, शनमाख र् अनु मशत र िैदेशिक
व्यापार प्रर्ालीमा थप कमजोर दे खर्एको छ भने साना लगानीकताख को सुरक्षा, उद्योग
दताख , लगानीका लाशग ऋर्जस्ता शिर्यमा थोरै मात्र भए पशन सुधार भएको छ ।
ने पालमा लगानीकताख आउने भने को नार्ाका लाशग नै हो । सस्तो श्रमबजार, स्थानीय
उत्पादनबाट पयाख प्त कच्चा पदाथख तथा प्राकृशतक शिशिधताका कारर् ने पाल िैदेशिक
लगानीका लाशग उिखर भू शम पशन हो, तर लगानीकताख का लाशग व्यापार र उद्योग गनख
राज्यले सहज िातािरर् बनाउन सकेन भने ने पालमा आउन सक्ने लगानी अन्य दे िमा
जाने शनशित छ । त्यसैले नीशतगत, सौंस्थागत, सौंरचनागत र व्यािहाररक सुधार गनुख
अशनिायख शिर्यहरू हुन् ।
ने पालको कर प्रर्ालीलाई प्रशतिेदनले सबैभन्दा कमजोर प्रर्ालीका रूपमा दे र्ाएको
हुनाले कर प्रर्ालीमा तत्काल आमुल पररितखन गररनु जरुरी दे खर्न्छ । कर कानु नमा
सुधार, मूल्य अशभिृखि करलाई बहुदरसमेत गराएर सुधार गने , कर र भन्सार प्रिासनमा
हुने गरे को भ्रष्ट्ाचार शनयन्त्रर् गने तथा कर र भन्सार प्रर्ालीमा दक्ष जनिखिसशहत पूर्ख
रूपमा अटोमेसनमा लै जाने जस्ता सुधार गनुख जरुरी छ । यस्ता क्षे त्रमा गररने सुधारले कर
प्रिासन सहज भई प्रशतिेदनले औौंल्याएका कमजोरीहरूलाई सुधार गनख सशकन्छ,
जसबाट अन्य दे िको भन्दा सहज िातािरर् बने र िैदेशिक लगानी बि् ने शनशित छ ।
यसका साथै अदालत तथा प्रिासशनक अधखन्याशयक शनकायमा हुने भ्रष्ट्ाचार शनयन्त्रर् गनुख
पशन जरुरी छ ।
शिदे िी लगानी तथा प्रशिशध हस्तािरर् ऐन–२०४९, पे टेन्ट शडजाइन र टडमाकख ऐन–
२०२२ लगायत लगानी सम्बि कानु नहरू तत्काल पु नरािलोकन गनुख जरुरी दे खर्एको छ
। लगानीका लाशग प्रमु र् कानु नी स्रोतका रूपमा रहे का यस्ता कानु नहरू सहज र
समयसापे क्ष भए मात्र लगानीकताख आकशर्खत हुन सक्छन् । लगानी शर्ताख गने प्रयोजनका
लाशग अझै िष्ट् कानु नी नशजर स्थाशपत हुन सकेको छै न । एनसेलको लगानी शर्ताख मा
लाग्ने पुँ जीगत लाभकरमा भएको शििादले लगानीकताख हखच्कएका छन् । आयकर ऐन र
आयकर शनयमािलीमा िष्ट् व्यिस्था नगररौं दा यस्ता समस्या दोहोररने सम्भािना जीशितै
छ । यस्तो गम्भीर शिर्यमा ने पाल सरकार, कानु न बनाउने शजम्मा पाएको सौंसद् र
सरोकारिालाहरूले तत्काल पहल गरी कानु नी शिशिधा अन्त्य गनुख जरुरी छ । शिद्यमान
पु राना कानु नहरूलाई समयसापे क्ष सुधार गने तथा डु इङ शबजने स प्रशतिेदनले
औौंल्याएका क्षे त्रहरूमा सुधार गरी भ्रष्ट्ाचार िटाउने , एकिार नीशतलाई पू र्ख रूपमा लागू
गने , आयकर ऐन र शनयमािलीलाई थप िष्ट् गरी लगानी शर्ताख लाई अझ सहज बनाउने
जस्ता उपाय अपनाउने हो भने शिदे िी लगानीमा िृखि भई रोजगारीमा िृखि, आिररक
स्रोत पररचालन र स्थानीय उत्पादनको बजारीकरर्मार्खत गररबी शनिारर्मा समेत
सकारात्मक प्रभाि पने शनशित छ ।

सबल अिििन्त्रको
थिमािर्सुँग जोथडएका प्रसंग
हालैमात्र शनयुि भएका शिश्व बैंकका दशक्षर् एशसया माशमला हे ने उपाध्यक्ष सेर्र
हाटख शिगले आउँ दो केही िर्खसम्म ने पालले ६ दे खर् ७ प्रशतितको खस्थर आशथखक िृखिदर
हाशसल गने बताएका छन् । उनको यो शटप्पर्ी शठक त्यशतबेला सािखजशनक भएको छ,
जशतर्ेर ने पालको प्रमुर् बहुपक्षीय दातामध्ये को शिश्व बैंकले आउँ दो पाँ च िर्खका लाशग
ने पाललाई गने सहायताका लाशग आफ्नो प्राथशमकता शनधाख रर् गरे र नयाँ ने पाल सहायता
रर्नीशत जारी गरे को छ । स्मरर्ीय के छ भने ने पालले दु ई िर्खयता औसतमा ६ दे खर् ७
प्रशतितको आशथखक िृखिदर हाशसल गरे को छ भने चालू आशथखक िर्खमा प्रक्षे शपत सािे ६
प्रशतितको िृखिदर हाशसल हुँ दा तीन िर्खको औसतमा ६.५ प्रशतितको खस्थर िृखिदर
कायम भएको दे खर्न्छ । सरकारले ८ प्रशतितको िृखिदर हाशसल हुने लक्ष्य रार्े पशन यो
लक्ष्य पू रा हुन गाह्रो रहे को स्वयौं अथखमन्त्री डा. युिराज र्शतिडाले स्वीकार गरे का छन् ।
एशसयाली शिकास बैं क (एडीबी) िारा हालै सािखजशनक नेपालको अथखतन्त्रको समीक्षामा
चालू िर्ख ५.५ प्रशतितको िृखिदर हाशसल हुने प्रक्षे पर् गररएको छ भने शिश्व बैंकले ने पाल
डे भलपमेन्ट अपडे ट–२०१८ मा यस िर्ख ५.९ प्रशतितको िृखिदर हाशसल हुने प्रक्षे पर्
गरे को छ । यस िर्ख धानको उत्पादन ऐशतहाशसक उच्च भएको अिस्थामा गत िर्खभन्दा
तुलनात्मक रुपमा कृशर्को िृखिदर उच्च भई ६–६.५ प्रशतितसम्मको आशथखक िृखिदर
हाशसल हुने स्वतन्त्र अथखिास्त्रीहरूको आकलन छ ।
शिगत दस िर्खमा औसत ४.३ प्रशतितको िृखिदर हाशसल भएको पररप्रे क्ष्यमा ६
प्रशतितको खस्थर िृखिदर हाशसल हुनु पशन नेपालका लाशग ठोस उपलखब्ध नै मान्नु पने
हुन्छ, त्यो उपलखब्ध हाशसल हुनमा पशन राज्यको र्ासै भू शमका भने दे खर्एको छै न ।
शकनशक र्ुद पुँ जी शनमाख र् अझै सम्म कमजोर अिस्थामै छ । औसतमा ४ प्रशतितमा
िु शमरहे को आशथखक िृखिदर ६ प्रशतित पु ग्दा आमनागररकहरूले त्यसको अनु भूशत नै
गरे का छै नन् । राज्यको प्राथशमकता र पुँ जी प्रिाह एकै क्षे त्रमा लशक्षत र प्रशतर्लमुर्ी
नहुँ दा आमनागररकहरूले कागजी िृखिको ताखत्वक अथख पिा नै लगाउन सकेका छै नन्
।

सरकारले आउँ दो दु ई िर्खशभत्र दोहोरो अौंक अथाख त् १० प्रशतित हाराहारीको आशथखक

िृखिदर हाशसल हुने लक्ष्य रार्ेको छ । कशतपय अथखिास्त्री यो लक्ष्य हाशसल हुन सक्ने
बताउँ छन् भने धे रैजसोले यसलाई महत्वाकाौं क्षी ठहर गरे का छन् । हाम्रो आशथखक
प्रर्ालीमा उपलब्ध स्रोतसाधन, शतनको पररचालन तथा अिराख शष्ट्रय अथखव्यिस्थामा
भइरहे को उथलपु थलको प्रभािलगायतका तत्वले आशथखक िृखिदरको उतारचिािमा
प्रभाि पारररहे को हुन्छ । चीन र अमेररकाबीचको व्यापारयुिको प्रभाि दशक्षर् एशसयामा
केही नपने भन्दाभन्दै ५० भन्दा बिी भारतीय िस्तु पशन अमेररकाको अशधक
भन्सारदरको दायरामा परे पशछ दशक्षर्ी शछमेकीमा यसको शचिा सुरु भइसकेको छ ।
डलरसँगको शिशनमयमा भारुको भाउ िटे सँगै भारुसँग खस्थर शिशनमय कायम भएको
ने पाली मुद्रामा यसको असर परे को छ ।
यस्ता प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष बाह्य झड् का (सक) हरूसँग जु झ्नका लाशग हाम्रो अथखतन्त्र कशतको
सबल छ त ? उपलब्ध आशथखक तथ्ाौं कहरूलाई अगाशड रार्ेर गहन मूल्याौं कन र
शिश्लेर्र् गनुख पने समय भइसकेको सौंकेत शमल्न थालेको छ । सरकारले समशष्ट्गत
आशथखक पररसूचकहरू सबल रहे को बताइरहे पशन आिररक स्रोत व्यिस्थापनका चाप र
बाह्य आशथखक झड् काको प्रभाि पनख थालेको दे खर्एको छ ।
अशहले बैंशकङ प्रर्ालीमा पररित्र्य शिदे िी मुद्रा अथाख त् अमेररकी डलरको कमी आउन
थालेपशछ ने पाल राष्ट्र बैंकले डलर सटही सुशिधामा कट ती गरे को छ । भद सम्मकै
िोधनािर िाटा २५ अबख रुपै याँ बराबर रहे कोमा चाडबाडको आयातसँगै असोजमा यो
शिस्तार भई ३५ अबख नािे को अनु मान छ । असार मसािमा कुल शिदे िी शिशनमय
सशिशत १० अबख ८ करोड अमेररकी डलर रहे कोमा भद मा ९ अबख ७५ करोडमा झरे को
छ । असोजको उच्च आयात र रे शमट्यान्सको कमजोर िृखिदरले अझ शिदे िी मुद्रा
सशिशत िटे सँगै राष्ट्र बैंकले शिदे ि जाने ने पालीका लाशग शदने डलर सटही सुशिधामा
शनयन्त्रर् गरे को हो । असारदे खर् भद का बीचमा केन्द्रीय बैंकमा रहे को शिदे िी शिशनमय
सशिशत २ र्बख १४ अबख रुपै याँ मा झरे को छ । असार मसािसम्म दे िको बैंशकङ
प्रर्ालीमा ७ अबख ६७ करोड अमेररकी डलर सशिशत रहे कोमा भद मा ७ अबख ४४ करोड
डलरमा झरे को छ, जबशक गत आशथखक िर्ख को भद मसािमा ८ अबख १० करोड
अमेररकी डलर सशिशतमा शथयो । हालको शिदे िी शिशनमय सशिशतले ८.३ मशहनाको मात्र
िस्तु र सेिा शकन्न पुग्छ ।
शिदे िी मुद्रा आजख नका लाशग रे शमट्यान्सजस्तो एकल सेिामा आशश्रत मुलुकका लाशग यो
अशत नै सौंिेदनिील अिस्था हो । शिदे िी मुद्रा आजखनमा एकल स्रोतमाशथको शनभख रताले
मुलुकमा कुनै पशन बेला शििीय सौंकट आउन सक्छ । पयखटनबाट हामीले कमाउने भन्दा
यताबाट शिदे िमा लगे र र्शचख ने िम बिी छ । शनयाख तको अिस्था हे यो भने िर्खभरर
यताका उत्पादन शिदे िमा बेचेर पे टरोशलयम पदाथख पशन शकन्न पुग्दैन । गत आशथखक िर्खमा
िस्तु ९३ अबख ३० करोड रुपै याँ को शनयाख त गदाख १ र्बख ७२ अबख २४ करोड रुपै याँ को
पे टरोशलयम पदाथख आयात गरे छ ौं । गत िर्खको िस्तु शनयाख त, सेिा आय र रे शमट्यान्स गरी
१० र्बख २५ अबख ८३ करोड रुपै याँ कमाउँ दा मुलुकले १२ र्बख ४१ अबख रुपै याँ को िस्तु
आयात र १ र्बख ७५ सेिा क्षे त्रको व्यय गरी १४ र्बख ३ अबख रुपै याँ र्चख गरे छ ौं ।
हाम्रो अथखतन्त्रमा लगानीशबनाको उपभोग बिी छ, कमजोर लगानी प्रिाह भएकै कारर्
उत्पादकत्व कमजोर छ । रे शमट्यान्सले हाँ केको उपभोगले अथखतन्त्रलाई चलायमान
बनाएको दे खर्ए पशन त्यसले शदगो प्रशतर्ल शदँ दैन । शिश्व बैंकले केही समयअशि नै
ने पालको अथखतन्त्रको बृहत् अध्ययन (नेपाल कन्टर ी डाइग्नोशसस) मार्खत्
रे शमट्यान्समाशथको अशधक शनभख रताले नेपाली अथखतन्त्र शनकै सौंिेदनिील रहे को चे तािनी
शदइसकेको छ । बैंकले चु न तीका रूपमा पशहचान गरे का केही शिर्य हे र ौं ःाः
– कमजोर सौंस्थागत क्षमता र सुिासन
– काठमाड क ौं े खन्द्रत िासकीय प्रर्ाली, सौंरचना र असमािेिी प्रर्ाली
– अथखतन्त्रमा शनशहत सौंरचनागत समस्या
– प्राकृशतक प्रकोपहरूबाट अशतसौंिेदनिील
शिश्व बैंक मात्र होइन, ने पालका प्रायाः सबै दातृ शनकायहरूले शिगत लामोदे खर् नै
ने पालको शिकास प्रशियामा कमजोर सौंस्थागत क्षमतालाई शजम्मेिार तत्वका रूपमा
ठहर गदै आएका छन् । हाम्रो सरकारी सौंयन्त्रमा शनर्ख य क्षमतामात्र होइन, कायाख न्वयन
क्षमता पशन उशिकै कमजोर छ । प्रमुर् दातृ शनकायले त सरकारी सौंयन्त्रमा
लाभर्ोरहरूको हालीमुहाली भएको ठहर गरे को छ । लाभर्ोर (रे न्टशसकर) हरूले कुनै
पशन योजना÷आयोजना न सही िौं गले शडजाइन हुन शदन्छन्, न त शतनको सही िौं गले
कायाख न्वयन नै हुन शदन्छन् । पप्पु–िारदाका सािु भाइहरू शिकाससँग सम्बखन्धत
मन्त्रालयहरूमा उच्च अशधकारीका रूपमा मात्र होइनन, सबै प्रमुर् दलमा समेत
प्रभाििाली ने ताका रूपमा छन् । शतनले कशमसनका भरमा शयनै लाई शिकास
आयोजनाहरूको ठे क्का शदलाउँ छन् , जुन कशहल्यै समयमा पू रा हुँ दैनन । यशद कुनै
आयोजना बशनहाले पशन अशत नै कमजोर र गुर्स्तरहीन हुन्छन् ।
यसबाहे क सरकारी शिकासे सौंयन्त्रको सौंरचना नै यस्तो भद्दा र बोशझलो छ शक
शतनीहरूले प्रशियागत चरर् पु राउँ दा–पु राउँ दै आयोजना कायाख न्वयनको महत्वपू र्ख समय
व्यतीत भइसक्छ, अशन अन्त्यमा काम नहुनु को दोर् यसले उमाशथ, उसले त्योमाशथ
पन्छाउन थाशलन्छ ।
चालू आशथखक िर्खकै कुरा गर ौं । काशिक २४ गतेसम्म अथाख त् चालू आशथखक िर्खको प्रथम
च माशसकमा कुल शिशनयोजनको सािे १७ प्रशतित बजे ट र्चख गररएछ, जसमध्ये पुँ जीगत
र्चख कुल शिशनयोजनको ९ प्रशतितमात्रै छ । बुझ्नु पने कुरा– पुँ जीगतमा शिशनयोशजत िा
र्चख भएको रकम सबै शिकाससम्बन्धी र्चख भने होइन, गाडी–िोडा शकन्ने , र्शनखचर शकन्ने
अथिा कम्युटर–ल्यापटप शकन्ने बजे ट पशन यसमा र्ाँ दर्ुँ द पाररएको हुन्छ । त्यसैले
शिकासे कामका लाशग मुखस्कलले ४–५ प्रशतित र्चख भएको हुनसक्छ । पशहलो
च माशसकमा र्चख कम हुनु का पछाशड चाडिाडलाई दोर् शदइन्छ । दसैं र शतहारका लाशग
भएको शिदा त जम्मा ७ शदन हो, काम गनख चाशहँ केले बाधा पु रायो त ? त्यो बाधा हो,
कमखचारी सौंयन्त्रमा रहे को मानशसकता । दसैं आउनु भन्दा १५ शदनअशिबाटै सरकारी
सौंयन्त्रमा ‘दसैंपशछ’ भने र भार्ा राख्ने, काम टाने प्रिृशि दिक ौं अशिदे खर् कायमै छ ।
दसैं शबतेपशछ लगिै शतहार आउँ छ, छठ आउँ छ, यो १५ शदन पशन काम गने कुरा आएन
। टादाख टादै काशिक शबशतगयो, अशन कहाँ बाट हुन्छ बजे ट र्चख ?
यशद काम गने इच्छािखि नै भइशदएको भए साउन १ गतेबाट नै बजे ट कायाख न्वयन
भइसक्नुपने हो, शकनशक अथखमन्त्रालयले बजे टसम्बन्धी सबै प्रशियागत शनर्ख य (शनकासा
व्यिस्था र पररपत्र) सँगसँगै गररसकेको हो । साउनमा त पररपत्र पु ग्न, शनर्ख य शलन समय
लाग्यो भन ,ौं भद र असोजमा टे न्डर शनकाल्न केले रोकेको शथयो ? स्थानीय तहमा
सामान्य शनर्ख यका भरमा हुने कायखहरूसमेत प्रथम च माशसकमा भएका दे खर्एनन् । यही
कमजोर कायाख न्वयन क्षमता नै हाम्रो शिकासको बाधक हो ।
शिगतमा छोटो अिशधमा बदशलइरहने सरकार र तीसँगै हुने प्रिासशनक र्ेरबदललाई
शिकासको मुख्य समस्या मान्ने गररएको शथयो । अशहले त्यो अिस्था पशन छै न । गत
र्ागुनदे खर् ने पाल कम्युशनस्ट पाटी (ने कपा) को सबल बहुमतप्राप्त खस्थर सरकार छ ।
सरकारले आफ्नो आिश्यकता र प्राथशमकताअनु सार प्रिासनतन्त्रमा सरुिा बिु िा गने
िम पशन एउटा चरर्मा छ । सौंिीय िासन व्यिस्थाअनु सार तत्काल प्रिासशनक
पु नाःसौंचरना अशि बिाइसकेपशछ कमखचारी व्यिस्थापनसम्बन्धी अको चरर् पू रा हुन्छ ।
त्यसपशछ सरकारले आिश्यकताअनु सार केही सौंस्थागत सौंरचना बनाउनु पने हुन्छ ।
यसअशि केन्द्रीकृत िासन व्यिस्था हुँ दा कायम रहँ दै आएका कशतपय कानु नको
सौंिोधन, पररमाजख न तथा र्ारे जी एिौं नयाँ सौंिीय िासन व्यिस्थाअनु सारका नयाँ
कानु नहरूको शनमाख र्सँगै बनाइने ती सौंस्थागत सौंरचनाहरूले अबको शिकास
प्रशियालाई हाँ क्न आधार शसजख ना गनुख पने हुन्छ । नयाँ सौंरचनाहरूले प्रशियागत झन्झट
शसजख ना गने , शनर्ख य प्रशियालाई लम्ब्याउने होइन, सहजीकरर्को व्यिस्था गनुख पछख ।
सरकारका सबै नीशतगत शनर्ख य प्रशियालाई अटोमेसनमा लैजानु पछख ।
उच्च िृखिका लाशग लगानी अपररहायख हो । त्यो लगानी सरकारको एकल प्रयासबाट
जु ट्न सक्दै न । सौंिीयता धान्नै का लाशग आिररक स्रोतले नपु ग्ने अिस्था छ, यस्तो
अिस्थामा बाह्य सहयोग पररचालन जुन िौं गले गनुख पने हुन्छ, त्यसका लाशग हाम्रो
आिररक क्षमता बशलयो पानख ठोस सौंरचनागत सुधार चाशहन्छ नै । र, यस्तो सौंरचनागत
सुधारले नै हामीलाई उच्च र शदगो आशथखक िृखिको बाटोमा लैजान्छ; जुन िृखिबाट प्राप्त
प्रशतर्ल समािेिी िौं गले आमनागररकमा बाँ ड्न तीनै तहका सरकारहरू जिार्दे ही र
शजम्मेिार हुनु पछख ।
राथरिय गौरवका आयोजिा र
वािावरर्ीय पक्ष
राज्यले राशष्ट्रय ग रिका आयोजना िोर्र्ा गरी शिशभन्न आयोजनाका कायखलाई अगाशड
बिाउन थालेको लामो समय भयो । राशष्ट्रय ग रिका आयोजना त्यस्तो आयोजना हो
जसले राष्ट्रकै ग रि िृखि गरे को होस् । त्यस्ता आयोजनाहरू दजखनभन्दा बिी छन् ।
चशचख त आयोजनाहरूमा मेलम्ची र्ाने पानी आयोजना, भे री ििई शसौंचाईख आयोजना
काठमाड ँ र्ास्टटर ् याक शनजगि शिमानस्थल शसक्टा शसौंचाइलगायतका छन् । मेलम्ची
र्ाने पानी आयोजनाको थालनी भएको दिक शबशतसक्दा पशन उपत्यकािासीको
र्ाने पानी उपभोग गने अपे क्षा अझै पू रा भएको छै न । शनमाख र् कायख अखिम चरर् पु गेको
भशनए पशन पानी उपत्यकामा आउने समय पटक–पटक शिशभन्न बहानामा थप्ने गररएको
छ।
मध्यपहाडी लोकमागख को हालत पशन कम्ती कहालीलाग्दो छै न । कमसल भू बनोटको
अिस्था त्यसमा पशन मध्यिर्ाख याममा मात्र काम थाल्ने पररपाटीले गदाख शनमाख र् भन्दा बिी
क्षशत भै रहे काले आमउपभोिा है रानीको सामना गनख शििि छन् । शभराला जशमनमा
ठूलो भार भएका डोजर र लोडरको लगातार प्रयोगले जशमनमा ठूलो भार पनख गई
लोकमागख शनमाख र् कायख मा थप अिरोध दे र्ा परे को छ । हाम्रो समस्या भने कै प्रशियामुर्ी
कायखव्यिस्था ठे केदारले अने क ँ चरर्मा सम्पादन गने कायखका लाशग कागजी प्रशिया
शमलाउनमा नै लामो समय र्चख नुपने बाध्यता छ । राशष्ट्रय ग रिका आयोजनामा हुने
गरे का शिलम्बले सिखत्र शनरािा उत्पन्न गराएको छ । तीन मशहना मात्र कायख शिला हुँ दा
करोड ँको रकम िृखि भई लागत नै बिी हुन जान्छ । शनशित मापदण्ड तोकेर
प्रभािकारी कायख गने िातािरर् शनमाख र् गराउन हाम्रो राज्य सौंयन्त्र कहाँ चु क्यो ?
त्यसप्रशत शकन गम्भीरतापू िखक, पारदिी र िीघ्र कायख सम्पादन गने तर्ख ध्यान जादै न ?
शनजगि अिराख शष्ट्रय शिमानस्थल शनमाख र्का िममा ७ लार्भन्दा बिी रूर् कटान
गनुख पने शिर्यले अशहले व्यापक चचाख पाएको छ । शिमानस्थल बनाउनु पने मा कसैको
शिमशत रहँ दैन, तर िातािरर्ीय पक्षको ख्याल नै नगरी ठूलो सौंख्यामा रूर् कटान गदाख
त्यसले िातािरर्मा पाने नकारात्मक प्रभाि, त्यस्ता रूर् हुकाख उन लागेको समय,
त्यसबाट असर पने िन्यजिु तथा पन्छीहरूको अिस्था, पानीको स्रोत सौंरक्षर्मा पनख
जाने असर आशदका सिालमा शकन अध्ययन नगरी यस्तो शनर्ख यमा पु गेको हो ? बुझ्न
सशकँदै न । एउटा रूर् हुकाख उन २० िर्खभन्दा बिी समय लाग्छ । त्यसले कशत
िातािरर्ीय शिनाि हुन्छ ? कसरी कमभन्दा कम मात्र िनक्षे त्रको शिनाि हुने गरी राशष्ट्रय
महत्वका स्थल शनमाख र् गनुख पछख , त्यसतर्ख ध्यान जानु पछख ।
शदगो अिधारर्ामा महत्वपू र्ख पक्ष भने कै िातािरर्ीय शिनाि नगरी शिकास शनमाख र् कायख
अगाशड बिाउनु पने सैिाखिक मान्यता हुँ दाहुँ दै त्यसलाई बेिास्ता गदै हचु िाको भरमा
अगाशड बिाउनु भने को हरे क दृशष्ट्ले उपयुि होइन । चु रेक्षे त्रमा दे खर्एको बहुपक्षीय
समस्या समाधान गने उद्दे श्यका साथ २०६७ सालदे खर् सिाशलत यस कायखिमले पशन
अपे शक्षत लक्ष्य हाशसल गनख सकेको छै न । पू िख इलामदे खर् पशिम किनपु रसम्म २६
शजल्लामा सिाशलत ने पालको कूल भू भागको झन्डै १३ प्रशतित क्षे त्रर्ल ओगटे को यो क्षे त्र
भू बनोटका शहसाबले कमजोर र पत्रे चट्टानयुि क्षे त्र हो । जै शिक शिशिधता, भ गोशलक,
सामाशजक र आशथखक पक्षलाई ध्यानमा रार्ी िातािरर् र जीिनस्तरमा सिु लन कायम
राख्नु यस आयोजनाका मुख्य लक्ष्य भए पशन शिशिध कारर्ले लक्ष्य हाशसल भने हुन
सकेको छै न ।
राशष्ट्रय ग रिका आयोजनाको मुख्य ठे केदार शजम्मेिार हुन नसक्दा समयमा कायख सम्पन्न
नभई पटक–पटक समय थप गदै सबैजसो आयोजनाको लागत िृखि हुन गएको छ भने
शिशभन्न बहानामा उल्टै क्षशतपू शतख शदई आयोजनाको कायखलाई तोशकएकै समयमा सम्पन्न
नभई थप अन्योलको शसजख ना गराइएको दे खर्न्छ । पहुँ चिाला ठे केदार हुने भएकाले ठूला
शिकास शनमाख र्मा शिलम्ब भएको प्रत्यक्ष रूपमा दे खर्न्छ । माशथल्लो तामाकोसी
जलशिद् युत् आयोजनाको उत्पादन क्षमता ४ सय ५६ मेगािाट छ, जु न शनमाख र्का लाशग
ने पाल शिद् युत् प्राशधकरर्, कमखचारी सियकोर्, ने पाल टे शलकम, नागररक लगानी कोर्,
राशष्ट्रय शबमा सौंस्थानलगायत राष्ट्र सेिक कमख चारी तथा सिखसाधारर्को शििीय लगानी
रहे को छ ।
राशष्ट्रय ग रिको नामबाट सिाशलत आयोजनाका कायख दु रतगशतमा् गर्ख दा समयमा सम्पन्न
गनुख पने भए पशन हाम्रो सन्दभख मा त्यसले कायाख न्वयनको तहमा पररर्ाम हुने अिसर
पाएको छै न । अने क ौं उपायबाट स्रोत जु टाई ठूलो लगानीमा शनमाख र् गररने राशष्ट्रय
ग रिका आयोजनाले राष्ट्रको ग रि बिाउनु पने मा लज्जा पो बिाएको हो शक भने झैं गरी
सुस्त गशतमा कायख हुनु ले यसको महत्वसमेत िटाएको दे खर्न्छ । राशष्ट्रय ग रिको शिर्य
बनाइएका आयोजनाहरू त शबनाअिरोध शनशित र तोशकएको समयमै सम्पन्न भई
त्यसको प्रशतर्ल प्राप्त हुनु पने हो । तर, हाम्रो सन्दभख मा अने क ौं कारर् र अिरोधहरू
शसजख ना गराई तोशकएको समयभन्दा दोब्बर समयमा समेत आयोजना शनमाख र् कायख
सम्पन्न नभएका तीता अनु भि छँ दै छन् ।
माशथल्लो तामाकोसी जलशिद् युत् आयोजना पशन शनकै चशचख त महत्वपूर्ख आयोजना
भएकाले यसमा ने पाल शिद् युत् प्राशधकारर्, कमखचारी सियकोर्, ने पाल टे शलकम,
नागररक लगानी कोर्, राशष्ट्रय शबमा सौंस्थानलगायतका राष्ट्र सेिक कमखचारी तथा
सिखसाधारर्को शििीय लगानी जु टाइएको हो । यस आयोजनाको पशन भू कम्पका कारर्
दे र्ाई समय थप गररसशकएको छ भने क्षशतपू शतख शदने कायखले लागत िृखि हुन पु गेको छ ।
िातािरर् सौंरक्षर् गने दाशयत्व ने पाली नागररकको है शसयतमा सबै को हो, तर दे िको
महत्वपू र्ख शजम्मेिारी सम्हाल्ने व्यखिले एउटा आयोजनाका लाशग िर्ौंदे खर् सौंरक्षर् गरी
हुकाख इएका लार् ौं रूर् मासेर िातािरर् शिनािको नकारात्मक पक्षले ख्यालै नगरी
शिकासका नाममा शिनाि गने कायख कदाशप गनुख हुँ दैन ।
सात नम्बर प्रदे िको राजधानी साने नाममा समेत हजार ँको सौंख्यामा रूर् कटान गने
प्रस्ताि चचाख मा आएको छ ।
प्रार्ी र िनिशतको जीिनसँग प्रत्यक्ष जोशडएको िन शिनाि गने गम्भीर आपशिको
शिर्यमा शकन हाम्रा ने ता तथा योजनाशिद् सौंिेदनिील हुन सशकरहे का छै नन्, बुझ्न
सशकएको छै न ।

शबग्रँदो िातािरर्, जलिायु पररितखनले पानख थालेको असरलाई समेत ध्यान शदई िनजौं गल
र शिकास–शनमाख र् एउटै शसक्काका दु ई पाटा हुन् भन्ने सत्यलाई मनन गदै सकेसम्म
िनक्षे त्र शिनाि नै नगने, गनै पने भए अशतकम मात्रामा मात्रै गने गरी ठूला आयोजनाका
कायख सम्पन्न गनुख पछख , होइन भने शिकास होइन शिनाि, लाभ होइन हाशन मात्रै हुन्छ ।
तसथख यस्ता सिालमा सम्बखन्धत सबै पक्ष शजम्मेिार र दू रदिी बन्नु जरुरी हुन्छ ।
ने पाल गर्तन्त्रात्मक राज्य भएपिात् पशहलो जनशनिाख शचत राष्ट्रपशतका नामबाट थालनी
गररएको महत्वपू र्ख आयोजना राष्ट्रपशत चु रे सौंरक्षर् कायखिम पशन बजे ट अभािका कारर्
चु रेमा हुने अिैध रूपमा सिाशलत िसर उद्योगले गदाख सौंरक्षर् कायख मा थप चु न ती
शसजख ना भएको छ । नेपालमा हाल सिालनमा रहे का पू िख–पशिम शिद् युशतय रे ल मागख,
ग तम बुि अिराख शष्ट्रय शिमानस्थल, पिु पशतक्षेत्र शिकास कोर्, लुखम्बनी शिकास कोर्,
पशिम सेती शिद् युत् आयोजना, रानीजमरा गुलररया शसँचाइ लगायतका महत्वपू र्ख र ठूला
आयोजना शनमाख र्को सौंरक्षर् गने शहसाबले मात्रै आयोजनाको कायख सम्पादन गनुख पछख ।

अिलाइि काराैे वारः

पहुुँ चमा सहजिासुँगै
सचेििा र सजगिाकाैे
अैावश्यकिा
शि.सौं. १९९४ मा सेयर जारी भए पशन २०४९ बाट र्ुला बोलकबोल (ओपन आउट िाई)
मार्खत कारोबार तथा कागजातका आधारमा रार्सार् हुँ दै आएको सेयर कारोबार
२०६४ बाट कम्युटरकृत भएको शथयो । सोही िर्ख िाइड एररया ने टिकख (डब्लुएएन)
मार्खत कारोबार सुरु गरी ने पाल स्टक एक्सचे न्ज (ने प्से) को िेबसाइटमा कारोबारको
शििरर् प्रत्यक्ष हे नख सशकने व्यिस्था गररयो । २०७१ मा शधतोपत्रको अभ तीकरर् र
केन्द्रीय शनक्षे पर् सुरु भएसँगै प्रशिशधमा आधाररत हुँ दै २०७२ दे खर् अभ शतक शधतोपत्रको
मात्र कारोबारबाट शिद् युतीय कारोबारको युगमा प्रिेि गरे को ने पालको पुँ जीबजारमा
२०७३ आस्बा, सी–आस्बा हुँ दै २०७५ ई–डीआईएसमार्खत सेयर कारोबार कागजरशहत
(पे परलेस) बन्न पु गेको छ ।

महत्वपूर्ि कोसे ढुंगो

कागजरशहत कारोबार सुरुिात गरे को ने पाली शधतोपत्र बजारमा २०७५ काशिक २० गते
शडशजटल युगमा प्रिेि गरे को छ । अथखमन्त्री डा. युिराज र्शतिडाले औपचाररक
िु भारम्भ गरे को ने प्से अनलाइन टर े शडङ शसस्टम (नट् स) ले तत्कालका लाशग शनशित स्थान
केखन्द्रत बजार तथा ब्रोकरको कम्यु टर िा कायाख लयबाट लगानीकताख र कारोबारीको
हातहातमा पु राएको मात्र हो । यसलाई शडशजटल कारोबारतर्खको प्रस्थान शबन्दु मान्दै
लगानीकताख , ब्रोकर, नेप्से र अन्य सरोकारिालाहरूले आउन सक्ने प्राशिशधक र
व्यािहाररक समस्या समाधान गदै अगाशड बि् नु पने हुन्छ । अबका शदनमा शसकाइका
अनु भि समेट्दै र कानुनी अिरोधहरू पार गदै अनलाइन प्रर्ालीमा भु िानी रार्सार्
(पे मेन्ट सेटलमेन्ट) समेत जोशडँ दै एकै शदन शकनबेच गनख (इन्टर ाडे ), अप्सन िा फ्यु चर
टर े शडङसमेत थप गदै लैजाने तर्ख सबैको प्रयास केखन्द्रत हुनुपनेछ ।
अिलाइि कारोबार प्रर्ाली
ने पाली शधतोपत्र बजारमा प्रयोगमा ल्याइएको स्वचाशलत कारोबार प्रर्ालीलाई ने प्से
अनलाइन टर े शडङ शसस्टम सौंशक्षप्तमा ‘नट् स’ भशनन्छ । इन्टरने टमार्खत सौंसारको जु नसुकै
ठाउँ बाट लगानीकताख स्वयौंले शधतोपत्र र्ररद/शबिीको आदे ि प्रशिष्ट् गरी कारोबार गनख
सशकने यस प्रर्ालीमा कम्पनी, सूचीकरर्, ब्रोकर दताख , सुपरीिेक्षर्, जोखर्म
व्यिस्थापन, इन्डे क्स व्यिस्थापन, कारोबार सिालनलगायतका कायखहरू पू र्ख स्वचाशलत
हुने छन् । शिशभन्न २० मोड्युल शमलेर बने को ‘नट् स’ मा आिश्यकताअनु सार पररमाजख न र
स्तर िृखि गनख सशकने यस प्रर्ालीमा शबस्तारै तेस्रो पक्षहरू जस्तै खक्लयररङ बैंक र
सीडीएसलाई आबि गनख सशकने जनाइएको छ । लगानीकताख र सेयर ब्रोकरले
र्ररद/शबिी आदे ि प्रशिशष्ट् र व्यिस्थापन गनख ‘नट् स’ को मुख्य शहस्साका रूपमा
कारोबार व्यिस्थापन प्रर्ाली (टर े ड म्याने जमेन्ट शसस्टम) अथाख त ‘टीएमएस’ रहनेछ ।
यसमा ब्रोकरहरूले लगानीकताख को र्ाता र्ोल्ने , कारोबार जोखर्म व्यिस्थापन गने ,
ब्रोकर कायाख लय कमखचारीको आिररक व्यिस्थापन, पोटख र्ोशलयो व्यिस्थापन जस्ता
काम गनख सक्नेछन् भने लगानीकताख हरूले सेयर र्ररद/शबिीको आदे ि प्रशिष्ट् गने ,
कारोबारको चाटख हे नख सशकने बताइएको छ ।
‘नट् स’ र ‘टीएमएस’ सह–प्रर्ालीका रूपमा स्वतन्त्र रूपमा काम गने छन् । ब्रोकरको
डाटा सेन्टरमा रहने ‘टीएमएस’ मा प्रशिष्ट् भएको र्ररद/शबिी आदे ि भचुख अल प्राइभे ट
ने टिकखमार्खत ने प्सेमा रहने ‘नट् स’ डाटा सेन्टरमा पु गेर म्याशचङ इखन्जनमार्खत ‘प्राइस
टाइम प्रायोररटी’ को आधारमा स्वचाशलत रूपमा ब्रोकर िा लगानीकताख ले रार्े को
र्ररद/शबिी आदे ि म्याशचङ हुने छन् ।
लगािीकिािले अपिाउिुपिे थवथध
स्वयौं अनलाइन कारोबार गनख चाहने लगानीकताख ले ब्रोकर कायाख लयमा उपलब्ध केिाईसी
र्ारममा ‘अनलाइन कारोबार’ रोज्नुपछख । ब्रोकरले र्ारम रुजू गरी ‘टीएमएस’ मा
लगानीकताख को र्ाता र्ोलेर ‘युजर ने म’ र ‘पासिडख ’ इमेलमा पठाउने छ भने कारोबारका
लाशग शनशित रकम सीमा (शलशमट) पशन उपलब्ध गराउने छ । शदइएको यूआरएलमार्खत
शनम्न शिधीबाट पासिडख ररसेट गदै लगानीकताख हरूले अनलाइन र्ररद/शबिी आदे ि शदन
सक्नेछन् :
१. ग्राहकले शहतग्राही र्ाता नम्बर (शडम्याट), बैंक र्ाता नम्बर, इमेल, र्ोन नम्बर,
नागररकताको र्ोटोकोपी र र्ोटोसशहतको शििरर् ब्रोकर कायाख लयबाट उपलब्ध
केिाइसी र्ारम भने ।
२. ब्रोकरबाट यूआरएल, युजरने म र शलशमट प्राप्त गने ।
३. ब्राउजरमा तोशकएको युआरएल टाइप गरी आउने शिन्डोमा ‘र्रगट पासिडख ’मा
खक्लक गने ।
४. इमेलमा नटस् प्रर्ालीबाट प्राप्त हुने शलौंकमा खक्लक गरी आउने शिन्डोमा गएर
युजरने म र इमेल प्रशिष्ट् गने ।
५. इमेलमा प्राप्त शलौंकमा गई तोशकएको सतख (पासिडख पोशलसी) अनु सार पासिडख
पररितखन गने । यो पासिडख कारोबार प्रर्ालीमा शछने तपाईौंको व्यखिगत साँ चो हुँ दा शनकै
सुरशक्षत राख्ने र अरू कसैलाई नशदने ।
६. पासिडख ररसेटपशछ अब पु न: पशहलेको यूआरएल ठे गानामा गएर लग इन गरी
‘टीएमएस’ प्रर्ालीमा शछने । यसपशछ कारोबारका एकपटक मात्र प्रयोग गनख शमल्ने िन
टाइम पासिडख (ओटीपी) सशहतको शिन्डो र्ुल्ने छ ।
७. इमेलमा प्राप्त ओटीपी पासिडख उि शिन्डोमा प्रशिष्ट् गरे र कारोबार गने प्रर्ालीमा
पु गी सेयर र्ररद/शबिी आदे ि शदन सशकने छ ।
प्रथवथधगि चुिौिीसुँ गै जोन्खम पथि
शहजो िरमा सुरशक्षत रहे को सेयर प्रमार्पत्र अभ शतक भएसँगै शडपीको कम्यु टर र
उसको डाटा सुरक्षामा शनभख र हुन पु गेको छ भने अनलाइनमार्खत सेयर शकनबेचका लाशग
केही अक्षरको पासिडख मात्र होइन, इन्टरने ट, इमेल र ‘नट् स’ र ‘टीएमएस’ सफ्टिेयरको
प्रर्ालीगत सुरक्षा र प्रभािकाररतामा शनभख र हुनु पने छ । यसरी प्रशिशधले कारोबार
प्रर्ालीमा पहुँ च र सुशिधासँगै प्रशिशधगत जोखर्म र चु न ती शनम्त्याउने मा पशन सजग
हुनु पने छ ।
(क) प्रर्ाली सिालन : सिालनमा आउने अनलाइन प्रर्ाली २० शिशभन्न मोड्युलहरूको
एकीकृत प्रर्ाली हो । एकैपटक सँगसँगै र स्वतन्त्र रूपमा छु ट्टै पशन काम गने यी
मोड्युलमध्ये कुनै एक, मुख्य प्रर्ाली ‘नट् स’ िा लगानीकताख र ब्रोकरको पहुँ च हुने
‘टीएमएस’ मध्ये कुनै एकमा मात्र समस्या आउँ दा शसस्टमले प्रभािकारी रूपमा काम
नगनख सक्छ । बाह्य पक्षिारा निीनतम प्रशिशधमा आधाररत रहे र शिकशसत यस प्रर्ालीको
प्रभािकारी सिालन र ममखत–सम्भारका लाशग आिश्यक प्राशिशधक जनिखि र र्चख
व्यिस्थापन शनकै चु न तीपू र्ख हुने छ ।
(र्) डाटा सुरक्षा : भ शतक सेयर प्रमार्पत्रहरू अभ शतक हुँ दै ईडीआरएसबाट सेयर
हस्तािरर् गने पिशतको शिकासबाट सेयरहरू केिल तथ्ाौं क (डाटा)मा पररर्त भएका
छन् । लगानीकताख को हातबाट प्रशिशधमार्खत अरूको शनयन्त्रर् र सुरक्षामा पु गेका ती
डाटामा पहुँ च केिल केही अक्षरको पासिडख , इन्टरने ट र प्रर्ाली सिालकमा शनभख र हुन
पु गेको छ । यस्तै कारोबारसँग सम्बखन्धत डाटाहरू र अनलाइन प्रर्ालीमा ‘नट् स’ र
‘टीएमएस’का बीचको सर्ल सिार र सौंग्रशहत डाटाहरूको भण्डार र सुरक्षा शनकै
चु न तीपू र्ख हुनेछ । डाटामा पहुँ च र उपयोग मात्र होइन, शििे र् पररखस्थशतमा समेत डाटा
सुरशक्षत भण्डारर् गनख शडजास्टर डाटा ररकभरी प्रर्ालीमा लगानी र प्राशिशधक दक्षताका
कारर् पशन डाटा भण्डारर् र सुरक्षाको सुशनशिता कशठन हुने छ ।
(ग) प्रर्ालीमा पहुँ च : प्रशिशधले ने प्से, ब्रोकर, सीडीएस, डीपी, सेयर रशजस्टार, कम्पनी र
लगानीकताख लाई एकआपसमा तथ्ाौं क, सूचना आदानप्रदान र कारोबारका लाशग
सहजता प्रदान गरररहँ दा गलत मनसाय भएका व्यखिहरूलाई पशन प्रर्ालीमा पहुँ च
कायम गनख सिाइरहे को हुन्छ । प्रशिशधको दु रुपयोग र पासिडख ह्याक गरी व्यखिगत
सूचना, पासिडख र रकमसमेत चोरी भएको शबसखनु हुन्न । र्ेसबुक, शिटर, शजमेलमा
अनशधकृत पहुँ च होस् शक शिशकशलक्स, बैंकहरूको काडख , खस्वफ्टजस्ता काण्डहरू
प्रशिशधले नै सम्भि भएको हो । ने पालजस्तो प्रशिशधगत सुरक्षा र लगानीमा कमजोर मात्र
होइन, प्रशिशधको प्रयोग, सुरक्षा र जोखर्ममा कम सचे त प्रयोगकताख भएको समाजमा
लगानीकताख को व्यखिगत सूचना र डाटामा आशधकाररक व्यखिको मात्र पहुँ चको
सुशनशितता गम्भीर चु न ती हुने छ । अझ इमेल र अनलाइन कारोबारका लाशग अरूमा
शनभख र हुनु पने लगानीकताख हरूका कारर् अनशधकृत पहुँ चको चुन ती बि् ने छ ।
जशत नै निीनतम र सुरशक्षत भशनए तापशन प्रशिशधगत कमजोरीका कारर् अनलाइन
प्रशिशधले शनम्त्याउने जोखर्मलाई नकाख न सशकँदै न । हाडख िेयर, सफ्टिेयर, सिार माध्यम
र प्रशिशध, स्याटे लाइट सबै अरूको भर पनुख पने अिस्थामा प्रशिशधको माध्यमबाट सूचना
प्रर्ाली सिालन र सुरक्षासँगै अनशधकृत पहुँ च र दु रुपयोगलाई नकानख सशकँदै न ।
जशतसुकै सुरशक्षत र त्रुशटरशहत प्रशिशध भए पशन व्यखिगत र व्यािसाशयक स्वाथखका कारर्
प्रशिशध जोखर्मपू र्ख हुन्छ । अझ कम्युटर र सफ्टिेयरमा हुने न्यून लगानी, छलछाम र
सुरक्षामा गररने सम्झ ताले थप जोखर्म शसजख ना गरररहे को हुन्छ ।
प्रशिशधले शदएको सहजता र पहुँ चको उन्मादमा हुन सक्ने उिे शजत (इमोसनल) कारोबार
शनयन्त्रर्भन्दा बाशहर हुने छ । मनर्ुसी आदे ि प्रशिष्ट् गनख पाइने र कुनै अिरोधक र
सहजकताख नहुँ दा लगानीकताख थप जोखर्ममा पने सम्भािना रहन्छ । यस्तै लगानीकताख
सौंयशमत र सचे त नहुने हो भने क्लोज आउटका कारर् हुन सक्ने हाशन पशन बि् नेछ ।
सजगिा र सचेििा
जशतसुकै जोखर्म र चुन तीपू र्ख भए पशन सूचना प्रशिशधको ितखमान युगमा सजगता र
सचे ततापू िखक प्रशिशधको प्र् रयोग गनुख को शिकल्प छै न । िर्ौंदे खर् से यर कारोबारमा सहज
पहुँ चका लाशग आिाज उठाउँ दै आएका ने पाली लगानीकताख हरूले अनलाइनलाई नकाने
त कुरै हुँ दैन, तर अनलाइन कारोबार गदै गदाख (क) लगानीकताख ले आफ्नो सेयरसँग
सम्बखन्धत तथ्ाौं क र सूचनामा पहुँ चको िोका पासिडख र इमेलको गोयता र सुरक्षा, र
(र्) बजारसिालक ने प्से, ब्रोकर, डीपी, सीडीएसले अनशधकृत पहुँ च शनयन्त्रर्,
प्रभािकारी प्रर्ाली सिालन र डाटा भण्डारर् एिम् सुरक्षामा थप सजगता र सुरक्षामा
ध्यान शदइनु पछख । ‘नट् स’ ले उपलब्ध गराउने ‘ओटीपी’, सीडीएसले शदने ‘कन्फरमेसन
कोड’ र र्ातामा सेयर तलमाशथ हुने शबशिकै सोको जानकारी इमेलसँ गै मोबाइलमा
उपलब्ध गराउन सके थप सजग बनाउने छ ।

व्यापार र अिििन्त्रमा
कमजोर युआिको प्रभाव
हङकङ-चीनको मुद्रा युआनको मूल्य यो दिककै सबैभन्दा कमजोर भएको छ ।
गत साता शचशनयाँ बजारमा १ अमेररकी डलर बराबर ६.९६ युआनको दर कायम रहे को
र व्यापार शििाद रहँ दासम्म शचशनयाँ युआन कमजोर नै रहने सम्भािना भएको केजीआई
एशसयाका कायखकारी शनदे िक बेन कोङले ब्लुमिगखलाई बताए ।
अमेररकी डलरसँगको अिमूल्यनसँगै शचशनयाँ नागररकले अमे ररकी व्यापारयुि र
कमजोर बन्दै गरे को अथखतन्त्रप्रशत शचिा व्यि गरे का छन् । अमेररकी डलरसँगको
मूल्यमा सन् २००८ को मे मशहनापशछकै कमजोर अिस्थामा पु गेको हो । चीनले भने
आफ्ना नागररकलाई युआनको अिस्था सोशचएभन्दा बिी अथाख त् प्रशतडलर ७ युआन
कायम हुने जनाएको छ । यो बेइशजङको बजारलाई मनोिैज्ञाशनक प्रभाि पनख नशदन
गररएकोःे कदम हो ।
तर ब्रेशकङ ७ ले अमेररकी डलरसँगको कमजोर अिस्थाप्रशत शचशनयाँ बजारको
व्यािसाशयक शिश्वास थप गुम्न सक्ने आकलनसमेत गररएको छ ।
तर अमेररकाले भने चीनले युआनलाई थप कमजोर हुन शदने र यसको कारक तŒि
शचशनयाँ सामानमाशथ अमेररकाले करिृखिलाई दे र्ाउने र यसअशि गदै आएको म शद्रक
‘म्याशनपु लेसन’लाई िैध बनाउने रर्नीशत भएको दाबी गरे को पशन कायखकारी शनदे िक
कोङले बताए ।
अमेररका भने शचशनयाँ युआनमा अशहले मात्र प्रभाि परे को नभै यस पशहल्यै शचशनयाँ
मुद्राको अिमूल्यन भएको दाबी गरे को छ । चीनले शिश्व समुदायलाई झुक्याएको आरोप
अमेररकाको छ । हुन त अमेररकी डलरसँग युआनको अिस्था शनकै र्स्केका
समाचारहरू यसअशि पशन आउने गरे का शथए । करिृखिका कारर् अमेररकामा शचशनयाँ
सामानको मूल्य बिाउनु को सट्टा आफ्नो सामानलाई सस्तो अथाख त् कम नार्ा शलएर
बजार नगुमाउने रर्नीशत चीनको रहे को आिौंका अमेररकाले गरे को छ ।
डलरसुँ ग यु आिको मूल्य न्स्िर रहिे चीिको दाबी
चीनले युआनको दै शनक मूल्य शनधाख रर् गनख कडाइ गरे को छ । गत मौंगलबार राज्य
सिाशलत ‘इकोनोशमक इन्फमेसन डे ली’को प्रथम पृ ष्ठमा प्रकाशित समीक्षात्मक लेर्मा
अशधकारीहरूले अमे ररकी मूल्यसँग ७ युआन कायम गने तर यसबाट तल झनख नशदइने
उल्ले र् छ ।
चीनको र्चख सिु लनका लाशग रहे को बजे ट छोटो समयमा सशकने अिस्था भने छै न ।
ितखमान म शद्रक अशधकारीहरूसँग बजारलाई खस्थर राख्ने सौंकल्प तथा िखि रहे को
जनाउँ दै चीनमा यस समय पररितखनसँग सामना गने प्रिस्त नीशतगत आधारहरू रहे को
उनले बताए ।
अमेररकी राष्ट्रपशत डोनल्ड टर म्पले बेइशजङको व्यापार नीशत पररितखन गनख बाध्य पाने
उद्दे श्यले िाशसङ् टनले शचशनयाँ सामानमाशथ अबौं डलर बराबरको कर थोपरे को छ, तर
प्रशतशियामा अमे ररकामाशथ लगाइएको कर अन्यायपू र्ख भएको टर म्पको दाबी छ ।
कोङले थपे , “शचशनयाँ अशधकारीले पशहल्यै सौंकेत गररसकेका छन् शक उनीहरूले
प्रशतअमेररकी डलरसँग आफ्नो मुद्रालाई ७ युआनभन्दा तल नझाने बताएका छन् ।
युआन िटे पशन ७ को हाराहारीमा पु ग्ने हो त्योभन्दा िट् ने अिस्था भने अशहलेलाई छै न ।”
िाशसङ् टनले चाशहँ चीनलाई मुद्राको अिैध शनयन्त्रर् गरे को औपचाररक रूपमै िोर्र्ा
गरे को छ, जसले व्यापारयुिलाई थप चकाख उने अिस्था छ, तर युआनको कमजोर
अिस्था बेइशजङको शिदे िी शिशनमय नीशतप्रशत चासो दे र्ाउँ दै आएको छ ।
शिश्वका िखििाली अथखतन्त्र चीन र अमेररकाको व्यापारयु िले बाँ की शिश्वसमेत तरौं शगत
बने को छ ।

थिहारसुँग जोथडएका
आथििक पक्ष र कमजोर
बचि दर
पालशभत्र मनाइने प्रमुर् चाडहरूमध्ये शतहार सोमबारबाट आरम्भ भएको छ । शतहारमा
धनकी दे िी माशनने लक्ष्मीको मात्र पू जा गररँ दै न, राज्य सिालन प्रशियामा आइलाग्दा
कसरी जनताबाट पै सा उठाएर चलाइन्थ्यो भन्ने कुराको शिम्बस्वरूप दे उसी–भै लो गाउँ दै
दशक्षर्ासमेत सौंकलन गररन्छ । ने पालमा मात्र नभएर शहन्दू बाहुल्य भारतसशहत अशहले
ने पाली र भारतीयहरू बशिरहे का अमेररका, अस्टर े शलयासशहतका दे िमा धनधान्यकी दे िी
लक्ष्मीको पू जासशहत दीपािली (शदिाली) मनाइन्छ । भारतमा दीपािलीका अशिल्लो शदन
आयुिेदका प्रितखक भगिान् धनििरीको जन्मशदन काशिक त्रयोदिीलाई धनतेरसका
रूपमा माशनन्छ । भारतभरर हुने कुल सुनको कारोबारको ३० प्रशतित शकनबेच
दीपािलीका अिसरमा हुने गरे को आकलन छ । भारतीयहरूसँग २२ हजार ५ सय टन
सुन म ज्दातमा रहे को आकलन छ, भारतले सन् २०१७ मा ८८० टन सुन आयात गरे को
शथयो ।
ने पालमा पशन धनतेरसको प्रचलन शबस्तारै शभशत्रँदै छ, याक्कै यशत नै अनु पातमा
शतहारमा सुनचाँ दी शकशनन्छ भन्ने औपचाररक आँ कडा अशहले छै न । ने पाल सुनचाँ दी
व्यिसायी महासौंिका अनु सार ने पालमा शििाहको शसजनका समयमा दै शनक औसत ४०
दे खर् ४५ शकलो सुन र्पत हुने गरे को छ भने अन्य शसजनमा यो र्पत दै शनक २५
शकलोको हाराहारीमा रहने गरे को छ । नयाँ शकनमेल सौंस्कारले शतहारका बेला पशन
औसतमा दै शनक ४० शकलोजशत सुन शकनमेल गने गररएको अनु मान छ । ने पालमा
शतहारका बेला सुनभन्दा तामा र शपतलका भाँ डाकुडा बिी शकन्ने चलनले गदाख यस्ता
धातुको माग बि् ने गरे को छ ।
शतहार, दीपािलीमा धनधान्यका दे िी लक्ष्मीको पू जा गने प्रचलन छ, यो भने को
धनसम्पशि िा आजख नको पू जा हो । यस शदन आर्ूसँग भएका गरगहना, नगद लक्ष्मीलाई
अपख र् गरे र लक्ष्मीको पूजा गररन्छ । व्यापारी–व्यिसायीहरूले िु कुटीको पू जा गछख न् ।
ने पालमा बैंक तथा शििीय सौंस्थाहरूको िु कुटी िा भल्टको समेत पू जा गने गररएको छ ।
दीपािलीका शदन िरआँ गन सर्ा बनाई बिी बालेर उज्यालो बनाई लक्ष्मी शभत्र्याउने
प्रचलन छ, यसले हाम्रो समाजमा कायम धनसम्पशिको महत्वलाई प्रकाि पाछख ।
शतहारका बेला ने पालको आफ्नै म शलक परम्पराजस्तो छरशछमेकमा दे उसी–भै लो गाउँ दै
साौं स्कृशतक उत्सि मनाउने गररएको छ । दे उसी–भै लोका परम्पराका बारे मा अने कन
शकौंिदिीहरू छन् । पशहलो प राशर्क शमथकअनु सार राजा बली दानी शथए । सय यज्ञ
पू रा गरी सारा मनोकामना पू रा गने अिस्थामा पु शगसकेपशछ स्वगखसमेत हररने अिस्था
आएपशछ इन्द्रले भगिान् शिष्णु समक्ष स्वगख बचाइशदन अनु रोध गरे । ब्राह्मर्का रूपमा
आएका शिष्णु ले तीन पाइला माग्दा आफ्नो सारा राज्य, सम्पशि र अन्य उपलखब्धहरू दान
गररसकेपशछ राजा बशललाई राज्य सिालन गनख सौंकट आइलाग्यो । त्यसपशछ उनले
राज्य चलाउन जनतासमक्ष दान माग्न पठाए । त्यही परम्परापशछ दे उसी–भै लोमा पररर्त
भयो । शकराँ त मुन्धुमका अनु सार महादानी राजा बशल (शकराँ त भार्ामा हाङ भने का राजा
हुन् ) का समयमा राज्यमा अशनकाल प¥यो, प्रजा बचाउनका लाशग बशल हाङले प्रत्येक
प्रजाको जे जस्तो छ धानचामल, अन्नपात मागी ल्याउनु भनी पठाए । त्यशिकै नमाग्नु, प्रजा
र्ुसी पारे र ल्याउनु भन्ने उनको आदे िअनु सार नाचगान गरी दशक्षर्ा माग्ने िम नै पशछ
दे उसीमा पररर्त् भयो । यस्तै, अको शमथकअनु सार र्स राजा बाल राजा कािीरामले
मोरङ राज्यका राजा शहन्दपशत सेनलाई पराशजत गरे । लडाइँ मा धे रै शसपाही माररए ।
शतनका शिधिा र छोरीलाई केही आजखन होस् भने र कािीरामले ‘स्वेखच्छक कर’बुझाउन
भै ली र्ेल्ने शथशत बसाए भने अपाौं गता भएका शसपाहीका लाशग दे उसी । िरिरमा मकै र
धान शभशत्रसकेको शसजन हुने भएकाले उनीहरूलाई अन्न दान शदन थाशलयो । यही नै
पशछ दे उसी–भै लोमा पररर्त भयो ।
जे जस्तो शमथक भए पशन इशतहासका कुनै कालर्ण्डमा राज्य सिालनका लाशग
आिश्यक स्रोत सौंकलन गनख दे उसेका रूपमा कमखचारी र्टाइएकोमा िायदै दु ईमत
होला । काशिक यस्तो म सम हो, जशतबेला धानका बाला पाकेर बाली शभत्र्याउने अखिम
तयारी हुन्छ िा धे रै ठाउँ मा धान, मकैजस्ता बाली शभत्र्याइसकेको हुन्छ । “हामी त्यसै
आएका है न ,ौं बाली माग्न पठाए” भन्ने नै पशछ गएर अपभ्रौं ि हुँ दै ‘बली राजाले पठाए िा
बशल हाङले पठाए’ हुँ दै गएको हुन सक्ने सम्भािना छ, जसमा पशछ अने कन जनश्रु शत
जोशडन गए । जनताबाट करका रूपमा स्रोत सौंकलन गने परम्परा आरम्भ भइ नसकेको
समयमा र्ुसीले शदइने दानबाट राज्य सिालनको यो युखि साँ च्ची नै सराहनीय शथयो ।
आधु शनक ने पालका शनमाख ता पृ थ्वीनारायर् िाहले अन्य साना राज्यहरू गाभ्नका लाशग
आिश्यक स्रोत जोहो गनख यसरी नै जनताबाट स्वेखच्छक योगदान शलने व्यिस्था गरे का
शथए ।
यही परम्परालाई शनरिरता शदँ दै दे िका शिशभन्न स्थानमा अशहले पशन स्थानीय
सामुदाशयक क्याम्पस, शिद्यालय सिालनका लाशग दे उसीभै लो र्ेली रकम सौंकलन गने
गरे को समाचार आउने गरे को छ । कशतपय स्थानमा त दे उसीभै लोबाट सौंकशलत रकमले
शिकास–शनमाख र्कै कामसमेत भएका उदाहरर् छन् ।
अशहले सौंिीयता कायाख न्वयनका लाशग स्रोत सौंकलनका नाममा एउटा कुर्ुराको अण्डामा
समेत स्थानीय शनकायले मनपरी कर तोकेर जनता आशजत भएको समयमा यस्तो
स्वेखच्छक कर प्रर्ालीको कुरा गनुख पक्कै पशन हाँ सोको शिर्य हुन सक्छ । स्थानीय
शनकायको मनपरी कर शनधाख रर्बाहे क नेपालमा पशछल्लो समयमा कायम रहँ दै आएको
कर प्रर्ाली भने स्वेखच्छक िोर्र्ामा आधाररत नै छ । भन्सारमा समेत व्यिसायीले मैले
यशत सामान ल्याएको छु भन्ने स्व–िोर्र्ाकै आधारमा कर असुल गररन्छ भने आयकर र
मूल्य अशभिृखि करसमेत यही प्रर्ालीमा आधाररत छ । कर छल्ने प्रिृशि बिे पशछ कर
अशधकारीहरूले स्व–िोर्र्ामा पु नमूखल्याौं कन गने व्यिस्था लागू गररएको हो ।

कमजोर बचि प्रवृथि

हामी चाडपिख उत्सिका रूपमा मनाउँ छ ,ौं तर त्यसले शदने , शसकाउने मन्त्र भने मनन
गदै न ौं । लक्ष्मी पू जाका शदन नाङ् लाभरर गरगहना, सुनचाँ दी र नगद रार्ेर पू जा गने
हामी ने पालीहरूको औसत बचतदर भने शनकै कम छ ।
ने पाल राष्ट्र बैंकको तथ्ाौं कअनु सार दे िभरर हाल बचत र्ाताहरूको सौंख्या १ करोड ८२
लार् ८८ हजार रहे को छ, त्यसमध्ये १ करोड ४८ लार् बचत र्ातामात्रै सशिय
अिस्थामा छन् । यी बचत र्ातामध्ये महानगरपाशलकाहरूमा औसत बचत ६५ हजार ६
सय रुपै याँ छ भने उपमहानगरपाशलकामा ४१ हजार ४ सय, नगरपाशलकामा ३५ हजार ८
सय र गाउँ पाशलकाहरूमा २५ हजार ९ सय रुपै याँ छ । कुल जनसौंख्याको आधाभन्दा
कममा मात्र बैंशकङ पहुँ च पु गेको अिस्थामा औसत बचतदर पशन कम दे खर्नु ले हाम्रो
कमजोर आशथखक धरातल िष्ट् पाछख ।
राशष्ट्रय लेर्ा तथ्ाौं कको शिश्लेर्र् हे ने हो भने कुल राशष्ट्रय आयको ८५ प्रशतित रकम
उपभोगमै सशकने गरे को छ भने राशष्ट्रय बचत १५ प्रशतित हाराहारीमा छ । व्यखिगत
तिरमा यो रकम अझ कम हुने गरे को छ । औसत आय कम हुनु र जीिन शनिाख हका
लाशग चाशहने लागत शदनप्रशतशदन बि् दै जाँ दा औसत बचत दर कम हुन पु गेको हो ।
प्रदे िगत रूपमा हे ने हो भने र्रक–र्रक आय प्रकृशत दे खर्न्छ । कम आय, बिी र्चख
हुँ दा सोहीअनु सार बचतदर पशन र्रक हुनजान्छ ।
राष्ट्र बैंकको एक अध्ययनअनु सार प्र् रदे ि नौं. ३ मा प्रशतव्यखि आय सबैभन्दा धे रै १ हजार
५ सय ३४ अमेररकी डलर हुँ दा प्रदे ि नौं . १ मा १ हजार २४ डलर, प्रदे ि नौं. २ मा ७ सय
९९ डलर, गण्डकी प्रदे िमा १ हजार २१ डलर, प्रदे ि नौं. ५ मा ८ सय ६८ डलर, कर्ाख ली
प्रदे िमा ६ सय ७७ डलर र सुदूरपशिम प्रदे िमा ६ सय ६० डलर रहे को छ ।
यसअनु सार बचत दर पशन सबैभन्दा कम कर्ाख ली र सुदूरप्रदे ि प्रदे िमा नै दे खर्एको छ
।
लक्ष्मी पू जाले हामीलाई धनसम्पशि जोड् न, त्यसको बचत र सौंरक्षर् गने पाठ शसकाउँ छ ।
पै साका पू जा गरे र लक्ष्मी र्ुसी होइनन् , त्यो पै साको बचत र सही पररचालनले माशनस
समृि हुने हो, उसको जीिनमा समृखि आउने हो ।
चाहे िेद, पु रार्को व्याख्या पि ौं िा कुरान, बाइबल सबैमा आफ्नो आयको दसाौं िको
एक अौंि दान गनुख पछख भने र लेखर्एको–व्याख्या गररएको पाइन्छ । यसको पररष्कृत
सौंस्करर् नै सौंगशठत सामाशजक उिरदाशयत्व (सीएसआर) हो । यसअिगखत आयको
शनशित अौंि सामाशजक कायखका लाशग छु ट्ट्याइन्छ । पशछल्लो समयमा व्यािसाशयक क्षे त्रले
आफ्नो नार्ाको २ प्रशतित अौंि सीएसआरमा छु ट्ट्याउनु पने कानुनी प्रािधान नै
राखर्एको छ । व्यखिका हकमा यस्ता कुनै कानु नी प्रािधान नभए पशन परम्परागत
सौंस्कृशतका रूपमा दे उसीभै लो हुँ दै शहजोआज शिशभन्न सामाशजक कायखमा व्यखिगत
योगदान गने प्रिृशि पशन बिे को छ ।
दे उसे–भै लीलाई आफ्नो सान–स कात, िैभि दे र्ाउन ठूल्ठूलो रकम दान शदने प्रिृशि
बि् दै गएपशछ शिगतमा केही शजल्लामा स्थानीय प्रिासनले दानको रकम सीमा पशन
तोशकशदएको समाचार आएको शथयो । तर, यो कायाख न्वयन नहुने सदाचार ऐनजस्तै हो ।
दान, दशक्षर्ा आफ्नो स्वशििेकको कुरा हो । यसमा कानु नको बन्दे ज अपररहायख छै न ।
म शलक साौं स्कृशतक, सामाशजक सौंस्कारमा शिकृशत र शिचलन नआओस् भन्ने मा भने
समाजका सबै शजम्मेिार पक्षको ध्यान जानु पछख ।
छोड् दै सं स्कार
शिगतमा शतहार मनाउँ दा िरआँ गन मात्र नभई िररपरर छरशछमेक, टोल बस्तीसमेत सर्ा
गने , शसौंगाने प्रचलन शथयो । बस्तीका बीचमा केराका थामहरूको लहर बनाइ शतनलाई
बाँ सको भाटाले जोडे र शतनमा माटोका पालामा बिी बाल्ने चलन तराईका ग्रामीर्
बस्तीहरूमा अद्यशप छँ दै छ । तर, सहरी क्षे त्रमा आफ्नो िरशभत्र बाहे क अगाशडको
सडकको अौंिसमेत सर्ा नगने , हरे क कुरामा सरकारकै मुर् हे ने, सरकारलाई नै गाली
गने प्रिृशि म लाउँ दैछ । यस्तो प्रिृशिका बीचमा पोर्राको लेकसाइड साँ खच्चकै सहरी
सभ्यताको उदाहरर् बने को छ । त्यहाँ शतहारका समयमा आफ्नो िर–पसल अगाशड
शसशनकै सर्ा मात्र पाररदै न। आर्ैंले िरपरका र्ाल्डार्ुल्डी पु रेर सडकसमेत शसौंगाने
गरे को दे खर्न्छ । यस्ता प्रचलन तराई क्षे त्रका केही अन्य सहरमा पशन छँ दै छन् । यसले
हाम्रो सभ्यता पशन झल्काउँ छ ।

संगठिमा पररवििि
व्यवस्िापि
सौंस्थागत उद्दे श्य प्राखप्तका लाशग सौंगठनको शसिाि र यसको व्यािहाररक प्रयोगको
आिश्यकता रहन्छ । िास्तिमा यसले सौंगठन सौंरचना, कायख सम्पादन स्तर, समूह र
समूहमा आबि व्यखिहरूको व्यिहारको अध्ययन गरे को हुन्छ । यसले लक्ष्य प्राखप्त,
कायखरत समूहको मनोिैज्ञाशनक पक्ष, प्रशिशध तथा एकीकृत कायख व्यिस्थाबीच
अिरसम्बन्ध स्थाशपत गनख र्ोजे को हुन्छ । सौंगठनलाई सामाशजक सौंरचनाका रूपमा
प्रस्तुत गने गररन्छ र यसले अशधकारको शृङ् र्ला, श्रम शिभाजन तथा औपचाररक
प्रशिया र शनयममा शिश्वास गछख । सौंगठनको आकार ठूलो हुँ दा कायख प्रार्ाली र
औपचाररकता बिी जशटल हुनु का साथै शिभागीय सौंरचना र स्वरूप पशन शिस्ताररत हुन
पु ग्छ । नशतजाउन्मु र् नभई प्रशियाउन्मु र् हुने सम्भािना पशन ठूलो आकारको सौंगठनमा
नै अशधक हुन्छ । यसलाई नै व्यिस्थापनशिद् हरूले ब्युरोिेसीको सौंज्ञा शदने गछख न् । जे
होस्, सौंस्थागत उद्दे श्य हाशसल गने िममा याित् पक्षहरूको उशचत सौंयोजन र
समन्वयको कायख नै सौंगठन प्रर्ाली हो ।
सामान्य अथखमा व्यिस्थापन भन्नु नै योजना, सौंगठन, शनदे िन, समन्वय र शनयन्त्रर् गने
पिशत हो । उद्दे श्य प्राखप्तका लाशग पररचालन गने पिशत हो । उद्दे श्य प्राखप्तका लाशग
पररचालन गररने शिशभन्न साधनहरूमध्ये मानि सौंसाधनलाई अथखपूर्ख रूपमा शलइएको
हुन्छ । अन्य सौंसाधन, यसको आकार र सौंरचनामा शनभख र गने हुँ दा सौंस्थामा दक्ष
जनिखिको आिश्यकता सँधै नै रशहरहन्छ । सौंस्थालाई शनशित गशत प्रदान गने उच्च
व्यिस्थापकको अहम् भू शमका रहन्छ । यस अथखमा सौंस्था प्रमुर्ले अिरिैयखिक,
सूचनामूलक एिम् शनर्ख यक भू शमकामा रहे र कायख सम्पादन गनुख पने हुन्छ । व्यिस्थापन
समूहलाई समन्वयतात्मक तिरबाट अशि बिाउने प्रमुर् शजम्मेिारी पशन कायखकारी
प्रमुर्कै हुन आउँ छ । तसथख, मानि सौंसाधन व्यिस्थापनलाई समग्र सौंगठन तथा
व्यिस्थापनको एउटा अशभन्न अौंगका रूपमा शलने गररन्छ ।

साझा उद्दे श्यका लाशग समूह आबिता आिश्यक हुन्छ र यस्तो आबिताले सामु शहक िा
व्यखिगत असिु शष्ट् शनम्त्याउने अिस्था पशन रहन्छ । यसले िन्ि शसजख ना गछख र िन्िलाई
प्राकृशतक रूपमा पशन शलने गररन्छ । चको िन्िले समन्वयात्मक कायखमा असर गरे को
हुन्छ । तसथख, सौंगठनको अको महत्वपू र्ख कायख िन्ि व्यिस्थापन पशन हो र यसलाई
यथािक्य न्यूनतम स्तरमा राख्दा सौंगठनात्मक प्रभािकाररता बिे र जान्छ । िन्ि
व्यिस्थापनको एउटा उपाय सहभाशगतामू लक व्यिस्थापन पशन हो । शनर्ख य प्रशियामा
शिशभन्न तहको यथोशचत प्रशतशनशधत्व गराउने पररपाटी नै सहभाशगतामू लक व्यिस्थापन हो
।
सूचना तथा प्रशिशधको क्षे त्रको आएको तीव्र शिकास र शिस्तारसँगै दै शनक कायखिैली,
कायखप्रर्ाली एिम् सौंगठन सौंरचनामा तदनु रूप समायोजन तथा पररितखन गनुखपने
आिश्यकता रहन्छ र यो एउटा शनरिर िम पशन हो । मानिीय जीिनिै लीका याित्
पक्ष एिम् शदनचयाख मा आउने स्वाभाशिक पररितखनले गदाख पररिशतखत सन्दभख अनु रूप
चल्नु पने आिश्यकता जु नसुकै क्षे त्रमा रहन्छ । शहजोको सन्दभख मा उपयुि ठहराइएको
नीशत तथा कायखिम आज उपयोगी नहुनु का साथै त्यसलाई पू र्ख रूपमा शिस्थाशपत गरी
नयाँ शसजख नाबाट अगाशड बि् नुपने अिस्था रहन्छ । यस्तो आिश्यकता आशथखक,
सामाशजक, साौं स्कृशतक र राजनीशतक जुनसुकै क्षे त्रमा रहन्छ । त्यसैले, पररितखनको
व्यिस्थापनले जशहले पशन महत्व पाइरहे को हुन्छ ।
िास्तिमा पररितखनले शिद्यमान कायखप्रर्ाली तथा कायखशिशधमा पररितख न गरी सौंगठनात्मक
सुधार गनुख लाई बुझाउँ छ । शिश्वव्यापीकरर्को बि् दो िम एिम् निीन प्रशिशधमा आएको
तीव्रतासँगै बजार िातािरर्ले गदाख शिश्वमा उल्ले ख्य पररितखन आएको छ । यसको
सामना मात्र नगरी उसका लाशग ने तृत्वको शिकास गनुख का साथै व्यिस्थापनका लाशग
अग्रगामी हुन पशत त्यशिकै आिश्यक छ । पररितखनका लाशग पहल गररौं दा सौंगठनको
कायखप्रशिया, कायखप्रर्ाली, सौंरचना र पदीय भूशमकामध्ये कुनै एक िा बिीमा पररितखन िा
अनु कुल समायोजन गनख र्ोशजएको हुन्छ । सौंगठन सुधारका लाशग जु नसुकै औजार िा
उपाय अिलम्बन गदाख पशन अिताः सौंस्थाका शयनै पक्षहरूमा समायोजनको आिश्यकता
रहे को हुन्छ । आिररक िा बाह्य कारर्बाट शसशजख त कुनै एउटा समस्या िा अिसरको
अिस्थालाई सकरात्मक प्रशियाका रूपमा सम्बोधन गररनु नै पररितखन हो र यसरी
गररएको सम्बोधनबाट िखित नशतजा हाशसल गनुख यसको व्यिस्थापन हो ।
पररितखनका लाशग यसको योजना बनाउने , व्यिस्थापन गने तथा पररितखनलाई स्थाशपत
गने र कायखरत कमखचारी िगखमा सहज अनु भूत गराउने प्रमुर् शजम्मेिारी सौंस्थाको उच्च
व्यिस्थापन र कायखकारी तहमा रहे को हुन्छ । पररितखनको सर्लता तथा प्रभािकाररता
उच्च व्यिस्थापनको प्रशतबिता, िष्ट् र सबैले ग्रहर् गनख सक्ने दू रदृशष्ट् िा लक्ष्य,
आिश्यक साधन र क्षमता एिम् यस सम्बन्धी कायख–योजनामा शनभख र गछख ।
एउटै प्रकृशतको सौंगठन सौंरचना र कायखप्रर्ाली सदाका लाशग उपयुि हुँ दैन भन्ने गररन्छ
। बजारको प्रशतिधाख , बाह्य िातािरर्, िस्तु तथा सेिाको गुर्स्तर एिम् पररमार्का
सुधारको आिश्यकता तथा नयाँ िौं गमा बजार प्रिेिको रर्नीशतजस्ता आिररक र बाह्य
कारकहरूले पररितखनलाई अशनिायख गराएको हुन्छ । सूचना, प्रशिशध एिम् व्यिस्थापकीय
सोचमा आएको निीन प्रयोग र अभ्यासले यसको महत्वलाई अरू बिािा शदएको अिस्था
छ । यस िममा मानिीय पक्षको व्यिस्थापन अरू महत्वपू र्ख हुनु का साथै जशटल र
चु न तीपू र्ख पशन हुन आउँ छ ।
योजना, सौंगठन, शनदे िन, शनयन्त्रर् एिम् समन्वयजस्ता स्थाशपत व्यिस्थापकीय
कायखहरूशभत्रै पररितखनलाई व्यिखस्थत गनुख पने हुन्छ । त्यसैले पररितखनको व्यिस्थापन
पशन व्यिस्थापनको स्वीकृत सामान्य शसिािअनु रूप नै चल्नु आिश्यक छ । शिद्यमान
उद्दे श्य, सौंरचना, कायखिैली, प्रशिया र प्रर्ालीमा सौंिोधन, समाजयोजन तथा
पु नसिंरचनाको आिश्यकतालाई पररितखनको व्यिस्थपनले इौं शगत गरे को हुन्छ ।
पररितखनको व्यिस्थापन एउटा प्रशिया हो, जुन आिररक िा बाह्य कारर् िा समस्याबाट
सुरु भई सौंगठनशभत्र एउटा नयाँ रर्नीशतको कायाख न्वयन हुन गई उि प्रशियाको अन्त्य
हुन पु ग्छ ।
एउटा नार्ामूलक व्यािसाशयक सौंस्थाका लाशग आफ्नो प्रशतिधीभन्दा बिी दक्ष एिम्
प्रभािकारी रूपमा बजारमा उपखस्थशत जनाउने सन्दभख मा पररितखनको व्यिस्थापन एउटा
शनरिर प्रशिया हो, जसले सौंस्थालाई असर पाने बाह्य र आिररक अिस्थाहरूको
मूल्याङ्कन गदै सौंगठनात्मक सुधारका लाशग ध्यान शदएको हुन्छ । पररितखनको
व्यिस्थापनले सौंगठनको एउटा समस्या िा अिसरको अिस्थाबाट समाधानतर्ख डोराउने
काम गछख । स्वाभाशिक र शनयोशजत गरी पररितखनका दु ईिटा स्रोतका बारे मा चचाख गने
गररन्छ । कानु नी सौंरचना, सामाशजक मूल्य–मान्यता तथा प्रशतिधाख को अिस्थाजस्ता
बाह्य िातािरर्मा आधाररत भई स्वाभाशिक रूपमा गनै पने प्रकृशतको पररितखनलाई
पशहलो िगखमा शलइन्छ । अथाख त् पररिशतखत िातािरर्मा समायोशजत हुन नसक्दा
सौंगठनको शनरिरतामाशथ नै प्रश्नशचह्न र्डा हुने अिस्था पशन रहन्छ र यसमा
व्यिस्थापकीय शनयन्त्रर्को मात्रा भने न्यून हुन्छ । पू िाख नुमानका आधारमा शनयोशजत
एिम् व्यिखस्थत िौं गमा गररने पररितखन शनयोशजत पररितखन हो र यसका सौंिाहक
आिररक तथा बाह्य दु िै हुन सक्छन् ।
सौंगठनशभत्र कायखरत कमखचारी िगखको सामुशहक कायखसम्पादन स्तर सुधार गदै सम्बि
सरोकारिाला सबैसँग कायखगत भािना जगाउनु अको पररितखनलाई शदगो बनाउने अस्त्र
हो ।
िरलिा अभावका कारर् र
समाधाि
ने पाली बैंशकङ प्रर्ालीको शिगत डे ि दिकको शिश्लेर्र् गदाख तरलता बिी र तरलता
अभाि (लगानीयोग्य रकमको अभाि) शनयशमत बहसको शिर्य बन्दै आएको छ । कशहले
अशधक तरलता भई िाशर्ज्य बैंकहरूले ७ प्रशतित ब्याजमा कजाख शलन ग्राहकलाई
अनु रोध गछख न् । त्यसशिपरीत कशहले १५ प्रशतित ब्याजमा पशन ऋर् शदन नसक्ने बाध्यता
प्रकट गछख न् । यसबाट बजारमा उच्च उतारचिाि रहे को िष्ट् दे खर्न्छ । र्रक यशत हो
शक अभाि भशनएको अिस्था कुनै आशथखक िर्ख तीन मशहनामा सीशमत हुन्छ भने कशहले न
मशहना लखम्बन्छ ।
ने पालमा तरलता अभािको चचाख हुने गरे पशन िास्तिमा तरलता अभाि भएको
तथ्ाौं कबाट पु शष्ट् हुँ दैन । शकनशक शनक्षे पकताख लाई रकम शर्ताख गनख नसकेको अिस्था
अशहलेसम्म आएको छै न, तर माग भएजशत कजाख प्रिाह गनख नसशकएको चाशह हो; अथाख त्
लगानीयोग्य रकम अभाि प्रत्येक िर्ख कुनै न कुनै शकशसमले दोहोरररहे को छ । तरलता
अभाि भयो भने र केन्द्रीय बैंकले तरलता प्रिाह गनख जारी गरे को ररपोमा सामान्य माग
हुने गरे को दे खर्न्छ । आशथखक िर्ख २०७४/७५ मा र्ुला बजार कारोबारमार्खत
पटक/पटक गरी केन्द्रीय बैंकले १ र्बख ७ अबख रुपै याँ तरलता प्रिाह गरे को भने त्योभन्दा
बिी १ र्बख ९५ अबख रुपै याँ तरलता प्रिोचन गरे को छ अथाख त् बजारबाट खर्चे को छ ।
तर, बजारमा तरलता अभािको चचाख लगातार नै भइरहे को हुन्छ ।
ने पालमा उद्योग र उत्पादनमूलक कायख का लाशग िातािरर् छै न तर व्यापार तथा
एसेम्बशलङको बजार छ । दे ि शिदे िमा िु मेका, हे रेका र दे र्ेका उपभोिाको सौंख्या
बि् दै छ । धे रै शकशसमका सामान, सुशिधा, सेिा र प्रशिशधको व्यापारका लाशग त्यस्ता
उपभोिा भशजखन माकेटमा रूपमा रहे का छन् । तरलता अशधक भएका बेला ऋर्को
ब्याज दर कम हुन सक्छ र त्यस्तो बेला व्यापारीले सामान आयात गरे र स्टक राख्न
सक्छन् । यसबाट व्यापारीलाई मात्र होइन, तरलता व्यिस्थापनमा सहजीकरर् भई
बैंकलाई समेत लाभ पु ग्छ र मूल्य खस्थर राख्न पशन मद्दत हुन्छ । तर, यसतर्ख कसैको पशन
ध्यान गएको दे खर्न्न ।
दसैंशतहारको समयमा बैंकहरूबाट रकम शनकाल्ने काम धे रै हुनु का साथै सामान आयात
गनख व्यापारीले ठूलो रकमको व्यापाररक कजाख खल्ने हुनाले उपभोिा कजाख को माग पशन
बि् छ । यसले गदाख बैंकहरूमा तरलता कशसलो हुन जान्छ । कजाख को माग भएका बेला
बैंकले पशन नार्ा कमाउने प्रयास गनै पयो । चाडपिखसँग कशसलो भएको तरलता िमिाः
अझै कशसलो हुँ दै जान्छ । पु स मसािमा सरकारले अधख िाशर्खक कर असुल गछख , शिकास
र्चख भने पु स मसािसम्म पशन िू न्य प्रायाः हुन्छ । चै त मसािमा र्ेरर दोस्रो च माशसक
कर असुल गछख , शिकास र्चख ८/१० प्रशतित मात्र भएको हुन्छ ।
सरकारले करका रूपमा जनता र व्यापारीबाट पै सा खर्चे र थुपाने तर शिकास शनमाख र्
गरे र र्चख नगने हुँ दा बैंकमा तरलता प्रत्येक िर्ख कशसलो हुन पु ग्छ । त्यसको साथै
सरकारले ठूलो मात्रामा आिररक ऋर्समेत उठाएर बजारको तरलता खर्च्छ । जे ठ र
असारमा शिकास शनमाख र्ले तीव्रता पाउने तथा सरकारले शनमाख र् व्यिसायीलाई पशन
भु िानी गने हुँ दा बजारमा पै सा शर्ताख आई असार र साउनमा तरलता अशधक हुन जान्छ
। त्यसैले सरकारी शिि प्रर्ालीकै कारर् यो चि हरे क िर्ख चल्दै आएको छ ।
यसैगरी, ने पालको राजनीशतक, आशथखक र सामाशजक सौंरचनाले तरलता कशसलो र
र्ुकुलो पानख भू शमका र्ेलेको छ । साथै, सिु लन गनख पशन भू शमका र्ेलेको छ ।
दसैंशतहारको पू िखसन्ध्यामा बैंकबाट ऋर् शलने र रकम शनकाल्ने को मात्रा बिे को समयमा
शिदे िमा रहे का कामदारले रे शमटयान्सका रूपमा डलर पठाउने िा आउँ दा ल्याउने
मात्रा पशन बि् छ । यसले बैंकहरूलाई राहत शदने गरे को छ । तर, यसपटक भने असोज
मशहनामै बैंकमा लगानीयोग्य रकमको अभाि दे खर्यो अथाख त् सरकारी शिि प्रर्ालीले
पशहलो त्रैमासमा नै बजारमा असिु लन ल्याइशदयो ।
ने पालमा तरलता अभािको चचाख हुनु को पछाशड पुँजी पलायन पशन एउटा कारर् हो ।
ने पालबाट भारतमा उद्योग व्यापारदे खर् बैं क बचतमा लगानी गने सम्मका लाशग ठूलो
धनराशि जाने गछख । बैंकबाट शलएको ऋर् पशन ठूलो मात्रामा अपचलन भएर गैरबैंशकङ
कारोबारमा प्रयोग हुने गरे को छ । केन्द्रीय बैंकले डलर र भारु सटहीमा कडाइ गरे का
कारर् अन पचाररक बजारमा यसको कारोबार ठूलो मात्रामा हुने गछख । कानुनी रूपमा
ने पालीलाई शिदे िमा पुँ जीगत लगानी गनख प्रशतबन्ध लगाइएको हुँ दा हुन्डी कारोबार पशन
र्स्टाएको छ । त्यसैगरी व्यखि–व्यखिबाट चको ब्याजमा ऋर् शलएर गने कारोबारको
पररमार् पशन ठूलो छ । शििीय क्षे त्र बाशहरका यस्ता कारोबारले शििीय क्षे त्रमा असर
पारररहे को हुन्छ । यी सबै कारर्ले गदाख केन्द्रीय बैंकले बजारमा मुद्रा आपू शतख कशत छ
भन्ने सही आकलन गनख सक्दै न । केन्द्रीय बैंकले मुद्राप्रदायलाई लशचलो र कशसलो बनाएर
ब्याजदर र तरलता अिस्थालाई िाखित सीमामा राख्ने प्रयत्न गछख । तरलता कशसलो
भएर ब्याजदर उच्च हुन थाल्यो भने केन्द्रीय बैंकले मुद्राप्रदाय बिाएर तरलता सहज
बनाउने प्रयत्न गछख । तर बैंशकङ प्रर्ाली बाशहर पशन ठूलो कारोबार हुने हुँ दा केन्द्रीय
बैंकका नीशत, शनयम र हस्तक्षे पले बजारमा अपे शक्षत प्रभाि पानख सक्दै न । ने पालम हाल
भएको ठूलो समस्या यही हो ।
बैंकहरूको शनक्षे पको स्रोत सरकारी शिकास र्चख र रे शमट्यान्स हो । रे शमट्यान्स आप्रिाह
कम भएको मशहना बैंकहरूमा तरलता कशसलो भइहाल्छ । आशथखक िर्ख ०७४/७५ को
तथ्ाौं क हे दाख रे शमट्यान्स आप्रिाह आशथखक िर्ख ०७३/७४ को तुलनामा ८.६ प्रशतित बिे र
७ र्बख ५५ अबख पु गेको छ । रे शमट्यान्स आप्रिाहको िृखिदर अशिल्ला िर्खको तुलनामा
गत आशथखक िर्खमा न्यून भएका कारर् गत आशथखक िर्खभरर नै तरलता अभाि भएको
शिर्य बहसमा रह्यो ।
सरकारी पुँ जीगत र्चख ०७४/७५ मा अशिल्लो आशथखक िर्खको तुलनामा २०.४ प्रशतित
बिे र २ र्बख ४० अबख रुपै याँ पु गेको छ, तर र्बख रुपै याँ भन्दा बिी रकम हरे क िर्ख
म ज्दातमा रहने गछख । यशद सरकारको सम्पूर्ख स्रोत र्चख हुने हो भने तरलतामा सहजता
आउनु का साथै अको िर्खको राजस्व र शनक्षे प दु िैमा बिोिर हुने शथयो । आशथखक िर्ख
०७४/७५ मा सरकारी राजस्व १९ प्रशतित बिे र ७ र्बख २६ अबख पुगेको छ ।
बैंक तथा शििीय सौंस्थाहरूले शनक्षे प त्यशत नै गनख सक्छन् , जशत पै सा बजारमा छ ।
उनीहरूले शनक्षे प बिाउने सक्ने कुरा होइन, ब्याज बिी शदएर एउटा बैंक तथा शििीय
सौंस्थाको शनक्षे प अकोमा तान्न मात्र सक्छन् । अथाख त् बैंक तथा शििीय सौंस्थाले शनक्षे प
र्ोसार्ोस गने बाहे क अको शिकल्प छै न, शकनशक उनीहरू शनक्षे प बिाउन सक्दै नन् ।
तर, कजाख प्रिाह भने बिाउन सक्छन् । झन् लगानीकताख लाई मुनार्ा धे रै शदनु पने
दबाबमा कजाख प्रिाहमा चकै प्रशतिधाख पशन गछख न् ।
आशथखक िर्ख ०७४/७५ मा अशिल्लो आशथखक िर्खको तुलनामा बैं क शनक्षे प १९ प्रशतित
बिे र २०७५ असार मसािमा २७ र्बख ४२ अबख रुपै याँ पु गेको छ । यस्तै, गत आशथखक
िर्खमा अशिल्लो आशथखक िर्खको तुलनामा २३ प्रशतित बिी कजाख प्रिाह भई कुल कजाख
प्रिाह असार मसािमा २७ र्बख ६३ अबख रुपैयाँ पु गेको छ । केन्द्रीय बैंकले प्राथशमक
पँ ःुजी र शनक्षे पको ८० प्रशतित मात्र कजाख प्रिाह गनख पाउने व्यिस्था गरे को छ । यसको
कारर् बैंकहरूलाई कजाख को बजार शिस्तार गनख कशहलेकाहीौं अप्ठे रो पछख । मुनार्ाको
दबाबमा शछटो तथा सुशनशित मुनार्ा आउने क्षे त्र छोडे र उत्पादनमूलक कजाख प्रिाहको
लाशग केन्द्रीय बैंकले पु नकखजाख को सुशिधा शदएको भए पशन त्यसको व्यािहाररक प्रयोग
उल्ले ख्य हुन सकेको छै न ।
जसका कारर् गत आशथखक िर्खमा िाशर्ज्य बैं कको अिरबैंक ब्याजदर सात मशहनामा ३
दे खर् ४ प्रशतितको बीचमा रही िाशर्खक औसत दर ३.५४ कायम भएको छ । त्यसभन्दा
अशिल्लो आशथखक िर्खमा अिरबैंक दर २.६ प्रशतित कायम भएको शथयो भने आशथखक
िर्ख ०७२/७३ मा १.५ प्रशतित कायम भएको शथयो । गत आशथखक िर्खमा शिस्तृत मुद्रा
प्रदाय १९.४ प्रशतित बिे को शथयो । अशिल्लो िर्ख मुद्राप्रदाय १५.५ प्रशतित शथयो भने
आशथखक िर्ख ०७१/७२ दे खर् यता अन्य आशथखक िर्खमा १९ दे खर् २० प्रशतितको बीचमा
रहे को छ ।
केन्द्रीय बैंकका अनु सार २०७५ असारमा िाशर्ज्य बैंकहरूको भाररत औसत शनक्षे प दर
६.४९ प्रशतित र कजाख दर १२.४७ प्रशतित रहे को छ । २०७४ असारमा यी दरहरू
िमिाः ६.१५ प्रशतित र ११.३३ प्रशतित रहे का शथए । त्यसैगरी, िाशर्ज्य बैंकहरूको
औसत आधार ब्याजदर २०७४ असारको ९.८९ प्रशतितको तुलनामा २०७५ असारमा
१०.४७ प्रशतित कायम हुन आएको छ ।
तसथख यी तथ्ाौं कहरूले के दे र्ाउँ छन् भने सरकारी शिि प्रर्ालीकै कारर् हरे क िर्ख
चल्दै आएको अशधक तरलता तथा तरलता अभाि दोहोरररहने यो चि तोड् न सरकारको
कठोर हस्तक्षे पको आिश्यकता छ । सरकारले कठोर कदम चालेर सरकारी र्चख
प्रर्ालीको चि बदल्न नसक्ने हो भने यो समस्या दोहोररइरहने पक्का छ ।

थवकासमा थछमेकी मुलुक र

िेपाल
चीन र भारत शिश्व पररिेिका उदाउँ दा िखि हुन् । शसमानाको रक्षा तथा ने पालको
सािखभ शमकता अखस्तत्वका लाशग बोशलएका ती िाक्याौं ि ितखमान शचप्स युगका पशन
आदख ि िाक्य बने का छन् । ितखमान शिश्व पररिेिको युि हातहशतयारको नभई आशथखक
समृखिका शनखम्त रहे को छ । सबै मुलुक समृि, सक्षम बन्ने होडमा छन् । ने पाल पशन
आशथखक सामाशजक शिकाससँगै समृखिको यात्रा पू रा गने होडमा छ । शिश्व व्यापार र शिश्व
अथखतन्त्रका लाभहरू उपयोग गदै समुन्नत नेपाल शनमाख र् गने अशभलार्ा ने पालको छ,
जसका लाशग उिर–उिर साझे दारी र दशक्षर्–दशक्षर् साझे दारी अशनिाख य हुन्छ । ने पाल
र्ुला शसमाना तथा सामाशजक, साौं स्कृशतक गहनताले दशक्षर् भारतशसत बिी नशजक
भएको दे खर्न्छ र यथाथखमा यस्तै पशन छ । शिश्व व्यापार सौंि, आशसयन, साकख अशन थुप्रै
आशथखक तथा व्यापाररक सिौं सौंस्थाको सदस्यता तथा सौंलग्नता रहे पशन ने पालको दु ःुई
ठूला मुलुकसँ गको सहयात्रा बाट शलन सक्ने लाभबाट अझै चु शकरहे को अनु भूशत हुन्छ ।
हाल यी दु ई मुलुकशसत शबप्पा, पारिहन सम्झ ता, दोहोरो कर छु टलगागतका एकल तथा
दोहोरो सखन्ध–सम्झ ता भएको सन्दभख मा प्रस्तुत आलेर्मा ने पालले भारतजस्तै व्यिहार र
प्रर्ाली चीनसँग अपनाउन सक्ने र त्यसबाट हुने प्रभािका बारे मा प्रस्ट बनाउन
र्ोशजएको छ ।
ने पालको पू िख–पशिम लम्बाई कररब ८ सय ८५ शकशम छ । चीनसँग उिरपशट्टको भागमा
अग्ला–अग्ला शहमालले उिरी शसमानाको काम गरे को छ । यो भू गोलले ने पाल–चीन
सम्बन्धमा दरार उत्पन्न त गराएन, तर पशन व्यापार तथा आशथखक सहयात्रामा धक्का भने
पु गेको अनु भूशत हुन्छ । २०७२ सालको भारतीय नाकाबन्दीमा चीनको सदा–भािसशहत
सहायता हुँ दा केरुङ नाका हुँ दै आयाल शनगमका टर याङ्कर काठमाडाौं ःै पु ग्न एक दजख न
शदन शबत्नुले भू गोल कशत िैरी भइशदयो भन्ने प्रस्ट हुन्छ । यो भू गोल आर्ैँमा िैरीचाशहँ
होइन । शिश्वका शसौंगापु रलगायतका कैय ौं भू पररिेशष्ठत युरोशपयन मुलुकले भ गोशलक
बनािट कुनै पशन हालतमा शिकासको अिरोधक हुन नसक्ने प्रमाशर्त गररसकेका छन् ।
ने पालमा मात्र नभएर शिश्व बजारमा सस्तो पशन राम्रो पशन सामानको आपू शतख गने अब्बल
क्षमता चीनले राख्छ । तातोपानी नाका भू कम्पपशछ अिरोध हुनाले तयारी पोसाकमा
शनभख र ने पालका लाशग अशभर्ाप बन्यो । कलकिा बन्दरगाहबाट आयात गदाख मूल्यमा िेग
चल्यो । उिर–दशक्षर् नाका र्ुलाउने सपना थुप्रै पटक थुप्रै सरकारका नारा बने का हुन् ,
तर व्यािहाररक कायखयोजना र कायाख न्वयन क्षमता शर्तलो बन्यो । िासनको पानी
शपएसँगै नाका र्ोल्ने नारा सधै ँ नाराकै नालामा मात्र सीशमत हुन पु ग्यो । हाललाई उिर–
दशक्षर् रे ल्वे सेिा शिकास गने सपना बोशकएको छ । समृखिको नारा बोकेको यो
सरकारशसत यो सपनाबाट भाग्ने कुनै बहाना छै न । केरुङ–काठमाडाौं ःै रे ल सेिा
सिालनमा चीन सरकार आर्ैँ उत्सु क रहे को भाि हुन्छ । यसको अध्ययन तथा
डीपीआर तयारीमा प्रािशधक तथा आशथखक क्षमताको पू र्ख पाठ अगाशड रार्ेर राज्य,
जनता अशन भािी सिशतको सपना पू रा गने गरी यो योजना सर्ल बनाउन सरकार
तत्पर रहनुपछख । यो कुनै राजनीशतक स्वाथख तथा लाभको शिर्य हुनु हुन्न । रे ल्वे सेिाले
यातायातलाई सहजमात्र नभएर आशथखक दू रतालाई समेत कम गछख । उिर–दशक्षर्
च डाइ कररब १ सय ९० शकशम रहे को यो सुन्दर भू गोलमा ने पालसँगै भारतको शबहार र
उिर प्रदे िको ठूलो व्यापारमा हािी हुने चीनको शनजी स्वाथख हुन सक्छ, तर ने पालको
राजनीशतले रे ल्वे सपना पू रा गने कुनै कसर बाँ की राख्नु हुन्न । चीन आर्ैँले १९ मेगा
शसटीलाई बुलेट टर े नले जोडे र आशथखक दू रता कसरी कम गनख सशकन्छ भने र प्रमाशर्त
गररसकेको छ । यसलाई आधार माने र केरुङ–काठमाडाौं ःै–लुखम्बनी रे ल्वे सेिा शनमाख र्
गनख सके आशथखक तथा साौं स्कृशतक माध्यमबाट समुन्नशत राज्य शनमाख र्मा सहयता पु ग्छ ।
भारत र नेपालको तराई क्षे त्रमा रोटीबेटीको सम्बन्ध छ । यो बुझाइ र भनाइ आमने पाली
तथा भारतीय जनताको मात्र नभई भारतीय प्रधानमन्त्री नरे न्द्र मोदीले ने पालको सौंसद्मै
प्रिचन छोडे का शथए । िास्तशिकता पशन त्यस्तै छ । ने पालको तराई र सीमापाररको
भारतीय क्षे त्रबीचमा सामाशजक तथा साौं स्कृशतक सम्बन्ध छ । भार्ागत तथा सामाशजक
मूल्य–मान्यतामा एकरूपता छ, तर आशथखक रूपमा यो सम्बन्ध त्यशत पारिररक
दे खर्ँदैन । औद्योशगक तथा व्यापारीक क्षे त्रमा सिु शलत सम्बन्ध रहन सकेन् ।
उत्पादनमुर्ी कायख मा समता हुन सकेन । रोजगारी तथा उत्पादन प्रर्ालीमा प्रभाि
परे को छ । यो सम्बन्ध र पररिेि उिरी नाकामा हुन सकेन र हुन सक्ने छाँ टकाँ ट दे खर्न्न
। अथखतन्त्रलाई समृि बनाउन तराई क्षे त्रमा पू िख–पशिम रे लमागख शनमाख र् गने योजना
ने पाल सरकारको छ । योजना सर्ल भए मात्र आशथखक दू रता कम हुन्छ । रे ल हुँ दैमा
अथखतन्त्र सर्ल हुन्छ भन्ने होइन । रे ल्वे सेिाले उत्पादन तथा उपयोग प्रर्ालीमा सहजता
ल्याउँ छ, जसले अथखतन्त्रलाई समृि बनाउन सहयोग पु ¥याउँ छ । यातायात
प्रर्ालीमार्खत व्यापार तथा बजारीकरर्मा सहजता ल्याउन सशकन्छ । ने पालको उिरी
भू भागमा िे पाख तथा भोटे को बसोबास छ । यहाँ को उत्पादन बजारीकरर् तथा
व्यिसायीकरर्को अभािमा तड् शपएको अनु भूशत हुन्छ । उिरी नाकाबाट र्ुल्ने रे ल्वे
सेिाले शिकास तथा समृखिको निीन मोड शलन सक्छ । आशथखक दू रता हट् छ । उत्पादन
तथा उपभोगमा सहज हुन्छ । अथखतन्त्रको रफ्तार तेज गनख पू िाख धार शिकास अशनिायख
हुन्छ । उिरी क्षे त्रमा शतब्बत तथा ल्हासा क्षे त्रको िेिभू र्ा ने पालको शहमाली क्षे त्रमा
शमल्दोजु ल्दो छ । यो सौंस्कृशतमार्खत अथखतन्त्रको लाभ शलने निीन शिकास प्रर्ाली हो ।
शिकासमा यी िै ली अशनिायख हुन्छ । उिर क्षे त्रमा सामाशजक साौं स्कृशतक मूल्य–
मान्यताका आधारमा आशथखक सामन्जस्यता बि् छ । हाल चीनका कैय ौं सहरसँग
ने पालका सहरबीचमा भशगनी सम्बन्ध जोड् न थाशलएको छ । यो पयखटन तथा आधु शनक
शिकास प्रर्ालीमा साझे दारी तथा सहकायख गने प्रगशतिील तररका हो । पयखटन व्यिसाय
आधु शनक समृि शनमाखर्का आधार हुन् । यो व्यिसायबाट लाभ शलन साौं स्कृशतक तथा
धाशमखक मूल्यलाई व्यिखस्थत गनख सक्नुपछख । लुखम्बनी र शचशनयाँ शभक्षु झाङ्घ शजयानबीच
प राशर्क कथा पाईन्छ । अरशनकोको आफ्नै पशहचान छ । भृ कुटीको पशन छु ट्टै शचनारी
छ । नरे न्द्रदे ि र स्रङचङ गम्पोबीचको सम्बन्ध त्यस्तै सुमधु र शथयो । ने पालको कुशत,
केरुङ, बेत्राितीलगायतका शिशभन्न स्थानले प राशर्क इशतहास बोक्छ । यी र यस्तै
प राशर्क स्थानको पशहचान र सौंरक्षर् तथा प्रिद्र्धन गनख सक्नुपछख । यो पशन समृखि तथा
समुन्नशतको आधार कोने निीन मागखशचत्र हो ।
शिकास कुनै एक अियि मात्र अशनिायख र अभािशिहीन हुन्न् । यो त सामूशहक तथा
एकीकृत प्रशिया हो । शिकासको चु चुरो चु म्न सबै पक्षको सहयता र सहकायख अशनिाख य
हुन्छ । अध्यागमन प्रर्ालीलाई सहज र सरलता बनाएर शचनका १० प्रशतित मात्र
जनताको शबदा मनाउने र िु म्ने गिव्य ने पाल बनाउन सके पयखटन क्षे त्रको योगदान
अनु करर्ीय हुन्छ, जसका लाशग शभर्ा प्रर्ाली पू िाख नुमानयोग्य हुनु पछख । यसैका
आधारमा पयखटकको सुरक्षा, होटल तथा अन्य पयखटकीय सेिा सुशिधामा सुधार ल्याउन
सक्नुपछख । यो पयखटकीय प्रर्ालीमार्खत शिकासलाई गशत शदने अको अशभप्राय हो ।
शिशभन्न योजना तथा रर्नीशतले पयखटकलाई प्राथशमकता रार्े पशन व्यािहाररक सर्लता
हाशसल गनख नसक्नु अको कमजोरी रह्यो । त्यसैले शछमेकी मुलुःुककेखन्द्रत पयखटन
शिकास योजना बनाउनु आजको आिश्यकता हो । ने पाली व्यापारीलाई चीन जान–
आउन प्रर्ालीमा सहज गराउन राज्यले आिश्यक समन्वय र सहकायख गनुख पछख । शचशनयाँ
मोडलको शिकास प्रर्ालीको िै ली अपनाउने ने पाली राजनीशतमा भािना पै दा हुःु नु पछख ।
यो भािना व्यिहारमा उताने क्षमता र तात्पयखता कमखचारी प्रिासन र राजनीशत दु िैसँग
हुनै पछख ।
शछमेकीले गरे को सहायतामा पक्कै पशन शनजी स्वाथख हुन्छ । सहायता शलने भन्दा पशन
सस्तो ऋर् शलनु राष्ट्रका लाशग शहत हुन्छ । शिकास–शनमाख र्मा जु नसुकै मुलुकबाट
सहायता प्राप्त भए पशन त्यो राजनीशतक दिख नबाट हे ररनु हुन्न । कालीगण्डकी जलशिद् युत्
आयोजना शनमाख र्मा भएको पशछल्लो खर्चातानीले प्रस्ट हुन्छ शक ने पालमा राजनीशतक
नै शतकताको कशम कशत छ भन्ने कुरा । राज्यको शहत र भशिष्यप्रशत बर्ादार रहे र
ितखमानमा शनर्ख य शलन सक्ने क्षमता राजनीशतशसत हुन पछख । समृखिको पाइला टे क्न शिश्व
पररिेिलाई है न, शछमेकी पररिेिलाई सम्हाले पु ग्छ । शिकास प्रर्ालीमा सबै राजनीशतक
दल एक ठाउँ मा उशभनै पछख । अब कुनै बाहाना छै न, सरकारशसत एकल टी बहुमत छ ।
राजनीशतक खस्थरता छ । सीशमत चु न तीलाई पन्छाउँ दै समृि अथखतन्त्र शनमाख र् गनख राज्य
प्रर्ाली तत्पर रहनैपछख ।