KUNG SINO ANG KUMATHA NG

“FLORANTE”
KASAYSAYAN NG BUHAY NI

FRANCISCO BALTAZAR
AT PAG-UULAT NG KANIYANG KARUNUNGA’T KADAKILAAN

SINULAT NI

HERMENEGILDO CRUZ

IKALAWANG PAGKALIMBAG

NCCA KWF
Pambansang Komisyon Komisyon sa Wikang Filipino
para sa Kultura at mga Sining

AKLAT NG B AYAN
METRO MANILA

2013
Kung Sino ang Kumatha ng “Florante”
Kasaysayan ng Buhay ni Francisco Baltazar at Pag-uulat ng Kaniyang Karununga’t Kadakilaan

Karapatang-sipi © 2013 ng Komisyon sa Wikang Filipino

RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring
sipiin o gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.

Disenyo ng Aklat at Pabalat: Angeli Marie G. Narvaez

The National Library of the Philippines CIP Data

Recommended entry:

Cruz, Hermenegildo
Kung sino ang kumatha ng “Florante” : kasaysayan ng
buhay ni Francisco Baltazar at paguulat ng kaniyang
karununga’t kadakilaan / sinulat ni Hermenegildo Cruz …
ikalawang pagkalimbag .-- Metro Manila : Komisyon sa Wikang
Filipino, c2013.
p. ; cm.
Reprint. Originally published : Manila : Libreria Manila
Filatelico, 1906.

ISBN 978-971-0197-27-9

1. Baltazar, Francisco (Balagtas), 1788-1862 -- Criticism

and interpretation 2. Baltazar, Francisco (Balagtas). Florante
at Laura -- History and criticism.

PL6058.9B3.F5 899.2111009 2014 P320130761

Inilathala ng
KOMISYON SA WIKANG FILIPINO
2F Watson Bldg., 1610 J.P. Laurel St., San Miguel, Maynila
Tel 02-733-7260 • 02-736-2525
Email: komfil.gov@gmail.com • Website: www.kwf.gov.ph

sa tulong ng grant mula sa

PAMBANSANG KOMISYON PARA SA KULTURA AT MGA SINING (NCCA)

633 General Luna Street, Intramuros, 1002 Manila
Tel. 527-2192 to 97 · Fax 527-2191 to 94
Email: info@ncca.gov.ph · Website: www.ncca.gov.ph

The National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is the overall coordination and
policymaking government body that systematizes and streamlines national efforts in promot-
ing culture and the arts. The NCCA promotes cultural and artistic development: conserves and
promotes the nation’s historical and cultural heritages; ensures the widest dissemination of ar-
tistic and cultural products among the greatest number across the country; preserves and in-
tegrates traditional culture and its various expressions as a dynamic part of the national cultural
mainstream; and ensures that standards of excellence are pursued in programs and activities.
The NCCA administers the National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA).
 KUNG SINO ANG KUMATHA
KAY BALAGTAS

ni Virgilio S. Almario

S A NGAYON, NAKAMIHASNAN na nating ipagdiwang ang Abril 2 bi-

lang kaarawan ni Balagtas. Naniniwala din táyong ang unang limbag
ng Florante at Laura ay lumabas noong 1838. May itinanghal nang dula sa
CCP na sumusunod sa haka na sinulat ni Balagtas ang Florante at Laura
sa bilangguan at bunga ng nabigong pagsinta kay Maria Asuncion Rivera.
Ang totoo, lahat ng impormasyong ginagamit ngayon hinggil kay Francisco
Balagtas Baltazar ay nagmula sa saliksik na Kun Sino ang Kumatha ng
“Florante” na sinulat ni Hermenegildo Cruz at nalathala noong 1906.

Sa wika ng postmodernong kritisismo, “kinatha” para sa atin ni

H.Cruz si Balagtas.

Bago at pagkatapos ng kaniyang aklat ay wala nang maituturing na

sanggunian hinggil sa talambuhay at mga sinulat ni Balagtas. Wala pang
lumilitaw hanggang ngayon na saliksik upang salungatin o usigin ang ka-
totohanan ng kahit isa sa kaniyang mga datos hinggil sa Sisne ng Panginay.
Ang totoo, halos nagkaroon ito ng lehitimasyon nang gamitin ang kaniyang
siniping taludturan mulang Orosman at Zafira upang mapatunayang kay
Balagtas nga ang nahalungkat na iskrip ng naturang komedya sa koleksi-
yong Julian Cruz Balmaseda ng Pambansang Aklatan.

Ito ang pangunahing dahilan upang mapisil ang aklat ni H. Cruz na

isa sa muling-lathala sa seryeng Aklat ng Bayan ng Komisyon sa Wikang
Filipino (KWF). Malaki ang paniwala ng KWF na patuloy na pakikina-
bangan ng mga nais magsaliksik pa ang mga nalikom na impormasyon ni H.
Cruz gayundin ang kaniyang nakolektang iba pang tula ni Balagtas. Sa aklat
lamang na ito matatagpuan ang sayneteng La india elegante y el negrito
amante gayundin ang ilang halimbawa ng maikling tula ni Balagtas.
 ♦ KUN SINO ANG KUMATHÂ NG͂ “FLORANTE” ♦

Ang saynete ay malimit nang itanghal at lumabas na sa ilang aklat sa dula.

Ngunit ang mga maikling tula ay hindi pa gaanong napagtutuunan ng pag-
aaral. Maliban marahil sa aking sariling maiikling puna hinggil sa naturang
mga tula at sa paglilimbag ng “Labindalawang Sugat ng Puso” sa ilang
antolohiya ay wala pang dibdibang pagsusuri sa halaga ng mga ito sa pag-
tula noong siglo 19. Malaki ang aking palagay na higit pang titingkad ang
katangian ni Balagtas bilang primera klaseng makata ng kaniyang panahon
kapag sinuri ang maiikling tulang nalikom ni H. Cruz.

Sa kabilang dako, dapat basáhin nang maingat ang iba pang bahagi
ng aklat. Halimbawa, isang malaking eskandalo ngayon ang paglilimbag
niya ng isang tulang may pamagat na “Sa Aking Mga Kabata” at pagsasa-
bing sinulat ito ni Rizal noong ito ay isang musmos. Naging napakapopular
ang tula ngunit hindi napagmuni ng madla na imposibleng sinulat ito ni
Rizal.

Maging maingat din sa kaniyang mga komentaryo bilang manunur-

ing pampanitikan. Halimbawa, ang tila mapanlibak niyang turing sa ibang
kapanahon ni Balagtas sa talatang ito:

Kung gayon, anong mga tula ang mahihintay natin sa

mga manunulang Tagalog ng mga kapanahunan ni Baltazar,
niyaong mga ugalli, pangungusap, pagninilay at sampung
katutubong hilig ng lupang bayang nagbubuhay sa likás na
simoy at kalagayan ng lupang kinatitirhan niya, ay kasalukuyang
ininis ng ugali, pangungusap, pagninilay at hilig ng ibang bayan,
na ang agwat niya sa atin ay katulad ng araw at gabi? Ano ang
maiaanak ng isip ng isang bayan pawang hango lamang sa mga
kasaysayang lumaganap noon, at ng mga tulang nauukol sa
kabanalan, na siyang masasabing pinakadakilang layon ng wika
natin ng mga tinalikdang panahon?

Bagaman alam nating ang layunin ni H. Cruz ay itanghal ang kadakilaan ng

pag-iisip ni Balagtas, lubhang naging mababà naman ang pagtingin niya sa
panahon at kapanahon ni Balagtas.

Sa kabila ng lahat, higit na dapat isaalang-alang ang ibinuhos na

tiyaga at panahon ni H. Cruz upang magpasimuno sa pagsasaliksik hinggil
 ♦ KUNG SINO ANG KUMATHA KAY BALAGTAS ♦

kay Balagtas.Mabuti sapagkat inabutan pa niya ang mga kamag-anak bilang

mga informant at nabubuhay pa sa kanilang alaala ang larawan ni Balagtas.
Mabuti at nakatagpo pa siyá ng mga kasulatan upang pagbatayan ng datos
hinggil sa búhay ng makata. Kung bahagya pang nahulí ang kaniyang inisy-
atiba ay bakâ wala na táyong mababása pa ngayon.

Higit pa natin siyáng hahangaan kapag inisip na isiningit lamang

ni H. Cruz ang saliksik kay Balagtas sa kaniyang totoong trabaho bilang
unyonista. Sinasabing nag-aral siyá sa ilalim at patnubay ni Isabelo de los
Reyes at naging ikalawang pangulo ng Union Obrero Democratica de Fil-
ipinas. Noong 1918 naging laybraryan siyá sa Philippine Assembly at sa
taon ding iyon ay nahirang na Assistant Director of Labor hanggang maging
Director of Labor noong 1924.

Hinggil sa bagong edisyong ito, sinikap ng KWF na huwag galawin

ang teksto ng orihinal ni H. Cruz upang matunghayan ng mga mambabasá
ngayon ang binása ng madla noon. Ilang buwang pinagtiyagaang kopyahin
ni G. Jose Evie Duclay ang orihinal ni H. Cruz at masinsinang binása ang
kopya upang makatiyak ng katapatan sa nalathala noong 1906.

Ferndale Homes
21 Oktubre 2013
KUN SINO ANG KUMATHÂ NG͂

KASAYSAYAN NG͂ BÚHAY NI

FRANCISCO BALTAZAR
AT PAG-UULAT NANG KANYANG KARUNUNG͂ A’T KADAKILAAN

SINULAT NI

HERMENEGILDO CRUZ

UNANG PAGKA-LIMBAG

MAYNILÀ

L I B R E R Í A “ M A N I L À F I L AT É L I C O ”
Daang Soler, bil. 453, Santa Cruz

1906
 ANG KUMATHÂ NG͂
“FLORANTE”

Ipinanganak sa Bigaa nang ika 2 nang Abril nang 1788

Namatay sa Udyong nang ika 20 ng Febrero nang 1862
A N G A K L AT N A I T O ’ Y A R I N G
T U N AY N A N G S U M U L AT

LAHAT NANG AKLAT AY MAGTATAGLAY

NANG ISANG TATÁK

Isinasamò sa kahit sinong ibig gu-

mamit ng͂ mg͂ a tulâ ni Francisco Baltazar
na nalalangkáp sa aklat na itó (tang͂ ì la-
mang ang Florante) ay mangyaring ibigay
sa mg͂ a anák ng͂ kumathâ ang kaunting
halagáng nararapat nilang tamuhín sa mi-
nana sa kanilang nasirang amá. Ng͂ uni’t,
ang gayo’y dî na kinakailang͂ an, kung
hindî gagamitin sa ikakikita ng͂ salapi,
ang tinurang mg͂ a tulâ.
Ipinagbabawal ang pagpapalimbág.

Ipinagbabawal din namán ang magsa-

lin ng͂ mg͂ a larawan (cliché) ng͂ aklat na
itó.

Ipinagbibilí ang aklat na itó sa lahat

ng͂ aklatan (librería) dito sa Maynilà at sa
mg͂ a lalawigan.

P akyawan : sa bahay ng͂ sumulat,

daang Pavia, bil. 108, looban bil. 110,
Tundó, Maynilà, S. P.
 TUNTUNIN
tudling
Sa nánasa 1- 4
Pasimula 5
I.—Kasaysayan ng búhay ni Francisco Baltazar 5
Kasulatan nang pagkakábinyág sa kanyá 8
Kasulatan nang kanyáng pagkakápag-asawa 26
Kasulatan nang pagkakápag-libíng sa kanyá 30
Tulâ ng͂ isá niyáng anák na lalake 33- 36
Kasaysayan tungkol sa isá niyang kamag-ának na mánunulâ,
at ang tulâ nitó 36- 37
II.—Ang “Florante at Laura” at ang mga kasulatang
nagpápaunlák sa awit na itó 39
“Pinagdaanang búhay ni Florante at ni Laura sa kahariang
Albania” 43
Kay selia 44- 49
Sa babasa nitó 50
Puno nang salita 51- 102
Isang balak ni Rizal tungkol sa “Florante” 102- 103
Si Rizal at ang “Florante” 103
Si W. Retana at ang “Florante” 104
Ang “Noli me tangere” at ang “Florante” 104- 106
Si Fr. Toribio Minguella at ang “Florante” 106- 107
Si Glauco, ang sariling literatura at ang “Florante” 108- 111
Si McYoar at ang “Florante” 112- 115
Si Pardo de Tavera at ang “Florante” 115- 116
Ang pamahayagang Katwiran at ang “Florante” 116- 120
Ang pagkakásalin sa wikang kapangpang͂ an nang
tinurang awit 120
Si Dr. Bejuco at si Baltazar 120- 121
Tulâ ni Emiliano Manguiat tungkol kay Baltazar 121- 123
Ang aklat na “Ang baybayin ng tagá Filipinas” at ang mg͂ a
tulâ ni Baltazar 123
Ang “Logia Balagtás,” —“Teatro Florante,”—“Companía
de Zarzuela Tagala Balagtás,”—“Instituto Balagtás” 124
Ang mg͂ a dulang “Pañgakong hindi natupad” at “San
Lázaro,” at ang mga tulâ ni Baltazar 125
 tudling
Isang bustong pagkít ni Baltazar, at ang daang BALAGTÁS
sa Bigaâ 125
Ang dulang “Si Celia at si Kiko” 125- 126
Ang unang pagtatanghal sa kumathâ ng “Florante” 126
Ang Wikang Tagalog ay dapat turing͂ ang “Wika ni
Baltazar” 126- 127
III.—Mga tula ni Francisco Baltazar na hindi pa
inalilimbag 129
Balità tungkol sa ilang kathâ niyá 129- 133
Isang tulâ niyang kapilas ng “Florante” ó “Ang labingdala-
wang sugat ng puso” 133- 135
Ilang tulâ nang kathâ niyang “Orosman at Zafira” 136- 139
Ilang tulâ nang kathâ niyáng “Bayaceto y Dorlisca” 139- 147
Ilang tulâ nang kathâ niyang “Nudo Gordeano” 147- 148
Isang kundiman ni Baltazar: “¡Sa kinakasi niyaring búhay!” 148- 149
Dalawang tulâ nang isá pang kundiman niyá 150
Tulâ niyá sa isang binibining ikákasal 150- 152
“¡Paalam na sa iyó…!” 153
“¿Anó ang pag-aasawa?” 154
Tulâ ni Baltazar úkol kay San Miguel 154- 155
Pagpupuri kay Isabel II 156- 157
Balità tungkol sa ilán pang tulâ ni Baltazar 157- 158
Ang kanyang sayneteng “La India Elegante y el Negrito
Amante” 161- 175
IV.—Ang pagka-manunula ni Francisco Baltazar 177
Ang pinagmulán ng͂ pagka-bantóg ni Zorilla at ni Baltazar 181- 183
Ang paraluman ni Petrarca at ang paraluman ng ating
mánunulâ 185- 186
Isang tulang wikang tagalog ni Rizal na hindî pa inalilimbag 187- 188
Tulâ ni Lope K. Santos 188- 190
Tulâ ni Patricio Mariano 191- 192
Tulâ ni Valeriano Hernández Peña 192- 194
Ang sariling literatura 194- 205
KAPUPUNÁN 207
Patalastás, tungkol sa mg͂ a larawan ng͂ aklat na itó 207
Ang larawan ni Baltazar, Ang Puno nang mangá, Ang
Landás na patuñgo sa Puno nang mangá, Ang “Ilog-
Kahilom,”at Ang “Ilog-Beata” 207- 209
Mg͂ a natangap kong súlat tungkol sa aklat na itó 210- 219
Talâ ng͂ mg͂ a malî 220