BÖLÜM 4: MADDESEL NOKTANIN KİNETİĞİ: İMPULS ve MOMENTUM

4.1. Giriş

Bir önceki bölümde, hareket denklemi F = ma’nın, maddesel noktanın yer değiştirmesine
göre integrasyonu ile elde edilen iş ve enerji denklemlerini ele aldık. Hız değişimlerinin yapılan
iş cinsinden ya da enerjideki toplam değişim cinsinden doğrudan ifade edilebileceğini gördük. Bu
bölümde ise, hareket denklemini zamana göre integre edip, impuls ve momentum denklemlerini
elde edeceğiz. Uygulanan kuvvetlerin çok kısa zaman zarfında (çarpışma problemlerinde olduğu
gibi) veya belirli zaman aralıklarında etkimesi durumunda, impuls ve momentum denklemleri
birçok problemin çözümünde büyük kolaylık sağlar.

4.2. Doğrusal İmpuls ve Momentum

Uzayda genel eğrisel hareket yapan m kütleli maddesel noktayı göz önüne alalım
(Şekil 4.1). Maddesel noktanın konumu O sabit referans sistemi merkezinden ölçülen r konum
vektörü ile tanımlanabilir. Maddesel noktanın hızı dir ve daha öncede vurgulandığı üzere
hız vektörü yörüngeye teğettir. m kütleli maddesel nokta üzerine etkiyen tüm kuvvetlerin
bileşkesi , maddesel noktanın ivmesi yönündedir. Şimdi maddesel noktanın temel
hareket denklemini aşağıdaki gibi yazabiliriz,

(4.1)

Burada kütle ve hızın çarpımı maddesel noktanın doğrusal momentumu G = mv olarak

tanımlanır. Denklem 4.1, bir maddesel noktanın üzerine etkiyen kuvvetlerin bileşkesinin,
maddesel noktanın doğrusal momentumundaki zamana bağlı değişimine eşit olduğunu ifade eder.
SI birim sistemine göre doğrusal momentumun birimi kg m/s = N s’ dir.

1
 Şekil 4.1

Denklem 4.1 dinamikteki en yaralı ve önemli bağıntılardan biridir ve maddesel noktanın m

kütlesi zamana bağlı olarak değişmediği sürece geçerlidir. Denklem 4.1 skaler bileşenleri
cinsinden aşağıdaki gibi yazılabilir:

(4.2)

Bu denklemler birbirinden bağımsız uygulanabilir.

Doğrusal İmpuls-Momentum İlkesi

Hareketin gerçekleştiği t1 - t2 zaman aralığı içerisinde, bileşke kuvvet in maddesel

noktanın momentumu üzerindeki etkisini tanımlamak üzere, Denklem 4.1 zaman göre integrali
alınabilir. Buna göre, Denklem 4.1’in her iki tarafını dt ile çarparak elde edilir ve
t1’den t2’ye kadar integrali alınırsa,

(4.3)

2
bağıntısı elde edilir. Burada G1 = mv1 ve G2 = mv2 sırası ile t1 ve t2 anındaki doğrusal
momentumdur. Kuvvet ile zamanın çarpımı ( ΣF dt ) kuvvetin doğrusal impulsu olarak
tanımlanır ve Denklem 4.3, m kütlesi üzerindeki toplam doğrusal impulsun, maddesel noktanın
doğrusal momentumundaki değişime eşit olduğunu ifade eder.

Denklem 4.3 alternatif olarak,

(4.4)

formunda yazılabilir. Bu ifade cismin ilk durumundaki doğrusal momentumun artı ona etkiyen
doğrusal impulsun son durumdaki doğrusal momentuma eşit olduğunu ifade eder. Denklem
4.4’ün skar bileşenleri

(4.5)

Bu üç skaler impuls-momentum denklemi birbirinden tamamen bağımsızdır.

Denklem 4.4 ile verilen impuls-momentum ilkesi Şekil 4.2’deki gibi grafiksel olarak
gösterilebilir. Bu gösterime impuls-momentum diyagramı adı verilir. Birinci çizim başlangıç
momentumu mv1’i ya da onun bileşenleri, ortadaki çizim, tüm dış doğrusal impulslar ya da
bileşenleri, son çizimde ise son durumdaki momentumu mv2’yi ya da onun bileşenleri gösterilir.

3
 Şekil 4.2

Bir maddesel noktanın üzerine uygulanan kuvvetin deneysel ölçümler ya da başka yaklaşık
yöntemler ile belirlenen, zamana bağlı olarak değiştiği durumlar vardır. Örneğin, eğer belirli bir
yönde bir maddesel noktanın üzerine etkiyen F kuvveti t zamanına bağlı olarak Şekil 4.3’de

gösterildiği gibi değişiyor ise, t1 - t2 zaman aralığı içerisinde, bu kuvvetin impulsu ,

eğrinin altında kalan alana eşittir.

Şekil 4.3

4
 Doğrusal Momentum Korunumu

Belirli bir zaman aralığında maddesel noktanın üzerine etkiyen bileşke kuvvet ΣF = 0 ise,
Denklem 4.3’den

(4.6)

doğrusal momentumun sabit kalması gerektiğini görürüz. Bu duruma maddesel noktanın

doğrusal momentumunun korunumu denir.

Örnek 4.1

5
Örnek 4.2

6
Örnek 4.3

7
Örnek 4.4

8
Örnek 4.5

9
 4.3. Çarpışma

İki cisim çok kısa bir zaman aralığında aralarında nispeten büyük temas kuvvetleri ortaya
çıkmasına neden olacak şekilde birbirine çarptığında çarpışma oluşur. Çekicin çiviye veya golf
sopasının topa vurması, çarpışma olayının bilinen örnekleridir.

Genel olarak iki tip çarpışma vardır. Çarpışan iki maddesel noktanın kütle merkezleri,
maddesel noktaların kütle merkezlerinden geçen doğrultu boyunca hareket ediyor ise merkezi
çarpışma oluşur (Şekil 4.4a). Bu doğrultuya çarpışma doğrultusu adı verilir. Maddesel noktaların
biri ya da her ikisinin hareket doğrultusu, çarpışma doğrultusu ile açı yapıyor ise, bu durumda
eğik çarpışma meydana gelir (Şekil 4.4b).

Temas düzlemi Temas düzlemi

Çarpışma
Çarpışma doğrultusu
doğrultusu

(a) (b)
Şekil 4.4

4.3.1. Merkezi Çarpışma

Merkezi çarpışma mekaniğini analiz etmek üzere v1 ve v1 hızları ile giden m1 ve m2 kütleli
iki kürenin doğrusal hareketini göz önüne alalım (Şekil 4.5).

(a) Eğer v1 > v2 olması durumunda çarpışma meydana gelir.

(b) İlk temastan sonra, kısa bir süre boyunca küreler arasındaki temas alanının artık
büyüyemeyeceği bir duruma kadar artan deformasyon oluşur. Bu anda, her iki küre de
aynı v0 hızıyla hareket ederler (Şekil 4.5b). Temasın geri kalan kısmında, eski hale geri

10
 dönme süresi oluşur. Bu süre içerisinde temas alanı sıfıra düşer ve küreler birbirinden
ayrılır.
(c) Küreler birbirlerinden ayrıldıklarında artık yeni v1' ve v2' hızlarına sahiptirler ve burada
v1' < v2' olması gerekir (Şekil 4.5c).

Tüm hızlar keyfi olarak sağa doğru pozitif kabul edilmiştir ve sola doğru olan hızlar eksi
olacaktır.

Eğer çarpışma çok şiddetli değil ise ve küreler yeterince elastik ise, eski hale geri dönüş
süresi sonunda küreler başlangıçtaki şekillerine geri döneceklerdir. Ancak, aşırı şiddetli bir
çarpışma ve yeterince elastik olmayan cisimler söz konusu ise kalıcı deformasyon meydana
gelebilir.

Çarpışma sırasında temas kuvvetleri eşit ve ters yönlü olduğundan, sistemin doğrusal
momentumu değişmez. Dolayısıyla, sistemi için doğrusal momentum korunum ilkesini
yazdığımızda,

(4.7)

ifadesi elde edilir. Çarpışma sırasında temas kuvvetlerine nispeten kürelerin üzerlerine etkiyen
diğer kuvvetlerin çok küçük olduğunu kabul ederek ihmal ediyoruz.

Şekil 4.5

11
 Geri Sıçrama Katsayısı

Çarpışma problemlerinde v1 ve v2 başlangıç hızları ve kütleler bilinir bu durumda

Denklem 4.7 v1' ve v2' iki bilinmeyen içerir. Son durumdaki v1' ve v2' hızlarını bulabilmek için bir
denkleme daha ihtiyaç vardır. Bu denklem, her bir küreye impuls ve momentum ilkesi
uygulanarak elde edilebilir. Fr ve Fd Şekil 4.6’da görüldüğü gibi, sırası ile eski hale geri dönme
ve deformasyon süreleri boyunca temas kuvvetlerinin şiddetlerini temsil etsin. m1 küresi için
deformasyon süresinde impuls ve momentum ilkesi uygulanırsa,

(4.8)

elde edilir. Geri dönme süresi için,

(4.9)

elde ederiz.

Şekil 4.6

12
Geri dönme impulsunun deformasyon impulsuna oranı geri sıçrama katsayısı, e olarak tanımlanır.
m1 küresi için bu değerin,

(4.10)

olduğu görülür. Benzer şekilde, m2 küresi için deformasyon süresi ve geri dönme süresi boyunca
impuls ve momentum ilkesi uygulanırsa,

(4.11)

(4.12)

elde edilir. m1 küresi için geri sıçrama katsayısı, e

(4.13)

olarak elde edilir. Bu denklemler elde edilirken, deformasyon süresi to olarak, toplam temas
süresi ise t olarak alınmıştır. Denklem 4.10 ve 4.13 arasında v0 yok edilerek e ifadesi için,

(4.14)

elde edilir. Çarpışmadan sonraki v1' ve v2' hızları 4.7 ve 4.14 Denklemleri kullanılarak
hesaplanabilir.

13
Çarpışma teorisine göre e = 0 – 1 arasında değerler alır (Şekil 4.7). e = 1 değeri, iki parçacığın
eski hallerine geri dönme kapasitelerinin deforme olma eğilimlerine eşit olduğu ya da
deformasyon impulsu geri dönme impulsuna eşit olduğu anlamına gelir. Bu durum, enerji kaybını
olmadığı tam elastik çarpışma olarak bilinir. Öte yandan, e = 0 değeri ise, parçacıkların
çarpışmadan sonra birbirine takılı kaldıkları ve enerji kaybını maksimum olduğu tam plastik ( ya
da inelastik) çarpışma durumunu tanımlar. Bu durumda, geri dönme impulsu yoktur.

Şekil 4.7

4.3.2. Eğik Çarpışma

Çarpışan parçaların biri veya her ikisi, çarpışma çizgisiyle bir açı yapıyorsa eğik çarpışma
meydana gelir. İki pürüzsüz parçacık arasında eğik çarpışma meydana geldiği zaman, parçacıklar,
büyüklüğü ve doğrultusu bilinmeyen hızlarla birbirinden ayrılırlar (Şekil 4.8). Başlangıç
hızlarının bilinmesi koşulu ile problem dört bilinmeyen içermektedir. Bu blinmeyenler, (v1')n ,

(v1')t , (v2')n , (v2')t dir. Bu dört bilinmeyeni bulmak için dört denkleme ihtiyaç vardır. Bu dört
denklem aşağıdaki gibi elde edilir:

14
 m1 (v1')n

m1 (v1)t m1 (v1')t
m1 m1 m1

∫Fdt
m1 (v1)n

m2 (v2)n ∫Fdt

m2 (v2)t m2 (v2')t
m2 m2 m2

Şekil 4.8 m2 (v2')n

15
 (1) n - yönünde sistemin momentumu korunur:

(4.15)

(2) - (3) t yönünde iki maddesel nokta içinde impuls olmayacağı için her bir maddesel nokta
için t yönündeki momentum korunur:

(4.16)

(4.17)

(4) Merkezi çarpışmada olduğu gibi, geri sıçrama katsayısı geri dönme impulsunun
deformasyon impulsuna pozitif oranıdır:

(4.18)

Son durumdaki dört hız bileşeni belirlendikten sonra Şekil 4.8’deki ve rahatlıkla
bulunur.

16
Örnek 4.6

17
Örnek 4.7

18