387761380 Φυσικη Γ Γυμνασι ου 2018 PDF

Γρηγόρης Δρακόπουλος
Φυσική γ γυμνασίου
Περιέχονται
Στοιχεία θεωρίας
Ερωτήσεις
Ασκήσεις
Μανδράκι - Σκιάθος
Θεσσαλονίκη 2018
ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΚΑΙ ΦΟΡΤΙΟ
1.1 Γνωριμία με την ηλεκτρική δύναμη
Θα πρέπει να γνωρίζουμε τα παρακάτω:
α. Ποια φαινόμενα ονομάστηκαν ηλεκτρικά;
β. Ποια σώματα ονομάζουμε ηλεκτρισμένα;
γ. Με ποιον τρόπο μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ένα σώμα είναι ηλεκτρισμένο;
δ. Τι ονομάζουμε ηλεκτρικές δυνάμεις;
ε. Οι ηλεκτρικές δυνάμεις είναι δυνάμεις επαφής ή ασκούνται από απόσταση.
στ. Οι ηλεκτρικές δυνάμεις είναι ελκτικές ή απωστικές;
ζ. Διαφέρουν οι ηλεκτρικές από τις μαγνητικές δυνάμεις;
η. Τι είδους δυνάμεις εμφανίζονται ανάμεσα σε ηλεκτρισμένα σώματα.
Για την κατανόηση των εννοιών του ηλεκτρισμού ακολουθούν εργαστηριακά πειράματα.
Καλαμάκια, κλωστή, χαρτομάντιλο, μάλλινο ύφασμα, ράβδους από πλαστικό και γυαλί, μπαλόνια,
χαρτάκια
1ο πείραμα (χαρτάκια)
1. Πλησιάζουμε μια ράβδο σε ένα σωρό από μικρά χαρτάκια, τι παρατηρούμε;
…………………………………………………………………………………………………………………
2. Τρίβουμε τη ράβδο με ένα κομμάτι μάλλινο ύφασμα και πλησιάζουμε και

πάλι τα χαρτάκια, τι παρατηρούμε;
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
1

2ο πείραμα (καλαμάκια)
1. Κρεμάμε ένα καλαμάκι από την άκρη του νήματος. Επειδή το καλαμάκι είναι
ιδιαίτερα ελαφρύ δεν πρέπει να φυσάει αέρας γιατί θα κινείται. Αρχικά λοιπόν
παρατηρούμε ότι παραμένει ακίνητο, δηλαδή όπως λέμε στη γλώσσα της φυσικής το
καλαμάκι ισορροπεί. Πλησιάζουμε στη συνέχεια ένα δεύτερο καλαμάκι σε αυτό που
κρέμεται, τι θα παρατηρήσετε:
…………………………………………………………………………………………………
………………………
2. Αν το δεύτερο καλαμάκι το τρίψουμε με ένα χαρτομάντιλο και το

πλησιάσουμε και πάλι στο πρώτο καλαμάκι τι θα δούμε:
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
3. Αν τρίψουμε και τα δύο καλαμάκια με το ίδιο χαρτομάντιλο και τα

πλησιάσουμε και πάλι μεταξύ τους τι θα παρατηρήσουμε:
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
3ο πείραμα (μπαλόνι)
Παίρνουμε ένα μπαλόνι, το ακουμπάμε στον τοίχο, τι θα παρατηρήσετε.
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
Αν το τρίψουμε πάνω στην επιφάνεια του τοίχου τότε τι θα δούμε;
…………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………
3ο πείραμα
Πλησιάζουμε μια πλαστική ράβδο που έχει φορτιστεί με φορτίο q1=-2μC στο μπαλάκι ενός
ηλεκτρικού εκκρεμούς, οπότε διαπιστώνουμε ότι εκτρέπεται από τη θέση ισορροπίας του έτσι ώστε
το νήμα να σχηματίζει γωνία 20Ο με την αρχική θέση του.
1. Αν φορτίσουμε τη ράβδο με φορτίο q2=-4μC, να περιγράψετε τι θα συμβεί στο ηλεκτρικό

εκκρεμές, να κυκλώσετε ποια είναι η πιθανή γωνία που θα φτάσει:
α. 5ο
β. 10ο
γ. 20ο
δ. 40ο
2

2. Αν πλησιάσουμε στο ηλεκτρικό εκκρεμές μια γυάλινη ράβδο φορτισμένη με φορτίο q3=+2μC, να
περιγράψετε τι θα συμβεί στο ηλεκτρικό εκκρεμές, να κυκλώσετε ποια είναι η πιθανή γωνία που θα
φτάσει:
α. 5ο
β. 10ο
γ. 20ο
δ. 40ο
3. Αν ταυτόχρονα, πλησιάσουμε στο ηλεκτρικό εκκρεμές μια γυάλινη ράβδο φορτισμένη με φορτίο
q1=+5μC και μια πλαστική ράβδο που έχει φορτιστεί με φορτίο q2=-3μC, τις οποίες έχουμε φέρει
πολύ κοντά την μία στην άλλη, να περιγράψετε τι θα συμβεί στο ηλεκτρικό εκκρεμές, να κυκλώσετε
ποια είναι η πιθανή γωνία που θα φτάσει:
α. 5ο
β. 10ο
γ. 20ο
δ. 40ο
Παρατήρηση: Σε όλα τα πειράματα, η απόσταση της μπαλίτσας του εκκρεμούς και των άκρων
των φορτισμένων ράβδων είναι η ίδια.
1. Περιγράψτε δύο φαινόμενα που προκαλούνται από ηλεκτρισμένα σώματα.
2. Να συμπληρώσετε τις λέξεις που λείπουν από τις προτάσεις που ακολουθούν:
α. Μεταξύ δύο ηλεκτρισμένων σωμάτων ασκείται είτε ……………. είτε ……………… δύναμη.
β. Δύο ηλεκτρισμένα σώματα αλληλεπιδρούν χωρίς να βρίσκονται απαραίτητα σε ………………

μεταξύ τους.
γ. Η ηλεκτρική δύναμη ασκείται από ………………….
3. Οι μαγνήτες έλκουν:
α. κάθε μεταλλικό αντικείμενο.
β. μόνο τα σιδηρομαγνητικά υλικά, δηλαδή αυτά που περιέχουν σίδηρο, νικέλιο ή κοβάλτιο.
γ. έλκει το σφαιρίδιο του ηλεκτρικού εκκρεμούς.
δ. απωθεί το σφαιρίδιο του ηλεκτρικού εκκρεμούς.
Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση.
3

4. Να σημειώσετε το κατάλληλο γράμμα Α ή Ε, σε όσες από τις δυνάμεις που ακολουθούν είναι
δυνάμεις από απόσταση (Α) και σε όσες είναι δυνάμεις από επαφή (Ε).
α. βάρος
β. ηλεκτρικές δυνάμεις
γ. μαγνητικές δυνάμεις
δ. τριβή
ε. δύναμη ελατηρίου
4

1.2 Το ηλεκτρικό φορτίο
α. Οι ηλεκτρικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε δύο σώματα οφείλονται στα ηλεκτρικά φορτία που
έχουν αποκτήσει.
β. Έχουμε δύο είδη ηλεκτρικού φορτίου.
• Όταν δύο σώματα απωθούνται τότε έχουν ίδιο είδος φορτίου, είναι ομώνυμα φορτισμένα.
• Όταν δύο σώματα έλκονται τότε έχουν ίδιο είδος φορτίου, είναι ετερώνυμα φορτισμένα.
γ. Θετικό φορτίο έχουν σώματα που είναι όμοια φορτισμένα με τη γυάλινη ράβδο που τρίψαμε με
μάλλινο ύφασμα. Τα θετικά φορτισμένα σώματα απωθούνται από τη γυάλινη ράβδο.
δ. Αρνητικό φορτίο έχουν τα σώματα που είναι όμοια φορτισμένα με την πλαστική ράβδο που
τρίψαμε με μάλλινο ύφασμα. Τα αρνητικά φορτισμένα σώματα απωθούνται από την πλαστική
ράβδο.
ε. Η ηλεκτρική δύναμη που ασκεί ένα

φορτισμένο σώμα είναι ανάλογη του φορτίου
του, δηλαδή όσο αυξάνουμε το φορτίο του,
τρίβοντας στο πείραμα την πλαστική ράβδο πιο
έντονα με το μάλλινο ύφασμα, τόσο αυξάνεται
και η ηλεκτρική δύναμη που ασκεί στο μπαλάκι
του ηλεκτρικού εκκρεμούς.
στ. Στο S.I. (Διεθνές Σύστημα Μονάδων) η

μονάδα μέτρησης του ηλεκτρικού φορτίου είναι
το Κουλόμπ C (Coulomb). Επειδή η μονάδα
είναι αρκετά μεγάλη, χρησιμοποιούμε
υποπολλαπλάσιά της.
ζ. Όταν το φορτίο ενός σώματος είναι μηδέν,

δεν ασκεί ηλεκτρική δύναμη, τότε λέμε ότι είναι
ηλεκτρικά ουδέτερο ή αφόρτιστο.
η. Δύο σώματα, για παράδειγμα μια πλαστική

ράβδος και μια γυάλινη ράβδος, είναι
φορτισμένες με φορτία q1=-5μC και q1=8μC
αντίστοιχα. Το συνολικό φορτίο του συστήματος
ισούται με:
qσυστήματος = q1 + q2 = -5μC + 8μC = 2μC
Επομένως το συνολικό φορτίο ενός συστήματος σωμάτων ισούται με το αλγεβρικό άθροισμα των
φορτίων τους.
5

1. Στη φύση εμφανίζονται ………. είδη φορτισμένων σωμάτων. Τα …………. και τα ……………….
φορτισμένα. Δύο ………………….. φορτισμένα σώματα απωθούνται, ενώ δύο …………….
φορτισμένα σώματα …………………
2. Να γίνουν οι μετατροπές σε C (Coulomb) των παρακάτω φορτίων:
α. 4pC
β. 8mC
γ. – 25nC
δ. -80μC
3. Ένα σώμα έχει φορτιστεί με φορτίο q=+5μC. Ποια ή ποιες από τις προτάσεις που ακολουθούν
είναι σωστές και ποιες λανθασμένες.
α. Το σώμα έλκεται από μια πλαστική φορτισμένη ράβδο (που έχουμε τρίψει σε μάλλινο ύφασμα).
β. Το σώμα έχει φορτίο 100 φορές μικρότερο από ένα άλλο σώμα φορτισμένο με φορτίο +5mC.
γ. Απωθείται από ένα δεύτερο σώμα που έχει φορτιστεί με αντίθετο φορτίο.
4. Δύο σώματα Α και Β είναι φορτισμένα με φορτία q1=+4μC και q2=-8μC, το συνολικό ηλεκτρικό
φορτίο του συστήματος των δύο σωμάτων είναι:
α. 12 μC
β. 4 μC
γ. -2 μC
δ. -4 μC
6

1.3 Το ηλεκτρικό φορτίο
Κάθε άτομο αποτελείται από:
1. Τον πυρήνα, που περιέχει πρωτόνια και νετρόνια. Τα πρωτόνια (p) είναι όλα όμοια μεταξύ τους,
έχουν δηλαδή την ίδια μάζα και το ίδιο φορτίο, το οποίο είναι θετικό και ίσο με qp=1,6.10-19C. Τα
νετρόνια (n) είναι ηλεκτρικά ουδέτερα σωματίδια. Η μάζα των πρωτονίων είναι περίπου ίση με
αυτή των νετρονίων. Στον πυρήνα είναι συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο μέρος της μάζας του
ατόμου. Επομένως ο πυρήνας το ατόμου είναι θετικά φορτισμένος.
2. Γύρω από τον πυρήνα περιστρέφονται σε συγκεκριμένες στοιβάδες τα ηλεκτρόνια (e), είναι
σωματίδια με αρκετά μικρότερη μάζα από τα πρωτόνια και τα νετρόνια (mp=1836.me), ενώ είναι
αρνητικά φορτισμένα σωματίδια με φορτίο qe=-1,6.10-19C, είναι μάλιστα η μικρότερη ποσότητα
ηλεκτρικού φορτίου που έχει παρατηρηθεί ελεύθερη στη φύση και την ονομάζουμε στοιχειώδη
ποσότητα ηλεκτρικού φορτίου e =1,6.10-19C.
3. Ο αριθμός των πρωτονίων ενός ατόμου διατηρείται σταθερός, αφού με συνηθισμένες διεργασίες
είναι αδύνατον να αποσπάσουμε πρωτόνια από τον πυρήνα. Ο αριθμός που μας δείχνει πόσα
πρωτόνια περιέχει ένας πυρήνας ονομάζεται ατομικός αριθμός και συμβολίζεται με το γράμμα Ζ.
4. Ο αριθμός που μας δείχνει το συνολικό πλήθος των σωματιδίων (νουκλεονίων) πρωτονίων και
νετρονίων του πυρήνα ονομάζεται μαζικός αριθμός και συμβολίζεται με το γράμμα Α. Ισχύει ότι
Α=Ζ+Ν, όπου Ν ο αριθμός των νετρονίων του πυρήνα.
5. Όταν σε ένα άτομο ο αριθμός των πρωτονίων και ο αριθμός των ηλεκτρονίων είναι ίδιος, το
άτομο είναι ουδέτερα φορτισμένο ή ηλεκτρικά ουδέτερο. Τότε ο ατομικός αριθμός Ζ θα μας
φανερώνει και τον αριθμό των ηλεκτρονίων!
6. Ένα άτομο μπορεί σχετικά εύκολα (με τριβή) να χάσει ή να προσλάβει ηλεκτρόνια (ο αριθμός
αυτός δεν είναι ανεξέλεγκτος αλλά υπακούει σε κανόνες). Έτσι, αν ένα άτομο αποβάλλει
ηλεκτρόνια, μετατρέπεται σε θετικό ιόν (κατιόν). Ενώ αν προσλάβει ηλεκτρόνια, μετατρέπεται σε
αρνητικό ιόν (ανιόν).
7. Η φόρτιση των σωμάτων εξηγείται, με την μεταφορά ηλεκτρονίων από το ένα σώμα στο άλλο.
Ένα σώμα που είναι αρχικά ουδέτερα φορτισμένο όταν προσλάβει έναν αριθμό ηλεκτρονίων, θα
έχει περισσότερα ηλεκτρόνια από πρωτόνια, επομένως φορτίζεται αρνητικά. Ενώ όταν ένα σώμα
που είναι αρχικά ουδέτερα φορτισμένο, αποβάλλει έναν αριθμό ηλεκτρονίων, θα έχει
περισσότερα πρωτόνια από ηλεκτρόνια, επομένως φορτίζεται θετικά.
8. Τα ηλεκτρόνια ούτε παράγονται ούτε καταστρέφονται, επομένως σε ένα μονωμένο σύστημα

σωμάτων, θα ισχύει η Αρχή Διατήρησης του Ηλεκτρικού Φορτίου.
9. Αφού λοιπόν κάθε φορτίο q θα οφείλεται σε πλεόνασμα ηλεκτρονίων (αρνητικό φορτίο) ή

έλλειμμα ηλεκτρονίων (θετικό φορτίο), λέμε ότι το φορτίο είναι κβαντισμένη ποσότητα. Επομένως
κάθε ηλεκτρικό φορτίο q θα ακολουθεί τη σχέση: q = N e , όπου Ν ακέραιος αριθμός.
7

1. Ένα σώμα που είναι φορτισμένο με φορτίο -64μC, σημαίνει ότι:
α. Έχει πλεόνασμα ηλεκτρονίων ή έλλειμμα ηλεκτρονίων.
β. Να υπολογίσετε τον αριθμό των ηλεκτρονίων (που πλεονάζουν ή λείπουν) αν δίνεται η απόλυτη
τιμή του φορτίο του ηλεκτρονίου e=-1,6.10-19C.
2. Όταν τρίβουμε μια πλαστική ράβδο με ανά κομμάτι μάλλινο ύφασμα, γνωρίζουμε ότι η ράβδος
φορτίζεται με αρνητικό φορτίο επειδή:
α. μετακινούνται πρωτόνια από τη ράβδο στο ύφασμα.
β. μετακινούνται ηλεκτρόνια και πρωτόνια από το ύφασμα στη ράβδο.
γ. μετακινούνται ηλεκτρόνια από το ύφασμα στη ράβδο.
8

1.3 Τρόποι ηλέκτρισης
Θα πρέπει να γνωρίζουμε τα παρακάτω
Έχουμε τρεις τρόπους για να φορτίσουμε ένα σώμα:
1. Με τριβή
2. Με επαφή
3. Με επαγωγή
1. Η ηλέκτριση με τριβή στηρίζεται στο γεγονός

όταν τρίβουμε μεταξύ τους δύο σώματα,
ηλεκτρόνια εγκαταλείπουν το σώμα που τα
συγκρατεί πιο χαλαρά και πηγαίνουν στο άλλο
σώμα. Με τη βοήθεια του σχήματος μπορούμε
να εξηγήσουμε το είδος του ηλεκτρικού φορτίου
που θα αποκτήσουν δύο σώματα όταν τα
τρίψουμε μεταξύ τους. Σύμφωνα λοιπόν με το
σχήμα, καθένα από αυτά αποκτά θετικό φορτίο
όταν το τρίψουμε με κάποιο από τα επόμενά του. Τι φορτίο θα αποκτήσουν μια χτένα και τα μαλλιά
μας, τι έχετε παρατηρήσει όταν χτενίζεστε;
Παρατήρηση: Αν το σύστημα των δύο τριβόμενων σωμάτων είναι αρχικά ουδέτερα φορτισμένα,
τότε μετά από την τριβή θα αποκτήσουν αντίθετα φορτία, με βάση την Αρχή Διατήρησης του
Ηλεκτρικού Φορτίου.
2. Με επαφή: Έστω δύο μεταλλικές σφαίρες Α και Β (αγωγοί) η Α είναι

φορτισμένη θετικά και η Β αφόρτιστη. Αν φέρουμε σε επαφή τις δύο
σφαίρες, ηλεκτρόνια εγκαταλείπουν τη Β και μεταφέρονται στην Α. Τελικά
και οι δύο σφαίρες φορτίζονται με θετικά φορτία και μάλιστα θα ισχύει η
Α. Δ. Ηλ. φορτίου:
qol ,arcik ό = qol ,telik ό Û qA + 0 = qA΄ + qB΄
α. Ηλεκτρικοί αγωγοί, ονομάζονται τα υλικά που επιτρέπουν το

διασκορπισμό (κίνηση) του ηλεκτρικού φορτίου σε όλη την έκτασή τους.
Οι αγωγοί (τα μέταλλα) είναι υλικά που διαθέτουν ελεύθερα ηλεκτρόνια,
τα ηλεκτρόνια αυτά δεν ανήκουν σε κάποιο συγκεκριμένο άτομο αλλά
κινούνται άτακτα και προς κάθε κατεύθυνση μέσα στο υλικό, ενώ τα άτομα του αγωγού έχοντας
χάσει το καθένα έναν αριθμό από ηλεκτρόνια, έχουν μετατραπεί σε θετικά ιόντα (κατιόντα), τα οποία
μπορούν να κινούνται ελάχιστα γύρω από τη θέση ισορροπίας τους. Αγωγοί θεωρούνται τα
διαλύματα οξέων, βάσεων και αλάτων, όπως και διάφορα αέρια.
9

β. Μονωτές, είναι τα υλικά που δεν επιτρέπουν την κίνηση ηλεκτρικών φορτίων μέσα από την ύλη
τους. Τέτοια υλικά είναι το ξύλο, το κερί, το πλαστικό, το γυαλί, το καθαρό νερό. Οι μονωτές όταν
ηλεκτρίζονται δεν αφήνουν τα φορτία να σκορπίσουν μέσα τους, γι’ αυτό αποκτούν το ηλεκτρικό
φορτίο τοπικά.
γ. Στο πείραμα του σχήματος,

φορτίζουμε το ηλεκτροσκόπιο και το
συνδέουμε με δύο διαφορετικά
υλικά, ένα νήμα από πλαστικό και
ένα από αλουμίνιο. Ακουμπάμε
διαδοχικά με το χέρι μας τα δύο
νήματα, θα διαπιστώσουμε ότι όταν
πιάσουμε ο αλουμινένιο νήμα (αγωγός) το ηλεκτροσκόπιο εκφορτίζεται.
3. Με επαγωγή: Ένα μεταλλικό σώμα (αγωγός)

είναι αρχικά ουδέτερα φορτισμένος, όπως
φαίνεται στο διπλανό σχήμα. Πλησιάζουμε σ’
αυτό μια ράβδο από γυαλί την οποία έχουμε
φορτίσει (θετικά), οπότε παρατηρούμε πως
αλλάζει η κατανομή των ηλεκτρικών φορτίων
πάνω στο σώμα. Πλησιάζουμε στο ένα άκρο
του σώματος ένα ηλεκτρικό εκκρεμές και
παρατηρούμε ότι το μπαλάκι εκτρέπεται από τη
θέση του. Αν απομακρύνουμε τη γυάλινη
ράβδο τα φορτία ξαναπαίρνουν την αρχική
τους θέση, με αποτέλεσμα το σώμα δεν
εμφανίζει ηλεκτρικές ιδιότητες. Με επαγωγή,
μπορούμε να φορτίσουμε όλους τους
αγωγούς.
Οι μονωτές όταν ηλεκτρίζονται με επαγωγή, επειδή τα άτομα

του μονωτή πολώνονται, δηλαδή αποκτούν πρόσκαιρα ένα
σχήμα σαν τη μπάλα του αμερικάνικου φουτμπόλ. Αυτό εξηγεί
και τις ηλεκτρικές δυνάμεις που ασκούνται ανάμεσα σε μια
φορτισμένη ράβδο και σε μικρά χαρτάκια ή με το μπαλάκι του
ηλεκτρικού εκκρεμούς.
10

1.5 Νόμος του Coulomb
Ο Νόμος του Coulomb μας επιτρέπει να

υπολογίζουμε το μέτρο της δύναμης που
αναπτύσσεται ανάμεσα σε δύο σημειακά ηλεκτρικά
φορτία.
«Το μέτρο της δύναμης F που αναπτύσσεται

ανάμεσα σε δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1,
q2 είναι ανάλογο του γινομένου τους και
αντιστρόφως ανάλογο του τετραγώνου της
μεταξύ τους απόστασης».
Q1 ⋅ Q2
F =k
r2
Όπου kc σταθερά, που εξαρτάται από το μονωτικό υλικό που υπάρχει ανάμεσα στα δύο φορτία.
Συγκεκριμένα, αν ανάμεσα στα δύο φορτία τοποθετήσουμε μονωτικό υλικό (νερό, πλαστικό ..) τότε
το μέτρο της δύναμης μειώνεται, επειδή η τιμή της σταθεράς μειώνεται! Όταν ανάμεσα στα δύο
φορτία υπάρχει το κενό (ή αέρας), η τιμή της σταθεράς είναι:
k = 9⋅109 Nm2 / C 2
Παρατηρήσεις
1. Για να εφαρμόσουμε το Νόμο, θα πρέπει να δύο φορτία να είναι σημειακά (μικρών διαστάσεων)
ή όταν έχουμε δύο σφαίρες με ομοιόμορφη κατανομή του φορτίου τους.
2. Οι δυνάμεις είναι ελκτικές ή απωστικές (αν τα φορτία είναι ετερώνυμα είναι ελκτικές, ενώ αν είναι
ομώνυμα απωστικές). Οι βαρυτικές δυνάμεις είναι μόνο ελκτικές.
3. Οι δυνάμεις που αναπτύσσονται μεταξύ των φορτίων είναι αντίθετες, δηλαδή έχουν το ίδιο μέτρο,
την ίδια διεύθυνση και αντίθετη φορά (δράση – αντίδραση).
4. Οι ηλεκτρικές δυνάμεις είναι κεντρικές, δηλαδή η διεύθυνσή τους είναι πάνω στην ευθεία που
διέρχεται από τα κέντρα τους (ή τα σημειακά φορτία).
5. Οι δυνάμεις αυτές κυριαρχούν στο μικρόκοσμο (στη δομή των ατόμων), έτσι τα ηλεκτρόνια
συγκρατούνται με ελκτικές δυνάμεις που ασκούνται από τον πυρήνα του ατόμου. Ενώ οι
βαρυτικές δυνάμεις κυριαρχούν στο μακρόκοσμο, για παράδειγμα η Γη συγκρατείται με βαρυτική
έλξη που δέχεται από τον Ήλιο.
11

1.6 Το ηλεκτρικό πεδίο
α. Ηλεκτρικό πεδίο, ονομάζουμε το χώρο που σε οποιοδήποτε σημείο του

αφήσουμε ένα μικρό ηλεκτρικό φορτίο θα δεχτεί την επίδραση ηλεκτρικής
δύναμης.
β. Ένα ηλεκτρικό πεδίο, δημιουργείται από ένα ή περισσότερα ηλεκτρικά

φορτία.
γ. Είναι πιο σωστά να λέμε ότι δύο φορτία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους
(έλκονται ή απωθούνται) επειδή βρίσκονται το ένα μέσα στο ηλεκτρικό
πεδίο του άλλου.
δ. Στο διπλανό σχήμα, φαίνεται αρχικά ένα φορτίο +Q, το οποίο δημιουργεί
γύρω του ηλεκτρικό πεδίο. Το πεδίο δεν φαίνεται, αλλά μπορούμε να
διαπιστώσουμε την ύπαρξή του αν φέρουμε στο χώρο ένα άλλο μικρό
φορτίο (-q), οπότε θα δεχτεί δύναμη με την επίδραση της οποίας θα
αρχίσει να κινείται.
Ηλεκτρικές δυναμικές γραμμές

Είναι νοητές (ανύπαρκτες) γραμμές που με τη βοήθειά τους μπορούμε να απεικονίζουμε , να
σχεδιάζουμε ένα ηλεκτρικό πεδίο. Οι ηλεκτρικές δυναμικές γραμμές έχουν τις εξής ιδιότητες:
α. Δεν τέμνονται μεταξύ τους.
β. Όσο πιο πυκνές είναι σε ένα σημείο του χώρου, τόσο το ηλεκτρικό πεδίο είναι πιο ισχυρό και το
αντίθετο.
γ. Αν είναι παράλληλες μεταξύ τους, το ηλεκτρικό πεδίο ονομάζεται

ομογενές και στην περίπτωση αυτή σε όποιο σημείο του κι αν
αφήσουμε ένα μικρό φορτίο θα δέχεται σταθερή δύναμη. Ένα τέτοιο
πεδίο μπορούμε να δημιουργήσουμε ανάμεσα σε δύο αντίθετες
ηλεκτρικά φορτισμένες μεταλλικές πλάκες (το σύστημα αυτό λέγεται
πυκνωτής).
12

Ηλεκτρική Θωράκιση
O κεραυνός αποτελεί ένα άστατο, τυχαίο και απρόβλεπτο φαινόμενο.
Περίπου 2.000 καταιγίδες ενεργούν ταυτόχρονα στη γη προκαλώντας
πάνω από 100 πτώσεις κεραυνών ανά δευτερόλεπτο. Στα φυσικά
χαρακτηριστικά του κεραυνού περιλαμβάνονται στάθμες ρεύματος
που μερικές φορές ξεπερνούν τα 400 kA, θερμοκρασίες που φτάνουν
τους 30.000 οC και ταχύτητες που πλησιάζουν το ένα τρίτο της
ταχύτητας του φωτός. Ένας στους 57 κεραυνούς πλήττει κάποιο
κτίριο. Κάθε χρόνο προκαλούνται περισσότερες από 26.000 πυρκαγιές από κεραυνούς με
αποτέλεσμα οι ζημιές να υπερβαίνουν κάθε χρόνο τα 6 δισεκατομμύρια δολάρια. Tα φαινόμενα που
εμφανίζονται κατά τις πτώσεις κεραυνών ακολουθούν την εξής περίπου συμπεριφορά:
Αντικεραυνική προστασία με συστήματα

κλωβών Faraday
Στο εσωτερικό ενός αγωγού, δεν παρατηρείται

ηλεκτρικό πεδίο, με αποτέλεσμα να λειτουργεί ως
κλωβός που θωρακίζει ηλεκτρικά. O κλωβός του
Faraday παρέχει ουσιαστική προστασία σε
στατικά και σε αργά μεταβαλλόμενα ηλεκτρικά
πεδία. Σχετικώς επαρκή προστασία σε
ηλεκτρομαγνητικά πεδία. Aκόμη και τα
περιορισμένου ύψους και μικρά κτίρια
επηρεάζονται από κεραυνούς. Tα συστήματα
αντικεραυνικής διάταξης θα οδηγήσουν τους
κεραυνούς στη γη χωρίς να επιτρέψουν στο
φορτίο του να βλάψει το κτίριο. Yψηλά δέντρα προσκείμενα σε ένα κτίριο δεν το προστατεύουν.
Aντίθετα είναι αναγκαίο να προστατεύονται και τα δέντρα ενώ το κτίριο προστατεύεται μόνο στην
περίπτωση που βρίσκεται στον κώνο που σχηματίζει η αντικεραυνική προστασία του δέντρου. Ένα
κτίριο με μεταλλική στέγη είναι ασφαλές μόνο με αντικεραυνική προστασία.
13

1. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1 και q2 βρίσκονται σε
απόσταση μεταξύ τους r και έλκονται με δύναμη μέτρου F.
Αν διπλασιάσουμε μόνο το ένα φορτίο από τα δύο, το μέτρο της δύναμης:
α. διατηρείται
β. διπλασιάζεται
γ. υποδιπλασιάζεται
δ. τετραπλασιάζεται
Κυκλώστε τη σωστή απάντηση.

Αν διπλασιάσουμε το ένα φορτίο και υποδιπλασιάσουμε
το δεύτερο, το μέτρο της δύναμης:
α. διατηρείται

Αν διπλασιάσουμε την απόσταση μεταξύ τους, το μέτρο
της δύναμης:
α. τετραπλασιάζεται
δ. υποτετραπλασιάζεται

Αν υποδιπλασιάσουμε την απόσταση μεταξύ τους, το
μέτρο της δύναμης:
14


Αν διπλασιάσουμε την απόσταση μεταξύ τους, και
διπλασιάσουμε το ένα φορτίο, το μέτρο της δύναμης:
6. Το μέτρο της δύναμης Coulomb που ασκείται ανάμεσα σε δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1 και
q2 είναι:
α. ανάλογο της απόστασης μεταξύ των δύο φορτίων.
β. αντιστρόφως ανάλογο του τετραγώνου της απόστασής τους.
γ. ανάλογο του τετραγώνου της απόστασής τους.
δ. αντιστρόφως ανάλογο της απόστασής τους.
7. Ποια από τις παρακάτω προτάσεις είναι λανθασμένη:
α. Δύο θετικά φορτία που είναι στις άκρες ενός ευθύγραμμου τμήματος απωθούνται.
β. Δύο αρνητικά φορτία που είναι στις άκρες ενός ευθύγραμμου τμήματος απωθούνται.
γ. Ένα θετικό και ένα αρνητικό φορτίο που είναι στις άκρες ενός ευθύγραμμου τμήματος
απωθούνται.
δ. Ένα θετικό και ένα αρνητικό φορτίο που είναι στις άκρες ενός ευθύγραμμου τμήματος
έλκονται.
15

8. Ποια από τις παρακάτω σχέσεις αποτελεί τη μαθηματική έκφραση του Νόμου του Coulomb:
Q1 ⋅ Q2
α. F =k
r
Q1 + Q2
β. F = k
r2
Q1 ⋅ Q2
γ . F =k
r2
Q1 − Q2
δ. F =k
r2
6. Πάνω σε μια ευθεία στερεώνουμε ακλόνητα σε δύο σημεία της Α και Β δύο σημειακά
ηλεκτρικά φορτία Q 1=+q και Q 2=-q ( με q>0), αν στο μέσο της απόστασής τους αφήσουμε ένα
μικρό σημειακό φορτίο +q:
α. θα κινηθεί προς το σημείο Α της ευθείας.
β. θα κινηθεί προς το σημείο Β της ευθείας.
γ. θα παραμείνει ακίνητο.
Από το σχολικό, σελίδα 30, να γίνουν οι ερωτήσεις 11 και 12.
16

9 . 2 2 . -19
Δίνεται kc = 9.10 N m /C , φορτίο ηλεκτρονίου e = - 1,6 10 C
1. Μια γυάλινη ράβδος διαθέτει φορτίο q1=32μC. Να υπολογίσετε το έλλειμμα ηλεκτρονίων της. Μια
δεύτερη ράβδος από πλαστικό διαθέτει φορτίο q2=-64μC, να βρείτε το πλεόνασμα των
ηλεκτρονίων της.
2. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1=+1μC και q2=-4μC βρίσκονται πάνω σε μια ευθεία ακλόνητα
στερεωμένα και απέχουν απόσταση μεταξύ τους r=30cm. Να υπολογίσετε το μέτρο της δύναμης
που δέχεται κάθε φορτίο.
στερεωμένα. Αν το μέτρο της ελκτικής δύναμης που αναπτύσσεται μεταξύ τους είναι F=0,6N, να
υπολογίσετε την απόσταση μεταξύ τους r.
4. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1 και q2=-2μC βρίσκονται πάνω σε μια ευθεία ακλόνητα
στερεωμένα και απέχουν απόσταση μεταξύ τους r=10cm. Αν το μέτρο της ελκτικής δύναμης που
αναπτύσσεται μεταξύ τους είναι F=1,8N, να υπολογίσετε το φορτίο q1.
στερεωμένα και απέχουν απόσταση μεταξύ τους r=3cm. Να υπολογίσετε το μέτρο της δύναμης
που δέχεται κάθε φορτίο.
6. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q2 και q1=5μC βρίσκονται πάνω σε μια ευθεία ακλόνητα
στερεωμένα και απέχουν απόσταση μεταξύ τους r=2cm. Αν το μέτρο της ελκτικής δύναμης που
αναπτύσσεται μεταξύ τους είναι F=36N, να υπολογίσετε το φορτίο q2.
Από το σχολικό σελίδα 32, να κάνετε τις ασκήσεις 1, 2, (3*όχι απαραίτητα).
17

18

19

ΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΡΕΥΜΑ
1.6 Το ηλεκτρικό ρεύμα
Κατά τη φόρτιση των σωμάτων έχουμε διαπιστώσει ότι μετακινούνται από το ένα σώμα στο άλλο
ηλεκτρικά φορτία και συγκεκριμένα ηλεκτρόνια. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε αν η αυτή κίνηση
(προσανατολισμένη ή κίνηση προς μια φορά)αυτή είναι εφικτή σε όλα τα σώματα.
Η έννοια του ηλεκτρικού ρεύματος
Για να πραγματοποιήσουμε τα παρακάτω απλά πειράματα θα χρειαστούμε, πλαστικό νήμα ή

πετονιά, φύλλο αλουμινόχαρτο, μεταλλικά καλώδια, μπαταρία, λαμπάκι, διάλυμα οξέος, νερό (κατά
προτίμηση απιονισμένο).
1ο πείραμα
α. Συνδέουμε προσεκτικά το μεταλλικό άκρο του ηλεκτροσκοπίου με ένα πλαστικό νήμα (πλαστική
πετονιά) και ένα μεταλλικό σύρμα (ή νήμα από αλουμινόχαρτο).
β. Τρίβουμε μια πλαστική ράβδο με μάλλινο ύφασμα και στη συνέχεια φορτίζουμε (με επαφή) το
ηλεκτροσκόπιο, ακουμπώντας το στο μεταλλικό άκρο του. Διαπιστώνουμε ότι τα φύλλα του
απομακρύνονται μεταξύ τους, μπορείτε να εξηγήσετε γιατί συμβαίνει αυτό;
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
γ. Αν ακουμπήσουμε με το χέρι μας το άκρο του πλαστικού νήματος, τι θα συμβεί με τα φύλλα του
ηλεκτροσκοπίου;
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
20

δ. Αν στη συνέχεια ακουμπήσουμε την άκρη του αλουμινόχαρτου (ή του μεταλλικού σύρματος) τι θα
συμβεί με τα φύλλα του ηλεκτροσκοπίου;
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Ηλεκτρικό ρεύμα, ονομάζουμε την προσανατολισμένη κίνηση ηλεκτρονίων (ή γενικότερα

φορτισμένων σωματιδίων).
el.wikipedia.org/wiki/Ηλεκτρικό_ρεύμα
http://el.wikipedia.org/wiki/Ελεύθερα_ηλεκτρόνια
Ηλεκτρική αγωγιμότητα, ονομάζουμε την ιδιότητα των

διαφόρων υλικών να επιτρέπουν τη διέλευση
φορτισμένων σωματιδίων (π.χ. ηλεκτρόνια) μέσα από
την ύλη τους. Φυσικά, όλα τα υλικά δεν έχουν την ίδια
αγωγιμότητα, όπως φαίνεται και από τη διπλανή εικόνα.
Για παράδειγμα ο
χρυσός έχει
περισσότερα
ελεύθερα
ηλεκτρόνια σε
κάθε μονάδα
όγκου του υλικού
(πυκνότητα
ηλεκτρονίων) σε
σχέση με το σίδηρο, γι’ αυτό έχει μεγαλύτερη
αγωγιμότητα. Ενώ οι μονωτές έχουν πολύ μικρή αγωγιμότητα, δηλαδή δεν έχουν ελεύθερα
ηλεκτρόνια, οπότε δεν διαρρέονται από ηλεκτρικό ρεύμα.
el.wikipedia.org/wiki/Ηλεκτρική_αγωγιμότητα
Οι ημιαγωγοί, είναι μια ειδική περίπτωση υλικών αφού έχουν ερμαφρόδιτη συμπεριφορά κάτι
ανάμεσα σε μονωτές και αγωγούς και η συμπεριφορά τους καθορίζεται σημαντικά από τη
θερμοκρασία του υλικού. el.wikipedia.org/wiki/Ημιαγωγός
Κίνηση ελευθέρων ηλεκτρονίων, αγωγιμότητα, αγωγοί, μονωτές, ημιαγωγοί, ηλεκτρικό ρεύμα
21

2ο πείραμα
α. Κατασκευάζουμε εύκολα το κύκλωμα στου σχήματος, τα δύο μεταλλικά
καλώδια τα βυθίζουμε μέσα σε μια μικρή λεκάνη με νερό, το λαμπάκι θα
ανάψει;
………………………………………………………………………..…………
………………………………………………………………………..…………
β. Αν στη συνέχεια επαναλαμβάνουμε το πείραμα με το διαφορά ότι

ρίχνουμε μέσα στο ποτήρι διάλυμα οξέος, το λαμπάκι θα ανάψει.
………………………………………………………………………..………
………………………………………………………………………..………
γ. Φυσικά μπορούμε να επαναλάβουμε το πείραμα αυτό και με άλλα

υλικά δηλαδή τα δύο καλώδια θα τα συνδέουμε κάθε φορά και με κάποιο υλικό (αλουμινόχαρτο,
χαρτί κουζίνας, ένα πλαστικό στυλό, μάλλινο ύφασμα, γυαλί, ξύλο …) Σε ποιες περιπτώσεις το
λαμπάκι θα ανάψει;
1. Τα υλικά που επιτρέπουν να περνάει μέσα τους ηλεκτρικό ρεύμα ονομάζονται ………….. ενώ τα
υλικά που δεν επιτρέπουν να περνάει ηλεκτρικό ρεύμα ονομάζονται …………………
2. Ο ηλεκτρολόγος όταν επισκευάζει κάποια ηλεκτρική βλάβη χρησιμοποιεί εργαλεία με λαβή από
……………………. υλικό και γάντια από ………………….. για να μην κινδυνεύει.
3. Γιατί το ηλεκτρικό ρεύμα περνάει μέσα από αγωγούς και όχι από μονωτές;
4. Τι είναι τα ελεύθερα ηλεκτρόνια;
5. Τι είναι η ηλεκτρική αγωγιμότητα, έχουν όλα τα υλικά την ίδια αγωγιμότητα;
6. Τι είναι οι ημιαγωγοί;
7. Σε κάθε πρόταση που ακολουθεί να σημειώσετε το γράμμα Σ αν είναι σωστή ή το γράμμα Λ αν

είναι λανθασμένη.
α. Στους μεταλλικούς αγωγούς οι φορείς του ηλεκτρικού ρεύματος είναι τα θετικά ιόντα.
β. Ο χρυσός έχει μεγαλύτερη ηλεκτρική αγωγιμότητα από το χαλκό.
22

γ. Όταν δύο παράλληλες μεταλλικές πλάκες συνδεθούν με τους πόλους μιας πηγής δημιουργείται
ανάμεσά τους ομογενές ηλεκτρικό πεδίο.
δ. Οι ημιαγωγοί έχουν μεγαλύτερη αγωγιμότητα από τους μονωτές.
ε. Όταν ένας αγωγός δεν συνδέεται με τους πόλους μιας πηγής τα ελεύθερα ηλεκτρόνιά του
παραμένουν ακίνητα.
23

2.1 Το ηλεκτρικό ρεύμα
Ηλεκτρική πηγή
Για να καταλάβουμε πως δημιουργείται το ηλεκτρικό ρεύμα σ’ ένα αγωγό, μπορούμε να
εκτελέσουμε το παρακάτω πείραμα.
Η έννοια του ηλεκτρικού ρεύματος
Για να πραγματοποιήσουμε τα παρακάτω απλά πειράματα θα χρειαστούμε, ένα λεπτό νήμα, ένα
ελαφρύ πλαστικό μπαλάκι, μεταλλικά καλώδια, μπαταρία, λαμπάκι και ένα διακόπτη,
αλουμινόχαρτο.
1ο πείραμα
α. Καλύπτουμε με αλουμινόχαρτο δύο ίδια χοντρά χαρτόνια (ή τετράδια) και στη συνέχεια τα
συνδέουμε με τα καλώδια με την μπαταρία και το διακόπτη όπως φαίνεται στο σχήμα. Ανάμεσα στα
δύο χαρτόνια αφήνουμε να κρέμεται ένα μικρό πλαστικό μπαλάκι που προηγουμένως έχουμε
φορτίσει έστω αρνητικά (με τριβή). Τι συμβαίνει με το μπαλάκι;
24

β. Στη συνέχεια κλείνουμε το διακόπτη, μπορείτε να εξηγήσετε γιατί το μπαλάκι εκτρέπεται από την
αρχική του θέση;
…………………………………………………………………………………………………………………
γ. Συνδέουμε τα δύο χαρτόνια με ένα λαμπάκι και κλείνουμε το διακόπτη, μπορείτε να εξηγήσετε
γιατί ανάβει το λαμπάκι;
…………………………………………………………………………………………………………………
δ. Αν στη συνέχεια ακουμπήσουμε την άκρη του αλουμινόχαρτου (ή του μεταλλικού σύρματος) τι θα
συμβεί με τα φύλλα του ηλεκτροσκοπίου;
…………………………………………………………………………………………………………………
Πως μπορούμε να προκαλέσουμε ηλεκτρικό ρεύμα μέσα σε έναν μεταλλικό αγωγό;
Ηλεκτρικό ρεύμα μπορούμε εύκολα να προκαλέσουμε με τη βοήθεια μιας μπαταρίας (ηλεκτρική

πηγή). Σε κάθε ηλεκτρική πηγή υπάρχουν δύο αντίθετα ηλεκτρισμένες περιοχές τις οποίες
ονομάζουμε ηλεκτρικούς πόλους. Αν συνδέσουμε μια ηλεκτρική πηγή με έναν μεταλλικό αγωγό
τότε στο εσωτερικό του αγωγού δημιουργείται ηλεκτρικό πεδίο. Το ηλεκτρικό πεδίο ασκεί δυνάμεις
στα ελεύθερα ηλεκτρόνια και στα θετικά ιόντα του αγωγού. Τα θετικά ιόντα δεν έχουν τη δυνατότητα
να κινηθούν ελεύθερα. Αντίθετα όμως τα ελεύθερα ηλεκτρόνια υπό την επίδραση της ηλεκτρικής
25

δύναμης από το ηλεκτρικό πεδίο της πηγής κινούνται προσανατολισμένα από τον αρνητικό προς το
θετικό πόλο της πηγής. Η προσανατολισμένη αυτή κίνηση αποτελεί το ηλεκτρικό ρεύμα.
el.science.wikia.com/wiki/Ηλεκτρική_πηγή
www.pi-schools.gr/books/dimotiko/fisiki_e/math_60_74.pdf
Κίνηση ελευθέρων ηλεκτρονίων, αγωγιμότητα, αγωγοί, μονωτές, ημιαγωγοί, ηλεκτρικό ρεύμα
Ένταση ηλεκτρικού ρεύματος

Πότε το ηλεκτρικό ρεύμα χαρακτηρίζεται ισχυρό και πότε ασθενές;
Το ηλεκτρικό ρεύμα είναι η προσανατολισμένη κίνηση των ηλεκτρονίων κατά μήκος των μεταλλικών
αγωγών. Συνδέουμε το πόσο ισχυρό ή ασθενές είναι το ηλεκτρικό ρεύμα που διαρρέει το λαμπτήρα
με τον αριθμό των ηλεκτρονίων που διέρχονται από μια διατομή του σύρματος στη μονάδα του
χρόνου. Όσο περισσότερα ηλεκτρόνια διέρχονται από μια κάθετη διατομή (από μια τομή) του
αγωγού σε ορισμένο χρόνο, τόσο περισσότερο φορτίο θα περνάει από αυτήν και τόσο ισχυρότερο
θα είναι το ηλεκτρικό ρεύμα. Ισχυρό ηλεκτρικό ρεύμα σημαίνει ότι τα ελεύθερα ηλεκτρόνια κινούνται
προσανατολισμένα με γρήγορο ρυθμό μέσα στον αγωγό, ενώ ασθενές ηλεκτρικό ρεύμα σημαίνει
ότι τα ελεύθερα ηλεκτρόνια κινούνται προσανατολισμένα με αργό ρυθμό μέσα στον αγωγό.
Πως ορίζεται η ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος και τι εκφράζει;

Ορίζουμε την ένταση (Ι) του ηλεκτρικού ρεύματος που διαρρέει έναν αγωγό ως το φορτίο (q)
που διέρχεται από μια διατομή του αγωγού σε χρονικό διάστημα (t) προς το χρονικό
διάστημα.
Στη γλώσσα των μαθηματικών η παραπάνω σχέση γράφεται:

q
Ι=
t
Η ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος εκφράζει το ρυθμό με τον οποίο κινείται το ηλεκτρικό φορτίο
στον αγωγό, δηλαδή το πόσο γρήγορα κινούνται τα ηλεκτρικά φορτία που αποτελούν το ηλεκτρικό
ρεύμα.
26

Ποια είναι η μονάδα της έντασης του ηλεκτρικού ρεύματος;
Στο Διεθνές Σύστημα Μονάδων (S.I.) η ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος είναι θεμελιώδες μέγεθος
και μονάδα μέτρησής της είναι το 1 Ampere (1 A) (Αμπέρ). Όπως προκύπτει από την παραπάνω
σχέση το 1Α=1C/s. Σε ηλεκτρονικές διατάξεις που διαρρέονται από ρεύματα μικρής έντασης ως
μονάδες μέτρησης της έντασης του ηλεκτρικού ρεύματος χρησιμοποιούμε υποπολλαπλάσια του
αμπέρ όπως:
• 1 mA = 10-3 A (μιλιαμπέρ)
• 1 μΑ = 10-6 Α (μικροαμπέρ)
el.wikipedia.org/wiki/Αμπέρ_(μονάδα_μέτρησης)
Τι σημαίνει ότι η ένταση του ρεύματος είναι 16 Α;

16 Α ή 16 C/s, δηλαδή σε κάθε 1s περνούν 16C φορτίου από μια διατομή του αγωγού, δηλαδή με
τη βοήθεια της σχέσης q=Ne, μπορούμε να βρούμε ότι Ν=1020 ηλεκτρόνια πέρασαν από τη διατομή
του αγωγού σε 1 μόλις δευτερόλεπτο, αρκεί να φανταστεί κανείς ότι ο αριθμός αυτός είναι περίπου
15.1010 φορές ο πληθυσμός της Γης!!
Με ποια όργανα μετράμε την ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος;

Τα όργανα που χρησιμοποιούμε για να μετράμε την ένταση του ηλεκτρικού
ρεύματος ονομάζονται αμπερόμετρα.
Για να μετρήσουμε την ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος που διέρχεται από έναν αγωγό,
παρεμβάλουμε το αμπερόμετρο, έτσι ώστε το προς μέτρηση ρεύμα να διέλθει μέσα από αυτό. Αυτός
ο τρόπος σύνδεσης του οργάνου λέγεται σύνδεση σε σειρά.
Τα σύγχρονα αμπερόμετρα είναι ενσωματωμένα σε όργανα πολλαπλής

χρήσης που ονομάζονται πολύμετρα. Με το πολύμετρο μπορούμε να
μετράμε και άλλα μεγέθη, όπως ηλεκτρική τάση και αντίσταση.
27

Ποια είναι η πραγματική φορά του ηλεκτρικού ρεύματος;
Τα μόνα φορτισμένα σωματίδια που μπορούν να κινηθούν
ελεύθερα και προς κάθε κατεύθυνση στο εσωτερικό των
μεταλλικών αγωγών είναι τα ελεύθερα ηλεκτρόνια. Επειδή τα
ηλεκτρόνια είναι αρνητικά φορτισμένα, θα κινούνται από τον
αρνητικό προς το θετικό πόλο της μπαταρίας. Επομένως: Η
φορά κίνησης των ηλεκτρονίων σ’ ένα μεταλλικό αγωγό είναι
η πραγματική φορά του ηλεκτρικού ρεύματος.
Ποια είναι η συμβατική φορά του ηλεκτρικού ρεύματος;

Έχει επικρατήσει, για ιστορικούς λόγους, να θεωρούμε ότι η φορά του
ηλεκτρικού ρεύματος ταυτίζεται με τη φορά κίνησης φανταστικών
θετικών φορτίων που κινούνται κατά μήκος των αγωγών. Η φορά
κίνησης των θετικών φορτίων σ’ ένα αγωγό ονομάζεται συμβατική
φορά του ηλεκτρικού ρεύματος. Στη μελέτη του ηλεκτρικού ρεύματος
χρησιμοποιούμε την συμβατική φορά και όχι την πραγματική φορά.
Ποια είναι τα αποτελέσματα του ηλεκτρικού ρεύματος;
Μπορούμε να κατατάξουμε τα φαινόμενα που προκαλεί το ηλεκτρικό ρεύμα στις ακόλουθες

κατηγορίες.
• Θερμικά αποτελέσματα: Το ηλεκτρικό ρεύμα προκαλεί τη θέρμανση των σωμάτων τα οποία

διαρρέει. Συσκευές που λειτουργούν με βάση τα θερμικά αποτελέσματα του ηλεκτρικού
ρεύματος είναι ο θερμοσίφωνας, η ηλεκτρική κουζίνα, οι θερμοσυσσωρευτές.
• Ηλεκτρομαγνητικά αποτελέσματα: Οι αγωγοί τους οποίους διαρρέει ηλεκτρικό ρεύμα

δημιουργούν γύρω τους μαγνητικά πεδία. Έτσι μπορούν και αλληλεπιδρούν με σιδερένια
υλικά, μαγνήτες ή και μεταξύ τους, ασκώντας μαγνητικές δυνάμεις. Στα ηλεκτρομαγνητικά
φαινόμενα στηρίζεται η λειτουργία των ηλεκτρομαγνητικών γερανών, οι αυτόματοι διακόπτες, οι
κεφαλές εγγραφής ήχου και εικόνας, καθώς και η κίνηση των τρένων μαγνητικής ανύψωσης
κ.λπ. (βλέπε σχετικά video )
• Χημικά αποτελέσματα: Όταν ηλεκτρικό ρεύμα διέρχεται διαμέσου χημικών ουσιών,

προκαλεί χημικές μεταβολές. Εκμεταλλευόμαστε τα χημικά φαινόμενα που προκαλεί το
ηλεκτρικό ρεύμα στην κατασκευή των ηλεκτρικών μπαταριών, στην παρασκευή χημικών
στοιχείων κ.λπ. (βλέπε σχετικά video )
• Φωτεινά αποτελέσματα: Σε κάποιες περιπτώσεις το ηλεκτρικό ρεύμα προκαλεί την

εκπομπή φωτός είτε λόγω αύξησης της θερμοκρασίας (λαμπτήρας πυράκτωσης) είτε λόγω της
διέλευσής του από αέρια (λαμπτήρας φθορισμού).
28

1. Να γίνουν οι ερωτήσεις από το σχολικό βιβλίο σελίδα 58: 1(α, β)
2. Τι ονομάζουμε ηλεκτρικό ρεύμα;
3. Τι συμβαίνει σε έναν αγωγό όταν συνδεθεί με τους πόλους μιας ηλεκτρικής πηγής. Η ηλεκτρική
πηγή παράγει ηλεκτρόνια;
4. Ποια είναι η πραγματική και ποια η συμβατική φορά του ρεύματος; Να σχεδιάσετε τις φορές
κατασκευάζοντας σχήμα που να περιλαμβάνει μια πηγή και ένα λαμπτήρα.
5. Πως ορίζεται η ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος, ποια είναι η μαθηματική της έκφραση και ποια η
μονάδα μέτρησής της στο S.I.
6. Με ποια όργανα μετράμε την ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος; Πως τα συνδέουμε σ ‘ένα
κύκλωμα;
7. Να αναφέρετε τα αποτελέσματα του ηλεκτρικού ρεύματος, σε κάθε περίπτωση γνωρίζετε από

ένα παράδειγμα ή εφαρμογή;
1. Άσκηση 1, σχολικού βιβλίου σελίδας 61.
2. Από έναν αγωγό περνάει ηλεκτρικό ρεύμα έντασης I=20mA. Να υπολογίσετε τον αριθμό των
ηλεκτρονίων που διέρχονται από μια διατομή του σε χρονικό διάστημα Δt=5s.
3. Από μια διατομή ενός αγωγού διέρχονται Ν=1015 ηλεκτρόνια σε χρονικό διάστημα Δt=2s, να
υπολογίσετε την ένταση του ρεύματος που τον διαρρέει.
29

2.2 Ηλεκτρικό κύκλωμα
Κάθε κλειστή αγώγιμη διαδρομή από την οποία έχει δυνατότητα να διέρχεται ηλεκτρικό ρεύμα
ονομάζεται ηλεκτρικό κύκλωμα.
Κλειστό και ανοικτό κύκλωμα

Για να καταλάβουμε πως δημιουργείται του κλειστού και ανοικτού κυκλώματος, εκτελούμε το
παρακάτω πείραμα.
Μπαταρία, πλαστικό νήμα, μεταλλικά καλώδια, λαμπάκια, διακόπτη.
1ο πείραμα (η έννοια του κυκλώματος)

1. Συνδέουμε τη μπαταρία (ηλεκτρική πηγή) με ένα λαμπάκι
χρησιμοποιώντας πλαστικό νήμα (ή πετονιά), το λαμπάκι θα ανάψει;
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
2. Αν αντί για το πλαστικό νήμα χρησιμοποιήσουμε μεταλλικά καλώδια ή

αλουμινόχαρτο τι παρατηρούμε;
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
3. Επαναλαμβάνουμε το πείραμα συνδέοντας και έναν ανοικτό διακόπτη

το λαμπάκι θα ανάψει;
……………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………
4. Αν κλείσουμε το διακόπτη, το λαμπάκι θα ανάψει;
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
30

Πότε λέμε ότι ένα κύκλωμα είναι ανοικτό και πότε κλειστό; Αν σε ένα κύκλωμα παρόλο που έχουμε
το διακόπτη κλειστό το λαμπάκι δεν ανάβει τι μπορούμε να συμπεράνουμε;
…………………………………………………………………………………………………………………
el.wikipedia.org/wiki/Ηλεκτρικό_κύκλωμα
Ηλεκτρική πηγή και ενέργεια

Τα φορτισμένα σωματίδια και
συγκεκριμένα τα ηλεκτρόνια κινούνται με
την επίδραση των δυνάμεων που δέχονται
από το ηλεκτρικό πεδίο που δημιουργεί η
πηγή. Οι δυνάμεις αυτές παράγουν έργο.
Κάθε κίνηση απαιτεί κατανάλωση
ενέργειας, στη συγκεκριμένη περίπτωση
αυτή προσφέρεται από την ηλεκτρική πηγή
και ονομάζεται ενέργεια ηλεκτρικού
ρεύματος.
Ηλεκτρική πηγή ονομάζουμε κάθε διάταξη που μπορεί να προσφέρει ηλεκτρική ενέργεια
μετατρέποντας σ’ αυτή μια ενέργεια άλλης μορφής. Ανάλογα με το είδος της ενέργειας που
μετατρέπεται σε ηλεκτρική, διακρίνουμε τις πηγές σε:
• Ηλεκτρικά στοιχεία ή συσσωρευτές: Μετατρέπεται η χημική ενέργεια σε ηλεκτρική, όπως στην

κοινή μπαταρία (ηλεκτρικό στοιχείο) και στις μπαταρίες των αυτοκινήτων
el.wikipedia.org/wiki/ηλεκτρικό_στοιχείο
• Ηλεκτρογεννήτριες: Μετατρέπεται η μηχανική ενέργεια σε ηλεκτρική, όπως το δυναμό του

ποδηλάτου. http://el.wikipedia.org/wikiγεννήτρια
• Φωτοστοιχεία: Μετατρέπεται η ενέργεια της ακτινοβολίας σε ηλεκτρική.
http://ekfe.reth.sch.gr/index.php?option=content&task=view&id=166
• Θερμοστοιχεία: Μετατρέπεται η θερμότητα με ηλεκτρική ενέργεια.
http://el.wikipedia.org/wiki/θερμοηλεκτρισμός
http://ekfe.reth.sch.gr/index.php?option=content&task=view&id=165
31

Η διαφορά δυναμικού στο ηλεκτρικό κύκλωμα
Για να ανάψει το λαμπάκι του κυκλώματος, πρέπει να έχουμε μια μπαταρία
των 4,5V, αυτό βέβαια εξαρτάται από τη συσκευή που θέλουμε να
τροφοδοτήσουμε (κάθε συσκευή γράφει με ποια τάση λειτουργεί κανονικά,
υπερβαίνοντας τη η συσκευή μπορεί να καεί). Η ηλεκτρική πηγή προσφέρει
ενέργεια, η οποία μεταφέρεται μέσω των ελευθέρων ηλεκτρονίων στο
κύκλωμα, οπότε ανάβει το λαμπάκι μετατρέποντας αυτή σε φωτεινή και
θερμική ενέργεια. Αν αντικαταστήσουμε την πηγή με μικρότερη, θα δούμε ότι
το λαμπάκι φωτοβολεί λιγότερο. Αυτό κάνει αντιληπτό ότι η τάση ή η διαφορά δυναμικού της πηγής
έχει σημασία.
• Ηλεκτρική τάση ή διαφορά δυναμικού Vπηγ μεταξύ των πόλων μιας πηγής, λέμε το
μονόμετρο φυσικό μέγεθος που ισούται με το πηλίκο της ενέργειας Εηλ που προσφέρει η πηγή
σε ηλεκτρόνια συνολικού φορτίου q, προς το φορτίο αυτό.
Ehl
Vphg =
q
Προφανώς, όσο μεγαλύτερη είναι η τάση της πηγής, τόσο μεγαλύτερη είναι και η προσφερόμενη
ενέργεια.
Η μονάδα μέτρησης της ηλεκτρικής τάσης στο S.I. είναι: 1V ή 1V = 1J/C
• Πολλαπλάσια: 1 kV=103V, 1MV= 106 V
• Υποπολλαπλάσια: 1mV=10-3 V, 1μV= 10-6 V
Καταναλωτής
Το λαμπάκι, ονομάζεται καταναλωτής στο κύκλωμα που είδαμε, αφού μετατρέπει την ηλεκτρική
ενέργεια που καταναλώνει σε ενέργεια ή ενέργειες άλλης μορφής, θερμική και φωτεινή. Για να
υπολογίσουμε την ηλεκτρική ενέργεια που μεταφέρεται σε κάποιο καταναλωτή, πρέπει να
γνωρίζουμε την ηλεκτρική τάση στις άκρες του.
• Ηλεκτρική τάση ή διαφορά δυναμικού V στα άκρες καταναλωτή, λέμε το μονόμετρο φυσικό
μέγεθος που ισούται με το πηλίκο της ηλεκτρικής ενέργειας Εηλ που μεταφέρεται στον καταναλωτή
από κάποιο ηλεκτρικό φορτίο q, προς το φορτίο αυτό.
Ehl
V=
q
Επομένως αν στο κύκλωμα, μετρήσουμε την τάση στις άκρες του λαμπτήρα ίση με 4,5V αυτό
σημαίνει ότι σε κάθε ποσότητα ηλεκτρικού φορτίου ίση με 1C μεταφέρεται ενέργεια 1J.
32

Μέτρηση τάσης
Για να μετρήσουμε την τάση στις άκρες μιας πηγής ή ενός
καταναλωτή χρησιμοποιούμε το βολτόμετρο, το οποίο
συνδέεται παράλληλα στα σημεία που θέλομε να μετρήσουμε
την τάση.
http://el.wikipedia.org/βολτόμετρο
Ταχύτητα των ηλεκτρονίων στο κύκλωμα

• Όταν κλείνουμε το διακόπτη σ’ ένα κύκλωμα, το λαμπάκι ανάβει αμέσως είτε το έχουμε κοντά
στην πηγή είτε μακριά, αυτό συμβαίνει επειδή το ηλεκτρικό πεδίο που δημιουργείται μεταδίδεται
σχεδόν ακαριαία με την ταχύτητα του φωτός.
• Τα ελεύθερα ηλεκτρόνια αναγκάζονται να κινούνται προσανατολισμένα δημιουργώντας το

ηλεκτρικό ρεύμα, δηλαδή διατηρούν μια τυχαία κίνηση αλλά μετατοπίζονται προς μια συγκεκριμένη
φορά (πραγματική φορά). Στην ουσία κινούνται πολύ γρήγορα, αλλά μετατοπίζονται πολύ αργά
μόλις μερικά εκατοστά του χιλιοστού το δευτερόλεπτο, έτσι ένα ηλεκτρόνιο θα χρειαστεί περίπου
τρεις ώρες για να διανύσει απόσταση ενός μέτρου σ’ ένα κύκλωμα.
http://www.seilias.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=78&Itemid=32
http://www.seilias.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=81&Itemid=32
Προέλευση των ηλεκτρονίων σ’ ένα κύκλωμα

Ο ρόλος της ηλεκτρικής πηγής είναι να θέτει τα ελεύθερα ηλεκτρόνια σε κίνηση, δεν παράγει
ηλεκτρόνια, αυτά προϋπάρχουν στους αγωγούς του κυκλώματος. Οι εταιρείες που ασχολούνται με
την ηλεκτρική ενέργεια, δε μας πουλάνε ηλεκτρικό ρεύμα ή ηλεκτρόνια αλλά ηλεκτρική ενέργεια.
33

8. Να γίνουν οι ερωτήσεις από το σχολικό βιβλίο σελίδα 58: 1(γ, δ, ε)
9. Η τάση μιας πηγής είναι 9 V, αυτό σημαίνει ότι:
α. Σε κάθε ηλεκτρόνιο που διέρχεται από την πηγή προσφέρεται ενέργεια 9 J.
β. Σε συνολικό φορτίο 1 C που διέρχεται από την πηγή προσφέρεται ενέργεια 9 J.
γ. Σε συνολικό φορτίο 9 C που διέρχεται από την πηγή προσφέρεται ενέργεια 1 J.
Κυκλώστε τη σωστή απάντηση
4. Άσκηση 2 και 3 σχολικού βιβλίου σελίδας 61.
5. Ένας λαμπτήρας διαρρέεται από ηλεκτρικό ρεύμα έντασης I=20mA για χρονικό διάστημα Δt=5s
και η τάση στις άκρες του είναι ίση με V=4V. Να υπολογίσετε:
α. Το ηλεκτρικό φορτίο που διέρχεται από το λαμπτήρα.
β. Την ηλεκτρική ενέργεια που μεταφέρεται στον λαμπτήρα.
6. Από μια διατομή ενός αγωγού που έχουμε συνδέσει και έναν λαμπτήρα διέρχονται Ν=1015
ηλεκτρόνια σε χρονικό διάστημα Δt=2s, να υπολογίσετε:
α. Την ένταση του ρεύματος που τον διαρρέει.
β. Την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνεται αν η τάση στις άκρες του είναι ίση με V=10V.
Χρήσιμα για τις μπαταρίες αυτοκινήτων

Τι σημαίνουν οι αριθμοί που αναγράφονται στις μπαταρίες:
1. ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ ΤΑΣΗ: Είναι τα Volt που μπορούμε να μετρήσουμε στους πόλους με ένα
βολτόμετρο και την μπαταρία χωρίς φορτία που καταναλώνουν ρεύμα, δηλαδή όταν δεν την έχουμε
ακόμα συνδέσει με κάποιο καταναλωτή.
2. ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ: Είναι η ποσότητα της ενέργειας που η μπαταρία μπορεί να

αποθηκεύσει και μετριέται σε Amper /Ώρα Αh σε εκφόρτιση 1 ώρας 5 ωρών, 10 ωρών ή 20 ωρών
ανάλογα με τα στοιχεία που δίνει ο κατασκευαστής.
3. ΡΕΥΜΑ ΑΙΧΜΗΣ: είναι το μέγιστο ρεύμα που η μπαταρία μπορεί να δώσει όταν είναι κρύα για
περίπου 30 δευτερόλεπτα (συνήθως αναφερόμαστε σε 0 C0 ή –18 C0 στις χειρότερες συνθήκες.
Όσο η τιμή αυτή είναι μεγαλύτερη τόσο η μπαταρία είναι σε θέση να βάλει μπρος τον κινητήρα κάτω
από δύσκολες συνθήκες.
ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ:
Για να βρω τα αναγκαία Amperes ώστε να εκκινήσω ένα κινητήρα, πρέπει να πολλαπλασιάσω την
ιπποδύναμη του με τον αριθμό 3,85.
34

A = hp × 3,85
1ο παράδειγμα: Για ένα κινητήρα 150 hp, τι ρεύμα αιχμής πρέπει να διαθέτει η μπαταρία;
Επειδή λοιπόν 150 x 3,85 = 577 Α, επομένως πρέπει να είναι 577 Α.
2ο παράδειγμα: Έχω μια μπαταρία που στην θερμοκρασία των -18 C0 μπορεί να μου δώσει 400
Α, τότε μπορώ να θέσω σε κίνηση ένα κινητήρα 150 hp; Μάλλον όχι.
A 400
( hp = = =103 )
3,85 3,85
ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΤΗΝ

ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ, πχ: Έστω ότι έχουμε μια μπαταρία με χωρητικότητα 120Αh η οποία δύναται να μας
δώσει συνέχεια 12Α για 10 ώρες, εάν όμως ζητήσουμε να πάρουμε πολύ περισσότερο ρεύμα,
διαπιστώνουμε ότι δεν τηρείται η αναλογία και η μπαταρία συμπεριφέρεται σαν να έχει μικρότερη
χωρητικότητα από την ονομαστική και αυτό συμβαίνει γιατί υπεισέρχονται εσωτερικές απώλειες.
4. Διαθέτουμε μπαταρία αυτοκινήτου των με 12V και 60Αh.
α. Αν μετρήσουμε την τάση στις άκρες της με ένα βολτόμετρο ποια θα είναι η ένδειξή του;
β. Αν αφήσουμε να δουλεύει για 10h ποια θα είναι η ένταση του ρεύματος που θα παρέχει;
γ. Πόση είναι η μέγιστη ηλεκτρική ενέργεια που μπορεί να δώσει η μπαταρία αυτή;
35

2.3 Ηλεκτρικά δίπολα
Κάθε διάταξη που συναντάμε στα ηλεκτρικά
κυκλώματα που έχει δύο άκρα (πόλους) ονομάζεται
ηλεκτρικό δίπολο. Τέτοια είναι οι λαμπτήρες, οι
ηλεκτρικές πηγές, ηλεκτρικές συσκευές. Αν στα άκρα
ενός δίπολου εφαρμόσουμε ηλεκτρική τάση V,
διαρρέεται από ηλεκτρικό ρεύμα έντασης Ι. Αν
αλλάξουμε την τάση, θα αλλάξει και η ένταση του
ρεύματος. Στην διπλανή εικόνα, φαίνεται ότι ένταση
και η τάση που εφαρμόζουμε στα άκρα ενός
λαμπτήρα και ενός ηλεκτρικού κινητήρα δεν μεταβάλλονται ανάλογα:
V1 1,5V V 4,5V
• Για τον λαμπτήρα: = = 50 V / A , 2 = = 56, 25 V / A
I1 0,03 A I 2 0,08 A
V1 1,5V V 4,5V
• Για τον ηλεκτρικό κινητήρα: = = 3 V / A, 2 = = 4,5 V / A
I1 0,5 A I2 1A
•
Ο τρόπος με τον οποίο μεταβάλλεται η ένταση του ρεύματος όταν αλλάζουμε την τάση εξαρτάται
από το είδος του δίπολου. Στη συνέχεια θα μελετήσουμε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην τάση
που εφαρμόζουμε στα άκρα του δίπολου και στην ένταση του ρεύματος που το διαρρέει.
Αντίσταση δίπολου
Ηλεκτρική αντίσταση R ενός δίπολου ονομάζουμε το μονόμετρο φυσικό μέγεθος που ισούται ε το
πηλίκο της ηλεκτρικής τάσης V που εφαρμόζουμε στα άκρα του, προς την ένταση Ι του ρεύματος
που το διαρρέει.
V
R=
I
• Η αντίσταση, εκφράζει τη δυσκολία που συναντάει το ηλεκτρικό ρεύμα

όταν διέρχεται από έναν αγωγό.
• Μονάδα μέτρησης στο S.I. 1 Ω (ohm) = 1 Volt/1A
• Πολλαπλάσια μονάδας: 1 kΩ = 103 Ω, 1ΜΩ = 106 Ω
• Για τη μέτρηση αντίστασης δίπολου χρησιμοποιούμε τα πολύμετρα, τα
οποία έχουν τη δυνατότητα να μετράνε και αντίσταση.
36

Αντιστάτες
Όπως είδαμε το πηλίκο της τάσης προς την αντίσταση (αντίσταση) δεν
είναι σταθερό και εξαρτάται από το είδος του διπόλου. Υπάρχει όμως
μια κατηγορία διπόλων που έχει σταθερή αντίσταση, ανεξάρτητα από
την τάση που εφαρμόζουμε στις άκρες τους και την ένταση του
ρεύματος που τα διαρρέει, που ονομάζονται αντιστάτες, πρόκειται για
απλούς αγωγούς που θα μελετήσουμε στη συνέχεια. Στο σχεδιασμό των
κυκλωμάτων παριστάνουμε τον αντιστάτη με το σύμβολο του διπλανού
σχήματος.
Νόμος του Ohm

Η ένταση του ρεύματος Ι που διαρρέει ένα μεταλλικό αγωγό είναι
ανάλογη της τάσης που εφαρμόζουμε στα άκρα του.
V
I =
R
Στο διπλανό σχήμα, εφαρμόζουμε διάφορες τιμές τάσης στα άκρα ενός
αντιστάτη και μετράμε τις τιμές της έντασης του ρεύματος που τον
διαρρέει. Παρατηρούμε ότι το πηλίκο της τάσης V προς την ένταση I του
ρεύματος είναι σταθερό (200 Ω) και καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η
αντίσταση R του αντιστάτη είναι ανεξάρτητη από την τάση που
εφαρμόζουμε στις άκρες του και την ένταση του ρεύματος που τον διαρρέει. Τελικά κατασκευάζουμε
το διάγραμμα τάσης – έντασης που φαίνεται πιο κάτω, η
ευθεία στο διάγραμμα αποδεικνύει ότι η τάση και η ένταση
είναι ποσά ανάλογα μεταξύ τους, δηλαδή ο λόγος τους είναι
σταθερός.
Ο νόμος του Ohm, δεν ισχύει σε κάθε ηλεκτρικό δίπολο,
δηλαδή αν πάρουμε έναν λαμπτήρα και εφαρμόζουμε
διάφορες τιμές τάσης στα άκρα του και καταγράφουμε τις
τιμές της έντασης του ρεύματος που τον διαρρέουν, θα
διαπιστώσουμε ότι το πηλίκο V/I δεν διατηρείται σταθερό,
επομένως η αντίστασή του δεν είναι σταθερή.
Χρήσιμες Παρατηρήσεις
• Όταν αυξάνεται η τάση που εφαρμόζουμε στα άκρα ενός αντιστάτη,
τα ελεύθερα ηλεκτρόνια κινούνται πιο γρήγορα επομένως διέρχονται
περισσότερα από μια διατομή του αγωγού ανά μονάδα χρόνου,
δηλαδή αυξάνεται η ένταση ου ρεύματος.
• Γνωρίζουμε ότι το ηλεκτρικό πεδίο που δημιουργεί μια ηλεκτρική
πηγή, θέτει τα ελεύθερα ηλεκτρόνια του αγωγού σε προσανατολισμένη
κίνηση. Όμως τα ελεύθερα ηλεκτρόνια δεν κινούνται χωρίς εμπόδια αφού συγκρούονται συνεχώς
με τα θετικά ιόντα του αγωγού, με αποτέλεσμα ένα μέρος από την κινητική τους ενέργεια να χάνεται
κάνοντας τα ιόντα να εκτελούν ταλάντωση μεγαλύτερου πλάτους γύρω από τη θέση ισορροπίας
τους και δυσκολεύοντας περισσότερο την κίνησή τους, έτσι μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί
αυξάνεται η αντίσταση του αγωγού.
37

1. Συμπληρώστε με τις κατάλληλες λέξεις τις προτάσεις που ακολουθούν:
α. Κάθε ηλεκτρική συσκευή που διαθέτει δύο πόλους ονομάζεται ………………………….
β. Μονάδα μέτρησης της αντίστασης στο S.I. είναι: ………
γ. Τα ηλεκτρικά δίπολα με σταθερή αντίσταση ονομάζονται ……………………………………
δ. Σύμφωνα με τον Νόμο του Ωμ, η …………….. του ρεύματος που διαρρέει έναν μεταλλικό αγωγό
είναι …………………. της ………………. ……………….. που εφαρμόζουμε στις άκρες του.
2. Σωστού - λάθους
α. Η αντίσταση σε κάθε ηλεκτρικό δίπολο είναι ανεξάρτητη από την τάση που εφαρμόζουμε στις
άκρες του.
β. Ο Νόμος του Ωμ ισχύει για κάθε ηλεκτρικό δίπολο.
γ. Η αντίσταση εκφράζει τη δυσκολία που συναντάει το ηλεκτρικό ρεύμα κατά τη διέλευσή του από
τον αγωγό.
δ. Αντίσταση και αντιστάτης είναι τι ίδιο πράγμα.
3. Αν διπλασιάσουμε την τάση που εφαρμόζουμε στις άκρες ενός αντιστάτη:

α. διπλασιάζεται η αντίστασή του.
β. υποδιπλασιάζεται η αντίστασή του.
γ. υποδιπλασιάζεται η ένταση το ρεύματος που τον διαρρέει.
δ. διπλασιάζεται η ένταση του ρεύματος που τον διαρρέει.
4. Ποιο από τα τέσσερα αμπερόμετρα δείχνει τη μεγαλύτερη και ποιο τη μικρότερη ένταση του
ρεύματος που διαρρέει τα παρακάτω κυκλώματα;
α. Α1
β. Α2
γ. Α3
δ. Α4
5. Ποιο από τα τέσσερα αμπερόμετρα δείχνει τη μεγαλύτερη και ποιο τη μικρότερη ένταση του
ρεύματος που διαρρέει τα παρακάτω κυκλώματα;
38

α. Α1
β. Α2
γ. Α3
δ. Α4
6. Στο διπλανό σχήμα φαίνεται η μεταβολή της έντασης του

ρεύματος που διαρρέει δύο αντιστάτες Α και Β σε σχέση με την
τάση που εφαρμόζουμε στις άκρες τους. Ποια από τις
παρακάτω σχέσεις ισχύει για την αντίστασή τους;
α. RA = RB
β. RA = 2RB
γ. RA = 4RB
δ. RA = RB/2
7. Στο διπλανό διάγραμμα φαίνεται η μεταβολή της έντασης

του ρεύματος που διαρρέει έναν μεταλλικό αγωγό σε σχέση
με την τάση που εφαρμόζουμε στις άκρες του.
α. Να υπολογίσετε την αντίστασή του.
β. Να συμπληρώσετε τις τιμές:
V1 = ………
V2 = ………
I4 = ………
στο διάγραμμα του σχήματος.
1. Μεταλλικός αγωγός διαρρέεται από ρεύμα έντασης Ι=10mA όταν η τάση που εφαρμόζουμε στις
άκρες του είναι V=2V. Να υπολογίσετε την αντίστασή του.
2. Στις άκρες μεταλλικού αγωγού εφαρμόζουμε τάση V=10V και διαπιστώνουμε ότι μέσα σε χρονικό
διάστημα Δt =0,2A από μια διατομή του περνάνε Ν=1015 ηλεκτρόνια.
α. Να βρείτε την ένταση του ρεύματος, αν το στοιχειώδες ηλεκτρικό φορτίο του ηλεκτρονίου είναι
e=1,6.10-19 C.
β. Να υπολογίσετε την αντίσταση του μεταλλικού αγωγού.
3. Από το σχολικό βιβλίο να γίνουν η ερώτηση 2(α, β, γ, δ) σελίδας 59 και η άσκηση 4, 5 σελίδας
61.
39

2.5 Σύνδεση αντιστατών
Για να μπορέσουμε να ρυθμίσουμε την ένταση του ρεύματος που διαρρέει ένα κύκλωμα ή την
ηλεκτρική τάση που θέλουμε να πετύχουμε στα άκρα μιας συσκευής, συνδέουμε τους αντιστάτες με
κατάλληλο τρόπο.
Σύνδεση δύο αντιστατών σε σειρά
Στο σχήμα, φαίνονται δύο αντιστάτες R1 και R2 οι οποίοι συνδέονται σε σειρά. Το χαρακτηριστικό
της σύνδεσης είναι ότι από τον έναν αντιστάτη στον άλλο δεν μεσολαβεί κάποια διακλάδωση,
δηλαδή το τέλος του ενός αντιστάτη (σημείο Β) είναι η αρχή του δεύτερου αντιστάτη (σημείο Γ). Τα
άκρα Α και Δ του συστήματος των δύο αντιστατών συνδέονται με τους πόλους ηλεκτρικής πηγής
που διαθέτει τάση Vπ. Το κύκλωμα διαρρέεται από ηλεκτρικό ρεύμα έντασης Ι, παρατηρούμε:
• ότι και οι δύο αντιστάτες διαρρέονται από το ίδιο ρεύμα.
I = I1 = I2
• αν μετρήσουμε με ένα βολτόμετρο την τάση στα άκρα κάθε αντιστάτη V1 και V2 θα βρούμε ότι το
άθροισμά τους ισούται με την τάση στα άκρα της πηγής:
Vπ = V1 + V2
• Αυτό που θέλουμε είναι να αντικαταστήσουμε τους δύο αντιστάτες R1 και R2 με έναν αντιστάτη
αντίστασης Rολ που θα ονομάζουμε ισοδύναμη αντίσταση των R1 και R2 έτσι ώστε το κύκλωμα να
συνεχίσει να διαρρέεται από ρεύμα ίδιας έντασης. Με τη βοήθεια του Νόμου του Ohm καταλήγουμε
στη σχέση:
Vp =V1 +V2 Û I × Rol = I × R1 + I × R2 Û Rol = R1 + R2
• Επομένως η ισοδύναμη αντίσταση Rολ δύο αντιστατών R1 και R2 που συνδέονται σε σειρά θα
υπολογίζεται από τη σχέση:
Rol = R1 + R2
40

Σύνδεση δύο αντιστατών παράλληλα
Στο σχήμα, φαίνονται δύο αντιστάτες R1 και R2 οι οποίοι συνδέονται παράλληλα. Το χαρακτηριστικό
της σύνδεσης είναι ότι οι δύο αντιστάτες έχουν κοινά άκρα (σημεία Α και Β). Τα άκρα Α και Β του
συστήματος των δύο αντιστατών συνδέονται με τους πόλους ηλεκτρικής πηγής που διαθέτει τάση
Vπ. Παρατηρούμε:
• Το ηλεκτρικό ρεύμα που διαρρέει την πηγή του κυκλώματος έντασης Ι, διακλαδίζεται σε δύο
ρεύματα έντασης Ι1 και Ι2 (όχι απαραίτητα ίσα) που διαρρέουν τους αντιστάτες R1 και R2 αντίστοιχα.
Με τη βοήθεια ενός αμπερομέτρου μετράμε τις δύο εντάσεις του ρεύματος Ι1 και Ι2 και την ένταση Ι
του ρεύματος που διαρρέει την πηγή και διαπιστώνουμε ότι ισχύει:
I = I1 + I2
• Αν μετρήσουμε με ένα βολτόμετρο την τάση στα άκρα κάθε αντιστάτη V1 και V2 θα βρούμε ότι
είναι ίσες μεταξύ τους (και στο συγκεκριμένο κύκλωμα ίσες με την τάση της πηγής):
Vπ = V1 = V2
• Αυτό που θέλουμε είναι να αντικαταστήσουμε τους δύο αντιστάτες R1 και R2 με έναν αντιστάτη
αντίστασης Rολ που θα ονομάζουμε ισοδύναμη αντίσταση των R1 και R2 έτσι ώστε το κύκλωμα να
συνεχίσει να διαρρέεται από ρεύμα ίδιας έντασης. Με τη βοήθεια του Νόμου του Ohm καταλήγουμε
στη σχέση:
Vp V V 1 1 1
I = I1 + I 2 Û = 1+ 2 Û = +
Rol R1 R2 Rol R1 R2
• Επομένως η ισοδύναμη αντίσταση Rολ δύο αντιστατών R1 και R2 που συνδέονται παράλληλα θα
υπολογίζεται από τη σχέση:
1 1 1
= +
Rol R1 R2
41

1. Συμπλήρωση κατάλληλων λέξεων:
α. Όταν συνδέουμε δύο αντιστάτες σε σειρά μεταξύ τους η αντίσταση του κυκλώματος …………….
ενώ Όταν τις συνδέουμε παράλληλα μεταξύ τους η αντίσταση του κυκλώματος …………………..
β. Αν θέλουμε να μειώσουμε την ένταση του ρεύματος που διαρρέει ένα κύκλωμα θα συνδέσουμε
μια ακόμα αντίσταση ……………………………..
γ. Οι αντιστάτες που συνδέονται παράλληλα μεταξύ τους έχουν την ίδια ……………….. στα άκρα
τους και διαρρέονται από ………………. ρεύματα.
δ. Οι αντιστάτες που συνδέονται σε σειρά μεταξύ τους έχουν ………………….. τάση στα άκρα τους
και διαρρέονται από την ………………………. ένταση ρεύματος.
2. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R και 3R συνδέονται σε σειρά, η ισοδύναμη αντίστασή τους είναι
ίση με:
α. 2R
β. 1,5R
γ. 0,75R
δ. 4R
3. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R και 3R συνδέονται παράλληλα, η ισοδύναμη αντίστασή τους είναι
ίση με:
α. 2R
β. 1,5R
γ. 0,75R
δ. 4R
4. Δύο αντιστάτες με αντιστάσεις R1=R και R2=2R συνδέονται σε σειρά και τροφοδοτούνται από
ηλεκτρική πηγή τάσης Vπ.
Α. Οι τάσεις V1 και V2 στα άκρα τους είναι:
α. V1 = Vπ/3 και V2 = Vπ/3
β. V1 = Vπ/3 και V2 = 2Vπ/3
γ. V1 = 2Vπ/3 και V2 = Vπ/3
δ. V1 = 3Vπ/2 και V2 = Vπ/2

42

Β. Ενώ για τις εντάσεις του ρεύματος που διαρρέουν τους δύο αντιστάτες ισχύει:
α. Ι1 = Ι2
β. Ι1 = 2Ι2
γ. Ι2 = 2Ι1
δ. Ι1 = 4Ι2
5. Δύο αντιστάτες με αντιστάσεις R1 = R και R2 = 2R συνδέονται παράλληλα και τροφοδοτούνται

από ηλεκτρική πηγή τάσης Vπ.
Α. Οι τάσεις V1 και V2 στα άκρα τους είναι:
α. V1 = Vπ και V2 = Vπ
β. V1 = Vπ/3 και V2 = Vπ/2
γ. V1 = Vπ/2 και V2 = Vπ/3
δ. V1 = Vπ/2 και V2 = Vπ/2
Β. Ενώ για τις εντάσεις του ρεύματος που διαρρέουν τους δύο αντιστάτες ισχύει:
α. Ι1 = Ι2
β. Ι1 = 2Ι2
γ. Ι2 = 2Ι1
δ. Ι1 = 4Ι2
6. Ένα κύκλωμα διαρρέεται περιέχει ένα λαμπτήρα ο οποίος τροφοδοτείται από ηλεκτρική πηγή. Αν
συνδέσουμε έναν αντιστάτη σε σειρά με τον λαμπτήρα, ο λαμπτήρας:
α. Θα φωτοβολεί το ίδιο.
β. Θα φωτοβολεί το περισσότερο.
γ. Θα φωτοβολεί το λιγότερο.
7. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R1 και R2 των οποίων η ένταση

μεταβάλλεται όπως φαίνεται στο διπλανό διάγραμμα σε σχέση με την
τάση στα άκρα τους, συνδέονται σε σειρά και στη συνέχεια παράλληλα,
να υπολογίσετε την ισοδύναμη αντίστασή τους σε κάθε περίπτωση.
43

8. Στο σχήμα που φαίνεται τρεις λαμπτήρες με ίσες αντιστάσεις R1, R2
και R3 είναι συνδεδεμένοι παράλληλα και τροφοδοτούνται από ηλεκτρική
πηγή. Το αμπερόμετρο μετράει την ένταση που διαρρέει την πηγή έστω Ι.
Αν ένας από τους τρεις λαμπτήρες καεί, οι άλλοι δύο θα φωτοβολούν:
α. το ίδιο, αλλά περισσότερο
β. το ίδιο, αλλά λιγότερο
γ. το ίδιο, όπως αρχικά
δ. δεν θα φωτοβολούν.
9. Να επαναλάβετε την ίδια ερώτηση και για το διπλανό κύκλωμα.
α. το ίδιο, αλλά περισσότερο
β. το ίδιο, αλλά λιγότερο
γ. το ίδιο, όπως αρχικά
δ. δεν θα φωτοβολούν.
10. Κύκλωμα σύνδεσης σε σειρά
α. Ποια από τις παρακάτω σχέσεις περιγράφει τη σχέση

ανάμεσα στις εντάσεις των ρευμάτων που διαρρέουν τους
τρεις λαμπτήρες ισχύει:
i. Ι1 = Ι2 = Ι3
ii. Ι1 > Ι2 > Ι3
iii. Ι1 < Ι2 < Ι3
β. Τι αναφέρει η Αρχή Διατήρησης του Ηλεκτρικού

φορτίου
γ. Στο διπλανό κύκλωμα έχουμε τοποθετήσει από ένα

βολτόμετρο στις άκρες κάθε λαμπτήρα. Η τάση V στις
άκρες του κυκλώματος και οι τάσεις V1, V2 και V3 στις
άκρες των λαμπτήρων συνδέονται με τη σχέση:
i. V = V1.V2.V3
ii. V = V1 - V2 - V3
iii. V = V1 + V2 + V3
δ. Ποιο είναι το μειονέκτημα της σύνδεσης καταναλωτών σε σειρά;
44

17. Κύκλωμα σε παράλληλη σύνδεση
α. Κύριο χαρακτηριστικό των καταναλωτών όπως οι

λαμπτήρες του σχήματος που συνδέονται ……………………..
είναι ότι έχουν στις άκρες τους την ίδια …………………
β. Η σχέση που συνδέει τις τάσεις V1 και V2 στις άκρες των

λαμπτήρων στο διπλανό κύκλωμα είναι:
i. V1 = V2
ii. V1 > V2
iii. V1 < V2
γ. Ενώ για την ένταση του ρεύματος που διαρρέει την πηγή Ι και τις εντάσεις Ι1 και Ι2 των ρευμάτων
που διαρρέουν τους δύο λαμπτήρες ισχύει η σχέση:
i. I = I1 – I2
ii. I = I1 / I2
iii. I = I1 + I2
δ. Ποιο είναι το πλεονέκτημα της σύνδεσης καταναλωτών σε σειρά;
15. Διαθέτουμε δύο αντιστάτες με αντιστάσεις R1 και R2, με R1=2R2. Εφαρμόζουμε την ίδια
ηλεκτρική τάση V στα άκρα κάθε αντιστάτη. Ο λόγος Ι1/Ι2 των εντάσεων του ρεύματος που
διαρρέουν τους δύο αντιστάτες ισούται με:
α. 1/2
β. 2
γ. 1
16. Στα άκρα του ίδιου αντιστάτη R, εφαρμόζουμε διαδοχικά ηλεκτρική τάση V1 και V2 έτσι ώστε
V2=2V1 στα άκρα κάθε αντιστάτη. Ο λόγος Ι1/Ι2 των εντάσεων του ρεύματος που διαρρέουν τους
δύο αντιστάτες ισούται με:
α. 1/2
β. 2
γ. 1
45

1. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R1=3Ω και R2=2Ω αντίστοιχα
συνδέονται σε σειρά, ενώ στα άκρα της συνδεσμολογίας έχουμε
συνδέσει πηγή τάσης Vπ = 15V. Να υπολογίσετε:
α. Την ισοδύναμη αντίσταση Rολ της συνδεσμολογίας.
β. Την ένταση Ι του ρεύματος που διαρρέει τους δύο αντιστάτες.
γ. Την τάση V1 και V2 στα άκρα κάθε αντιστάτη.

συνδέονται σε σειρά. Αν η ένταση Ι του ρεύματος που διαρρέει τους
δύο αντιστάτες είναι ίση με Ι=2Α. Να υπολογίσετε:
β. Την τάση V1 και V2 στα άκρα κάθε αντιστάτη.
γ. Την τάση Vπ της πηγής.

συνδέονται σε σειρά. Αν η τάση στα άκρα του αντιστάτη R1 είναι
V1=10V. Να υπολογίσετε:
β. Την ένταση Ι του ρεύματος που διαρρέει τους δύο αντιστάτες.
γ. Την τάση Vπ της πηγής και την τάση V2 άκρα του δεύτερου αντιστάτη.
4. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R1 και R2 (με R1=2R2) αντίστοιχα

συνδέονται σε σειρά. Αν στα άκρα της συνδεσμολογίας έχουμε
συνδέσει πηγή τάσης Vπ=40V και η ένταση του ρεύματος που
διαρρέει τους δύο αντιστάτες είναι ίση με Ι=5Α.
β. Τις αντιστάσεις R1 και R2 των δύο αντιστατών.
γ. Την τάση V1 και V2 στα άκρα κάθε αντιστάτη.

συνδέονται παράλληλα, ενώ στα άκρα της συνδεσμολογίας έχουμε
συνδέσει πηγή τάσης Vπ =12V. Να υπολογίσετε:
β. Την ένταση του ρεύματος Ι1 και Ι2 που διαρρέει κάθε αντιστάτη.

46

6. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R1=10Ω και R2=15Ω αντίστοιχα συνδέονται παράλληλα. Αν η
ένταση του ρεύματος που διαρρέει τον αντιστάτη R1 είναι ίση με Ι1 =3Α. Να υπολογίσετε:
β. Την ένταση του ρεύματος Ι2 που διαρρέει τον αντιστάτη R2
7. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R1 και R2 (με R1 = 2R2) αντίστοιχα

συνδέονται σε σειρά. Αν στα άκρα της συνδεσμολογίας έχουμε
συνδέσει πηγή τάσης Vπ=18V και η ένταση του ρεύματος που
διαρρέει τους δύο αντιστάτες είναι ίση με Ι=6Α.
γ. Την ένταση του ρεύματος Ι1 και Ι2 που διαρρέει κάθε αντιστάτη.
8. Η ισοδύναμη αντίσταση δύο όμοιων αντιστατών με αντιστάσεις R1 και R2 όταν συνδέονται

παράλληλα είναι ίση με 2Ω. Αν όμως συνδεθούν σε σειρά και στα άκρα της συνδεσμολογίας
εφαρμόσουμε τάση ίση με 20V, να βρείτε την ένταση του ρεύματος που τις διαρρέει.
47

Σύνδεση αντιστατών
Φύλλο εργασίας
Επισκεφτείτε το site: http://phet.colorado.edu/en/simulations/category/physics στη σελίδα που θα
εμφανιστεί επιλέξτε στο αριστερό σας άκρο την υποκατηγορία Electricity, Magnets and Circuits
και στη συνέχεια κάντε κλικ στο εικονίδιο Circuit Construction Kit (DC only).
οπότε θα εμφανιστεί το παρακάτω παράθυρο
Κάντε κλικ στο Run Now (προσοχή αν δεν παίξει η εφαρμογή κάντε download την εφαρμογή java)
48

Με τη συγκεκριμένη εφαρμογή μπορείτε να κατασκευάσετε κυκλώματα με αντιστάτες (Resistors), με
ηλεκτρικές πηγές (battery), με λαμπάκια ((light bulbs), με διακόπτες (switches), και να
χρησιμοποιήσετε καλώδια αμελητέας αντίστασης (wires). Έχετε στη διάθεσή σας εργαλεία
(αμπερόμετρα και βολτόμετρα). Με δεξί κλικ πάνω σε μια μπαταρία ή σε έναν αντιστάτη, μπορείτε
να μεταβάλλετε την τιμή του.
1η εργασία
Σύνδεση δύο αντιστατών σε σειρά
Να κατασκευάσετε ένα κύκλωμα με δύο αντιστάτες R1=R2=10Ω ο καθένας και να τους συνδέσετε σε
σειρά συνδέοντας μια ηλεκτρική πηγή τάσης V=20V στις άκρες τους.
• Με τη βοήθεια ενός αμπερομέτρου να μετρήστε την ένταση του ρεύματος που διαρρέει το
κύκλωμα και τους δύο αντιστάτες.
• Μετρήστε με ένα βολτόμετρο την τάση στα άκρα κάθε αντιστάτη V1 και V2 και την τάση στα άκρα
της συνδεσμολογίας των δύο αντιστατών.
• Συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί:
Ένταση (Α) τάση (Volt)

ρεύματος που
διαρρέει
τον αντιστάτη R1 Στα άκρα του R1
την ηλεκτρική Της συνδεσμολογίας

πηγή
• Με τις μετρήσεις που πήρατε να ελέγξετε αν επαληθεύεται ότι:
• Ι = Ι1 = Ι2
• Vολ = V1 + V2
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
49

Με τις τιμές της έντασης Ι του ρεύματος και τάσης στα άκρα της συνδεσμολογίας των δύο
αντιστατών υπολογίστε την ισοδύναμη αντίσταση Rολ του κυκλώματος. Επαληθεύεται η σχέση;
Rol = R1 + R2
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Υπολογίσετε την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη αν διαρρέεται από
ρεύμα για Δt=10 s, ποια είναι η συνολική ισχύς που καταναλώνεται από το κύκλωμα.
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
2η εργασία
Σύνδεση δύο αντιστατών παράλληλα
Να κατασκευάσετε ένα κύκλωμα με δύο αντιστάτες R1=R2=10Ω ο καθένας και να τους συνδέσετε
παράλληλα μεταξύ τους συνδέοντας μια ηλεκτρική πηγή τάσης V=20V στις άκρες τους.
• Με τη βοήθεια ενός αμπερομέτρου να μετρήστε την ένταση του ρεύματος που διαρρέει το
κύκλωμα και τους δύο αντιστάτες.
• Μετρήστε με ένα βολτόμετρο την τάση στα άκρα κάθε αντιστάτη V1 και V2 και την τάση στα άκρα
της συνδεσμολογίας των δύο αντιστατών.
• Συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί:
Ένταση (Α) τάση (Volt)

ρεύματος που
διαρρέει
την ηλεκτρική Της συνδεσμολογίας

πηγή
50

• Με τις μετρήσεις που πήρατε να ελέγξετε αν επαληθεύεται ότι:
• Ι = Ι1 + Ι2
• Vολ = V1 = V2
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
• Με τις τιμές της έντασης Ι του ρεύματος και τάσης στα άκρα της συνδεσμολογίας των δύο
αντιστατών υπολογίστε την ισοδύναμη αντίσταση Rολ του κυκλώματος. Επαληθεύεται η σχέση;
1 1 1
= +
Rol R1 R2
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Υπολογίσετε την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη αν διαρρέεται από
ρεύμα για Δt = 10 s, ποια είναι η συνολική ισχύς που καταναλώνεται από το κύκλωμα.
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
51

ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ
3.6 Ενέργεια και ισχύς του ηλεκτρικού ρεύματος
Το ηλεκτρικό ρεύμα όταν διαρρέει μια ηλεκτρική συσκευή της μεταφέρει ηλεκτρική ενέργεια, η οποία
μετατρέπεται σε ενέργεια άλλης μορφής. Γνωρίζουμε ότι η ηλεκτρική ενέργεια Εηλ που
καταναλώνεται από μια ηλεκτρική συσκευή υπολογίζεται από τη σχέση:
Ehl = qV (1)
όπου q η ποσότητα του ηλεκτρικού φορτίου που μεταφέρει την ενέργεια αυτή και V η διαφορά
δυναμικού ή ηλεκτρική τάση στα άκρα της συσκευής. Για την ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος
ισχύει:
q
I= Û q = I Dt (2)
Dt
Επομένως από τις δύο αυτές σχέσεις καταλήγουμε στη σχέση:
Ehl = V I Dt (3)
Δηλαδή η ηλεκτρική ενέργεια που μεταφέρεται σε μια ηλεκτρική συσκευή είναι:
• ανάλογη της τάσης V που εφαρμόζεται στα άκρα της
• ανάλογη της έντασης Ι του ρεύματος που τη διαρρέει
• ανάλογη του χρονικού διαστήματος Δt που διαρρέεται από ηλεκτρικό ρεύμα
Η μονάδα της ηλεκτρικής ενέργειας, όπως και κάθε άλλης ενέργειας στο S.I. είναι το Joule (J),
οπότε με βάση την τελευταία σχέση, μια συσκευή καταναλώνει ενέργεια ίση με 1 J, όταν στα άκρα
της εφαρμόζουμε τάση ίση με 1 V , διαρρέεται από ρεύμα έντασης 1 Α, για χρονικό διάστημα 1 s.
Εφαρμογή 1: Στο κύκλωμα που ακολουθεί, τρεις καταναλωτές συνδέονται σε σειρά.
Για να υπολογίσουμε την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνουν, αν διαρρέονται από ηλεκτρικό
ρεύμα για χρονικό διάστημα Δt μπορούμε να εφαρμόσουμε τις παρακάτω σχέσεις που ισχύουν για
οποιοδήποτε δίπολο:
Ehl ,1 = V1 I Dt , Ehl ,2 = V2 I Dt και Ehl ,3 = V3 I Dt
52

Όμως αν οι καταναλωτές είναι αντιστάτες, δηλαδή δίπολα που μετατρέπουν εξ’ ολοκλήρου την
ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνουν σε θερμότητα και διαθέτουν αντιστάσεις R1, R2 και R3
μπορούμε να τροποποιήσουμε τις παραπάνω σχέσεις με τη βοήθεια του Νόμου του Ohm ( I = V / R
) και να εφαρμόσουμε τις σχέσεις που ακολουθούν:
V12 Dt V 2 Dt V 2 Dt
Ehl ,1= , Ehl ,2 = 2 και Ehl ,3 = 3
R1 R2 R3
ή
Στην περίπτωση που συνδέονται σε σειρά και διαρρέονται από ρεύμα ίδιας έντασης μπορούμε να
εφαρμόσουμε τις σχέσεις που ακολουθούν:
Ehl ,1=I 2 R1 Dt , Ehl ,2 =I 2 R2 Dt και Ehl ,3=I 2 R3 Dt
Εφαρμογή 2: Στο κύκλωμα που ακολουθεί, δύο καταναλωτές συνδέονται παράλληλα.
Για να υπολογίσουμε την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνουν, αν διαρρέονται από ηλεκτρικό
ρεύμα για χρονικό διάστημα Δt μπορούμε να εφαρμόσουμε τις παρακάτω σχέσεις που ισχύουν για
οποιοδήποτε δίπολο:
Ehl ,1 = V I1 Dt και Ehl ,2 = V I 2 Dt
53

Όμως αν οι καταναλωτές είναι αντιστάτες, και διαθέτουν αντιστάσεις R1 και R2 μπορούμε να
τροποποιήσουμε τις παραπάνω σχέσεις με τη βοήθεια του Νόμου του Ohm ( I = V / R ) και να
εφαρμόσουμε τις σχέσεις που ακολουθούν:
V 2 Dt V 2 Dt
Ehl ,1= και Ehl ,2 =
R1 R2
ή
Ehl ,1=I12 R1 Dt και Ehl ,2 =I 22 R2 Dt
V2
µ όno gia antist άteV E = Dt
Ehl = V I Dt ¾¾¾¾¾¾¾ ® hl R
Ehl = I 2 R Dt
Ισχύς
Στις πρακτικές εφαρμογές δεν μας ενδιαφέρει μόνο η ενέργεια που καταναλώνεται από μια συσκευή
αλλά και πόσο γρήγορα (ρυθμός) καταναλώνεται αυτή. Ισχύς P (Power) είναι το φυσικό μέγεθος
που εκφράζει το ρυθμό με τον οποίο μια συσκευή καταναλώνει ή παράγει ενέργεια και υπολογίζεται
από τη σχέση:
Ehl
P=
Dt
Μονάδα ισχύος στο S.I είναι το watt (w), δηλαδή αν μια συσκευή καταναλώνει ισχύ 1 w, σημαίνει ότι
μέσα χρονικό διάστημα σε 1 s κατανάλωσε ενέργεια 1 J.
Υπολογίζουμε τη ισχύ με τις σχέσεις που ακολουθούν:
V2
Ehl µ όno gia antist άteV P=
P= ή P = V I ¾¾¾¾¾¾¾ ® R
Dt
P=I R
2
Παρατηρήσεις: Αν η ισχύς μετριέται σε W (Watt) και το χρονικό

διάστημα σε s (seconds) τότε η ενέργεια θα μετριέται σε J (Joule).
Αυτό γίνεται αντιληπτό σε περιπτώσεις που τα χρονικά διαστήματα
είναι μικρά. Αν όμως το χρονικό διάστημα είναι αρκετά μεγάλο, όπως
η κατανάλωση στα σπίτια μας (δίμηνα), η ενέργεια μετριέται σε
βατώρες (Wh) ή σε κιλοβατώρες (kWh)
1 Wh = (1W)(1h) = (1W)(3600 s) = 3600 Ws = 3600 J
1kWh = 1000 Wh
54

1. Το ηλεκτρικό ρεύμα όταν διαρρέει οποιαδήποτε συσκευή ή μηχανή μεταφέρει σ’ αυτή ……………
η οποία είναι ανάλογη της ……………. …………….. (V) που εφαρμόζεται στα άκρα (πόλους) της
συσκευής, της ……………….. (Ι) του ………… ……………. που τη διαρρέει και του ……………
………….. (Δt). Η ενέργεια αυτή ………… σε ενέργεια άλλης μορφής
2. Να αντιστοιχίσετε τα μεγέθη της πρώτης στήλης με τις μονάδες που αναφέρονται στη δεύτερη
στήλη. Οι μονάδες στη δεύτερη στήλη μπορεί να αναφέρονται σε πολλαπλάσια ή υποπολλαπλάσια
της μονάδας.
φυσικά μεγέθη μονάδες μέτρησης
1. Ένταση ηλεκτρικού ρεύματος α. kΩ
2. Ηλεκτρική αντίσταση β. kWh
3. Ηλεκτρική τάση γ. kV
4. Ηλεκτρική ενέργεια δ. kW
5. Ηλεκτρική ισχύς ε. mA
6. χρόνος στ. min
3. Στις άκρες ενός αντιστάτη αντίστασης R εφαρμόζουμε τάση V, οπότε η ισχύς που καταναλώνεται
είναι ίση με P. Αν διπλασιάσουμε την τάση που εφαρμόζουμε, τότε η ισχύς:
α. παραμένει ίδια
(κυκλώστε τη σωστή απάντηση)
4. Το φαινόμενο Joule παρατηρείται:
α. μόνο σε σόμπες
β. σε πλαστικά υλικά
γ. μόνο σε αντιστάτες
δ. σε κάθε δίπολο που διαθέτει ηλεκτρική αντίσταση
55

5. Ένας αντιστάτης με αντίσταση R διαρρέεται από ηλεκτρικό ρεύμα έντασης Ι=1Α, για να
αυξήσουμε την ισχύ που καταναλώνεται κατά 300 %, η ένταση του ρεύματος πρέπει να γίνει ίση με:
α. 2 Α
β. 4 Α
γ. 8 Α
δ. 16 Α
6. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R1 και R2 (R1 = 2R2) συνδέονται μεταξύ τους:
α. Παράλληλα
και
β. Σε σειρά
Σε κάθε περίπτωση εφαρμόζουμε την ίδια ηλεκτρική τάση V στις άκρες της συνδεσμολογίας. Να
υπολογίσετε το λόγο Ρ1/Ρ2, όπου Ρ1 και Ρ2 η ισχύς που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη.
Κανονική λειτουργία συσκευών

7. Μια ηλεκτρική συσκευή αναγράφει πάνω της τα εξής στοιχεία (100 W, 200 V).
α. Ποια είναι η αντίσταση RΣ της συσκευής;
β. Αν εφαρμόσουμε στα άκρα της τάση V = 300 V, η συσκευή:
i. Λειτουργεί κανονικά;
ii. Υπολειτουργεί;
iii. Υπερλειτουργεί;
γ. Η ισχύς Ρ που καταναλώνεται είναι ίση με:
i. 25 W
ii. 200 W
iii. 225 W
iv. 450 W
56

8. Αντιστάτης με αντίσταση R συνδέεται στα άκρα πηγής τάσης V, οπότε η ισχύς που
καταναλώνεται είναι 100 W. Αν συνδέσουμε ακόμα έναν ίδιο αντιστάτη παράλληλα στον πρώτο, η
ισχύς που καταναλώνεται από τη συνδεσμολογία τους είναι ίση με:
α. 100 W
β. 200 W
γ. 50 W
δ. 400 W
1. Δύο αντιστάτες με αντιστάσεις R1=30Ω και R2=20Ω είναι συνδεδεμένοι σε σειρά και το σύστημα
τροφοδοτείται με πηγή τάσης V=100V.
α. Αν το κύκλωμα διαρρέεται από ρεύμα για χρονικό διάστημα t=10s, να υπολογίσετε την ηλεκτρική
ενέργεια που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη.
β. Αν αφαιρέσουμε τον αντιστάτη R1, να υπολογίσετε την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνεται
στο ίδιο χρονικό διάστημα.

συνδέονται παράλληλα, ενώ στα άκρα της συνδεσμολογίας έχουμε
συνδέσει πηγή τάσης Vπ =12V. Να υπολογίσετε:
β. Την ένταση του ρεύματος Ι1 και Ι2 που διαρρέει κάθε αντιστάτη.
γ. Την ισχύ που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη.

συνδέονται παράλληλα. Αν η ένταση του ρεύματος που διαρρέει τον
αντιστάτη R1 είναι ίση με Ι1=3Α. Να υπολογίσετε:
β. Την ένταση του ρεύματος Ι2 που διαρρέει τον αντιστάτη R2
δ. Την ισχύ που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη.
57

4. Δύο αντιστάτες με αντίσταση R1 και R2 (με R1=2R2) αντίστοιχα συνδέονται σε σειρά. Αν στα άκρα
της συνδεσμολογίας έχουμε συνδέσει πηγή τάσης Vπ=18V και η ένταση του ρεύματος που διαρρέει
τους δύο αντιστάτες είναι ίση με Ι=6Α.
γ. Την ένταση του ρεύματος Ι1 και Ι2 που διαρρέει κάθε αντιστάτη.
δ. Την ισχύ που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη.
5. Σε ένα σπίτι πρόκειται να λειτουργούν οι παρακάτω συσκευές:
ηλεκτρική συσκευή κατανάλωση ισχύος
1. θερμοσίφωνας 1800 W
2. ηλεκτρική κουζίνα 1500 W
3. φωτιστικά 200 W
4. μικρές οικιακές συσκευές 100 W
5. πλυντήρια, ηλεκτρικό σίδερο, στεγνωτήριο 1400 W
Αν η τάση του δικτύου είναι V=200V.
α. Πόση είναι η μέγιστη συνολική ισχύς που μπορεί να καταναλώσει το σπίτι.
β. Στην περίπτωση που λειτουργούν όλες οι συσκευές για 10h, να υπολογίσετε το κόστος της
κατανάλωσης αν κάθε kWh στοιχίζει 0,4€.
γ. Να υπολογίσετε πρέπει να είναι η κεντρική ασφάλεια του σπιτιού; Αν διαθέτουμε ασφάλειες των
10Α, 15Α, 20Α, 25Α και 30Α.
6. Ηλεκτρική θερμάστρα διαθέτει δύο αντιστάτες με αντίσταση R1 και R2 που συνδέονται μεταξύ
τους παράλληλα. Η θερμάστρα τροφοδοτείται με ηλεκτρική τάση 220V. Όταν λειτουργεί μόνο ο
αντιστάτης με αντίσταση R1 η ισχύς που καταναλώνεται είναι 800W, ενώ όταν λειτουργεί και με τους
δύο αντιστάτες καταναλώνεται ισχύς 2000W. Να υπολογίσετε τις αντιστάσεις των δύο αντιστατών.
Λειτουργία συσκευών
7. Μια ηλεκτρική θερμική συσκευή έχει πάνω της τις ενδείξεις 100W, 200V.
α. Να υπολογίσετε την αντίσταση της συσκευής.
β. Αν η συσκευή συνδεθεί με πηγή τάσης V=80V, να εξετάσετε αν λειτουργεί κανονικά,

υπολειτουργεί ή υπερλειτουργεί. Να βρείτε την ηλεκτρική ενέργεια (σε kWh) καταναλώνεται σε
χρονικό διάστημα t=500h.
8. Μια θερμική συσκευή γράφει πάνω της τα εξής στοιχεία: 200 W, 200 V.
58

α. Να υπολογίσετε την αντίσταση της συσκευής.
β. Η συσκευή συνδέεται με πηγή τάσης V=300V. Να δείξετε ότι δεν λειτουργεί κανονικά και να
υπολογίσετε την ισχύ που καταναλώνεται από τη συσκευή. ( Η συσκευή δεν καίγεται).
γ. Να υπολογίσετε την κατάλληλη τιμή μιας αντίστασης Rx που πρέπει να συνδέσετε σε σειρά με την
συσκευή ώστε τα αποκατασταθεί η λειτουργία της.
59

Ενέργεια και ισχύς ηλεκτρικού ρεύματος
Φύλλο εργασίας
Με αυτό το φύλλο εργασίας, οι μαθητές θα μάθουν να χειρίζονται τους τύπους που επιτρέπουν τον
υπολογισμό της ηλεκτρικής ενέργειας και της ισχύος που καταναλώνει ένας αντιστάτης σ’ ένα
κύκλωμα.
V2 Ehl V2
Ehl =V I Dt Û Ehl = Dt Û Ehl = I 2 R Dt P = Û P =V I Û P = Û P = I 2R
R Dt R
Πειράματα προσομοίωσης
Αντιστάτες σε σειρά
Α. Με το πρόγραμμα προσομοιώσεων του Phet , κατασκευάζουμε το κύκλωμα του σχήματος, το
οποίο περιλαμβάνει δυο αντιστάτες με αντιστάσεις R1=5 Ω και R2=15Ω αντίστοιχα που συνδέονται
σε σειρά, μια ηλεκτρική πηγή τάσης Vπ=40V και ένα αμπερόμετρο το οποίο παρέχει την ένταση Ι
του ρεύματος που διαρρέει το κύκλωμα.
Για να υπολογίσουμε την ισχύ που καταναλώνεται από κάθε αντιστάτη αρκεί να εφαρμόσουμε τις
παρακάτω σχέσεις:
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
60

Β. Με τη βοήθεια ενός βολτομέτρου μετράμε την τάση στα άκρα κάθε αντιστάτη
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Γ. Αν καταργήσουμε τον αντιστάτη των 15Ω, ποια είναι η μεταβολή της ισχύος που καταναλώνεται
από τον αντιστάτη των 5Ω; Πως δικαιολογείτε τη μεταβολή αυτή; Αν στο τελευταίο κύκλωμα ο
αντιστάτης διαρρέεται από ρεύμα για χρονικό διάστημα Δt=10s πόση ηλεκτρική ενέργεια
καταναλώνει;
61

…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Αντιστάτες παράλληλα
Α. Στη συνέχεια, κατασκευάζουμε το κύκλωμα που ακολουθεί, το οποίο περιλαμβάνει δύο
αντιστάτες με αντιστάσεις R1 = 30 Ω και R2 = 60 Ω αντίστοιχα που συνδέονται παράλληλα, ενώ η
πηγή διαθέτει τάση Vπ = 60 V. Με τη βοήθεια ενός βολτομέτρου μετράμε την τάση στα άκρα κάθε
αντιστάτη.
62

…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Β. Συνδέουμε σε σειρά με κάθε αντιστάτη από ένα αμπερόμετρο.
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Αν οι δύο αντιστάτες διαρρέονται από ηλεκτρικό ρεύμα για χρονικό διάστημα Δt=10s να
υπολογίσετε την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνει ο καθένας.
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
63

Γ. Αποσυνδέουμε από το κύκλωμα τον αντιστάτη των 60Ω, να βρείτε πόσο μεταβάλλεται η ισχύς
που καταναλώνεται από τον αντιστάτη των 30Ω.
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
Αν ο αντιστάτης στο τελευταίο κύκλωμα διαρρέεται από ρεύμα για χρονικό διάστημα Δt=10 s να
βρείτε την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνει.
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………
64

65

66

67

68

Ταλαντώσεις
Περιοδικές κινήσεις
Κάθε κίνηση που επαναλαμβάνεται με τον ίδιο
ακριβώς τρόπο και μέσα σε ίσα χρονικά διαστήματα
ονομάζεται περιοδική. Παραδείγματα περιοδικών
κινήσεων είναι το γιο γιο, οι κινήσεις της Γης (γύρω
από τον άξονά της και γύρω από τον Ήλιο), οι
κινήσεις των δεικτών του ρολογιού, το εκκρεμές,
ένα σώμα που κρέμεται από ελατήριο …
Ταλαντώσεις
Ο ταλαντώσεις είναι περιοδικές κινήσεις
που γίνονται πάνω σε μια σταθερή τροχιά
που περιέχει δύο ακραίες θέσεις και μια
ενδιάμεση θέση που ονομάζεται θέση
ισορροπίας. Από τα παραδείγματα που
αναφέραμε ταλάντωση θεωρείται η κίνηση
του γιο γιο, το σώματος που κρέμεται από
το ελατήριο και το εκκρεμές. Για να
καταλάβουμε καλύτερα ανοίγουμε το
πρόγραμμα προσομοιώσεων του phet και
ειδικά το αρχείο masses and springs (μάζες
και ελατήρια).
Δραστηριότητα
Στο παράθυρο που ανοίγεται, ρυθμίζουμε ώστε να
έχουμε μηδενικές τριβές (friction). Στη συνέχεια,
παίρνουμε μια από τις μάζες που υπάρχουν στη διάθεσή
μας (έστω των 100 g) και την κρεμάμε στο ελεύθερο
άκρο του ελατηρίου. Όταν κρεμάσουμε τη μάζα και την
αφήσουμε ελεύθερη θα διαπιστώσουμε ότι εκτελεί
ταλαντώσεις. Για να σταματήσουμε την κίνηση μπορούμε
να αυξήσουμε απότομα τις τριβές και να επαναφέρουμε
πάλι στο μηδέν όταν το σώμα σταματήσει να κινείται. Στο
διπλανό σχήμα βλέπουμε τη μάζα να ισορροπεί όταν το
ελατήριο είναι σε επιμήκυνση 10 cm (η διακεκομμένη
γραμμή δείχνει τη θέση φυσικού μήκους του ελατηρίου
στα 30 cm). Πιάνουμε τώρα τη μάζα και σιγά-σιγά την ανεβάζουμε (ή την
κατεβάζουμε) κατά 10 cm, (όπως λέμε χαρακτηριστικά την απομακρύνουμε
από τη θέση ισορροπίας ) δηλαδή την φέρνουμε στο φυσικό μήκος του
ελατηρίου και την αφήνουμε ελεύθερη. Παρατηρούμε το σώμα αρχίζει να
69

εκτελεί ταλάντωση σε μια κατακόρυφη διεύθυνση, ανάμεσα σε δύο ακραίες θέσεις που είναι
συμμετρικές ως προς την θέση ισορροπίας του σώματος. Πλάτος ταλάντωσης (Α), ονομάζουμε την
μεγαλύτερη απομάκρυνση του σώματος από τη θέση ισορροπίας του. Στην περίπτωσή μας το
πλάτος είναι Α = 10 cm, ενώ η απόσταση των ακραίων θέσεων θα είναι 20 cm.
α. Δοκιμάστε την ταλάντωση με διάφορα πλάτη.
β. Τοποθετήσετε στο δεύτερο ελατήριο και ένα ακόμα σώμα διαφορετικής μάζας και αφήστε τα
εκτελούν ταλάντωση τι παρατηρείτε; Έχει σημασία η μάζα του σώματος (τα ελατήρια είναι ίδια).
Μεγέθη που χαρακτηρίζουν μια ταλάντωση

Περίοδο (Τ) ονομάζουμε το χρονικό διάστημα που απαιτείται για να ολοκληρωθεί μια ταλάντωση.
Συχνότητα (f) ονομάζουμε το πηλίκο του αριθμού των πλήρων ταλαντώσεων που εκτελεί ένα σώμα
(Ν) σε ορισμένο χρονικό διάστημα (Δt), προς το χρονικό αυτό διάστημα.
N
f =
Dt
Αν όπου Ν=1, δηλαδή αναφερόμαστε σε 1 (μία) ταλάντωση, τότε το χρονικό διάστημα που
απαιτείται είναι μια περίοδος δηλαδή Δt=T. Από την προηγούμενη σχέση καταλήγουμε σε μια σχέση
ανάμεσα στην περίοδο και τη συχνότητα:
1 1
f = ÛT =
T f
Μονάδες μέτρησης: Η περίοδος Τ στο S.I. μετριέται σε s (second), ενώ η συχνότητα f σε Ηz (Hertz)
1. Ποια είναι η συχνότητα ενός δευτερολεπτοδείκτη ενός αναλογικού ρολογιού;

Πόσες περιστροφές θα εκτελέσει ο δείκτης σε χρονικό διάστημα Δt = 3 min.
2. Η συχνότητα μιας ταλάντωσης είναι 10 Ηz, αυτό σημαίνει ότι:
α. Σε χρονικό διάστημα 10 s το σώμα εκτελεί 1 ταλάντωση.
β. Σε χρονικό διάστημα 1 s το σώμα εκτελεί 10 ταλαντώσεις.
3. Ένα σώμα που εκτελεί ταλάντωση πραγματοποιεί Ν = 20 ταλαντώσεις μέσα σε χρονικό διάστημα
Δt = 4 s. Να υπολογίσετε την περίοδο και τη συχνότητα της ταλάντωσης.
70

Το απλό εκκρεμές
Είναι μια διάταξη που περιλαμβάνει, ένα αβαρές και μη εκτατό νήμα ορισμένου μήκους και ένα
μικρό σφαιρίδιο στερεωμένο στο άκρο του.
Τρέχουμε το εικονίδιο Pendulum Lab της Phet. Στο παράθυρο που θα

εμφανιστεί, φροντίζουμε να μηδενίσουμε τις τριβές (friction), να
ενεργοποιήσουμε το photogate timer (μετρητή περίοδου ταλάντωσης)
και να ενεργοποιούμε το βαρυτικό πεδίο της Γης. Στη συνέχεια θα
συμπληρώσουμε τον πίνακα που ακολουθεί. Αρχίζουμε με μήκος
νήματος 0,6 m και αυξάνουμε το μήκος του κατά 0,2 m σε κάθε
πείραμα. Σημαντικό όμως είναι σε κάθε πείραμα η γωνία εκτροπής που
σχηματίζει το νήμα με την κατακόρυφη που διέρχεται από το σημείο εξάρτησης του νήματος να μη
ξεπερνά τις 3ο. Αυτό ώστε το σώμα να κινείται σχεδόν ευθύγραμμα και να φαίνεται ότι εκτελεί
ταλάντωση. Η πρώτη στήλη είναι το μήκος του νήματος, η δεύτερη η περίοδος της ταλάντωσης που
θα πάρουμε από το μετρητή. Στην τελευταία στήλη το τετράγωνο των περιόδων.
α/α L (σε Τ (σε s) T2

m)
1 0
2 0,6
3 0,8
4 1
5 1,2
6 1,4
7 1,6
8 1,8
9 2
10 2,2
11 2,4
71

Στη συνέχεια με τη βοήθεια των στηλών με τα τετράγωνα Τ2 και L να σχεδιάσετε τη γραφική
παράσταση Τ2 =f(L) και να υπολογίσετε την κλίση της.
Η περίοδος Τ ενός απλού εκκρεμούς δίνεται από τη σχέση:

L
T = 2p
g
Με το πείραμα που έχουμε εκτελέσει μπορούμε να υπολογίσουμε την επιτάχυνση της βαρύτητας g.
L L (2p ) 2
T = 2p Û T 2 = (2p ) 2 Û T 2 = L
g g g
( 2p )
2
η κλίση έστω α της γραφικής παράστασης θα αντιστοιχεί με τον όρο a= οπότε η επιτάχυνση
g
( 2p )
2
της βαρύτητας υπολογίζεται πειραματικά: g= = …………………………………

a
Β. Άλλη μια σημαντική παρατήρηση είναι ότι η μάζα που κρέμεται από το άκρο του νήματος δεν
παίζει κανένα ρόλο, αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε αν με το ίδιο μήκος του νήματος πάρουμε
δύο ή τρεις διαφορετικές τιμές μάζας, θα καταλήξουμε στην ίδια περίοδο.
α/α L (m) m (kg) T (s)
72

73

74

Κύματα
Μηχανικά κύματα
Αν αφήσουμε μια πέτρα να πέσει στην επιφάνεια υγρού, θα
παρατηρήσουμε ότι δημιουργείται μια διαταραχή που μεταδίδεται με
μορφή κύκλων που έχουν κέντρο το σημείο που έπεσε η πέτρα.
Ένας σεισμός, δημιουργεί κύματα τα οποία μεταφέρουν ενέργεια,
δηλαδή από το επίκεντρο του σεισμού δημιουργούνται διαταραχές
που μεταδίδονται σε μεγάλες αποστάσεις και προκαλούν
καταστροφές. Όταν μιλάμε μας ακούνε αυτοί που είναι γύρω μας. Σε
όλα αυτά τα παραδείγματα, παράγονται κύματα.
Κύμα, ονομάζουμε κάθε διαταραχή που μεταφέρει ενέργεια και

διαδίδεται σε ένα μέσο με ορισμένη ταχύτητα.
Κατά τη διάδοση ενός κύματος, μεταφέρεται ενέργεια από μια

περιοχή (από την πηγή του κύματος), σε άλλη, χωρίς όμως να μεταφέρεται και ύλη.
Τα κύματα διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα μηχανικά και τα ηλεκτρομαγνητικά που θα

μάθουμε σε μεγαλύτερες τάξεις.
• Τα μηχανικά κύματα, απαιτούν για τη διάδοσή τους κάποιο ελαστικό μέσο το οποίο μπορεί να
είναι ένα στερεό, υγρό, αέριο. Τα σωματίδια που αποτελούν το μέσο, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με
δυνάμεις, με αποτέλεσμα κατά τη διέλευση του κύματος ταλαντώνονται γύρω από τη θέση
ισορροπίας τους και η κίνηση αυτή μεταφέρεται από το ένα σωματίδιο στο άλλο.
• Τα μηχανικά κύματα, μεταφέρουν μηχανική ενέργεια που εκδηλώνεται ως ενέργεια ταλάντωσης

των δομικών λίθων (μορίων ή ατόμων) του ελαστικού μέσου διάδοσης.
Είδη μηχανικών κυμάτων

Τα μηχανικά κύματα, ανάλογα με τον τρόπο διάδοσής τους διακρίνονται σε εγκάρσια και διαμήκη.
Εγκάρσια κύματα
Ονομάζονται τα κύματα στα οποία τα
σωματίδια του μέσου εκτελούν ταλάντωση
κάθετα στη διεύθυνση διάδοσης του
κύματος. Στα εγκάρσια κύματα,
δημιουργούνται όρη και κοιλάδες και
διαδίδονται μόνο σε στερεά και στις ελεύθερες
επιφάνειες υγρών (στην τελευταία περίπτωση μιλάμε για
μια ειδική περίπτωση κυμάτων, συνδυασμός εγκάρσιου
και διαμήκους κύματος).
Η απόσταση ανάμεσα σε δύο διαδοχικά όρη ή

αντίστοιχα σε δύο διαδοχικές κοιλάδες είναι ίδια και
ονομάζεται μήκος του κύματος και συμβολίζεται με το
75

γράμμα λ. Ένα σωματίδιο του μέσου όταν βρίσκεται σε μια ακραία θέση της ταλάντωσής του (+Α) ή
(-Α) δημιουργείται όρος ή κοιλάδα αντίστοιχα.
Διαμήκη κύματα
Ονομάζονται τα κύματα στα
οποία τα σωματίδια του μέσου
εκτελούν ταλάντωση
παράλληλα στη διεύθυνση
διάδοσης του κύματος. Στα
διαμήκη κύματα, δημιουργούνται πυκνώματα και αραιώματα και διαδίδονται και στις τρεις
καταστάσεις της ύλης (στερεά, υγρά και αέρια).
Η απόσταση ανάμεσα σε δύο διαδοχικά

πυκνώματα ή αντίστοιχα σε δύο διαδοχικά
αραιώματα είναι ίδια και ονομάζεται μήκος του
κύματος και συμβολίζεται με το γράμμα λ.
Στα στερεά, διαδίδονται και τα δύο είδη κυμάτων.

Οι μετρήσεις έδειξαν ότι τα διαμήκη κύματα
διαδίδονται με μεγαλύτερη ταχύτητα από τα
εγκάρσια. Αυτό βρίσκει εφαρμογή στη
Σεισμολογία, για να βρίσκουν την εστία του σεισμού.
Κύμα και ενέργεια

Κρατάμε με το χέρι μας το ένα άκρο του ελατηρίου και το θέτουμε σε
ταλάντωση κάθετα στη διεύθυνση του ελατηρίου, παρατηρούμε ότι η
διαταραχή διαδίδεται μεταφέροντας ενέργεια, η κίνηση αυτή διαδίδεται
τελικά όλα τα σημεία του ελαστικού μέσου, έτσι το κύμα διαδίδεται
κατά μήκος του ελατηρίου, μεταφέροντας ενέργεια, χωρίς να
μεταφέρεται ύλη. Το χέρι μας είναι στην περίπτωση αυτή η πηγή
παραγωγής του κύματος και η ενέργεια που μεταφέρεται προσφέρεται
από την πηγή. Θεωρητικά, αν δεχτούμε ότι δεν έχουμε απώλειες
ενέργειας βλέπουμε ότι όσο μακριά και να πάει το κύμα τα σωματίδια
εκτελούν ταλάντωση με το ίδιο πλάτος.
Χαρακτηριστικά μεγέθη του κύματος

Για να μπορέσουμε να περιγράψουμε ένα κύμα και να το διακρίνουμε από ένα άλλο, χρειαζόμαστε
ορισμένα χαρακτηριστικά φυσικά μεγέθη.
Περίοδος Τ, είναι το χρονικό διάστημα που χρειάζεται ένα σωματίδιο του μέσου στο οποίο
διαδίδεται ένα κύμα, να εκτελέσει μια πλήρη ταλάντωση.
76

Συχνότητα f, είναι το φυσικό μέγεθος που μας δείχνει τον αριθμό των ταλαντώσεων που εκτελεί ένα
σωματίδιο του μέσου ανά μονάδα χρόνου.
Μήκος κύματος λ, είναι η απόσταση που διανύει ένα κύμα σε

χρονικό διάστημα μιας περιόδου. Αν έχουμε εγκάρσιο κύμα, ως
μήκος κύματος ορίζουμε την απόσταση ανάμεσα σε δύο διαδοχικά
όρη ή αντίστοιχα σε δύο διαδοχικές κοιλάδες. Αν έχουμε διάμηκες
κύμα, ορίζουμε την απόσταση ανάμεσα σε δύο διαδοχικά
πυκνώματα ή αντίστοιχα σε δύο διαδοχικά αραιώματα.
Πλάτος Α, ονομάζουμε τη μέγιστη απομάκρυνση ενός σωματιδίου

του μέσου από τη θέση ισορροπίας του. Όσο μεγαλύτερο είναι το πλάτος, τόσο μεγαλύτερη
ενέργεια μεταφέρει το κύμα.
Ταχύτητα διάδοσης υδ, είναι η ταχύτητα με την οποία διαδίδεται ένα κύμα σ’ ένα ελαστικό μέσο. Η
ταχύτητα διάδοσης θεωρείται ότι είναι σταθερή όταν το μέσο είναι ομογενές και ισότροπο (έχουν τις
ίδιες ιδιότητες σε όλη την έκταση του όγκου τους) δεν εξαρτάται από το μήκος του κύματος και τη
συχνότητά του, αλλά μόνο από τις ιδιότητες του μέσου. Επομένως ισχύει γενικά:
Dx
ud =
Dt
όπου Δx η μετατόπιση του κύματος και Δt το αντίστοιχο χρονικό διάστημα.
Θεμελιώδης εξίσωση της κυματικής
l
ud = l f ή ud =
T
δηλαδή, η ταχύτητα διάδοσης υδ, είναι ανάλογη του γινομένου του μήκους του κύματος λ επί τη
συχνότητά του f.
1. Σωστού – Λάθους
α. Τα ηχητικά κύματα ανήκουν στα εγκάρσια κύματα.
β. Η ενέργεια ενός κύματος παρέχεται από την πηγή του κύματος.
γ. Τα μηχανικά κύματα διαδίδονται και στο κενό.
δ. Η ταχύτητα διάδοσης των εγκάρσιων κυμάτων είναι μικρότερη από αυτή των διαμήκων κυμάτων
στα υγρά.
ε. Κατά τη διάδοση ενός κύματος μεταφέρεται ενέργεια και ύλη.
στ. Το στιγμιότυπο ενός εγκάρσιου κύματος περιέχει όρη και κοιλάδες.
ζ. Το στιγμιότυπο ενός διαμήκους κύματος περιέχει πυκνώματα και κοιλάδες.
η. Όσο μεγαλύτερη ενέργεια μεταφέρει ένα κύμα, τόσο μεγαλύτερο πλάτος ταλάντωσης έχουν τα
σωματίδια του μέσου.
θ. Αν η συχνότητα του κύματος διπλασιαστεί, διπλασιάζεται και η ταχύτητα διάδοσης.

77

ι. Αν η συχνότητα του κύματος διπλασιαστεί, υποδιπλασιάζεται το μήκος του κύματος.
κ. Τα επιφανειακά κύματα που δημιουργούνται στην επιφάνεια υγρών είναι εγκάρσια κύματα.
λ. Η ταχύτητα διάδοσης του κύματος εξαρτάται μόνο από τις ιδιότητες του μέσου.
2. Τα σωματίδια ενός μέσου εκτελούν ταλάντωση με περίοδο 0,2s, η συχνότητα του κύματος είναι:
α. 2Hz
β. 0,5Hz
γ. 5Hz
δ. 0,2Hz
κυκλώστε τη σωστή απάντηση.
3. Αν ένα σωματίδιο του μέσου στο οποίο διαδίδεται ένα κύμα διανύει απόσταση 8 mm μέσα σε
χρονικό διάστημα μιας περιόδου, το πλάτος ταλάντωσης είναι:
α. 1mm
β. 2mm
γ. 4mm
δ. 8mm
4. Ένα κύμα διαδίδεται με ταχύτητα 20 m/s σ’ ένα μέσο, αν η συχνότητα του κύματος διπλασιαστεί,
η ταχύτητα γίνεται:
α. 10m/s
β. 5m/s
γ. 40m/s
δ. 20m/s
5. Σ’ ένα μέσο διαδίδονται δύο κύματα Κ1 και Κ2 ίδιας συχνότητας έτσι ώστε τα σωματίδια του μέσου
να εκτελούν ταλάντωση με πλάτη Α1=5mm και Α2=2mm αντίστοιχα. Για τις ενέργειες που
μεταφέρονται από τα δύο κύματα Ε1 και Ε2 ισχύει:
α. Ε1 = Ε2
β. Ε1 < Ε2
γ. Ε1 > Ε2

78

1. Ένα κύμα διαδίδεται με ταχύτητα υδ=20m/s έχοντας μήκος κύματος λ=0,5m. Να βρείτε τη
συχνότητα και την περίοδο του κύματος.
2. Μια βροχερή ημέρα, που πέφτουν αστραπές και βροντές και έχοντας ένα χρονόμετρο πατάμε να
αρχίσει η μέτρηση του χρόνου τη στιγμή που βλέπουμε την αστραπή και σταματάμε μετά από 3
δευτερόλεπτα το χρονόμετρο όταν ακούμε τη βροντή. Αν η ταχύτητα του ήχου στον αέρα είναι
περίπου 340m/s, να υπολογίσετε την απόσταση του σημείου που έπεσε η αστραπή.
3. Το επίκεντρο ενός σεισμού είναι 150km βόρεια της Θεσσαλονίκης, αν η ταχύτητα διάδοσης των
εγκάρσιων κυμάτων είναι 3km/s και γνωρίζουμε ότι τα διαμήκη φτάνουν στο σεισμογράφο με
διαφορά χρόνου 2s σε σχέση με τα εγκάρσια, να υπολογίσετε την ταχύτητα διάδοσής τους.
4. Κατά τη διάδοση ενός εγκάρσιου κύματος σ’ ένα ελαστικό μέσο, η απόσταση ανάμεσα σε δύο
διαδοχικά όρη βρέθηκε ίση με 10m. Αν η συχνότητα του κύματος είναι ίση με 4Hz, να βρείτε:
α. Την ελάχιστη απόσταση ανάμεσα σε ένα όρος και μια κοιλάδα του κύματος.
β. Την ταχύτητα διάδοσης του κύματος.
γ. Αν η περίοδος του κύματος διπλασιαστεί, πόση είναι η απόσταση ελάχιστη απόσταση ανάμεσα
σε δύο διαδοχικές κοιλάδες του κύματος;
5. Μια πηγή ήχου βρίσκεται στον αέρα παράγοντας κύματα συχνότητας f=100Ηz, τα οποία
διαδίδονται με ταχύτητα 300m/s. Να βρείτε:
α. Το μήκος του κύματος και την περίοδο του κύματος.
β. Αν ο ήχος εισέλθει σε νερό, η ταχύτητά του διπλασιάζεται, να υπολογίσετε το νέο μήκος του
κύματος.
6. Στις 27 Μαρτίου του 1964 στον υποθαλάσσιο χώρο του Βαλντέζ στην Αλάσκα εκδηλώθηκε
σεισμός έντασης 8,4 Ρίχτερ, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν καταστροφικά παλιρροιακά κύματα
(τσουνάμι). Να υπολογίσεις τη συχνότητα των κυμάτων αν γνωρίζουμε το μήκος των κυμάτων ότι
ήταν 150 km και η ταχύτητα διάδοσης των κυμάτων 540km/h.
79

Ανοίγουμε την εφαρμογή phet και πάμε στην Φυσική (ήχος και κύματα) και στη συνέχεια
πηγαίνουμε στο εικονίδιο wave on a string και ανοίγουμε την προσομοίωση.
1. Κάνουμε τις εξής ρυθμίσεις, μηδενίζουμε την απόσβεση (δεν θέλουμε απώλειες ενέργειας),
πατάμε το εικονίδιο του χάρακα, θέτουμε πλάτος ταλάντωσης 15 cm και συχνότητα ταλάντωσης f =
50 Hz. Πατάμε το εικονίδιο χωρίς άκρη και τέλος πατάμε το κατάλληλο εικονίδιο, ώστε η διέγερση
να είναι ταλάντωση.
α. Αν μειώσετε τη συχνότητα, σε ποια τα μεγέθη (πλάτος, μήκος κύματος) παρατηρείτε μεταβολή;
β. Αν αυξήσουμε το πλάτος της ταλάντωσης, επηρεάζεται το μήκος του κύματος;
2. Πηγαίνετε στη διεύθυνση http://blogs.sch.gr/grekdrak/, και δείτε πειράματα προσομοίωσης με

κύματα (εγκάρσια και διαμήκη) και video.
80

Ήχος
Τα ηχητικά κύματα ανήκουν στα μηχανικά κύματα και είναι διαμήκη
κύματα, γίνονται αντιληπτά με την ακοή όταν έχουν κατάλληλη
συχνότητα. Μια πηγή ήχου, για παράδειγμα ένα ηχείο μουσικής,
αναγκάζει τα μόρια του αέρα να εκτελούν μια κίνηση γύρω από τη
θέση ισορροπίας τους, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό
πυκνώματα και αραιώματα (δηλ. περιοδικές μεταβολές της πίεσης
του αέρα), με αποτέλεσμα ο ήχος να διαδίδεται στο αέρα με
ορισμένη ταχύτητα. Για να αποδείξουμε ότι ένα ηχητικό κύμα
μεταφέρει ενέργεια μπορούμε μπροστά από ένα ηχείο που εκπέμπει
μουσική να τοποθετήσουμε ένα μικρό μπαλάκι που κρέμεται από ένα λεπτό νήμα, θα δούμε ότι το
μπαλάκι αρχίζει να κινείται με την επίδραση των ηχητικών κυμάτων. βλ.
http://www.youtube.com/watch?v=H0-VlJ82stc.
Το κουδούνι στο σχολείο κτυπά για διάλειμμα, Ο ήχος που παράγεται φτάνει στο αυτί σας. Αν
βάλετε το αυτί σας πάνω σε ένα μεγάλο συμπαγή σωλήνα και κάποιος φίλος σας κτυπήσει με μία
πέτρα τη σωλήνα σε ένα σημείο, θα φτάσει στο αυτί σας ο ήχος. Μπορούμε να πούμε ότι ήχος
είναι εκείνο το κύμα που ερεθίζει το αυτί μας. Τα ηχητικά κύματα διαδίδονται στα αέρια, στα
υγρά και στα στερεά. Τα ηχητικά κύματα δεν είναι ορατά όπως τα θαλάσσια κύματα.
Αντιλαμβανόμαστε όμως την ύπαρξη τους με το αυτί μας. Μια πηγή που ταλαντώνεται στον αέρα
ωθεί τα μόρια του αέρα μπρος-πίσω δημιουργώντας περιοχές συμπίεσης και αραίωσης. Για
παράδειγμα η χορδή μιας κιθάρας όταν διεγείρεται ή οι φωνητικές μας χορδές ή ένα διαπασών που
πάλλεται κλπ. Αν βάλετε το χέρι στο λαιμό σας την ώρα που μιλάτε θα διαπιστώσετε πως οι
φωνητικές σας χορδές πάλλονται και δημιουργούν τα ηχητικό κύμα.
Η ελαστική μεμβράνη του μεγαφώνου της

εικόνας 13 ταλαντώνεται. Η μεμβράνη με
τη κίνηση της ασκεί πίεση στον αέρα.
Δηλαδή τα μόρια του αέρα κοντά στην
μεμβράνη «στριμώχνονται». Με τη
μετακίνηση τους συγκρούονται με τα
επόμενα μόρια δημιουργώντας έτσι
περιοδικές μεταβολές της πίεσης (αύξηση
ή ελάττωση). Οι μεταβολές αυτές
αντιστοιχούν σε πυκνώματα και
αραιώματα. Αυτή η διαταραχή δηλαδή
αυτά τα πυκνώματα και τα αραιώματα
διαδίδονται στον αέρα με τη μορφή ηχητικού κύματος. Η ταχύτητα με την οποία διαδίδονται
ονομάζεται ταχύτητα του ήχου.
Να υπενθυμίσουμε ότι :
• τα μόρια του αέρα δεν ταξιδεύουν, απλώς όπως και στα άλλα κύματα ταλαντώνονται.
• Το ηχητικό κύμα ταξιδεύει μακριά από τη πηγή μεταφέροντας ενέργεια.
• Η διεύθυνση ταλάντωσης των μορίων είναι παράλληλη με τη διεύθυνση διάδοσης (διάμηκες

κύμα).
81

• Είναι φανερό ότι τα ηχητικά κύματα δεν διαδίδονται στο κενό, αφού εκεί δεν υπάρχουν μόρια
ελαστικού μέσου. Τα ηχητικά κύματα απλώνονται προς όλες τις κατευθύνσεις, δηλαδή είναι κύματα
χώρου. Διαδίδονται στον αέρα και φτάνουν στο αυτί μας σαν ήχος.
Όρια ακουστών ήχων

Ένας ήχος που έχει συχνότητα μικρότερη από 20 Hz ονομάζεται υπόηχος, ενώ αν έχει μεγαλύτερη
από 20.000 Hz λέγεται υπέρηχος.
Οι υπόηχοι και οι υπέρηχοι δεν γίνονται ακουστοί από το ανθρώπινο αυτί. Υπάρχουν όμως πολλά
ζώα όπως τα σκυλιά τα οποία ακούν υπέρηχους, δηλαδή συχνότητες υψηλότερες από αυτές ο
ακούει ένας άνθρωπος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι νυχτερίδες, οι οποίες είναι
τυφλές και για να εντοπίσουν ένα σώμα, π.χ. ένα έντομο, εκπέμπουν υπέρηχους. Οι υπέρηχοι
ανακλώνται σε αυτό το σώμα, η νυχτερίδα συλλαμβάνει την ηχώ, δηλαδή τους υπέρηχους από την
ανάκλαση και εντοπίζει το σώμα και την απόσταση. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται ηχοεντοπισμός.
82

Εφαρμογές υπερήχων
To sonar (σόναρ) είναι μία διάταξη με την οποία
υπολογίζουμε πόσο απέχει ένα αντικείμενο ή ο
βυθός από ένα πλοίο. To sonar εκπέμπει μία
υπερηχητική δέσμη. Η δέσμη ανακλάται στο
αντικείμενο που θέλουμε να εντοπίσουμε και
επιστρέφει στη συσκευή. Το χρονικό διάστημα που
κάνει η δέσμη να πάει και να γυρίσει υπολογίζεται
με ακρίβεια. Από τη σχέση 2S = υδ. Δt
υπολογίζουμε την απόσταση S του αντικειμένου
από το πλοίο ή το βάθος της θάλασσας.
Οι υπέρηχοι εξαιτίας του μικρού μήκους κύματος βρίσκουν

πολλές εφαρμογές. Μπορούν να εστιαστούν και να
σχηματίσουν λεπτές δέσμες. Οι υπέρηχοι χρησιμοποιούνται
ευρύτατα στην Ιατρική για να «βλέπουμε» μέσα στο
άνθρωπο σώμα. Άλλωστε οι υπέρηχοι είναι ασφαλέστεροι
από τις ακτίνες-Χ. Υπερηχητικές δέσμες που εκπέμπονται
από την επιφάνεια του ανθρωπίνου σώματος ανακλώνται
σε καθορισμένα όργανα και με κατάλληλες διατάξεις μας
δίνουν εικόνες αυτών των οργάνων. Οι υπέρηχοι
χρησιμοποιούνται επίσης για να δούμε τα έμβρυα στην κοιλιά της μητέρας τους. Ένας πομπός-
δέκτης υπερήχων περνά πάνω από το τη κοιλιά της εγκύου ώστε να πάρουμε ένα
υπερηχογράφημα. Όταν ένα ηχητικό κύμα ταξιδεύει από μία ουσία σε μία άλλη (π.χ. δέρμα, μύες,
κόκαλα) ένα μέρος του ανακλάται και αποτελεί την ηχώ. Η συσκευή υπέρηχων χρησιμοποιεί αυτή
την ηχώ για να σχηματίσει μία εικόνα σε οθόνη τηλεόρασης. Για να είναι σαφής η εικόνα το μήκος
κύματος του ήχου που θα χρησιμοποιηθεί πρέπει να είναι πολύ μικρό. Συνήθως χρησιμοποιείται
ήχος συχνότητας 1,5 MHz δηλαδή 1500000 Hz. Το μήκος κύματος σε νερό για αυτή τη συχνότητα
είναι 1 mm. Οι υπέρηχοι χρησιμοποιούνται επίσης για το σπάσιμο λίθων στα νεφρά (λιθοτριψία).
Κομματιάζουν τους λίθους σε μικρά κομματάκια τα οποία στη συνέχεια αποβάλλονται με τα ούρα.
83

Υποκειμενικά χαρακτηριστικά του ήχου (ύψος – ακουστότητα – χροιά)
Η συχνότητα του ήχου συνδέεται με το υποκειμενικό γνώρισμα του ύψους. Δηλαδή το γνώρισμα με
το οποίο ξεχωρίζουμε ένα οξύτερο ή ψηλότερο ήχο (μεγάλη συχνότητα) από ένα βαρύτερο ή
χαμηλότερο (μικρή συχνότητα).
Η ακουστότητα μας επιτρέπει να

διακρίνουμε ένα ισχυρό ήχο από ένα πιο
ασθενή. Ή ένταση του ήχου χαρακτηρίζει
την ποσότητα ενέργειας που μεταφέρει ένα
ηχητικό κύμα ανά μονάδα χρόνου και
εξαρτάται από το πλάτος του κύματος και
από τη συχνότητά του. Για τη μέτρηση της
ακουστότητας χρησιμοποιείται η κλίμακα
των decibel (ντεσιμπέλ), τα 0 db είναι ήχος
που μόλις ακούγεται, ένας ψίθυρος. Ενώ τα
120 db είναι ήχος που προκαλεί πόνο στα
αυτιά μας.
Η χροιά είναι εκείνο το χαρακτηριστικό γνώρισμα που μας επιτρέπει

να διακρίνουμε μεταξύ τους δύο σύνθετους ήχους από διαφορετικές
πηγές, για παράδειγμα, ένας ήχος από βιολί και ένας από πιάνο
ακούγονται διαφορετικά ακόμη και όταν έχουν το ίδιο ύψος και την ίδια
ακουστότητα.
1. Μια μεγάλη έκρηξη γίνεται πάνω στην επιφάνεια της Σελήνης, αν η απόσταση μεταξύ τους είναι
περίπου 340.000 km και η ταχύτητα διάδοσης του ήχου στον αέρα είναι 340 m/s ο ήχος:
α. φτάνει στη Γη σε περίπου σε 1000 s
β. φτάνει σε 0,001 s.
γ. δεν φτάνει ποτέ
2. Ένα διαπασών εκτελεί ταλάντωση περίοδο Τ = 0,1 s και παράγει

ήχο. Ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε απόσταση 2 m από το
διαπασών ακούει έναν ήχο:
α. οξύτερο.
β. βαρύτερο
γ. δεν ακούει ήχο.
84

3. Ποιος από τους ήχους που ακολουθούν είναι οξύτερος.
α. 100 Hz
β. 500 Hz
γ. 150 Hz
δ. 200 Hz
4. Ποιος από τους ήχους που ακολουθούν είναι βαρύτερος.
α. 100 Hz
β. 500 Hz
γ. 150 Hz
δ. 200 Hz
5. Ποιος ή ποιοι από τους ήχους που ακολουθούν θα προκαλέσει πόνο στο ανθρώπινο αυτί.
α. 100 Hz
β. 500 Hz
γ. 15 Hz
δ. 30.000 Hz
7. Στα πλαίσια των θαλάσσιων ερευνών για πετρέλαιο ένα ειδικό πλοίο στέλνει προς στον πυθμένα
της θάλασσας ηχητικά κύματα τα οποία διαδίδονται με ταχύτητα υδ = 1000 m/s και επιστρέφουν σε
χρονικό διάστημα Δt = 4 s. Να υπολογίσετε το βάθος του πυθμένα.
8. Αν η ταχύτητα διάδοσης στον αέρα είναι περίπου υδ = 340 m/s να υπολογίσετε το ελάχιστο και
μέγιστο μήκος κύματος που μπορεί να έχει ένας ήχος που ακούγεται από το ανθρώπινο αυτί.
85

86

87

88

89

Φύση και διάδοση του φωτός
Φως
Στη φυσική επιστήμη το φως ορίζεται ως το αίτιο, το οποίο ερεθίζοντας φυσιολογικά τον οφθαλμό
προκαλεί το αίσθημα της όρασης. Σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις το φως αποτελεί μία
μορφή ενέργειας. Η ενέργεια αυτή πολλές φορές ονομάζεται και ακτινοβολούμενη ενέργεια, την
οποία αντιλαμβανόμαστε κάτω από ορισμένες συνθήκες με τους οφθαλμούς. Υπάρχουν βέβαια και
φαινόμενα, που οφείλονται στην ίδια φυσική αιτία και ακολουθούν τους ίδιους νόμους με τα φωτεινά
φαινόμενα, τα οποία όμως δεν διεγείρουν τον οφθαλμό.
Ανά τους αιώνες υπήρχαν πολλές και διαφορετικές αντιλήψεις για το τι είναι το φως:
• Ο Πυθαγόρας, ο Δημόκριτος και ο Αριστοτέλης, ερμήνευσαν την όραση θεωρώντας ότι κάθε
σώμα που παρατηρούμε εκπέμπει σωματίδια τα οποία εισέρχονται στα μάτια μας και διεγείρουν ο
αίσθημα της όρασης.
• Ο Εμπεδοκλής, ο Πλάτωνας και ο Ευκλείδης θεώρησαν ότι διακρίνουμε ένα αντικείμενο όταν
ρεύμα φωτιάς Πέφτει από τα μάτια μας πάνω του.
• Τον 11ο αιώνα μ.Χ ο Άραβας αστρονόμος Αλχάζεν έδειξε ότι η πρώτη άποψη είναι πιο κοντά
στην πραγματικότητα. Ισχυρίστηκε ότι, αν από τα μάτια μας εξερχόταν ρεύμα φωτός, τότε θα ήταν
δύσκολο να διακρίνουμε όλα τα αντικείμενα και σε απόλυτο σκοτάδι.
• Κατά τους μεταγενέστερους χρόνους διατυπώθηκαν νεότερες θεωρίες για τη φύση του φωτός.
Σύμφωνα με την αντίληψη του Νεύτωνα, τα φωτεινά σώματα εκπέμπουν σωματίδια, τα οποία
κινούνται ευθύγραμμα και με την ταχύτητα του φωτός εισέρχονται στον οφθαλμό άμεσα ή έμμεσα. Ο
Νεύτωνας με τη θεωρία αυτή εξήγησε ικανοποιητικά πολλά φαινόμενα της οπτικής επιστήμης. Οι
μετέπειτα όμως ανακαλύψεις ορισμένων άλλων φαινομένων, τα οποία αφορούσαν στη φύση και
στη συμπεριφορά του φωτός, δεν ήταν δυνατό να εξηγηθούν με τη θεωρία αυτή, ενώ εξηγούνται
πληρέστερα με τη θεωρία των κυμάτων, η οποία διατυπώθηκε τον 17ο αιώνα από τον Huygens.
Αυτόφωτα και ετερόφωτα

Σύμφωνα με τι σύγχρονες αντιλήψεις, διακρίνουμε ένα αντικείμενο επειδή πάνω του πέφτει φως. Το
φως αυτό μπορεί να εκπέμπεται από το αντικείμενο (αυτόφωτο) ή να προέρχεται από άλλη πηγή
(ετερόφωτο).
Αυτόφωτα σώματα ονομάζονται τα σώματα τα οποία είναι τα ίδια φωτεινές πηγές, δηλαδή
εκπέμπουν φως. Παράδειγμα ενός αυτόφωτου σώματος είναι ο Ήλιος.
Ετερόφωτα σώματα ονομάζονται τα σώματα τα οποία φωτίζονται από άλλες φωτεινές πηγές. Ένα
ετερόφωτο αντικείμενο επανεκπέμπει προς κάθε κατεύθυνση ένα μέρος του φωτός που φθάνει σε
αυτό. Παραδείγματα ετερόφωτων σωμάτων είναι ο πλανήτης μας και η σελήνη, γιατί εκπέμπουν
φως μόνο όταν φωτίζονται από τον Ήλιο.
90

Φως και ενέργεια
Φωτεινή ενέργεια χαρακτηρίζεται εκείνη η ενέργεια της οποίας δημιουργείται η αίσθηση της όρασης,
δηλαδή η ενέργεια που γίνεται ορατή από το ανθρώπινο μάτι. Οι λαμπτήρες και οι φακοί
μετατρέπουν την ηλεκτρική ενέργεια ή θερμική ενέργεια σε φως. Οι δε φωτεινές ακτίνες, υπό μορφή
ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας φθάνουν στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού δημιουργώντας
ηλεκτρικά σήματα που διοχετεύονται με τα οπτικά νεύρα στον εγκέφαλο, όπου και δημιουργείται
η αίσθηση της όρασης.
Στη διάδοση της θερμότητας με ακτινοβολία, η φωτεινή ενέργεια

μεταφέρεται με τα φωτόνια. Κάθε φωτόνιο μεταφέρει μια
καθορισμένη ποσότητα ενέργειας. Φωτόνια που αντιστοιχούν σε
φως πράσινου χρώματος έχουν όλα ακριβώς την ίδια ενέργεια. Το
ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με όλα τα φωτόνια που αντιστοιχούν σε
κάποιο συγκεκριμένο χρώμα. Τα φωτόνια όμως που αντιστοιχούν
σε διαφορετικά χρώματα μεταξύ τους δεν έχουν την ίδια ενέργεια.
Για παράδειγμα, τα φωτόνια του κόκκινου χρώματος έχουν
μικρότερη ενέργεια από τα φωτόνια του πράσινου.
Η φωτεινή ενέργεια μπορεί να μετασχηματιστεί σε άλλες μορφές ενέργειας. Λόγω της διπλής
φύσης τους (σωματίδια και κύματα), τα φωτόνια απεικονίζονται συχνά ως τεθλασμένες γραμμές.
Μετασχηματισμοί φωτεινής ενέργειας

• Θέρμανση, Όταν απορροφώνται τα φωτόνια από τους δομικούς λίθους
ενός σώματος, για παράδειγμα τα άτομα ή τα μόρια ενός σώματος, τότε
αυξάνεται η κινητική τους ενέργεια με αποτέλεσμα να αυξάνεται η
θερμοκρασία του σώματος. Σε αυτή την περίπτωση η φωτεινή ενέργεια
μετασχηματίζεται σε θερμική. Για παράδειγμα στους ηλιακούς
θερμοσίφωνες αξιοποιούμε την ενέργεια του ηλιακού φωτός για να
θερμάνουμε το νερό.
• Κίνηση, το ακτινόμετρο είναι ένα όργανο που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της
έντασης της θερμότητας της ακτινοβολίας. Χρησιμοποιείται στη μετεωρολογία για τη
μέτρηση της ηλιακής ακτινοβολίας. Όταν εκθέσουμε ένα ακτινόμετρο στο ηλιακό φως
ή στο φως ενός επιτραπέζιου φωτιστικού, τότε τα πτερύγιά του περιστρέφονται. Η
ενέργεια των φωτονίων που προσπίπτουν στο ακτινόμετρο μετατρέπεται σε κινητική
ενέργεια των πτερυγίων του.
91

• Χημικές αντιδράσεις, τα πράσινα μέρη των φυτών
απορροφούν ορισμένα από τα φωτόνια που προέρχονται από
τον ήλιο. Η ενέργεια αυτών των φωτονίων προκαλεί τη χημική
αντίδραση που ονομάζεται φωτοσύνθεση. Κατά τη
φωτοσύνθεση παράγεται μία χημική ένωση που ονομάζεται
γλυκόζη. Με τη φωτοσύνθεση η φωτεινή ενέργεια μετατρέπεται
σε χημική που αποθηκεύεται στη γλυκόζη, που είναι οι
θρεπτικές ουσίες των φυτών. Κατά την φωτοσύνθεση στα φυτά
η φωτεινή ενέργεια δεσμεύεται και χρησιμοποιείται για τη
μετατροπή διοξειδίου του άνθρακα και νερού σε οξυγόνο και
ενεργειακά πλούσιες οργανικές ενώσεις, κυρίως υδατάνθρακες.
• Ηλεκτρικό ρεύμα, τα φωτοβολταϊκά στοιχεία είναι συσκευές που

μετασχηματίζουν τη φωτεινή ενέργεια σε ηλεκτρική. Στους υπολογιστές
τσέπης, στα ηλιακά αυτοκίνητα αλλά και σε διαστημικά οχήματα
υπάρχουν φωτοβολταϊκά στοιχεία στα οποία η φωτεινή ενέργεια
μετατρέπεται σε ηλεκτρική.
• Όραση, όταν φθάσει στα μάτια μας φως προκαλούνται χημικές

αντιδράσεις στα οπτικά κύτταρα και τελικά η φωτεινή
ενέργεια μετατρέπεται σε χημική και στη συνέχεια σε
ηλεκτρική. Το ηλεκτρικό σήμα που παράγεται
μεταφέρεται μέσω του οπτικού νεύρου στον εγκέφαλο και
έτσι δημιουργείται το αίσθημα της όρασης.
ΦΩΤΕΙΝΕΣ ΠΗΓΕΣ
Φωτεινή πηγή ονομάζεται οποιαδήποτε πηγή που εκπέμπει φως. Σε κάθε φωτεινή πηγή κάποια
μορφή ενέργειας μετατρέπεται σε φωτεινή ενέργεια. Στον αναμμένο ηλεκτρικό λαμπτήρα η
ηλεκτρική ενέργεια μετατρέπεται σε θερμική και φωτεινή ενέργεια, στο αναμμένο κερί η χημική
ενέργεια της ουσίας που καίγεται μετατρέπεται επίσης σε θερμική και φωτεινή ενέργεια.
Για το πλανήτη μας τη Γη η πιο σημαντική πηγή ενέργειας είναι ο Ήλιος. Στο εσωτερικό του Ήλιου
πραγματοποιούνται πυρηνικές αντιδράσεις. Κατά τις πυρηνικές αυτές αντιδράσεις ένα μέρος αυτής
της πυρηνικής δύναμης μετατρέπεται σε φωτεινή. Η φωτεινή ενέργεια μεταφέρεται με τα φωτόνια
που εκπέμπονται από τον Ήλιο στο διάστημα. Μόνο ένα ελάχιστο μέρος αυτής της ενέργειας φθάνει
στην επιφάνεια τη Γης.
Υπάρχουν φυσικές και τεχνικές πηγές.
Φυσικές φωτεινές πηγές ονομάζονται οι πηγές που δεν έχουν κατασκευαστεί από τον άνθρωπο.
Παράδειγμα φυσικών πηγών είναι ο Ήλιος και τα υπόλοιπα αστέρια.
Τεχνητές φωτεινές πηγές ονομάζονται οι πηγές που έχουν κατασκευαστεί από τον άνθρωπο για να
παράγουν φως. Παράδειγμα τεχνητών πηγών είναι η φλόγα ενός κεριού, το πυρακτωμένο σύρμα
ενός ηλεκτρικού λαμπτήρα κ.α.
92

Γενικά οι φωτεινές πηγές, φυσικές ή τεχνητές, διακρίνονται σε δύο βασικά είδη. Στις θερμές και
σε ψυχρές φωτεινές πηγές.
Θερμές φωτεινές πηγές ονομάζονται οι πήγες στις οποίες η ακτινοβολία τους οφείλεται στην
διέγερση των ατόμων τους και των μορίων τους λόγω της θερμότητας. Οι θερμές φωτεινές πηγές
είναι σώματα που εκπέμπουν φως λόγω της της υψηλής θερμοκρασίας τους.
Παράδειγμα θερμών φωτεινών πηγών είναι ο ήλιος, η φλόγα κεριού, ο
σπινθήρας, η αστραπή, το πυρακτωμένο νήμα ενός λαμπτήρα κ.α. Στις θερμές
φωτεινές πηγές οι δομικοί τους λίθοι κινούνται πολύ έντονα, συγκρούονται
μεταξύ τους με τελικό αποτέλεσμα μέρος της κινητικής τους ενέργειας
να μετατρέπεται σε φωτεινή ενέργεια. Βασικά οι θερμές τεχνητές πηγές
είναι στερεά σώματα και σπάνια αέρια ή ατμοί. Μια συνύπαρξη στερεάς και
αέριας φάσης είναι αυτή που παρουσιάζουν οι φλόγες.
Ψυχρές πηγές ονομάζονται οι πήγες στις οποίες η ακτινοβολία τους οφείλεται στην διέγερση
των ατόμων ή των ιόντων τους από μη θερμικά αίτια. Στις πηγές αυτές ανήκουν και οι λεγόμενες
βιοχημικές φωτεινές πηγές δηλαδή οι πυγολαμπίδες. Οι ψυχρές
φωτεινές πηγές είναι σώματα που εκπέμπουν φως σε θερμοκρασία
περιβάλλοντος. Παραδείγματα ψυχρών φωτεινών πηγών είναι η οθόνη
της τηλεόρασης, οι σωλήνες φωτεινών διαφημίσεων και οι λάμπες
φθορισμού. Οι ψυχρές τεχνητές πηγές είναι συνήθως αέρια και ατμοί.
Στις περιπτώσεις φθορισμού και του φαινομένου Compton οι πηγές
είναι ή στερεά ή υγρά σώματα.
Τέλος έχουμε και άλλα είδη φωτεινών πηγών που όμως ο

χαρακτήρας τους αφορά άλλο χώρο και όχι τον κυρίως φωτισμό όπως είναι η καθοδική λυχνία,
οθόνες ραντάρ, τηλεόρασης, ή άλλων ηλεκτρονικών μετρικών οργάνων, παλμογράφων, ή
υπολογιστών κ.λπ.
Διάδοση του φωτός

Το φως διαδίδεται ευθύγραμμα, μια πολύ λεπτή δέσμη φωτός την
παριστάνουμε με μια ευθεία γραμμή και την ονομάζουμε ακτίνα φωτός.
Αν έχουμε πολλές ακτίνες τότε αποτελούν μια δέσμη φωτός.
Που διαδίδεται το φως

Τα σώματα μέσα στα οποία διαδίδεται το φως ονομάζονται διαφανή, αντίθετα τα σώματα που δεν
επιτρέπουν τη διάδοσή του ονομάζονται αδιαφανή. Υπάρχουν όμως και σώματα που δεν
διακρίνουμε καθαρά τα αντικείμενα και ονομάζονται ημιδιαφανή.
93

Φωτόνια και διάδοση του φωτός
Γνωρίζουμε ότι το φως είναι ενέργεια που μεταφέρεται από φωτόνια. Όταν το φως προσπέσει σε
κάποιο σώμα, τα φωτόνια αλληλεπιδρούν με τα άτομα του υλικού από το οποίο αποτελείται το
σώμα. Στα διαφανή υλικά τα άτομα απορροφούν τα φωτόνια και στη συνέχεια επανεκπέμπουν
φωτόνια που έχουν την ίδια ενέργεια με τα αρχικά. Στα αδιαφανή υλικά η ενέργεια των φωτονίων
μετασχηματίζεται σε κινητική ενέργεια των ατόμων ή των μορίων του υλικού, δηλαδή έχουμε
αύξηση της θερμικής ενέργειας του σώματος και τελικά μικρή αύξηση της θερμοκρασίας τους. Τα
μέταλλα είναι αδιαφανή. Όταν προσπέσει φως σ’ ένα μέταλλο, τα φωτόνια συνήθως συγκρούονται
με τα ελεύθερα ηλεκτρόνια του μετάλλου και επιστρέφουν. Γι’ αυτό τα μέταλλα είναι στιλπνά
(λάμπουν) (εικόνα 6.13).
Σκιά
Σκιά σχηματίζουν τα αδιαφανή σώματα όταν αυτά φωτίζονται από μια φωτεινή πηγή. Η σκιά ενός
σώματος σχηματίζεται στις περιοχές εκείνες όπου δεν φθάνουν οι ακτίνες που προέρχονται από τη
φωτεινή πηγή, γιατί στην πορεία τους παρεμβάλλεται το αδιαφανές σώμα. Το φως δεν «στρίβει»
από τις γωνιές του αδιαφανούς σώματος. Η δημιουργία της σκιάς είναι αποτέλεσμα της
ευθύγραμμης διάδοσης του φωτός. Η σκιά δημιουργείται από την έλλειψη φωτός, αλλά για τη
δημιουργία της είναι αναγκαία η ύπαρξη φωτός και το αδιαφανές σώμα.
Σκιές γύρω μας
Αν παρατηρήσεις προσεκτικά τις σκιές που σχηματίζονται γύρω σου, βλέπεις ότι κάποιες από αυτές
έχουν σαφή όρια. Τέτοιες είναι οι σκιές που σχηματίζονται από φωτεινές πηγές μικρών διαστάσεων
(π.χ. προβολέας) που βρίσκονται κοντά στο σώμα ή από φωτεινές πηγές μεγάλων διαστάσεων που
βρίσκονται πολύ μακριά, όπως ο ήλιος (εικόνα 6.15). Σε αυτές τις περιπτώσεις η φωτεινή πηγή
θεωρείται ότι είναι ένα σημείο και ονομάζεται σημειακή.
Οι περισσότερες όμως σκιές δεν έχουν σαφή όρια. Στο κεντρικό τμήμα της σκιάς υπάρχει συνήθως
μια σκοτεινή περιοχή που είναι η κυρίως σκιά, ενώ γύρω από την κυρίως σκιά υπάρχει μια περιοχή
που φωτίζεται εν μέρει και ονομάζεται παρασκιά. Στην περιοχή της κυρίως σκιάς δεν φθάνει καμία
από τις φωτεινές ακτίνες που προέρχονται από τη φωτεινή πηγή, ενώ στη περιοχή της παρασκιάς
φθάνουν μόνο ορισμένες από τις φωτεινές ακτίνες, ενώ οι υπόλοιπες αποκόπτονται από το σώμα.
94

Σκιές ουρανίων σωμάτων
Η Γη και η Σελήνη όπως όλα τα αδιαφανή σώματα, όταν φωτίζονται δημιουργούν σκιά. Φαινόμενα
που οφείλονται στη δημιουργία της σκιάς της σελήνης και της Γης είναι οι εκλείψεις του Ηλίου και
της Σελήνης.
Έκλειψη Ηλίου
Ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα του σχηματισμού

της σκιάς της Σελήνης εκδηλώνεται όταν η Σελήνη
βρεθεί στην περιοχή μεταξύ της Γης και του Ηλίου.
Τότε η σκιά της Σελήνης σχηματίζεται πάνω στην
επιφάνεια της Γης και συμβαίνει μια έκλειψη Ηλίου.
Το φαινόμενο αυτό προκαλούσε δέος στους
ανθρώπους των παλαιότερων εποχών. Ο
παρατηρητής που βρίσκεται στην περιοχή της κύριας σκιάς βλέπει να καλύπτεται ολόκληρος ο
ηλιακός δίσκος. Πρόκειται για ολική έκλειψη. Οι κάτοικοι της Γης που βρίσκονται στην περιοχή της
παρασκιάς αντιλαμβάνονται μια μερική έκλειψη. Το ηλιακό φως γίνεται πιο αμυδρό, ενώ είναι
δυνατό να παρατηρήσει κανείς απευθείας ένα τμήμα του ηλιακού δίσκου.
Φάσεις και έκλειψη Σελήνης
Η Σελήνη περιφέρεται γύρω από τη Γη και ο Ήλιος φωτίζει συνεχώς

τη μισή επιφάνειά της. Η εικόνα της Σελήνης την οποία βλέπει ένας
παρατηρητής από τη Γη μεταβάλλεται ανάλογα με τη θέση της
Σελήνης σε σχέση με τη Γη και τον Ήλιο. Όταν η Γη βρίσκεται μεταξύ
Σελήνης και Ηλίου βλέπουμε όλη τη φωτισμένη περιοχή της Σελήνης:
τότε έχουμε πανσέληνο (θέση 3). Όταν η Σελήνη βρίσκεται μεταξύ Γης
και Ηλίου έχει στραμμένη τη σκοτεινή πλευρά της προς τη Γη, οπότε
δεν είναι ορατή από τη Γη: τότε έχουμε τη νέα Σελήνη (θέση 1). Οι
φάσεις της Σελήνης επαναλαμβάνονται σε κάθε περιφορά της γύρω από τη Γη, η οποία διαρκεί
29,5 ημέρες περίπου (σεληνιακός κύκλος).
Το επίπεδο στο οποίο βρίσκεται η τροχιά της Γης

γύρω από τον Ήλιο είναι διαφορετικό από το
επίπεδο στο οποίο βρίσκεται η τροχιά της Σελήνης
γύρω από τη Γη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, όταν
η Σελήνη βρίσκεται στις θέσεις 1 και 3 (νέα Σελήνη
και πανσέληνος), Σελήνη, Γη και Ήλιος να μη
βρίσκονται πάντα στην ίδια ευθεία. Στην
περίπτωση που κατά την πανσέληνο η Σελήνη βρεθεί στην ευθεία Γης-Ηλίου τότε θα βρεθεί στη
σκιά της Γης. Τότε η Σελήνη δεν είναι ορατή από τη Γη και έχουμε ολική έκλειψη Σελήνης. Αντίθετα
όταν κατά τη φάση της νέας Σελήνης αυτή βρεθεί στην ευθεία Γης-Ηλίου, τότε η σκιά της Σελήνης
σχηματίζεται στην επιφάνεια της Γης και εκδηλώνεται ολική έκλειψη Ηλίου.
Ενώ μια έκλειψη Σελήνης είναι ορατή από όλους τους κατοίκους ενός ημισφαιρίου της Γης που
έχουν βέβαια νύχτα, μια έκλειψη Ηλίου είναι ορατή από κατοίκους μιας πολύ μικρής περιοχής της
Γης.
95

Η αρχή του ελάχιστου χρόνου
Μπορούμε να ερμηνεύσουμε γιατί το φως διαδίδεται ευθύγραμμα μέσα σε ένα ομογενές μέσο;
Το 1650 ο Γάλλος μαθηματικός Πιέρ ντε Φερμά (Fermat) (1601-1665) πρότεινε έναν απλό τρόπο με
τον οποίο μπορούμε να προβλέπουμε την πορεία διάδοσης του φωτός σε κάθε περίπτωση. Ο
Φερμά διατύπωσε την εξής πρόταση: όταν το φως διαδίδεται από ένα σημείο σε ένα άλλο
ακολουθεί την πορεία για την οποία απαιτείται ο ελάχιστος χρόνος.
Η πρόταση αυτή ονομάζεται αρχή του ελάχιστου χρόνου ή αρχή του Φερμά. Όταν ένας οδηγός
βιάζεται να πάει σε κάποιο προορισμό δεν επιλέγει τη διαδρομή με το μικρότερο μήκος αλλά εκείνη
στην οποία μπορεί να κινηθεί με τη μεγαλύτερη ταχύτητα αποφεύγοντας το συνωστισμό, την κακή
κατάσταση του οδοστρώματος κ.λπ. Με παρόμοιο τρόπο συμπεριφέρεται και το φως. Ο χρόνος
που απαιτείται για να διαδοθεί από ένα σημείο σε ένα άλλο εξαρτάται τόσο από το μήκος της
διαδρομής όσο και από την ταχύτητα με την οποία διαδίδεται.
Σε ένα ομογενές υλικό το φως διαδίδεται με σταθερή ταχύτητα. Σε αυτή την περίπτωση η διαδρομή
που απαιτεί τον ελάχιστο χρόνο είναι αυτή με το ελάχιστο μήκος, δηλαδή η ευθύγραμμη (εικόνα.
6.23). Ώστε, σύμφωνα με την αρχή του ελάχιστου χρόνου, σε κάθε ομοιογενές υλικό μέσο το φως
διαδίδεται ευθύγραμμα.
Όταν η θέση της πηγής του φωτός και του παρατηρητή αλλάξουν αμοιβαία, τότε λόγω της αρχής
του ελάχιστου χρόνου το φως διαδίδεται αντίστροφα ακολουθώντας πάλι την ίδια διαδρομή.
Ταχύτητα διάδοσης του φωτός

Σε μια καταιγίδα βλέπεις πρώτα την αστραπή και μετά από λίγο ακούς τη βροντή. Φαίνεται ότι το
φως φθάνει σε σένα σχεδόν αμέσως, ενώ ο ήχος με κάποια καθυστέρηση. Μπορείς να
συμπεράνεις ότι το φως διαδίδεται πολύ γρηγορότερα από τον ήχο. Πράγματι, αρχικά από
αστρονομικές παρατηρήσεις, προέκυψε ότι το φως που εκπέμπουν τα ουράνια σώματα δεν φθάνει
ακαριαία στη Γη. Στη συνέχεια οι επιστήμονες με ακριβείς επίγειες μετρήσεις διαπίστωσαν ότι μέσα
στο κενό και κατά προσέγγιση στον αέρα το φως διαδίδεται με ταχύτητα 300.000 km/s.
Πόσο μεγάλη είναι η ταχύτητα του φωτός; Κατ’ αρχήν είναι περίπου 1.000.000 φορές μεγαλύτερη
από την ταχύτητα διάδοσης του ήχου στον αέρα. Ένα αυτοκίνητο κινούμενο συνεχώς με 170 km/h
θα χρειαζόταν για να διανύσει την απόσταση Γης-Ηλίου περίπου 100 χρόνια. Το φως διανύει την
ίδια απόσταση σε 8 λεπτά περίπου. Την απόσταση Γης-Σελήνης τη διανύει περίπου σε 1
δευτερόλεπτο. Το φως δεν διαδίδεται με την ίδια ταχύτητα σε όλα τα διαφανή υλικά. Με τη
μεγαλύτερη ταχύτητα διαδίδεται στο κενό ή τον αέρα (εικόνα 6.22).
Έτσι προκύπτει ότι η ταχύτητα διάδοσης του φωτός στο γυαλί είναι 200.000 km/s. Στην εικόνα 6.22
φαίνονται σχηματικά οι ταχύτητες του φωτός σε διάφορα υλικά.
Η ταχύτητα του φωτός στο κενό είναι η μεγαλύτερη ταχύτητα που μπορεί να παρατηρηθεί στον
κόσμο. Είναι μεγαλύτερη από την ταχύτητα που κινείται οποιοδήποτε σώμα ή διαδίδεται
οποιοδήποτε κύμα. Ακόμη και το ταχύτερο διαστημόπλοιο κινείται πολύ πιο αργά από το φως.
Χρησιμοποιώντας την τεράστια ταχύτητα διάδοσης του φωτός έχουμε επινοήσει μια μονάδα
96

μέτρησης αστρικών αποστάσεων. Για παράδειγμα, το φως χρειάζεται περίπου τέσσερα χρόνια για
να φθάσει στη Γη από τον αστέρα A του Κενταύρου (τον πλησιέστερο σε μας αστέρα που είναι
παρόμοιος με τον Ήλιο). Λέμε, λοιπόν, ότι ο αστέρας Α του Κενταύρου απέχει τέσσερα έτη φωτός
από εμάς.
Έτος φωτός είναι η απόσταση που διανύει το φως σε ένα έτος.
Ανάκλαση του Φωτός

Αν στην πορεία των ηλιακών ακτίνων που μπαίνουν στην αίθουσα μας, τοποθετήσουμε μία λεία και
γυαλιστερή επίπεδη επιφάνεια, θα παρατηρήσουμε στον απέναντι σκιερό τοίχο μία φωτεινή κηλίδα.
Αυτό συμβαίνει γιατί οι ηλιακές ακτίνες αλλάζουν πορεία διαδόσεως, όταν συναντούν τη γυαλιστερή
επιφάνεια. Οι προσπίπτουσες παράλληλες ακτίνες παραμένουν παράλληλες και μετά την
ανάκλαση. Το φαινόμενο αυτό καλείται ανάκλαση του φωτός και η λεία και γυαλιστερή επιφάνεια
κάτοπτρο ή καθρέφτης. Εάν η ανακλώμενη επιφάνεια είναι πολύ λεία, η αντανάκλαση του φωτός
που εμφανίζεται λέγεται κατοπτρική ανάκλαση.
Ανάκλαση του φωτός ονομάζεται το φαινόμενο κατά

το οποίο το φως αλλάζει πορεία, όταν προσπίπτει
πάνω σε μία λεία και γυαλιστερή επιφάνεια. Η ακτίνα
που πέφτει στο κάτοπτρο λέγεται προσπίπτουσα
ακτίνα ,ενώ η ακτίνα poy ανακλάται λέγεται
ανακλώμενη ακτίνα. Αν φέρουμε την κάθετη πάνω
στο επίπεδο κάτοπτρο, θα σχηματιστούν δύο γωνίες, η
γωνία προσπτώσεως θπ και γωνία ανακλάσεως
θ α.
Νόμοι ανάκλασης
Με την πειραματική διάταξη που φαίνεται στο παρακάτω σχήμα μπορούμε να παρατηρήσουμε τη
λεπτή δέσμη φωτός που προσπίπτει σε ένα σημείο του καθρέφτη, καθώς και την ανακλώμενη και
να σχεδιάσουμε τις αντίστοιχες ακτίνες
Πειραματική διάταξη για τους νόμους της ανάκλασης του φωτός
Γωνία πρόσπτωσης θπ ονομάζεται η γωνία που

σχηματίζεται από την προσπίπτουσα στον καθρέφτη ακτίνα
και από την κάθετη στον καθρέφτη στο
σημείο προσπτώσεως.
Γωνία ανάκλασης θα ονομάζεται η γωνία που σχηματίζεται

από την ανακλώμενη από τον καθρέφτη ακτίνα και από την
κάθετη στον καθρέφτη στο σημείο προσπτώσεως.
Έτσι έχουμε τους νόμους της κατοπτρικής ανάκλασης του

φωτός:
1. Η προσπίπτουσα, η ανακλώμενη ακτίνα και η κάθετη ευθεία επάνω στο καθρέφτη (στο σημείο
πρόσπτωσης) βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο.
2. Η γωνία πρόσπτωσης είναι ίση με τη γωνία ανάκλασης

97

Διάχυση του φωτός
Αν στην πορεία των ηλιακών ακτίνων θέσουμε μία τροχιά και
ανώμαλη επιφάνεια (π.χ. χαρτί), θα παρατηρήσουμε ότι το φως,
που πέφτει πάνω της, διασκορπίζεται στο γύρω χώρο, δηλ.
Διευθύνεται ακανόνιστα προς όλες τις κατευθύνσεις. Το φαινόμενο
αυτό ονομάζεται διάχυση του φωτός. Η Διάχυση του φωτός είναι
ειδική περίπτωση του φαινομένου της ανάκλασης που παρατηρείται
όταν φωτεινά κύματα κατά τη πρόσπτωσή τους σε σώματα με
ακανόνιστες επιφάνειες ανακλώνται προς διάφορες κατευθύνσεις. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται
στην ύπαρξη ενός εξαιρετικά μεγάλου αριθμού λείων μικροσκοπικών επιφανειών που απαρτίζουν
τις ακανόνιστες ή τραχιές επιφάνειες των σωμάτων. Έτσι η ανάκλαση από τις μικροσκοπικές αυτές
επιφάνειες παρουσιάζεται και αυτή ακανόνιστη με συνέπεια το φως να διαχέεται και να ονομάζεται
διάχυτο φως. Η διάχυση είναι η αιτία που φωτιζόμαστε μέσα στην αίθουσα του σχολείου. Αν δεν
υπήρχε η διάχυση του φωτός στα μόρια του αέρα και σε άλλα σωματίδια της ατμόσφαιρας, θα
βλέπαμε μόνο τα σώματα εκείνα στα οποία το φως θα έπεφτε απευθείας από τη φωτεινή πηγή. Όλα
τα άλλα σώματα δε θα τα βλέπαμε. Η διάχυση του φωτός είναι μηδενική για τελείως μαύρες
επιφάνειες καθώς και για τις απόλυτα λείες και στιλπνές.
Στη Σελήνη, που δεν υπάρχει ατμόσφαιρα και δε γίνεται διάχυση, όσα σώματα δε φωτίζονται
απευθείας από τον Ήλιο ή άλλη φωτεινή πηγή, είναι σκοτεινά, αόρατα. Εκεί η μετάβαση από το φως
στο σκοτάδι γίνεται πολύ απότομα.
Το φαινόμενο αυτό της διάχυσης του φωτός έχει μεγάλη εφαρμογή στη Χημεία ειδικά των
πολυμερών ουσιών προκειμένου να προσδιορισθεί το μέσο μοριακό βάρος των μεγαλομορίων
τους. Όταν μια μονοχρωματική ακτίνα προσπέσει σε διάλυμα πολυμερούς ένωσης τότε ένα μέρος
της διαχέεται. Βέβαια η τεχνική αυτή δεν έχει σήμερα την άλλοτε ευρύτητα εφαρμογής της, παρ΄
όλα αυτά όμως ακολουθείται περιορισμένα. Στο φαινόμενο της διάχυσης του φωτός οφείλονται τα
φαινόμενα του λυκαυγούς και του λυκόφωτος.
ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΕ ΚΑΘΡΕΦΤΕΣ: ΕΙΔΩΛΑ

Κάθε λεία και γυαλιστερή επιφάνεια ονομάζεται κάτοπτρο. Η ήρεμη επιφάνεια υγρού, η επιφάνεια
γυαλιού κτλ. είναι κάτοπτρα. Ανάλογα με το σχήμα της ανακλαστικής επιφάνειας διακρίνουμε τα
κάτοπτρα σε επίπεδα, σφαιρικά, παραβολικά κτλ.
Οι συνηθισμένοι μοντέρνοι καθρέφτες που χρησιμοποιούμε στα σπίτια μας είναι επίπεδα
κάτοπτρα
Οι συνηθισμένοι καθρέφτες που χρησιμοποιούμε στα σπίτια μας είναι επίπεδα κάτοπτρα. Έχουν
κατασκευαστεί από επίπεδο γυαλί με επαργυρωμένη την πίσω επιφάνεια. Τα κάτοπτρα που
χρησιμοποιούνται για ακριβείς επιστημονικές μετρήσεις έχουν επαργυρωμένη την μπροστινή
επιφάνεια του γυαλιού.
Αν σταθούμε μπροστά σε ένα καθρέφτη παρατηρούμε πίσω από το γυαλί του μία εικόνα του εαυτού
μας, όπως επίσης και των αντικειμένων που βρίσκονται μπροστά από τον καθρέφτη. Οι εικόνες
αυτές που δίνουν τα κάτοπτρα ονομάζονται είδωλα.
Από την καθημερινή μας εμπειρία ξέρουμε ότι τα είδωλα των αντικειμένων, που σχηματίζονται από
98

επίπεδα κάτοπτρα, είναι ομοιόμορφα και ίσα σε μέγεθος με τα αντικείμενα. Τα είδωλα αυτά
σχηματίζονται πίσω από το κάτοπτρο και απέχουν από αυτό όσο απέχουν και τα αντικείμενά τους.
Τα συμπεράσματα αυτά μπορούμε να τα επαληθεύσουμε και με ένα απλό πείραμα όπως φαίνεται
στο πάνω σχήμα. Τοποθετούμε ένα αντικείμενο Α (αναμμένο κερί ή μολύβι) μπροστά από ένα τζάμι
και ένα ίδιο αντικείμενο Β πίσω από το τζάμι. Μετακινούμε το Β, ώσπου να συμπιέσει με το είδωλο
του Α και μετράμε την απόσταση του Β από το κάτοπτρο. Έτσι βρίσκουμε ότι το είδωλο είναι
συμμετρικό με το αντικείμενο ως προς το επίπεδο του κατόπτρου.
Σχηματισμός ειδώλου φωτεινού σημείου

Έτσι φαίνεται ο σχηματισμός του ειδώλου E ενός φωτεινού
αντικειμένου Α. Οι ακτίνες φεύγουν από το Α, ανακλώνται στο
κάτοπτρο και εισέρχονται στο μάτι μας. Το μάτι μας τότε
σχηματίζει την εντύπωση ότι οι ακτίνες έρχονται από το E, το
οποίο βρίσκεται στην τομή της προεκτάσεως των ανακλώμενων
ακτίνων. Τέτοια είδωλα, που σχηματίζονται από τις
προεκτάσεις των ανακλώμενων ακτίνων, λέγονται
φανταστικά. Γενικά όλα τα είδωλα που βλέπουμε κοιτάζοντας
μέσα στα κάτοπτρα είναι φανταστικά.
Καμπύλοι καθρέφτες
Στην καθημερινή ζωή δεν χρησιμοποιούμε μόνον επίπεδους
καθρέφτες αλλά και καμπύλους. Καμπύλοι καθρέφτες υπάρχουν στα
αυτοκίνητα, στις διασταυρώσεις των δρόμων κ.α.
Καμπύλος καθρέφτης είναι η εσωτερική και η εξωτερική επιφάνεια ενός

καλογυαλισμένου κουταλιού. Όταν η ανακλαστική επιφάνεια είναι
καμπύλη προς τα μέσα, όπως η εσωτερική επιφάνεια του κουταλιού,
τον καθρέφτη τον ονομάζουμε κοίλο. Όταν είναι καμπύλη προς τα
έξω, όπως η εξωτερική επιφάνεια του κουταλιού, τον ονομάζουμε
κυρτό (εικόνα 7.10).
Σφαιρικοί καθρέφτες. Εστία σφαιρικών καθρεφτών.

Όταν η ανακλαστική επιφάνεια ενός καθρέφτη είναι τμήμα μιας
σφαίρας, ο καθρέφτης ονομάζεται σφαιρικός. Ένας σφαιρικός
καθρέφτης μπορεί να είναι κοίλος ή κυρτός.
Φωτεινές ακτίνες παράλληλες μεταξύ τους (όπως οι ακτίνες του

ηλιακού φωτός), μετά την ανάκλασή τους επάνω σε κοίλο καθρέφτη
(σχήμα α), συγκλίνουν σε ένα σημείο Ε. Αν η δάδα τοποθετηθεί σε
αυτό το σημείο, τότε ανάβει.
Αντιθέτως φωτεινές ακτίνες παράλληλες μεταξύ τους, μετά την
99

ανάκλασή τους επάνω σε κυρτό καθρέφτη (σχήμα β), αποκλίνουν. Οι προεκτάσεις τους συγκλίνουν
σε ένα σημείο πίσω από τον καθρέφτη (εικόνα 7.12).
Το σημείο Ε στο οποίο συγκλίνουν οι ανακλώμενες ακτίνες ή οι προεκτάσεις τους το ονομάζουμε

κύρια εστία του κοίλου ή του κυρτού καθρέφτη αντίστοιχα.
Σε ένα σφαιρικό καθρέφτη το κέντρο Κ της σφαίρας ονομάζεται κέντρο του καθρέφτη και η ακτίνα
της σφαίρας ονομάζεται ακτίνα καμπυλότητας και συμβολίζεται με R. Την ευθεία ΚΕ που συνδέει το
κέντρο του καθρέφτη με την κύρια εστία την
ονομάζουμε κύριο άξονα. Το σημείο τομής Ο του
κύριου άξονα με τον καθρέφτη ονομάζεται κορυφή
του κάτοπτρου. Την απόσταση ΕΟ της κύριας εστίας
από την κορυφή του καθρέφτη την ονομάζουμε
εστιακή απόσταση και συμβολίζεται με f. Γενικά για
ένα σφαιρικό καθρέφτη ισχύει: R = 2· f
Πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά

των σφαιρικών καθρεφτών;
Κάθε σφαιρική επιφάνεια (επομένως και ένας σφαιρικός καθρέφτης) μπορούμε να θεωρήσουμε ότι
αποτελείται από μικρές επίπεδες επιφάνειες που είναι κάθετες στην ακτίνα της σφαίρας στο
αντίστοιχο σημείο. Επομένως κάθε φωτεινή ακτίνα που προσπίπτει σε ένα σημείο σφαιρικού
καθρέφτη ανακλάται κατοπτρικά. Με τη βοήθεια της Γεωμετρίας αποδεικνύεται ότι φωτεινές ακτίνες
παράλληλες προς τον κύριο άξονα ανακλώνται έτσι ώστε οι ανακλώμενες ακτίνες ή οι προεκτάσεις
τους να περνούν από την κύρια εστία του καθρέφτη.
Σύμφωνα με την αρχή της αντίστροφης πορείας του φωτός, όταν φωτεινές ακτίνες διέρχονται από
την εστία ενός κοίλου καθρέφτη, μετά την ανάκλασή τους, διαδίδονται παράλληλα μεταξύ τους.
Με αυτό τον τρόπο δημιουργούμε παράλληλη δέσμη φωτός στους προβολείς των αυτοκινήτων,
θεάτρων, κέντρων διασκέδασης, γηπέδων κ.ά.
Οπτικό πεδίο
Οπτικό πεδίο μιας συσκευής ονομάζεται το τμήμα του χώρου που μπορούμε να δούμε με τη
βοήθεια της συσκευής.
Τα όρια του οπτικού πεδίου ενός καθρέφτη ορίζονται από τις φωτεινές ακτίνες που, όταν
ανακλώνται στα άκρα του καθρέφτη, φθάνουν στο μάτι μας. Επομένως, για να βρούμε το οπτικό
πεδίο ενός καθρέφτη, ενώνουμε το μάτι μας με τα άκρα του καθρέφτη και θεωρώντας αυτά τα
τμήματα ως φωτεινές ακτίνες βρίσκουμε τις ανακλώμενες. Η περιοχή που ορίζεται από αυτές τις
ανακλώμενες ακτίνες και τον καθρέφτη είναι το οπτικό πεδίο (εικόνα 7.14).
Στους κυρτούς καθρέφτες μια παράλληλη δέσμη, μετά την ανάκλασή της, αποκλίνει. Επομένως,
όταν το μάτι μας βρίσκεται στην ίδια απόσταση από ένα κυρτό και έναν επίπεδο καθρέφτη ίδιων
διαστάσεων, το οπτικό πεδίο του κυρτού είναι μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του επίπεδου.
Τέτοιους καθρέφτες χρησιμοποιούμε στα αυτοκίνητα, στις διασταυρώσεις των δρόμων και στις
υπεραγορές (εικόνα 7.15).
100

Σχηματισμός ειδώλου σε κοίλους και κυρτούς καθρέφτες
Γνωρίζοντας πώς ανακλώνται οι ακτίνες σε ένα κοίλο ή κυρτό
καθρέφτη μπορούμε να σχεδιάσουμε και να βρούμε τη θέση
του ειδώλου κάθε σημείου ενός αντικειμένου σε ένα κοίλο ή
κυρτό σφαιρικό καθρέφτη, εφαρμόζοντας τρεις απλούς
κανόνες:
1. Ακτίνα παράλληλη προς το κύριο άξονα του καθρέφτη, μετά

την ανάκλασή της, αυτή ή η προέκτασή της διέρχεται από την
κύρια εστία του Ε.
2. Αντίστροφα η ακτίνα που διέρχεται από την εστία, μετά την

ανάκλασή της, γίνεται παράλληλη προς τον κύριο άξονα. Η τομή των δύο ανακλώμενων ακτίνων
που προέρχονται από το ίδιο σημείο προσδιορίζει και το είδωλο του σημείου.
3. Το είδωλο ενός σημείου που βρίσκεται πάνω στον κύριο άξονα βρίσκεται επίσης στον κύριο
άξονα. Το είδωλο ενός αντικειμένου που είναι κάθετο στον κύριο άξονα είναι και αυτό κάθετο στον
κύριο άξονα.
Εξίσωση των σφαιρικών καθρεφτών
Μπορούμε να προσδιορίσουμε αναλυτικά τη θέση και το είδος του ειδώλου σε ένα σφαιρικό
καθρέφτη;
Στις εικόνες 7.21, 7.22 παριστάνεται το είδωλο P’Q’ ενός αντικειμένου PQ σε έναν κοίλο ή κυρτό
καθρέφτη αντίστοιχα. Συμβολίζουμε με p και p’ τις αποστάσεις του αντικειμένου PQ και του ειδώλου
P’Q’ από την κορυφή Ο του κάτοπτρου και με f την εστιακή απόσταση.
Σύμβαση προσήμων
Προκειμένου να προσδιορίσουμε αλγεβρικά τη θέση και το είδος

του ειδώλου θα πρέπει να καθορίσουμε τον τρόπο με τον οποίο
θα προσδιορίζουμε τα πρόσημα των αποστάσεων από την
κορυφή του καθρέφτη του ειδώλου. Συμφωνούμε ότι τα
πρόσημα των αποστάσεων από το Ο όλων των σημείων που
βρίσκονται μπροστά από τον καθρέφτη να είναι θετικά, ενώ
αυτά των σημείων που βρίσκονται πίσω από τον καθρέφτη να
είναι αρνητικά. Στον πίνακα φαίνονται τα πρόσημα των
αποστάσεων για τους κοίλους και κυρτούς καθρέφτες. Το μήκος του αντικειμένου έχει πάντα θετικό
πρόσημο, ενώ του ειδώλου έχει θετικό όταν είναι ορθό και αρνητικό όταν είναι αντεστραμμένο.
ΣYΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΟΣΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΕΞΙΣΩΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΘΡΕΦΤΩΝ
• Κοίλος καθρέφτης f θετικό
• Κυρτός καθρέφτης f αρνητικό
• Πραγματικό αντικείμενο-είδωλο p, p’ θετικό
• Φανταστικό είδωλο p’ αρνητικό
101

Με βάση τους νόμους της κατοπτρικής ανάκλασης μπορεί να αποδειχτεί ότι ισχύει η σχέση:
1 1 1
+ =
p p' f
Δηλαδή μια εξίσωση που συνδέει τις αποστάσεις p και p’ με την εστιακή απόσταση f του κάτοπτρου.
Μεγέθυνση
Θεωρήστε ένα γραμμικό αντικείμενο, για παράδειγμα ένα κερί που σχηματίζει σε καθρέφτη ένα
γραμμικό είδωλο. Μεγέθυνση m ονομάζεται το πηλίκο του μήκους του ειδώλου (P’Q’) προς το
μήκος του αντικειμένου (PQ):
p'
m=
p
Στην εξίσωση το αρνητικό πρόσημο τίθεται έτσι ώστε να προκύπτει θετική μεγέθυνση όταν το
είδωλο είναι ορθό και αρνητική όταν το είδωλο είναι αντεστραμμένο. Για παράδειγμα, σε ένα
επίπεδο κάτοπτρο το p είναι θετικό και το p’ είναι αρνητικό (φανταστικό είδωλο). Τα μέτρα των p και
p’ είναι ίσα. Άρα η μεγέθυνση προκύπτει θετική και ίση με 1, δηλαδή το είδωλο είναι ορθό και ίσο με
το αντικείμενο.
102

387761380 Φυσικη Γ Γυμνασι ου 2018 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

387761380 Φυσικη Γ Γυμνασι ου 2018 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Γρηγόρης Δρακόπουλος

α. Ποια φαινόμενα ονομάστηκαν ηλεκτρικά;

β. Ποια σώματα ονομάζουμε ηλεκτρισμένα;

γ. Με ποιον τρόπο μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ένα σώμα είναι ηλεκτρισμένο;

δ. Τι ονομάζουμε ηλεκτρικές δυνάμεις;

ε. Οι ηλεκτρικές δυνάμεις είναι δυνάμεις επαφής ή ασκούνται από απόσταση.

στ. Οι ηλεκτρικές δυνάμεις είναι ελκτικές ή απωστικές;

ζ. Διαφέρουν οι ηλεκτρικές από τις μαγνητικές δυνάμεις;

η. Τι είδους δυνάμεις εμφανίζονται ανάμεσα σε ηλεκτρισμένα σώματα.

2. Τρίβουμε τη ράβδο με ένα κομμάτι μάλλινο ύφασμα και πλησιάζουμε και

2. Αν το δεύτερο καλαμάκι το τρίψουμε με ένα χαρτομάντιλο και το

3. Αν τρίψουμε και τα δύο καλαμάκια με το ίδιο χαρτομάντιλο και τα

Αν το τρίψουμε πάνω στην επιφάνεια του τοίχου τότε τι θα δούμε;

1. Αν φορτίσουμε τη ράβδο με φορτίο q2=-4μC, να περιγράψετε τι θα συμβεί στο ηλεκτρικό

1. Περιγράψτε δύο φαινόμενα που προκαλούνται από ηλεκτρισμένα σώματα.

β. Δύο ηλεκτρισμένα σώματα αλληλεπιδρούν χωρίς να βρίσκονται απαραίτητα σε ………………

γ. Η ηλεκτρική δύναμη ασκείται από ………………….

α. κάθε μεταλλικό αντικείμενο.

γ. έλκει το σφαιρίδιο του ηλεκτρικού εκκρεμούς.

δ. απωθεί το σφαιρίδιο του ηλεκτρικού εκκρεμούς.

Να κυκλώσετε τη σωστή απάντηση.

β. Έχουμε δύο είδη ηλεκτρικού φορτίου.

ε. Η ηλεκτρική δύναμη που ασκεί ένα

στ. Στο S.I. (Διεθνές Σύστημα Μονάδων) η

ζ. Όταν το φορτίο ενός σώματος είναι μηδέν,

η. Δύο σώματα, για παράδειγμα μια πλαστική

qσυστήματος = q1 + q2 = -5μC + 8μC = 2μC

2. Να γίνουν οι μετατροπές σε C (Coulomb) των παρακάτω φορτίων:

Κάθε άτομο αποτελείται από:

8. Τα ηλεκτρόνια ούτε παράγονται ούτε καταστρέφονται, επομένως σε ένα μονωμένο σύστημα

9. Αφού λοιπόν κάθε φορτίο q θα οφείλεται σε πλεόνασμα ηλεκτρονίων (αρνητικό φορτίο) ή

α. Έχει πλεόνασμα ηλεκτρονίων ή έλλειμμα ηλεκτρονίων.

α. μετακινούνται πρωτόνια από τη ράβδο στο ύφασμα.

β. μετακινούνται ηλεκτρόνια και πρωτόνια από το ύφασμα στη ράβδο.

γ. μετακινούνται ηλεκτρόνια από το ύφασμα στη ράβδο.

Έχουμε τρεις τρόπους για να φορτίσουμε ένα σώμα:

1. Η ηλέκτριση με τριβή στηρίζεται στο γεγονός

2. Με επαφή: Έστω δύο μεταλλικές σφαίρες Α και Β (αγωγοί) η Α είναι

α. Ηλεκτρικοί αγωγοί, ονομάζονται τα υλικά που επιτρέπουν το

γ. Στο πείραμα του σχήματος,

3. Με επαγωγή: Ένα μεταλλικό σώμα (αγωγός)

Οι μονωτές όταν ηλεκτρίζονται με επαγωγή, επειδή τα άτομα

Ο Νόμος του Coulomb μας επιτρέπει να

«Το μέτρο της δύναμης F που αναπτύσσεται

α. Ηλεκτρικό πεδίο, ονομάζουμε το χώρο που σε οποιοδήποτε σημείο του

β. Ένα ηλεκτρικό πεδίο, δημιουργείται από ένα ή περισσότερα ηλεκτρικά

Ηλεκτρικές δυναμικές γραμμές

α. Δεν τέμνονται μεταξύ τους.

γ. Αν είναι παράλληλες μεταξύ τους, το ηλεκτρικό πεδίο ονομάζεται

Αντικεραυνική προστασία με συστήματα

Στο εσωτερικό ενός αγωγού, δεν παρατηρείται

Κυκλώστε τη σωστή απάντηση.

2. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1 και q2 βρίσκονται σε

Κυκλώστε τη σωστή απάντηση.

3. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1 και q2 βρίσκονται σε

Κυκλώστε τη σωστή απάντηση.

4. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1 και q2 βρίσκονται σε

Κυκλώστε τη σωστή απάντηση.

5. Δύο σημειακά ηλεκτρικά φορτία q1 και q2 βρίσκονται σε

Κυκλώστε τη σωστή απάντηση.

α. ανάλογο της απόστασης μεταξύ των δύο φορτίων.

β. αντιστρόφως ανάλογο του τετραγώνου της απόστασής τους.

γ. ανάλογο του τετραγώνου της απόστασής τους.