Završni rad Halilović Nevres

1. UVOD

Zavarivanje je spajanje dva ili više istorodnih metala topljenjem, sa ili bez
dodavanja dodatnog materijala, na način da se dobije homogen zavareni spoj
(zavareni spoj bez grešaka sa zahtjevanim mehaničkim i ostalim svojstvima).
Navarivanje je nanošenje dodatnog materijala po površini, topljenjem, radi
povećanja volumena, ili radi zaštite od korozije i habanja.
Žlijeb je prostor između dijelova pripremljenih za zavarivanje.
Zavar je očvrsnuti rastopljeni materijal nastao topljenjem osnovnog i
dodatnog materijala u jednom prolazu.

Zavarljivost je sposobnost metala da se može spajati zavarivanjem;

 Operativna zavarljivost – mogućnost ostvarenja materijalnog kontinuiteta,

 Metalurška zavarljivost – dobijanje šava zahtijevanog kvaliteta,
 Konstruktivna zavarljivost – sposobnost šava da se pod opterećenjem
ponaša kao osnovni materijal,

TEHNOLIGIJA ZAVARIVANJA

Zavarivanje je postupak ne razdvojnog spajanja metala, koji su omekšani

ili istopljeni na mestu spajanja, uz primenu pritiska ili bez njega. Sa obzirom na
izvor toplote moguce je izdvojiti cetiri osnovna postupka zavarivanja.

• gasno
• elektrolučno
• elektrootporno
• aluminotermisko

Pored navedenih, sve više se uvode i noviji postupci kao zavarivanje:

• pod troskom
• trenjem
• ultrazvukom
• difuzijom u vakumu
• elektronskim snopom u vakumu
Danas se ipak najviše koristi postupci elektrolučnog i gasnog zavarivanja.

2
Završni rad Halilović Nevres

2. OSNOVNI POJMOVI U ZAVARIVANJU

Zavarivanje je proces spajanja dva ili više metalna dela istog ili približno
istog hemijskog sastava. Spajanjem se dobija nerazdvojiva veza. Zavarivanje se
izvodi pod dejstvom toplote, uz dodavanje ili ponekad bez dodavanja dodatnog
materijala i uz primenu pritiska ili bez njega

Pri zavarivanju vrši se lokalno zagrevanje ivice metalnih delova koje treba spojiti
(zavariti).

Zavarivanje je proces izrade nerazdvojivog spoja uspostavljanjem

međuatomskih veza između dijelova koji se zavaruju, pri kome se pojedinačno ili
kombinovano koristi toplotna i mehanička energija, a po potrebi i dodatni
materijal. Postupci zavarivanja, koji se najčešće koriste u praksi, zasnovani su na
lokalnom zagrijevanju materijala iznad temperature topljenja, kada zavareni spoj
nastaje očvršćavanjem (npr. elektrolučno zavarivanje), ili na lokalnom zagrijevanju
materijala do temperature topljenja, kada zavareni spoj nastaje uz dodatno
djelovanje pritiska (npr. elektrootporno zavarivanje).

Slika 1. Osnovni pojmovi kod zavarivanja

Zavarivanjem je moguće spajanje metala sa metalom, nemetala sa

nemetalom i metala sa nemetalom, ali se u praktičnom smislu podrazumijeva
spajanje metala sa metalom.

3
Završni rad Halilović Nevres

Šav se obrezuje očvršćavanjem mešavine istopljenog osnovnog i dodatog

materijala, a u nekim slučajevima samo osnovnog materijala. Zonu uticaja
toplotečine slojevi osnovnog materijala, naslonjenog na materijal šava u kome se
usled toplote unete u procesu topljenja dešavaju strukturne promene.

3. GASNO ZAVARIVANJE

Gasno zavarivanje je postupak spajanja metala topljenjem i očvršćavanjem

osnovnog i (po potrebi) dodatnog metala pomoću plamena dobijenog sagorevanjem
gorivog gasa. Količina toplote oslobođena sagorjevanjem, kao i najviša
temperatura plamena, zavise od vrste gorivog gasa. Podrazumjeva se da gorivi
gasovi sagorjevaju u struji kiseonika, ako nije naglašeno drugačije (npr.
sagorjevanje u vazduhu). Da bi se ostvarilo sagorjevanje u struji kiseonika, gorivi
gas i kiseonik se iz specijalnih posuda pod pritiskom – boca (ili na drugi način)
dovode u gorionik, odakle izlaze pomješani u odgovarajućoj srazmjeri. Na taj način
je omogućeno sagorjevanje gorivog gasa na vrhu plamenika, koji zajedno sa
gorionikom, bocama za skladiš-tenje i crijevima za dovod gasova, kao i pomoćnim
i dodatnim uređajima (npr. redukcionim ventilima), čini opremu za gasno
zavarivanje. U novije vrijeme je razvijen i postupak koji elektrolizom vode
obezbeđuje sav potreban vodonik i kiseonik, koji ima čitav niz prednosti, ali i skupu
opremu.

Slika 2. CO2 aparat

4
Završni rad Halilović Nevres

Osnovna prednost gasnog zavarivanja je mogućnost kontrole koju zavarivač

ima nad brzinom unošenja toplote, temperaturom u zoni zavarivanja i oksidacijom
u atmosferi metala šava. Osim toga, oblik i veličina šava mogu bolje da se
kontrolišu, jer se dodatni metal uvodi nezavisno od izvora toplote. U prednosti
postupka se ubrajaju i niska cjena opreme, njena pokretljivost i relativno
jednostavno rukovanje. S druge strane, količina i koncentracija toplote je manja
nego kod ostalih postupaka zavarivanja, pa je za gasno zavarivanje karakteristično
duže vrijeme zagrijavanja i hlađenja, usled čega su strukturne promene u ZUT
izraženije i nepo-voljnije. Shodno tome, ovaj postupak je pogodan jedino za
zavarivanje tankih limova i cjevi, posebno manjeg prečnika, kao i za njihovo
reparaturno zavarivanje. Plamen gasa se takođe koristi za rezanje, lemljenje,
navarivanje, predgrevanje, termičku obradu i jednostavnije operacije oblikovanja,
kao što su savijanje i ispravljanje.

4. GASNI PLAMEN I GORIVI GASOVI – OSOBINE I

PRIMJENA

Osnovni zahtjevi koje treba da ispuni gorivi gas da bi se koristio za

zavarivanje su da temperatura plamena bude znatno viša od temperature topljenja
osnovnog i dodatnog metala, da brzina sagorjevanja bude što veća, da se razvija
dovoljna količina toplote za topljenje osnovnog i dodatnog metala, kao i za
nadoknadu gubitaka toplote, i da hemijska reakcija plamena sa osnovnim i
dodatnim materijalom bude što manja.

Naj češće se koriste gorivi gasovi na bazi ugljovodonika: metan (CH4),

metilacetilen-propadijen (C3H 4 – trgovački naziv MAPP), acetilen (C2H2), propan
(C3H8), propilen (C3H6), butan (C4H10) i vodonik (H 2). Za detaljniju analizu
karakteristika gasova treba imati u vidu da ugljovodonici sagorijevaju u dve faze,
primarnoj i sekundarnoj, osim H2 koji sagoreva u jednoj fazi. Pod primarnim
sagorjevanjem se podrazumeva reakcija sa kiseonikom iz boce, a pod sekundarnim
reakcija sa kiseonikom iz vazduha.
Primarni plamen je neutralan kada je reakcija primarnog sagorjevanja
ravnotežna, a proizvodi sagorjevanja ugljen-monoksid i vodonik. U tom slučaju
atmosfera primarnog plame-na je redukujuća. Kako sekundarno sagorjevanje zavisi
od produkata primarnog sagorjevanja, to pojam „neutralan“ treba shvatiti kao
pogodan način za definisanje količine kiseonika potreb-nog za potpuno
sagorjevanje i za poređenje različitih karakteristika gorivih gasova.

Brzina sagorjevanja (brzina širenja plamena) je brzina kojom se front

plamena kreće upravno na njegovu površinu kroz okolni nesagorjeli gas. Brzina
sagorjevanja bitno utiče na veličinu i temperaturu primarnog plamena.

5
Završni rad Halilović Nevres

U tab. 1 su dati osnovni podaci o gorivim gasovima, kao što su maksimalna

temperatura neutralnog plamena, tmax, količina oslobođene toplote kod primarnog i
sekundarnog sagorjevanja (osim za H2 koji sagorijeva u jednoj fazi), Qprim i Qsek,
ukupna količina toplote po jedinici zapremine i po jedinici mase, Qvol i Qmas,
količina kiseonika potrebna za potpuno sagorjevanje jedinične količine gasa
(stehiometrijska smješa) – oznaka O2 (ukupno) i količina kiseonika koja se u tu
svrhu dobija iz boce (ostatak se dobija iz vazduha) – oznaka O2 (boca), odnos
gustine gasa prema gustini vazduha (na temperaturi od 15°C, atmosferskom
pritisku i gustini vazduha ρvaz = 1,21 kg/m3), molarna masa, M, specifična
zapremina, υ, i brzina sagore-vanja neutralnog plamena, vsag.
Tabela 1. Osnovne osobine najčešće korištenih gasova
acetilen propan butan metan propilen MAPP vodonik
t
max (°C) 3087 2526 2300 2538 2865 2927 2655
3
Qprim (MJ/m ) 18,9 9,5 – 0,4 16,3 19,3 –
3
Qsek (MJ/m ) 35,9 83,6 – 37 71,9 70,4 –
3
Qvol (MJ/m ) 54,8 93,1 130 37 88,3 89,6 12
Qmas (MJ/kg) 50 51 – 56 49 49 120
O2 (ukupno) (mol) 2,5 5 – 2 4,5 4 0,5
O2 (boca) (mol) 1÷1,3 3,5 – 1,5 2,6 2,5 0,3÷0,4
ρ/ρvaz (–) 0,91 1,52 2,10 0,62 1,48 1,48 0,074
M (g/mol) 26,0 44,0 58,1 – – – –
3
υ=V/m (m /kg) 0,91 0,54 0,39 1,44 0,55 0,55 11,77
vsag (m/s) 5,7 3,9 – 5,5 – – 11

Iako je sekundarna količina toplote veća, za zavarivanje je bitnija

primarna količina toplote jer je koncentrisana na mestu zavarivanja. Osim nje,
kao što je već pomenuto, od najvećeg značaja za primjenu u zavarivanju je
brzina sagorjevanja, koja je za neke gorive gasove (acetilen, propan, metan,
vodonik) data na sl.3., u zavisnosti od udjela gorivog gasa u smješi.
Kombinacijom ove dve veličine, tj. proizvodom primarne količine toplote i
brzine sagorjevanja, definiše se intenzitet primarnog sagojrevanja, koji se, osim
tmax, koristi kao osnovni kriterijum primenljivosti gorivog gasa. Intenzitet
primarnog sagorevanja je najveći za acetilen, sl. 4.
Analogno se definiše intenzitet sekundarnog sagorjevanja, kao proizvod
sekundarne količine toplote i brzine sagorjevanja. Intenzitet sekundarnog
sagorjevanja utiče na temperaturski gradijent u okolini spoja, tako što smanjuje
brzinu hlađenja. Kao i u slučaju primarnog sagorjevanja, najveći intenzitet
sekundarnog sagorjevanja ima acetilen, sl. 5. Intenzitet ukupnog sagorjevanja je
dat na sl. 6.

6
Završni rad Halilović Nevres

Slika 3. Brzina sagorjevanja nekih gorivih gasova

Slika 4. Intenzitet primarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova

7
Završni rad Halilović Nevres

Slika 5. Intenzitet sekundarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova

Slika 6. Intenzitet ukupnog sagorjevanja nekih gorivih gasova

Gustina gasa ukazuje na njegovo ponašanje u slučaju procurivanja.

Gasovi sa gustinom manjom od vazduha odlaze uvis i nestaju, dok gasovi veće
gustine od vazduha padaju na dno i sakupljaju se na mirnim mestima. U prvu
grupu spadaju acetilen, metan i vodonik, a u drugu butan, propan i MAPP, tab.1.
Osim najviše tmax i najvećeg intenziteta sagorjevanja, acetilenski plamen
je povoljan i zbog male potrošnje kiseonika (najmanja posle vodonika, tab. 1.),
jednostavne regulacije i stabilnog sagorjevanja, pa je praktično nezamjeniv kada
je zavarivanje u pitanju. Ostali gorivi gasovi se koriste za rezanje, tvrdo i meko
lemljenje, površinsko kaljenje i metalizaciju, gde dolaze do izražaja neke
specifične prednosti. Tako npr. MAPP i propilen, osim relativno visoke tmax,
imaju veliku Qsek, pa su pogodni i za zagrevanje velikih komada. Metan, butan
i propan mogu u nekim slučajevima da budu ekonomična zamjena jer su znatno
jeftiniji, a primjena vodonika je sve veće u novije vrijeme zbog mogućnosti
dobijanja oba gasa potrebna za sagorejvanja (vodonik i kiseonik) elektrolizom
iz vode.

Ova varijanta nije tehnički nova, ali je cjena uređaja i elektrolize tek
poslednjih godina postala konkurentna, posebno kada se imaju u vidu neke

8
Završni rad Halilović Nevres

njene prednosti, kao što proizvodnja onoliko gasa koliko je potrebno (nema
skladištenja) i sagorjevanje vodonika bez CO i drugih štetnih produkata.
Najveća primjena ove varijante zasad je rezanje čelika, uključujući velike
debljine, jer se dobijaju vrlo kvalitetne rezne površine.

5. PLAMEN ACETILEN–KISEONIK
Sagorjevanje acetilena se odvija prema jednačinama:

– primarno: C2H2 + O2 ⇒ 2C + H2 + O2 + 0,225 MJ ⇒ 2CO + H2 +

0,47 MJ/mol
– sekundarno: 2CO + H2 + 1,5O2 ⇒ 2CO2 + H2O + 0,81 MJ/mol
– ukupno: C2H2 + 2,5O2 ⇒ 2CO2 + H2O + 1,28 MJ/mol
Imajući u vidu jednačine sagorjevanja, može da se zaključi da je udeo
acetilena u stehiometrijskoj smješi 0,28 (ukupno sagorjevanje, odnos
C2H2:O2 = 1:2,5), a neutralnoj smješi 0,5 (primarno sagorjevanje,
odnos C2H2:O2 = 1:1).
Sekundarno sagorjevanje može da se razdvoji na sagorjevanje ugljen-
monoksida, sa 0,57 MJ/mol oslobođene toplote, i sagorjevanje vodonika, sa
0,24 MJ/mol oslobođene toplote. Ukupna količina toplote (1,28 MJ/mol) može
da se izrazi u odnosu na jedinicu zapremine (jedinična zapremina se određuje
na osnovu podataka iz tab. 1, prema izrazu v = M⋅υ =26⋅0,91⋅10–3 = 0,0237
m3/mol), što daje količinu toplote Qvol = 54,1 MJ/m3, što se neznatno razlikuje
od podatka u tab. 1. Ukupna toplotna moć acetilenskog plamena može sada da
se odredi ako se) uvrsti podatak o količini toplote Qvol (npr. 54,1 MJ/m3),
a V izrazi u(l/h):

Pu ≈ 15⋅V (W)
Efektivna toplotna moć (snaga) plamena je manja od ukupne zbog
značajnih gubitaka toplote, prvenstveno na zagrjavanje okoline i osnovnog
metala, kao što se vidi iz tab. 2. gde dati podaci za koeficijent iskorištenja toplote
u zavisnosti od veličine plamenika. Raspodjela toplote pri zavarivanju
plamenikom br. 8 je data na sl. 7.
Tabela 2. Koeficijent iskorištenja toplote
plamenik broj 1 2 3 4 5 6 7 8
η 0,72 0,68 0,51 0,44 0,36 0,29 0,25 0,22

1 – gubici u okolinu (33%)

9
Završni rad Halilović Nevres

2 – zagrevanje dodatnog metala (12%)

3 – gubici usled razbrizgavanja (2%)
4 – topljenje dodatnog metala (10%)
5 – topljenje osnovnog metala (12%)
6 – topljenje osnovnog i dodat. metala (22%)
7 – gubici u osnovni metal (43%)
8 – zagrevanje osnovnog metala (55%)
9 – ukupna toplotna moć (100%)

Slika 7. Raspodjela toplote pri zavarivanju plamenikom br. 8

Kako se za primarno sagorjevanje acetilena koristi kiseonik iz boce, a za

sekundarno sagorevanje kiseonik iz okolnog vazduha, jasno je iz jednačina
sagorjevanja da se za potpuno sagorjevanje acetilena troši 40% kiseonika iz
boce i 60% kiseonika iz vazduha. Zavisno od odnosa acetilena i kiseonika,
razlikuju se redukujući (manjak kiseonika), neutralni (potpuno sagorjevanje) i
oksidišući plamen (višak kiseonika). Iako je teorijski smeša kiseonika i acetile-
na kod neutralnog plamena 1:1, u praksi se pod neutralnim plamenom
podrazumeva smješa O2:C2H 2 = (1,1–1,2):1. Višak kiseonika se troši na
sagorjevanje okolnih gasova. Kod neutral-nog plamena uočljive su tri različite
zone, sl. 8.
Jezgro oblika konusa ili cilindra (zavisno od načina isticanja gasova), u
kojem se odvija dio primarnog sagorjevanja. Pri tome sagorijeva manji deo
smješe gasova, dok se veći dio razlaže na ugljenik i vodonik. Oslobođena
količina toplote zagrijeva slobodni ugljenik stvarajući svjetli omotač jezgra, šta
daje utisak jarko bijele boje.
Srednja zona, oblika klina, gde se odvija ostatak primarnog sagorjevanja,
a počinje i sekundarno sagorjevanje, odnosno oksidacija 2CO i H2 kiseonikom
iz vazduha. U ovoj zoni se postiže najviša temperatura plamena (do 3100°C, sl.
8a), na 4–6 mm od vrha jezgra, pa se ona koristi za zavarivanje. Stoga se srednja
zona zove i zona zavarivanja.
Omotač plamena, u kojem se odvija sekundarno sagorjevanje na račun
kiseonika iz vazduha. Temperatura u zoni sekundarnog sagorjevanja je znatno
niža od maksimalne, sl. 8. Boja u ovoj zoni prelazi od plavo-ljubičaste boje u
sredini do žuto-narandžaste na krajevima.

10
Završni rad Halilović Nevres

a) oksidišući

b) neutralni

c) redukujući

Slika 8. Šematski izgled plamena (a – oksidišući, b – neutralni, c – redukujući)

U odnosu na neutralni plamen, specifičnosti oksidišućeg plamena su

manje jezgro koničnog oblika i manji omotač, sl. 8a. Kod redukujućeg plamena
jezgro i omotač su veći, a oko jezgra postoji zona oblika pera, sl. 8c, koja je
bijele boje slično jezgru, pa ih je ponekad teško razlikovati. Količnik dužine ove
zone i jezgra odgovara količniku sadržaja acetilena i kiseonika. Smanjenjem
sadržaja acetilena ili povećanjem sadržaja kiseonika u plamenu, ova zona se
gubi, što se koristi pri vizuelnom podešavanju plamena.
Gasovi koji se javljaju u omotaču plamena i zoni redukcije spriječavaju
kiseonik i azot iz vazduha da dopru do rastopljenog metala, što obezbjeđuje
njegovu dobru zaštitu. Osim toga u okviru primarnog sagorjevanja ugljenik
nepotpuno sagorjeva u ugljen-monoksid, a vodonik ostaje slobodan. Nepotpuno
sagorjeli ugljen-monoksid ima veliki afinitet prema kiseoniku, pa mu ne
dozvoljava pristup u rastop, a ako se stvore oksidi, ugljen- monoksid ih
redukuje. Stoga je veoma važno održavanje propisanog rastojanja između jezgra
i površine radnog komada (3– 5 mm), jer inače nastaju sledeće greške:
– ako je jezgro suviše blizu rastopljenog metala dobija se oksidirani tvrdi sloj;
– ako je jezgro suviše udaljeno, provarivanje je otežano, a pojava gasnih
mjehura česta.
Neutralan plamen se koristi za zavarivanje čelika, bakra, nikla i njegovih
legura, bronze i olova.

Redukujući plamen se primjenjuje kada se traži porast ugljenika u zavaru

kao npr. kod zavarivanja sivog liva, kao i za zavarivanje aluminijuma i njegovih
11
Završni rad Halilović Nevres

legura, legura magnezijuma i navarivanja tvrdim legurama. Oksidišući plamen

se izbjegava, jer reakcija kiseonika ima veoma štetno djelovanje na svojstva
legura, sem kod zavarivanja mesinga gde se višak kiseonika koristi da bi se
spriječilo isparavanje cinka. Temperatura plamena sa viškom kiseonika je viša
od ostalih vrsta plamena zbog reakcije sagorjevanja metala ili prisutnih
elemenata, pa se oksidišući plamen ponekad koristi da bi se povećala
produktivnost zavarivanja čelika, zbog čega u metalu šava po pravilu nastaju
greške tipa oksida.
Prema brzini isticanja razlikuju se meki plamen (50–80 m/s) i tvrdi
plamen (120– 180 m/s), što zavisi od pritiska i protoka gasova. Meki plamen je
nestabilan i osetljiv na pojavu povratnog plamena, a koristi se za zavarivanje
visokolegiranih čelika, lakotopljivih metala (Pb, Zn) i za lemljenje. Tvrdi
plamen je teško kontrolisati, a česta je pojava izduvavanja rastopljenog metala
iz metalne kupke. Stoga se u praksi najčešće koristi srednji plamen sa brzinama
isticanja 80–120 m/s.

5.1. Kiseonik
Kiseonik omogućava sagorjevanje gorivih gasova, a nalazi se u vazduhu
(21% zapre-minskog udela). Na 15°C i atmosferskom pritisku gustina kiseonika
iznosi 1,43 kg/m3, molarna masa 32 g/mol, a u tečno stanje prelazi na –183°C.
U gasovitom stanju kiseonik nema boju i miris, nije zapaljiv i eksplozivan.
Međutim, pošto u njegovom prisustvu neke materije postaju zapaljive,
rukovanje kiseonikom mora da bude oprezno.
Kiseonik se naj češće proizvodi frakcionom destilacijom tečnog vazduha.
Tehnički kiseonik je čistoće 99,2 do 99,8%, a nečistoće su azot, argon i voda.
Čistoća kiseonika je vrlo bitna za njegovo korišćenje. Kiseonik se transportuje
i čuva u čeličnim bocama pod pritiskom 150–200 bar.

5.2. Acetilen
Acetilen je gorivi gas bez boje, karakterističnog mirisa, neotrovan i
rastvorljiv u vodi u odnosu 1:1 i u acetonu u odnosu 1:25, na sobnoj temperaturi
i atmosferskom pritisku. Rastvorljivost acetilena u acetonu raste sa porastom
pritiska, a opada sa porastom temperature. Acetilen je vrlo eksplozivan u
prisustvu kiseonika ili vazduha. Acetilen se transportuje i čuva u čeličnim
bocama pod pritiskom 15 bar, a u slučaju velike potrošnje racionalnije je
koristiti razvijače acetilena. Za dobijanje acetilena se koriste još i postupci
pirolize ugljovodonika i delimičnog sagorevanja metana u kiseoniku.

12
Završni rad Halilović Nevres

6. APARATURA ZA ZAVARIVANJE

Aparaturu za gasno zavarivanje čine boce za kiseonik i acetilen,

redukcioni ventili, dovodna crijeva, gorionik sa promenljivom mlaznicom i
pomoćni alat. Boce za tehničke gasove spadaju u posude pod pritiskom i
podležu odgovarajućem JUS. Ove boce se izrađuju dubokim izvlačenjem od
konstrukcionog ugljeničnog ili niskolegiranog čelika. Boce za kiseonik su
zapremine 40 l, u koje je moguće uskladištiti 6 Nm3 na pritisku od 150 bara i
temperaturi 20°C. Ako se pretpostavi da se kiseonik u ovim uslovima ponaša
kao idealni gas, moguće je na osnovu pritiska u boci izračunati količinu
preostalog gasa u boci (npr. ako je pritisak u boci 120 bara, količina preostalog
kiseonika je 120 × 40 = 4800 l). Kiseonička boca je obojena plavo ili ima plavu
traka na 2/3 visine.
Boca za acetilen je obojena bijelo, ili ima bjelu traku na 2/3 visine.
Acetilen u boci se rastvara u acetonu, jer je sam acetilen kao nezasićeni
ugljovodonik vrlo eksplozivan na povišenom pritisku. Osim toga, boca se
prethodno puni poroznom masom (najčešće drveni ćumur ili mešavina uglja i
infuzorijske zemlje) u koju se uliva aceton, a zatim rastvara acetilen. Tako
dobijena smješa može da se podvrgne pritisku od 15 bara, što znači da na sobnoj
temperaturi i normalnom atmosferskom pritisku u bocu može da se smjesti 4800
l acetilena (15 × 40 × 0,35, gde je pritisak 15 bar, zapremina boce 40 l, 0,35
koeficijent popunjenosti boce acetonom, a 23 rastvorljivost acetilena u acetonu).
Kako je radni pritisak znatno niži od pritiska u boci, boce je neophodno
snabdjeti redukcionim ventilima za kiseonik i za acetilen, sl. 9. Oba redukciona
ventila imaju po dva manometra, jedan za pritisak u boci, drugi za radni pritisak.
Princip rada redukcionih ventila je isti, a jedina konstruktivna razlika je u načinu
vezivanja za bocu kod kiseonika vezivanje je preko navrtke, a kod acetilena
preko uzengije što isključuje mogućnost pogrešnog vezivanja. Osim toga,
razlika je i u opsegu mjerenja kod kiseonika manometri su do 300 bara (pritisak
u boci), odnosno 16 bara (radni pritisak), a kod acetilena do 40 bara (pritisak u
boci), tj. 2,5 bara (radni pritisak).
Posebnu pažnju treba obratiti na rukovanje redukcionim ventilom za
kiseonik. Kako dodir kiseonika sa mašću, uljem ili nekom sličnom materijom
može da izazove eksplozivno paljenje, zabranjeno je rukovanje redukcionim
ventilom za kiseonik masnim ili prljavim rukavicama. Osim toga za ovaj ventil
je karakteristična pojava zaleđivanja usled razlike pritisaka na ulasku i izlasku i
odgovarajućeg pada temperature. Da bi se ovo sprečilo treba koristiti što čistiji
kiseonik, ugraditi griajač prije ventila ili koristiti ventil sa dvostepenom
redukcijom pritiska.

13
Završni rad Halilović Nevres

a) za kiseonik b) za acetilen
Slika 9. Redukcioni ventili

Osim redukcionih ventila koriste se i tzv. suvi ventili, koji se postavljaju

između redukcionih ventila i gorionika, sl. 10. Princip rada suhog ventila je
sledeći: kroz gumeno crijevo dotiče gas u cjevni nastavak (2) ventila i otvara
nepovratni ventil (4), protiče kroz ventil u unutrašnjost poroznog uloška (5),
zatim kroz njegov porozni zid u sredinu uloška, a otuda u nastavak (3) i u
gorionik. U slučaju eksplozije povratni udar plamena stiže do komore između
zida cjevi ventila (1) i uloška (5) i tu se gasi, jer se pri prolasku kroz porozni
uložak ohladi ispod temperature paljenja mešavine gasova. Povećani pritisak od
eksplozije gotovo trenutno zatvara nepovratni ventil.

Slika 10. Šematski prikaz suvog ventila

Gorionici za zavarivanje omogućavaju ostvarivanje potrebne smješe

kiseonika i acetilena (ili drugog gorivog gasa), pri čemu se zahteva stabilan
plamen određenog oblika i toplotne moći. Osnovni delovi gorionika prikazani
su na sl. 11. Koristi se više tipova gorionika koji se djele prema pritisku
napajanja (gorionik niskog i visokog pritiska) i prema regulaciji protoka
(gorionik stalnog i višestrukog protoka).

14
Završni rad Halilović Nevres

Slika 11. Gorionik – šematski prikaz

6.1. Dodatni materijali i topitelji

Dodatni materijali se isporučuju u obliku žica i šipki. U slučaju zavarivanja niskouglje-
ničnih i niskolegiranih čelika dodatni materijal je u obliku šipki dužine 1000 mm ili koturova
žice mase 40 kg, standardnih prečnika: 2; 2,5; 3,25; 4; 5; 6,3 mm (JUS C.H3. 051/81). Oznaka
dodatnog materijala se sastoji iz dva djela: opšteg (slovo P) i dopunskog (slovo O, Z, Y ili cifre
od 1 do 6) sa značenjem datim u tab. 3. Žice su prevučene tankim slojem bakra radi zaštite od
korozije. Najčešće korišćene žice za zavarivanje čelika, njihove oznake, sastav, mehanička
svojstva i primena su prikazane u tab. 4.
Tabela 3.. Označavanje žica za gasno zavarivanje čelika
simbol Z Y 1 2 3 4 5 6
Rm [MPa] <340 340 400 430 470 510 550 590
A5,65 [%] <14 – 14 18 22 26 30 –
KV [J] 30 – 30 60 90 120 150 –

Tabela 4. Žice za gasno zavarivanje čelika

oznaka oznaka Rm A5,65 KV hemijski sastav (%) primena
JUS PIVA [MPa] [%] [J] C Si Mn Ni Mo
P–Y11 37G 340–410 15–21 47–70 0,09 0,1 0,55 ugljenični čelik sa Rm<450 MPa
P–212 42G 410–470 16–22 65–80 0,1– 0,2– 0,8– 0,6– 0,2– parni kotlovi, posude pod
0,15 0,3 0,9 0,8 0,25 pritiskom, cevovodi i brodski
limovi

Za zavarivanje Al i njegovih legura se koriste iste žice i šipke kao za TIG postupak (JUS
C.H3.061, ). Za zavarivanje bakra i legura koriste se žice i šipke prema JUS C. H3.071
(S.CuSn1 i S.CuAg1), a za zavarivanje bronzi šipke prema JUS C.H3.072 (S.CuSn10Zn4 i
S.CuSn4Zn7) i JUS C.H3.073 (S.CuSn4–12).

Topitelji, oblika praha ili pasta, se primenjuju pri zavarivanju livenog gvožđa, obojenih
metala i legura, nerđajućeg čelika i drugih legura. Osnovni razlog primene topitelja su
teškotopljivi oksidi koji se obrazuju pri zavarivanju navedenih materijala i svojim prisustvom
sprečavaju uspješno zavarivanje. Nanošenjem topitelja na dodatni ili osnovni materijal postiže
se dvojaki efekt sprečava se donekle oksidacija tečnog metala, s jedne strane, i snižava

15
Završni rad Halilović Nevres

temperatura topljenja oksida, s druge strane, čime se obezbeđuje njihovo uklanjanje u obliku
troske.

Topitelji se dele prema hemijskom sastavu na kisele i bazične. Najčešće se koriste kiseli
topitelji na bazi bora, kao što su borna kiselina, H3BO3, (prvenstveno za bakar i njegove legure),
ili boraks (natrijumtetraborat – Na2B4O7⋅10H 2O), koji lako razgrađ uje okside mnogih metala
(npr. Cu, Zn, Mn), i bazni topitelji, kao što su natrijum karbonat, Na2CO3, i potaša,
K2CO3, (prvenstveno za sivi liv). Delovanjem Na2CO3 na teškotopljivi oksid SiO2 stvara se
tečno hemijsko jedinjenje Na2O⋅SiO2 koje prelazi u trosku i gas, CO2, koji odlazi u okolinu.

Slika 12. Žice za zavarivanje

16
Završni rad Halilović Nevres

7. TEHNOLOGIJA GASNOG ZAVARIVANJA

Propisivanje tehnologije gasnog zavarivanja uključuje izbor i nagib gorionika, izbor žice
za zavarivanje, kao i izbor tehnike i parametara zavarivanja (veličina mlaznice, prečnik žice,
brzina zavarivanja, potrošnja acetilena, kiseonika i žice za zavarivanje).
Veličina i jačina gorionika se bira na osnovu vrste i debljine osnovnog materijala. Jačina
gorionika mjeri se protokom acetilena (l/h). Položaj gorionika značajno utiče na stepen
iskorišćenja toplote plamena, kao i na zaštitu rastopa. Iskorišćenje toplote je najveće kod
držanja gorionika upravno u odnosu na mjesto zavarivanja, sl. 13 Ovakav položaj gorionika
daje dublje uvarivanje i uži zavar, što je kod debljih materijala povoljnije, kao i bolju zaštitu
rastopa. Odstupanje položaja gorionika od upravnog daje znatno pliće uvarivanje i širi zavar,
što je povoljnije kod zavarivanja tankih materijala. Kod gasnog zavarivanja najčešće se koriste
nagibi gorionika 60–80°, sem kod vrlo tankih limova, gde se koriste manji nagibi, 45–60°, sl.
13.
Vrsta i prečnik žice se bira u zavisnosti od osnovnog materijala i njegove debljine. Pri
tome treba imati u vidu zahtev da se žica topi optimalnom brzinom, ni prebrzo ni presporo u
odnosu na topljenje osnovnog materijala. Kod zavarivanja bakra, aluminijuma i njihovih legu-
ra, žica se brže topi nego kod zavarivanja čelika, pa se biraju gorionici veće jačine. Iz ovog
proizlazi da prečnik žice u odnosu na debljinu osnovnog materijala treba da bude veći nego kod
zavarivanja čelika.

Slika 13. Uticaj nagiba gorionika na oblik zavara

7.1. Tehnike zavarivanja unaprijed i unazad

U zavisnosti od kretanja gorionika i žice postoje dve tehnike gasnog zavarivanja:

unaprijed i unazad (u smislu međusobnog položaja žice i gorionika), sl. 14. Ove dve tehnike se
zovu još i ulijevo i udesno, što je odgovarajući naziv samo ako se gorionik drži u desnoj ruci.
Tehnika zavarivanja unaprjed se sastoji u sledećem, sl. 14.a:
Plamen je usmeren prema ivicama osnovnog metala (žleba).
Žica se drži ispred plamena, njen vrh je blizu mesta zavarivanja, povremeno se uranja u
metalnu kupku i treba da bude u zaštiti plamena.
Način vođenje i nagibi žice i gorionika zavise od položaja zavarivanja i debljine osnovnog
metala. U slučaju sučeonog „I“ spoja na tankom limu (do 3 mm), žica se vodi bez poprečih

17
Završni rad Halilović Nevres

oscilacija, a gorionik od jednog do drugog kraja žleba, poprečnim („cik–cak“) ili kružnim
kretanjem, dok su im nagibi oko 45°.

Tehnika zavarivanja unazad se sastoji u sledećem, sl. 14.b:

Plamen je usmjeren prema metalnoj kupki i ravnomjerno zagrijrva i topi osnovni i dodatni
materijal. Žica se drži iza plamena, i nalazi se između osnovnog materijala i gorionika. Vrh žice
je neprestano uronjen u rastop, pomjera se u krug, i stalno mješa rastop.
Način vođenje i nagibi žice i gorionika takođe zavise od položaja zavarivanja i debljine
osnovnog metala. U slučaju sučeonog V spoja na limu debljine preko 3 mm, žica je nagnuta
pod 45° i pomera se ukrug od ivice do ivice žleba, a gorionik je nagnut 45–70°, zavisno od
debljine, i kreće se pravolinijski.

a) b)
Slika 14. Tehnika zavarivanja a) unaprijed i b) unazad

Zavarivanje unapred je jednostavnije za rad, regulacija metalne kupke je lakša i dobijaju

se lepi i glatki zavari, dok je kod zavarivanja unazad bolje iskorišćenje toplote i bolja zaštita
metalne kupke. Zavarivanje unaprijed je sporije, a utrošak acetilena sa povećanjem debljine
znatno brže raste nego kod zavarivanja unazad. Ako se materijali veće debljine zavaruju
tehnikom unaprijed teško se postiže jednoličan koren zavara (obično se javljaju prokapljine), a
takođe je povećana mogućnost pojave uključaka oksida. Stoga je primena tehnike zavarivanja
unapijred ograničena na debljine do 5 mm, a za veće debljine se koristi tehnike zavarivanja
unazad, jer njene prednosti tada dolaze do izražaja. S druge strane ako se ima u vidu činjenica
da se gasni postupak praktično ne koristi za komade veće debljine, jasno je da se tehnika
zavarivanja unazad primenjuje veoma retko, npr. u nekim varijantama zavari-vanja cjevi.

18
Završni rad Halilović Nevres

Slika 15. Dijelovi CO2 aparata

19
 Završni rad Halilović Nevres

8. ZAŠTITA NA RADU

8.1. Namjena alata

Zavarivanje MAG postupkom je vrsta elektrolučnog zavarivanja taljenjem u aktivnom

zaštitnom plinu (obično ugljen dioksid CO2) ili u plinskoj smjesi (argon + ugljen dioksid,
argon + ugljen dioksid + kisik) taljivom elektrodom u obliku gole žice. Ovaj postupak
zavarivanja izvodi se u svim položajima. Zavarivanje kratkim električnim lukom daje
najmanji unos energije u zavareni spoj, tako da je postupak pogodan za zavarivanje tankih
limova. Kada je poželjan lijep izgled zavara, a istodobno i dobra zavarljivost, zavarivanje
MAG postupkom se izvodi u plinskoj smjesi s približno 80% argona i 20% CO2. Impulsno
zavarivanje se izvodi u svim položajima bez raspskavanja kapljica.

Zavarivanje MIG se obavlja ručnim vođenjem plamenika (djelomično automatiziranog) ili

mehaniziranog (vođenje plamenika kolicima) ili automatskog, također s prilagodljivim
aparatom za zavarivanje u zaštitnom plinu(argon). Prvenstveno se koristi za zavarivanje
trajnih vozila (aluminijske legure), plovila, posuda za prehrambenu industriju (NiCr, Al),
cijevi (NiCr, Al), nehrđajućih čelika, za navarivanje sjedišta ventila i drugo. Na slici ispod je
prikazan izgled pištolja za zavarivanje MAG postupkom(desno) te aparat za zavarivanje MIG
postupkom(lijevo).

8.2. Osnovni izvori opasnosti pri radu

1. Oštećenje vida.
2. Opekotine od toplotnog zračenja.
3. Zagušenje od sagorijelih plinova.
4. Električni udar.
5. Rad sa bocama pod pritiskom.

8.3. Prevencija

1. Prije početka rada sa aparatom pregledati sva kabla aparata i sve utikače na oštećenja,
2. Sva crijeva za dovod gasa razmotati i pregledati na oštećenja i curenje.
3. Regulacioni ventil i pokazivač pritiska obavezno moraju biti funkcionalni i ispravni.
4. Ispitati sve prekidače i potencimetre na aparatu, da li su u funkciji.
5. Sve zaštitne maske i poklopac aparata moraju biti postavljeni na aparatu.
6. Priključiti aparat na struju te upaliti. Po početku varenja rukovaoc je dužan pregledati
konektore za kablove kliješta i da li se spoj zagrijava.
7. Obavezno prije početka radova varenja pregledati okolinu na prisustvo materijala koji se
mogu zapaliti te iste zaštiti od mogućih iskri.

20
 Završni rad Halilović Nevres

8.4. Opšte mjere zaštite

1. Održavajte radni prostor u čistom stanju i da uvijek bude dobro osvijetljen. Neuredan i
mračan radni prostor „priziva“ nesreću.
2. Nikada nemojte raditi sa alatkom u eksplozivnoj atmosferi (Ex oznaka), kao što je prisustvo
zapaljive tečnosti, gasova ili prašine. Električni alat stvara varnice koje mogu da zapale
prašinu ili isparenja u vazduhu.
3. Držati djecu i prolaznike dalje od radnog mesta pri radu sa aparatom za zavarivanje.
4. Utikač mora da odgovara utičnici (za dovod mrežnog napona). Nikada nesmijete vršiti bilo
kakve izmjene na utikaču osim ako ste za to ovlašteni.
5. Električna alatka ne smije da bude na kiši ili da se koristi u vlažnim uslovima okoline. Voda
koja ulazi u alatku stvara rizik od električnog udara.
6. Zabranjeno zloupotrebljavati električni kablova. Nikada se električni kabal nesmije koristiti
za nošenje alata, za povlačenje alata ili izvlačenje utikača iz struje. Električno kablo treba
uvek držati dalje od izvora toplote, od ulja,oštrih predmeta ili predmeta koji se kreću.
Električno kablo uvijek sklanjati sa prolaza, te spriječiti hodanje po istom.
7. Nemojte raditi sa ovom alatkom ako je oštećeno električno kablo. Nemojte pomjerati
električno kablo i nemojte izvlačiti utikač, ako se električno kablo ošteti za vreme rada
alatke. Oštećeno kablo povećava rizik od električnog udara.
8. U slučaju da dođe do oštećenja crijeva za provođenje gasa iz boca radovi se odmah moraju
obustaviti.
9. Boce pod pritiskom moraju biti postavljene na odgovarajuće mjesto i zaštićene od
prevrtanja.
10. Na bocama mogu biti postavljeni samo adekvatni regulacioni vetili sa manometrima

8.5. Mjere lične zaštite na radu

1. Osnovna zaštitna mjera pri radu sa aparatom za MIG/MAG zavarivanje da se ista ne smije
pustiti u pogon prije nego se izvrši pregled ispravnosti i funkcionalnosti. Ukoliko rukovalac
uoči neispravnost dužan je o tome obavjestiti direktnog rukovodioca i nastaviti sa radom
tek kada se neispravnost otkloni. Ukoliko rukovalac po izvršenom pregledu alata ne uoči
neispravnosti dužan je pristupiti radu sa istim sa maksimalnom pažnjom i brigom.
2. Radnici koji ne nose adekvatnu zaštitu nikada nesmiju diretno biti izloženi zračenju elektro
luka.
3. Na aparatu moraju biti postavljeni svi zaštitni oklopi i to kompletna konstrukcija aparata
mora biti zatvorena, a ako je bilo koja od zaštitnih naprava skinuta zabranjuje se korištenje
aparata sve dok se iste ne postave i ispravno pričvrste.
4. Na aparat je primjenjen sistem zaštite od električnog udara automatskim isključenjenjem
napajanja pomoću instalacionih osigurača (nulovanje).
5. Obavezno upotrebljavati lična zaštitna sredstva propisana Pravilnikom o zaštiti na radu koja
moraju biti ispravna.
6. Pri radu mora biti obezbjeđena ventilacija radi zaštite od plinova koji se stvaraju pri
zavarivanju.
7. Svaki radnik je dužan pri radu sa aparatom za MIG/MAG zavarivanje minimalizirati
vanjske uticaje na aparat, kao što su prašina i vlaga.

21
 Završni rad Halilović Nevres

8. Prilikom rada radnik je dužan učestalo vršiti provjeru zagrijanosti aparata i spojeva. Ukoliko
primjeti da dolazi do prevelikog zagrijavanja navedenih dijelova, radnik je dužan odmah
prekinuti rad te aparat predate na pregled i servisiranje.
9. Gasovi koji se koriste kao zaštita vara pri zavarivanju se klasifikuju kao zagušljivci i imaju
tendenciju istiskivanja kiseonika iz prostora. Obavezno prekinuti sve radove u slučaju da
dođe do curenja.

8.6. Zaštitna oprema

Zaštitna oprema koja se mora koristiti prilikom rada sa aparatom za elektro zavarivanje je
sljedeća:

1. Radno odijelo,
2. Kožna kecelja za zavarivače,
3. Kožni rukavi za zavarivače,
4. Radne rukavice za zavarivače,
5. Radne cipele za zavarivače,
6. Zaštitna maska sa zatamnjenim staklom.

Slika 16. Značaj zaštite na radu

22
Završni rad Halilović Nevres

9. ZAKLJUČAK

Propisivanje tehnologije gasnog zavarivanja uključuje i izbor i nagib gorionika, izbor

žice za zavarivanjem kao i izbor tehnike i parametara zavarivanja (veličina mlaznice, prečnik
žice, brzina zavarivanja, potrošnja acetilena, kiseonika i žice za zavarivanje).

Smjernice za izbor osnovnih parametara za tehnike zavarivanja čelika unaprijed

(horizontalan položaj, ugaoni i sučeoni spoj, uključujući varijantu bez dodatnog metala) i za
tehniku zavarivanja čelika unazad su date u tabelama. Podatci o potrošnji gasova i žice i
vremenu zavarivanja su dati u odnosu 1 m šava.

Od boca acetilen i kiseonik se odvode, prekoredukcionih ventila i gumenih creva (sistem

za sprovođenje gasova) do gorionika. Redukcioni ventil na boce sa acetilenom i kiseonikom
postavljaju se redukcioni ventil čija je svrha da obezbedi izraz gasa iz boce do potrošača pod
konstanim pritiskom, kao i da redukuje pritisak gasa u boci na radni pritisak.

Zavarivanje je proces izrade nerazdvojivog spoja uspostavljanjem međuatomskih veza

između dijelova koji se zavaruju, pri kome se pojedinačno ili kombinovano koristi toplotna i
mehanička energija, a po potrebi i dodatni materijal. Postupci zavarivanja, koji se najčešće
koriste u praksi, zasnovani su na lokalnom zagrijevanju materijala iznad temperature topljenja,
kada zavareni spoj nastaje očvršćavanjem (npr. elektrolučno zavarivanje), ili na lokalnom
zagrijevanju materijala do temperature topljenja, kada zavareni spoj nastaje uz dodatno
djelovanje pritiska (npr. elektrootporno zavarivanje).

23
Završni rad Halilović Nevres

10.Popis slika

Slika 1. Osnovni pojmovi kod zavarivanja........................................................4

Slika 2. CO2 aparat............................................................................................5
Slika 3. Brzina sagorjevanja nekih gorivih gasova............................................8
Slika 4. Intenzitet primarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova......................8
Slika 5. Intenzitet sekundarnog sagorjevanja nekih gorivih gasova..................9
Slika 6. Intenzitet ukupnog sagorjevanja nekih gorivih gasova........................9
Slika 7. Raspodjela toplote pri zavarivanju plamenikom br. 8........................10
Slika 8. Šematski izgled plamena....................................................................11
Slika 9. Redukcioni ventili..............................................................................14
Slika 10. Šematski prikaz suvog ventila..........................................................14
Slika 11. Gorionik – šematski prikaz...............................................................15
Slika 12. Žice za zavarivanje...........................................................................16
Slika 13. Uticaj nagiba gorionika na oblik zavara...........................................17
Slika 14. Tehnika zavarivanja a) unaprijed i b) unazad..................................18
Slika 15. Dijelovi CO2 aparata........................................................................19
Slika 16. Značaj zaštite na radu.......................................................................23

24
Završni rad Halilović Nevres

11.LITERATURA

1. P. Stanković: Mašinska obrada 1, Naučna knjiga, Beograd, 1967.

2. M. Rakin: Zavarivanje i srodni postupci, Tehnička knjiga, Beograd, 1967.

3. J. Stanić: Teorija obrade metala, Mašinski fakultet, Beograd, 1986.

4. S. Arsovski: Proizvodni sistemi, Naučna knjiga, Beograd, 1984.

5. Internet

25
Završni rad Halilović Nevres

12.Sadržaj

1. UVOD ......................................................................................................... 2
2. OSNOVNI POJMOVI U ZAVARIVANJU ............................................... 3
3. GASNO ZAVARIVANJE .......................................................................... 4
4. GASNI PLAMEN I GORIVI GASOVI – OSOBINE I PRIMJENA ......... 5
5. PLAMEN ACETILEN–KISEONIK ........................................................... 9
5.1. Kiseonik ............................................................................................. 12
5.2. Acetilen .............................................................................................. 12
6. APARATURA ZA ZAVARIVANJE ....................................................... 13
6.1. Dodatni materijali i topitelji .............................................................. 15
7. TEHNOLOGIJA GASNOG ZAVARIVANJA ........................................ 17
7.1. Tehnike zavarivanja unaprijed i unazad ............................................ 17
8. ZAŠTITA NA RADU ............................................................................... 20
8.1. Namjena alata .................................................................................... 20
8.2. Osnovni izvori opasnosti pri radu ...................................................... 20
8.3. Prevencija .......................................................................................... 20
8.4. Opšte mjere zaštite............................................................................. 21
8.5. Mjere lične zaštite na radu ................................................................. 21
8.6. Zaštitna oprema ................................................................................. 22
9. ZAKLJUČAK ........................................................................................... 23
10. Popis slika ............................................................................................. 24
11. LITERATURA ...................................................................................... 25
12. Sadržaj ................................................................................................... 26

26