‫א


‫ﻛﺘﺎب ﻛﻼس ﺷﻴﻤﻲ‬

‫ﺣﺎﺟﻲﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ‬

‫ﻧﺎم‪:‬‬

‫ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ‪:‬‬
‫" ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﭙﺬﻳﺮم ﻛﻪ ﺳﻌﻲ ﻧﻜﻨﻢ‪ .‬ﻣﻦ در ذﻫﻨﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺎﺷﻢ و ﭼﻪ‬
‫ﻧﻮع ﺑﺎزﻳﻜﻨﻲ ﺑﺸﻮم‪ .‬ﻣﻦ دﻗﻴﻘﺎً ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﺠﺎ ﻣـﻲﺧـﻮاﻫﻢ ﺑـﺮوم و روي آن ﻧﻘﻄـﻪ ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ‬
‫ﺷﺪم ﺗﺎ رﺳﻴﺪم‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻗﺮار اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ راﻫﺘﺎن ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﻣـﻮرد‬
‫ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﺼﺪاق دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ دﻳﻮار رﺳﻴﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﮕﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﺪ از آن ﺑﺎﻻ ﺑﺮوﻳـﺪ و‬
‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﻣﻨﻔﺬي در آن اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻴﺪ و ﻳﺎ آن را دور ﺑﺰﻧﻴﺪ‪".‬‬
‫ﻣﺎﻳﻜﻞ ﺟﻮردن‬

‫
ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 2‬ﻓﺼﻞ او‪‬ل ‪ ...........................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪1‬‬

‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 2‬ﻓﺼﻞ دوم ‪ ...........................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪34‬‬
‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 2‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ ..........................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪51‬‬
‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 2‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ .......................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪64‬‬
‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 2‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ .........................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪93‬‬

‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 3‬ﻓﺼﻞ او‪‬ل ‪ ...........................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪107‬‬

‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 3‬ﻓﺼﻞ دوم ‪ ...........................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪128‬‬
‫ﺷﻴﻤﻲ‪ 3‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ ..........................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪142‬‬

‫ﺷﻴﻤﻲ ﭘﻴﺶ ﻓﺼﻞ او‪‬ل ‪ .....................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪155‬‬

‫ﺷﻴﻤﻲ ﭘﻴﺶ ﻓﺼﻞ دوم ‪ .....................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪173‬‬
‫ﺷﻴﻤﻲ ﭘﻴﺶ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ ....................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪185‬‬
‫ﺷﻴﻤﻲ ﭘﻴﺶ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ‪ .................................................................................................................‬ﺻﻔﺤﻪ ‪211‬‬
105
106
 ‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‬
‫واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي‬

‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ )ﻣﺎد‪‬ه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴ‪‬ﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ(‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ‬

‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ )ﻣﺎد‪‬ه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴ‪‬ﺖ ﻣﻲدﻫﺪ(‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻳﺎ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮدن ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي زﻳﺮ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫ج( زردﺷﺪن ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن‬ ‫ب( ﺳﻔﺖ ﺷﺪن ﺳﻴﻤﺎن‬ ‫اﻟﻒ( ﺗﺒﺨﻴﺮ آب‬
‫و( ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻣﺘﺎن )ﮔﺎز ﺷﻬﺮي(‬ ‫ﻫـ( ﺷﻜﺴﺘﻦ ﺷﻴﺸﻪ‬ ‫د( ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪن ﻏﺬا‬

‫ﺑﺨﺎر آب ‪ +‬ﻛﺮﺑﻦ دياﻛﺴﻴﺪ → اﻛﺴﻴﮋن ‪ +‬ﻣﺘﺎن‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﺔ ﻧﻮﺷﺘﺎري واﻛﻨﺶ‪:‬‬

‫‪CH 4 + O2 → CO2 + H 2O‬‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﺔ ﻧﻤﺎدي واﻛﻨﺶ‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﻧﻤﺎدي واﻛﻨﺶ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﻧﺸﺎن داد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ ﻳﺎ ﮔﺮﻣﺎده ﺑﻮدن واﻛﻨﺶ‬
‫ب( ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻮاد‪ :‬ﮔﺎز ) ‪ ، ( g‬ﻣﺎﻳﻊ ) ‪ ، ( l‬ﺟﺎﻣﺪ ) ‪ ، ( s‬ﻣﺤﻠﻮل در آب ) ‪( aq‬‬
‫ج( ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ )روي ﻓﻠﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد(‪:‬‬
‫‪500 c‬‬ ‫
‬
‫‪ : ‬ﺣﺮارت دادن ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ‬
‫∆‬
‫→‬ ‫‪ : ‬دﻣﺎي اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ‬ ‫→‬
‫‪Pt‬‬
‫‪ : ‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﻣﻨﺎﺳﺐ واﻛﻨﺶ‬ ‫→‬ ‫‪ : ‬ﻓﺸﺎر اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ‬
‫‪150 atm‬‬
‫→‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻘﺎي ﻣﺎد‪‬ه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢﻫﺎي ﻫﺮ ﻋﻨﺼﺮ در دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﻧﻴـﺎز ﺑـﺎ ﻗـﺮار دادن‬
‫ﺿﺮاﻳﺒﻲ ﺑﺮاي ﻣﻮاد واﻛﻨﺶ اﻳﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻮازﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﻪ روش وارﺳﻲ‪ :‬در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻣﻮازﻧﻪ را از ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮﻳﻦ ﺗﻌـﺪاد اﺗـﻢ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ آن از ﻋﻨﺼﺮي آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮﻳﻦ ﺗﻌﺪاد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ H‬و ‪) O‬ﻫﻴﺪروژن و اﻛﺴﻴﮋن را در آﺧﺮ ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ(‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ زﻳﺮ ﺑﺮاي ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﻪ روش وارﺳﻲ ﻣﻮازﻧﻪ را از ﻋﻨﺼﺮ ‪ ........‬در ﺗﺮﻛﻴﺐ ‪.................‬آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪Ca(OH )2 + H 3 PO4 → Ca3 ( PO4 )2 + H 2O‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻣﻮازﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﺮم )ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ( و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ در دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻛﻨﺸﻬﺎي زﻳﺮ را ﻣﻮازﻧﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫‪Al2O3 + C → Al + CO2‬‬

‫‪Cr2O7 + H + + I − → Cr 3 + + I2 + H 2O‬‬

‫‪NaOH + HF + Al2O3 → Na3 AlF6 + H 2O‬‬

‫‪MnO4− + H + + e− → Mn2+ + H 2O‬‬

‫‪107‬‬
 ‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻃﺮف دوم واﻛﻨﺶ‬

‫اﻧﻮاع واﻛﻨﺶ ﻫﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺮﻛﻴﺐ )ﺳ‪‬ﻨﺘ‪‬ﺰ(‬
‫‪ -2‬ﺗﺠﺰﻳﻪ )آﻧﺎﻟﻴﺰ(‬
‫‪ -3‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ )ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ( ﺳﺎده )ﻳﮕﺎﻧﻪ(‬
‫‪ -4‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ )ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ( دوﮔﺎﻧﻪ‬
‫‪ -5‬ﺳﻮﺧﺘﻦ‬

‫‪A + B + .... → C‬‬ ‫اﻟﻒ ( ﺗﺮﻛﻴﺐ ‪ :‬واﻛﻨﺶ دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺎده و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺎده اي ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﺮ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪NH 3 + HCl → NH 4Cl‬‬
‫‪n(CH 2 = CH 2 ) → (−CH 2 − CH 2 −) n‬‬ ‫ﭘﻠﻴﻤﺮ ﺷﺪن )ﺑ‪‬ﺴﭙﺎرش(‪:‬‬

‫‪ (1‬ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﻋﻨﺼﺮ → ﻋﻨﺼﺮ ‪ +‬ﻋﻨﺼﺮ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ژﻧﺪارﻫﺎ دواﺗﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬اﻛﺴﻴﮋن)‪ ،(O2‬ﻫﻴﺪروژن)‪ ،(H2‬ﻧﻴﺘﺮوژن)‪ ،(N2‬ﻫﺎﻟﻮژنﻫﺎ)‪ (F2 ,Cl2 ,Br2 ,I2‬وﺑﻘﻴﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗـﻚ‬
‫اﺗﻤﻲ ﺑﺠﺰ‪. O3 , S8 ,P4‬‬

‫‪ (2‬ﺑﺎز → آب ‪ +‬اﻛﺴﻴﺪ ﻓﻠﺰي)ﺑﺎزي(‬

‫‪) (3‬اُﻛﺴﻲ اﺳﻴﺪ( اﺳﻴﺪ اﻛﺴﻴﮋندار → آب ‪ +‬اﻛﺴﻴﺪ ﻧﺎﻓﻠﺰي)اﺳﻴﺪي(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺳﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ از واﻛﻨﺶ اﻛﺴﻴﺪ ﻧﺎﻓﻠﺰي ﺑﺎ آب ﻛـﺎﻓﻲ اﺳـﺖ ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻣﻮﺟـﻮد در ﻣﻮاداو‪‬ﻟﻴـﻪ را ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬
‫‪ H x Ay Oz‬ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ اﮔﺮ زﻳﺮوﻧــﺪﻫﺎ ﺳﺎده ﺷﺪﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺳﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد اﻛـﺴﻴﺪﻫﺎي ﻓـﺴﻔﺮ ﺑـﺮاي ‪ H 2O‬ﺿـﺮﻳﺐ‬
‫ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ H‬ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ P‬ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻧﻤﻚ → اﻛﺴﻴﺪ ﻧﺎﻓﻠﺰ ‪ +‬اﻛﺴﻴﺪ ﻓﻠﺰ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻤﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺎﻳﺪ اﻛﺴﻴﺪ ﻧﺎﻓﻠﺰ را ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ‪ H 2O‬ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪108‬‬
 ‫‪A → B + C + ....‬‬ ‫ب ( ﺗﺠﺰﻳﻪ ‪ :‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﻳﻚ ﻣﺎده ﺑﻪ دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺎده دﻳﮕﺮ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻮه آﺗﺸﻔﺸﺎن‪:‬‬

‫‪ (5‬ﻋﻨﺼﺮ ‪ +‬ﻋﻨﺼﺮ → ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﻋﻨﺼﺮ‬

‫‪ + O2 (6‬ﻧﻴﺘﺮﻳﺖ ﻓﻠﺰ → ﻧﻴﺘﺮات ﻓﻠﺰ‬

‫‪ + O2 (7‬ﻛﻠﺮﻳﺪ ﻓﻠﺰ → ﻛﻠﺮات ﻓﻠﺰ‬

‫‪ + CO2 (8‬اﻛﺴﻴﺪ ﻓﻠﺰ → ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻓﻠﺰ‬

‫‪ + CO2 + H 2O (9‬ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻓﻠﺰ → ﻫﻴﺪروژن ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻓﻠﺰ‬

‫‪ (10‬آب ‪ +‬ﻧﻤﻚ ﺑﻲآب → ﻧﻤﻚ ﻣﺘﺒﻠﻮر )آﺑﺪار(‬

‫‪A + BC → AC + B‬‬ ‫ج( ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺳﺎده‪ :‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪن ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻨﺼﺮي در ﻳﻚ ﻣﺎدهي ﻣﺮﻛﺐ ‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﻣﻮارد ﻫﻢ ﺻﻨﻒ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎﻫﻢ ﻋﻮض ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺻﻨﻒ ﻛﺎﺗﻴﻮنﻫﺎ‬ ‫ﺻﻨﻒ آﻧﻴﻮنﻫﺎ‬

‫ﻓﻠﺰﻫﺎ‬ ‫ﻧﺎﻓﻠﺰﻫﺎ‬

‫‪NH 4+‬‬ ‫ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎ‬

‫ﻫﻴﺪروژن‬ ‫ــــــــــ‬

‫‪ + H 2 (11‬ﻧﻤﻚ → اﺳﻴﺪ ‪ +‬ﻓﻠﺰ‬

‫‪ + H 2 (12‬ﺑﺎز → آب ‪ +‬ﻓﻠﺰ ﻓﻌﺎل )ﮔﺮوه ‪ 1‬و ‪(2‬‬

‫‪ (13‬ﻧﻤﻚ ﺟﺪﻳﺪ ‪ +‬ﻓﻠﺰ ﺟﺪﻳﺪ → ﻧﻤﻚ ‪ +‬ﻓﻠﺰ‬

‫‪109‬‬
 ‫‪ (14‬ﺑﺎز ﺟﺪﻳﺪ ‪ +‬ﻓﻠﺰ ﺟﺪﻳﺪ → ﺑﺎز ‪ +‬ﻓﻠﺰ‬

‫‪ (15‬ﻫﺎﻟﻴﺪ ﺟﺪﻳﺪ ﻓﻠﺰ ‪ +‬ﻫﺎﻟﻮژن ﺟﺪﻳﺪ → ﻫﺎﻟﻮژن ‪ +‬ﻫﺎﻟﻴﺪ ﻓﻠﺰ‬

‫ﻫﺎﻟﻴﺪ)ﻫﺎﻟﻮژﻧﻴﺪ(‪F − , Cl − , B r − , I − :‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺎﻟﻮژﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻳﻮن ﻫﺎﻟﻴﺪ ﺷﻮد ﻛﻪ از آن ﻓﻌ‪‬ﺎلﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﻴﺖ‪( I < Br < Cl < F :‬ﻣﺜﻼً در واﻛﻨﺶ زﻳﺮ‪:‬‬

‫واﻛﻨﺶ اﻧﺠﺎمﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ → ‪I2 + KBr‬‬

‫د( ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ دوﮔﺎﻧﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن دو ﻋﻨﺼﺮ از دو ﻣﺎد‪‬ه ﻣﺮﻛّﺐ ﺑﺎ ﻫﻢ‪AB + CD → AD + CB :‬‬
‫)ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻮارد ﻫﻢﺻﻨﻒ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻋﻮض ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ(‬

‫‪ (16‬آب ‪ +‬ﻧﻤﻚ → اﺳﻴﺪ ‪ +‬ﺑﺎز‬

‫‪ (17‬آب ‪ +‬ﻧﻤﻚ → اﺳﻴﺪ ‪ +‬اﻛﺴﻴﺪ ﻓﻠﺰ‬

‫‪ (18‬آب ‪ +‬ﻧﻤﻚ → ﺑﺎز ‪ +‬اﻛﺴﻴﺪ ﻧﺎﻓﻠﺰ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﻨﻴﺎن ﻧﻤﻚ ﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬اﻛﺴﻴﺪ ﻧﺎﻓﻠﺰ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ‪ H 2O‬ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ (19‬اﺳﻴﺪ ﺟﺪﻳﺪ ‪ +‬ﻧﻤﻚ ﺟﺪﻳﺪ → اﺳﻴﺪ ‪ +‬ﻧﻤﻚ‬

‫‪ (20‬ﺑﺎز ﺟﺪﻳﺪ ‪ +‬ﻧﻤﻚ ﺟﺪﻳﺪ → ﺑﺎز ‪ +‬ﻧﻤﻚ‬

‫‪ (21‬ﻧﻤﻚ ﺟﺪﻳﺪ ‪ +‬ﻧﻤﻚ ﺟﺪﻳﺪ → ﻧﻤﻚ ‪ +‬ﻧﻤﻚ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در واﻛﻨﺸﻬﺎي ‪ 19،20،21‬ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﻮاد ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺎﻳﺪ ﻻاﻗﻞ ﻳﻚ ﻣﺎده ﻧـﺎﻣﺤﻠﻮل وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ واﻛﻨﺶ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫ﻧﻜﺎت رﺳﻮﺑﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﻛﺘﺎب ‪:‬‬

‫‪(1‬ﻧﻴﺘﺮاﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻠﺮاﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻤﻜﻬﺎي ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ و ﻧﻤﻜﻬﺎي آﻣﻮﻧﻴﻮم ﻫﻤﮕﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪(2‬ﺳﻮﻟﻔﺎﺗﻬﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ ﺳﻮﻟﻔﺎت ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻛﺎﺳﺐ ﺟﻦ‪ :‬ﻛﻠﺴﻴﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﻧﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺳﺮب‪ ،‬ﺑﺎرﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻴﻮه‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪.‬‬
‫‪(3‬ﻫﺎﻟﻴﺪﻫﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ ﻫﺎﻟﻴﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻢ ﺟﻦ‪ :‬ﺳﺮب‪ ،‬ﻣﺲ‪ ،‬ﺟﻴﻮه‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪.‬‬
‫‪(4‬ﻓﺴﻔﺎﺗﻬﺎ و ﻛﺮﺑﻨﺎﺗﻬﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻧﺎﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ در ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ و آﻣﻮﻧﻴﻮم‪.‬‬
‫‪(5‬اﻛﺴﻴﺪﻫﺎ و ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪﻫﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻧﺎﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ در ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬آﻣﻮﻧﻴﻮم و ﻛﻠﺴﻴﻢ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﻧﺴﻴﻢ و ﺑﺎرﻳﻢ‪.‬‬
‫‪(6‬ﺳﻮﻟﻔﻴﺪﻫﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻧﺎﻣﺤﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ در ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬آﻣﻮﻧﻴﻮم وﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎﻛﻲ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎوي ﻳﻮنﻫﺎي ﺳﺮب را ﺑﺎ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از ﻣﺤﻠﻮﻟﻬﺎي زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮد؟‬
‫د( ‪KClO3‬‬ ‫ج( ‪HNO3‬‬ ‫ب( ‪NaI‬‬ ‫اﻟﻒ( ‪H 2 SO4‬‬
‫‪ (4‬ج و د‬ ‫‪ (3‬ب و ج‬ ‫‪ (2‬اﻟﻒ و ج‬ ‫‪ (1‬اﻟﻒ و ب‬

‫ﻫـ( ﺳﻮﺧﺘﻦ‪ :‬واﻛﻨﺶ دادن ﺳﺮﻳﻊ ﺑﺎ اﻛﺴﻴﮋن ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻮر و ﮔﺮﻣﺎ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ را ﺳﻮﺧﺘﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪن آﻫﺴﺘﻪ ﺑﺎ اﻛﺴﻴﮋن‪ ،‬اﻛﺴﺎﻳﺶ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪(.‬‬

‫‪ (1‬ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻋﻨﺼﺮ‪ :‬اﻛﺴﻴﺪ ﻋﻨﺼﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد )ﺗﺮﻛﻴﺐ( ‪2Mg + O2 → 2MgO‬‬

‫‪ (2‬ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺳﻮﺧﺖ‪ :‬ﻛﺮﺑﻦ دياﻛﺴﻴﺪ و ﺑﺨﺎر آب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ +O2 → CO2 + H 2O (22‬ﺳﻮﺧﺖ‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺗﺠﺰﻳﻪي ﺣﺮارﺗﻲ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻛﻠﺮات در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫‪K2O + Cl2O5 (4‬‬ ‫‪KClO4 + Cl2 (3‬‬ ‫‪KCl + O2 (2‬‬ ‫‪KClO2 + O2 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﻮاد داده ﺷﺪه در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺤﻠﻮل واﻛﻨﺶ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲﺷﻮد؟‬
‫‪KCl + AgNO3 (2‬‬ ‫‪Cd ( NO3 )2 + H 2 S (1‬‬
‫‪K2 SO4 + FeCl3 (4‬‬ ‫‪Na2CO3 + CaCl2 (3‬‬

‫‪111‬‬
 ‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎت‪:‬‬
‫ﻣﻮل ) ‪ : ( mol‬ﺑﻪ ‪) 6 / 02 ×1023‬ﻋﺪد آووﮔﺎدرو( ﻋﺪد ذر‪‬ه‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻮل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻲ ) ‪ : ( M‬ﺑﻪ ﺟﺮم ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺎد‪‬ه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ ) ‪ : ( Vn‬ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺎد‪‬ه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ در ﺟﺎﻣﺪات و ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﻣﺎد‪‬ه ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﮔﺎزﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﮔﺎز واﺑﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن آووﮔﺎدرو‪:‬‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﻳﻜﺴﺎن دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﻣﺴﺎوي از ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﺠﻢﻫﺎي ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ را اﺷﻐﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪nRT n =1‬‬ ‫‪RT‬‬
‫= ‪PV = nRT → V‬‬ ‫= ‪→ Vn‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬
‫* ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ دﻣﺎي ‪ (273 K )0
C‬و ﻓﺸﺎر ‪ 1‬اﺗﻤﺴﻔﺮ ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ ﻳﺎ ‪ STP‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﮔﻴﻠﻮﺳﺎك‪:‬‬
‫‪V1 n1‬‬
‫=‬ ‫در دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺠﻢ دو ﮔﺎز ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪V2 n2‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ ﮔﺎزﻫﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ STP‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 22/4‬ﻟﻴﺘﺮ ﻳﺎ‪ 22400‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪v‬‬

‫= ‪mol‬‬ ‫‪23‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻠّﻲ‪) :‬ﺧﻂ ﻃﻼﻳﻲ(‬
‫‪6 / 02 ×10‬‬ ‫‪M Vn‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 0/25 :‬ﻣﻮل ﻛﺮﺑﻦ دي اﻛﺴﻴﺪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم اﺳﺖ؟ )‪( O = 16 , C = 12‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 4 :‬ﮔﺮم اﻛﺴﻴﮋن در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﺣﺠﻢ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؟ ) ‪( O = 16‬‬

‫‪(N‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ 7 :‬ﮔﺮم ﻧﻴﺘﺮوژن ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮﻟﻜﻮل را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ؟ ) ‪= 14‬‬

‫‪( O = 16 , N‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ 17 :‬ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮات ﭼﻨﺪ ﻣﻮل اﺳﺖ؟ ) ‪= 14 , Na = 23‬‬

‫‪112‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ 112 :‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز آرﮔﻮن در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ ﭼﻨﺪ اﺗﻢ را درﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﺮ ﻣﻴﺦ آﻫﻨﻲ ‪ 2/8‬ﮔﺮم ﺟﺮم دارد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺦ ﻳﻚ ﻣﻮل آﻫﻦ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ؟ ) ‪(Fe = 56 g mol‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﺮ ﻣﺘﺮ از ﻳﻚ ﺳﻴﻢ ﻣﺴﻲ ‪ 1/6‬ﮔﺮم ﺟﺮم دارد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻣﺘﺮ از اﻳﻦ ﺳﻴﻢ ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺲ را درﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد؟ )‪(Cu=64‬‬

‫‪(N‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﮔﺎز ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ STP‬ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﺑﺮ ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ؟ ) ‪= 14‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﮔﺎز اﻛﺴﻴﮋن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آرﮔﻮن ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪( Ar = 40 , O = 16 ) .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺗﻌﺪاد اﺗﻤﻬﺎي ‪ 0/46‬ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد اﺗﻤﻬﺎي ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﻛﻠﺴﻴﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؟ ) ‪( Ca = 40 , Na = 23‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﮔﺮم از ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﻛﻤﺘﺮي را درﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد؟‬

‫‪Mg = 24 (4‬‬ ‫‪Ar = 40 (3‬‬ ‫‪He = 4 (2‬‬ ‫‪H = 1 (1‬‬

‫‪113‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ 1/26 :‬ﮔﺮم ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ اﻛﺴﻴﮋن را درﺑﺮﻣﻲﮔﻴﺮد؟) ‪( HNO3 = 63‬‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻏﻴﺮ‪: STP‬‬

‫‪ -1‬ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ را ﻣﻲدﻫﻨﺪ )ﺑﻪ ﺟﺎي ‪ 22/4‬از ﻋﺪد داده ﺷﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ(‬
‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬
‫=‪d‬‬ ‫= ‪→ Vn‬‬ ‫‪ -2‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﮔﺎز را ﻣﻲدﻫﻨﺪ )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﮕﺎﻟﻲ و ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ(‬
‫‪Vn‬‬ ‫‪d‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ 12/5 :‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز ﻧﺌﻮن ﭼﻨﺪ اﺗﻢ را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد؟ )در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ ﮔﺎز را ‪ 25‬ﻟﻴﺘﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ(‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 8 :‬ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز اﻛﺴﻴﮋن ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻟﻜﻮل دارد؟ )در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﮔـﺎز اﻛـﺴﻴﮋن را ‪ 0/8‬ﮔـﺮم ﺑـﺮ ﻟﻴﺘـﺮ در ﻧﻈـﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳـﺪ(‬
‫) ‪( O = 16‬‬

‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي ﻓﺮﻣﻮﻟﻲ‪:‬‬
‫زﻳﺮوﻧﺪﻫﺎ در ﻓﺮﻣﻮلﻧﻮﻳﺴﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻴﺎن اﺗﻤﻬﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻴﺎن اﺗـﻢﻫـﺎ در ﻳـﻚ ﻣـﺎده‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ آن را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻧﻴﺘﺮوژن ﺑﻪ ازاي ‪ 8‬ﻣﻮل ﻧﻴﺘﺮوژن‪ 12 ،‬ﻣﻮل اﻛﺴﻴﮋن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻳﻦ اﻛﺴﻴﺪ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪( O = 16 , N‬‬ ‫) ‪= 14‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در اﻛﺴﻴﺪي از ﻓﺴﻔﺮ ﺑﻪ ازاي ‪ 1/24‬ﮔﺮم ﻓﺴﻔﺮ‪ 0/96 ،‬ﮔﺮم اﻛﺴﻴﮋن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑـﻲ اﻳـﻦ اﻛـﺴﻴﺪ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورﻳﺪ‪( O = 16 , P = 31) .‬‬

‫‪114‬‬
 ‫در ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ اﻛﺴﻴﺪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 220‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺎد‪‬ه ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﺟﺮم ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‬
‫=‪n‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ= ‪)n‬ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ( و‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬
‫ﺟﺮم ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ‬

‫‪1‬‬
‫ﺟﺮم ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ را ﻫﻴﺪروژن ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ‪ 56‬ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻮﻟﻜـﻮﻟﻲ آن‬ ‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪7‬‬
‫‪(H‬‬ ‫را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ؟ )‪= 1 , C = 12‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ %60 :‬ﺟﺮم اﻛﺴﻴﺪي از ﮔﻮﮔﺮد را اﻛﺴﻴﮋن ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻳﻦ اﻛﺴﻴﺪ ﭼﻴﺴﺖ؟ ) ‪( S = 32 , O = 16‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ %10 :‬ﺟﺮم ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ را ﻫﻴﺪروژن ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦ ﭼﻴﺴﺖ؟ )‪( H = 1 , C = 12‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫آن را ﻛﺮﺑﻦ و ﻣﺎﺑﻘﻲ را اﻛﺴﻴﮋن ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ اﻳـﻦ‬ ‫ﺟﺮم ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ آﻟﻲ را ﻫﻴﺪروژن و‬ ‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪15‬‬
‫ﻣﺎد‪‬ه ‪ 180‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ آن ﭼﻴﺴﺖ؟ )‪( H = 1 , O = 16 , C = 12‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ %28 :‬ﺟﺮم ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ را آﻫﻦ‪ %24 ،‬را ﮔﻮﮔﺮد و ﻣﺎﺑﻘﻲ را اﻛﺴﻴﮋن ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬
‫) ‪( Fe = 56 , S = 32, O = 16‬‬
‫‪FeSO4 (4‬‬ ‫‪Fe2 ( SO3 ) 3 (3‬‬ ‫‪FeS4O6 (2‬‬ ‫‪Fe2 ( SO4 ) 3 (1‬‬

‫‪115‬‬
 ‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي در واﻛﻨﺶ‪:‬‬
‫ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﻮازﻧﻪ ﻧﺴﺒـﺖ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﻮاد‪ ‬را در واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ از اﻳﻦرو ﺑﻪ ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﻮازﻧﻪ‪ ،‬ﺿﺮاﻳﺐ اﺳﺘﻮﻛﻴــﻮﻣﺘﺮي ﻧﻴـﺰ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴ‪‬ﻪي ‪ 5‬ﮔﺮم ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ STP‬ﻧﻴﺎز اﺳﺖ؟)‪ Mg=24‬و‪(N=14‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬از ﺣﺮارت دادن ﻛﺎﻣﻞ ‪ 17‬ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮات ﭼﻨﺪ ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ STP‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟) ‪( NaNO3 = 85‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬از واﻛﻨﺶ ‪ 1/6‬ﮔﺮم ﻓﻠﺰ ﻣﺲ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار اﺿﺎﻓﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﻧﻘﺮه ﻧﻴﺘﺮات ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﻧﻘﺮه رﺳﻮب ﻣﻲﻛﻨﺪ؟)‪ Cu=64‬و‪(Ag=108‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي ‪ 336‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز اﻛﺴﻴﮋن در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ ، STP‬ﭼﻨﺪ ﻣﻮل ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻛﻠﺮات را ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺮارت دﻫﻴﻢ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي ‪ 1120 mL‬ﮔـﺎز ﻫﻴـﺪروژن ﭼﻨـﺪ ﮔـﺮم آﻟﻮﻣﻴﻨﻴـﻮم را ﺑﺎﻳـﺪ در ﻣﻘـﺪار ﻛـﺎﻓﻲ ﺳـﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳـﻴﺪ ﺑﻴﻨـﺪازﻳﻢ؟‬
‫)‪( Al = 27‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي ‪ 125 mL‬ﮔﺎز ﻛﻠﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺎدﻟﻪي واﻛﻨﺶ دادهﺷﺪه ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ‪ MnO 2‬اﺣﺘﻴﺎج اﺳﺖ؟ )در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫‪MnO2 + 4 HCl → MnCl2 + Cl2 + 2H 2O‬‬ ‫ﺣﺠﻢ ﻣﻮﻟﻲ ﮔﺎزﻫﺎ را ‪ 25 L‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪( Mn = 55 , O = 16 ،‬‬

‫‪116‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي ‪ 2‬ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز ﻛﺮﺑﻦ دياﻛﺴﻴﺪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻛﺮﺑﻨﺎت را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺮارت دﻫﻴﻢ؟ )در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻣـﺴﺄﻟﻪ‬

‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻛﺮﺑﻦ دياﻛﺴﻴﺪ را ‪ 1/ 1 g L‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪( Ca = 40 , C = 12 , O = 16 ،‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬روال ﻛﻠّﻲ ﺣﻞّ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻣـﻲﮔـﺬارﻳﻢ و ﺑـﺎ ﭘـﺎراﻣﺘﺮ ﻣﺜـﻞ ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬از واﻛﻨﺶ ‪ 9/75‬ﮔﺮم از ﻳﻚ ﻓﻠﺰ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎ آب ‪ 2800‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ STP‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟـﺮم اﺗﻤـﻲ ﻓﻠـﺰ‬
‫ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﭼﻘﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 0/01 :‬ﻣﻮل از ﻓﻠﺰي ﺑﺎ ‪ 2/4‬ﮔﺮم ﺑ‪‬ﺮم ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ واﻛﻨﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل ﺑ‪‬ﺮﻣﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻴﺴﺖ؟ )‪( Br = 80‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬از واﻛﻨﺶ ﻳﻚ ﮔﺮم از ﻛﺪام ﻓﻠﺰ زﻳﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻴﺪروژن ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻴﺸﻮد؟‬
‫‪Zn = 65 (4‬‬ ‫‪Na = 23 (3‬‬ ‫‪Al = 27 (2‬‬ ‫‪Ca = 40 (1‬‬

‫‪117‬‬
 ‫درﺻﺪ ﺧﻠﻮص ) ‪( P‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺎد‪‬هي او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪاري ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬درﺻﺪ ﺧﻠﻮص ﻣﻴﺰان ﻣﺎد‪‬هي ﺧﺎﻟﺺ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣـﺎد‪‬هي او‪‬ﻟﻴـﻪ‬
‫را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻟﺺ ﻣﺎد‪‬ه‬
‫=‪P‬‬ ‫‪×100‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻛﻞّ )ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ(‬

‫در واﻛﻨﺶ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻟﺺ ﻣﺎده ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻓﺮض ﺑﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲﻫﺎ در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪P‬‬
‫× ﻣﻘﺪار ﻛﻞ )ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ(= ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻟﺺ ﻣﺎد‪‬ه‬
‫‪100‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻳﻚ ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ ﺑﺎ درﺻﺪ ﺧﻠﻮص ‪ %92‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪار اﺿﺎﻓﻲ آب ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠـﻲﻟﻴﺘـﺮ ﮔـﺎز در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻌـﺎرﻓﻲ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؟‬
‫‪2 Na + 2H 2O → 2 NaOH + H 2‬‬ ‫) ‪( Na = 23‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭘﻨﺞ ﮔﺮم ﻛﻠﺴﻴﻢ ﺑﺎ درﺻﺪ ﺧﻠﻮص ‪ %80‬را در ﻣﻘﺪاري ﻓﺴﻔﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘــﻌﺎرﻓﻲ‬
‫‪3Ca + 2H 3 PO4 → Ca3 ( PO4 )2 + 3 H 2‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد؟ )‪( Ca = 40‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻳﻚ ﮔﺮم ﻓﻠﺰ روي ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ را در ﻣﻘﺪاري اﺿﺎﻓﻲ ﺳـﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳـﻴﺪ ﻣـﻲاﻧـﺪازﻳﻢ‪ 224 mL .‬ﮔـﺎز در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻌـﺎرﻓﻲ‬
‫‪Zn + H 2 SO4 → ZnSO4 + H 2‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬درﺻﺪ ﺧﻠﻮص ﻓﻠﺰ روي ﭼﻘـﺪر ﺑـﻮده اﺳـﺖ؟ )‪( Zn = 65‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﻘﺪاري ﺳﺪﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮات ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎ درﺻﺪ ﺧﻠﻮص ‪ %85‬را ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺮارت ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﺣﺠﻢ ﮔﺎز ﺗﻮﻟﻴﺪﺷﺪه در ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫‪( Na = 23 , N‬‬ ‫‪ 112 mL ،STP‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺳﺪﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮات ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ او‪‬ﻟﻴﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ) ‪= 14 , O = 16‬‬
‫∆‬
‫‪2 NaNO3 ‬‬ ‫‪→ 2 NaNO2 + O2‬‬

‫‪118‬‬
 ‫ﺑﺎزده واﻛﻨﺶ)‪(R‬‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ از واﻛﻨﺸﻬﺎ ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي‬
‫ﺗﻮﻗّﻊ ﺗﻮﻟﻴﺪ آن را دارﻳﻢ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺗﻮﻗّﻊ ﺗﻮﻟﻴﺪ آن ﻣﻲ رود را‪ ،‬ﺑﺎزده ﻧﻈـﺮي و ﻣﻘـﺪار ﻣﺤـﺼﻮﻟﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﻋﻤﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد را‪ ،‬ﺑﺎزده ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎزده ﻋﻤﻠﻲ‬
‫= ﺑﺎزده درﺻﺪي )راﻧﺪﻣﺎن(‬ ‫‪×100‬‬ ‫ﺑﺎزده ﻧﻈﺮي ≤ ﺑﺎزده ﻋﻤﻠﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺎزده ﻧﻈﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻠﻞ ‪ %100‬ﻧﺒﻮدن راﻧﺪﻣﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (3‬اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﻲ‬ ‫‪ (2‬ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺑﻮدن واﻛﻨﺶ‬ ‫‪ (1‬ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ ﺑﻮدن ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬ﺑﺎزده ﻧﻈﺮي ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪100‬‬
‫× ﺑﺎزده ﻋﻤﻠﻲ = ﺑﺎزده ﻧﻈﺮي‬
‫‪R‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 5 :‬ﮔﺮم ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻛﺮﺑﻨﺎت را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺮارت ﻣﻲدﻫﻴﻢ ‪ 1/1‬ﮔﺮم ﮔﺎز ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬راﻧﺪﻣﺎن واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ درﺻﺪ ﺑﻮدهاﺳﺖ؟‬
‫)‪(Ca = 40,C = 12,O = 16‬‬
‫∆‬
‫‪CaCO 3(s ) ‬‬ ‫) ‪→CaO (s ) + CO2( g‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬از واﻛﻨﺶ دادن ‪ 5‬ﮔﺮم ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار اﺿﺎﻓﻲ ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ‪ 4/48‬ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز در ﺷـﺮاﻳﻂ ‪ STP‬ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫‪Mg + 2 HCl → MgCl2 + H 2‬‬ ‫راﻧﺪﻣﺎن واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ درﺻﺪ اﺳﺖ ؟ )‪(Mg = 24‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬ﺑﺮ اﺳﺎس واﻛﻨﺶ داده ﺷﺪه اﮔﺮ راﻧﺪﻣﺎن واﻛﻨﺶ ‪ %65‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ ‪ 3360‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺷﺮاﻳﻂ ‪STP‬‬
‫‪2 NaN 3 → 2 Na + 3 N 2‬‬ ‫ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ آزﻳﺪ اﺣﺘﻴﺎج اﺳﺖ ؟ )‪(N = 14, Na = 23‬‬

‫‪119‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي ‪ 4‬ﻟﻴﺘﺮ اﻛﺴﻴﮋن ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮات را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺣﺮارات دﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ راﻧﺪﻣﺎن‬
‫‪g‬‬
‫‪ 0/ 4‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪(O = 16, Na = 23, N = 14) (.‬‬ ‫واﻛﻨﺶ ‪ %85‬اﺳﺖ‪ ) .‬در ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺶ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﮔﺎز اﻛﺴﻴﮋن را‬
‫‪L‬‬
‫∆‬
‫‪2NaNO 3 ‬‬ ‫‪→ 2NaNO 2 + O 2‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬از ﺣﺮارت دادن ‪ 10‬ﮔﺮم ﻛﻠﺴﻴﻢﻛﺮﺑﻨﺎت ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﮔﺎز ﻛﺮﺑﻦدياﻛﺴﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ راﻧﺪﻣﺎن واﻛﻨﺶ ‪ %75‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫)‪(O = 16,C = 12,Ca = 40‬‬
‫∆‬
‫‪CaCO 3 ‬‬ ‫‪→ CaO + CO 2‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬در ﻳﻚ ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ اﺳﺘﺨﺮاج آﻫﻦ از ﺳﻨﮓ ﻣﻌﺪن ﻫﻤﺎﺗﻴﺖ ) ‪ ( Fe2O 3‬از ﻫﺮ ﻳﻚ ﺗُﻦ آن‪ 560‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم آﻫﻦ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫راﻧﺪﻣﺎن واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ ؟ ) ‪( Fe = 56,O = 16‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻳﻚ ﻛﺎرﺧﺎﻧﺔ اﺳﺘﺨﺮاج آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم از ﺳﻨﮓ ﻣﻌﺪن ﺑﻮﻛﺴﻴﺖ ) ‪ ( Al2O3 .H 2O‬از ﻫﺮ ﻳﻚ ﺗﻦ آن ‪ 270‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬
‫آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬راﻧﺪﻣﺎن اﻳﻦ ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪ ﭼﻨﺪ درﺻﺪ اﺳﺖ؟) ‪( Al = 27, H = 1, O = 16‬‬
‫‪%54(4‬‬ ‫‪%60(3‬‬ ‫‪%75(2‬‬ ‫‪%80(1‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬از ﺗﺠﺰﻳﺔ ‪ 40‬ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ آزﻳﺪ ‪ %65‬ﺧﺎﻟﺺ ﭼﻨﺪ ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز ﻧﻴﺘﺮوژن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد اﮔﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﮔﺎز ﻧﻴﺘﺮوژن‪ 0/7 ،‬ﮔﺮم در‬
‫ﻟﻴﺘﺮ و راﻧﺪﻣﺎن واﻛﻨﺶ ‪ %75‬ﺑﺎﺷﺪ؟ ) ‪( Na = 23 , N = 14‬‬

‫‪120‬‬
 ‫واﻛﻨﺶدﻫﻨﺪهي ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه و اﺿﺎﻓﻲ‬
‫اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﻪ دﻗّﺖ رﻋﺎﻳﺖ ﻧﺸﻮد ﺣﺪاﻗﻞ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ اﺿـﺎﻓﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺎده واﻛـﻨﺶ‬
‫دﻫﻨﺪهي اﺿﺎﻓﻲ و ﺑﻪ ﻣﺎدهاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد واﻛﻨﺶدﻫﻨﺪهي ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪mol B mol A‬‬

‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻴـﺎن ﻣـﻮاد او‪‬ﻟﻴـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫و‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ‪ aA + bB → C‬اﮔﺮ دو ﻛﺴﺮ‬
‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫درﺳﺘﻲ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ دو ﻣﺎده ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ واﻛﻨﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﺎﺻﻞ اﻳـﻦ دو ﻛـﺴﺮ ﺑﺮاﺑـﺮ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‬
‫ﻛﺴﺮ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ را ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه و ﻛﺴﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ را اﺿﺎﻓﻲ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه ﺣـﻞ ﻣـﻲﮔـﺮدد‬
‫زﻳﺮا ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ دﻫﻨﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ در واﻛﻨﺶ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺻﻨﻌﺖ ﻣﺎده ﮔﺮاﻧﻘﻴﻤﺖ ﺗﺮ را ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه و ﻣﺎده ارزاﻧﻘﻴﻤﺖ ﺗﺮ را واﻛﻨﺶ دﻫﻨﺪه اﺿﺎﻓﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎده‬
‫ﮔﺮاﻧﻘﻴﻤﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺼﺮف ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬از واﻛﻨﺶ ‪ 5/4‬ﮔﺮم آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﺑﺎ ‪ 17‬ﮔﺮم ﺳﻴﻠﻴﺴﻴﻢ ﺗﺘﺮاﻛﻠﺮﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﺳﻴﻠﻴﺴﻴﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫‪4A l + 3SiCl 4 → 3Si + 4AlCl 3‬‬ ‫)‪( Al = 27, Si = 28, Cl = 35 / 5‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬از واﻛﻨﺶ ‪ 18‬ﮔﺮم ﭘﻮدر ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ﺑﺎ ‪ 18‬ﮔﺮم ﮔﺎز ﻧﻴﺘﺮوژن ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮﻳﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟) ‪( Mg = 24, N = 14‬‬
‫‪3 Mg + N 2 → Mg 3 N 2‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ 12 :‬ﮔﺮم از ﻫﺮﻳﻚ از ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ واﻛﻨﺶ زﻳﺮ را ﺑﺮﻫﻢ اﺛﺮ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻨﺪه ﻛﺪام اﺳﺖ ؟‬
‫‪6 NaOH + 12HF + Al2O3 → 2 Na3 AlF6 + 9H2O‬‬ ‫)‪( Na = 23, F = 19, Al = 27, O = 16, H = 1‬‬
‫‪NaOH , A l 2O 3 (4‬‬ ‫‪HF (3‬‬ ‫‪NaOH , HF (2‬‬ ‫‪Al 2O 3 (1‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬از واﻛﻨﺶ ‪ 10‬ﮔﺮم ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻛﺮﺑﻨﺎت ‪ %75‬ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎ ‪ 7/3‬ﮔﺮم ‪ HCl‬ﺑﺮ اﺳﺎس واﻛﻨﺶ داده ﺷﺪه ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﮔﺎز ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫) ‪CaCO3( S ) + 2HCl( aq) → CaCl2( aq ) + H2O(l ) + CO2( g‬‬ ‫)‪( Ca = 40, C =12, O =16, Cl = 35 / 5, H =1‬‬

‫‪121‬‬
 ‫اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ‬
‫در اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ ﻓﺮض ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه در واﻛﻨـــﺶ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺣﻠّﺎل در واﻛﻨﺶ ﺷﺮﻛﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻫﻤﻴ‪‬ﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻘﺪار ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻏﻠﻈﺖ‬
‫‪ -1‬ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ) ‪ ( C‬ﻳﺎ ﮔﺮم ﺑﺮ ﻟﻴﺘﺮ ‪:‬‬
‫‪m‬‬
‫= ‪C‬‬ ‫ﻣﻘﺪار ﮔﺮم ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪهي ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪V‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 10 :‬ﮔﺮم ﻧﻤﻚ را در ﻣﻘﺪاري آب ﺣﻞ ﻛﺮده ﺑﺎ اﻓﺰودن آب ﻣﻘﻄﺮ ﺣﺠﻢ ﻣﺤﻠﻮل را ﺑﻪ ‪ 250‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﻢ ﻏﻠﻈﺖ‬
‫‪g‬‬
‫اﺳﺖ ؟‬ ‫ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻨﺪ‬
‫‪L‬‬

‫‪g‬‬
‫‪ 6‬ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﻧﻤﻚ وﺟﻮد دارد ؟‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬در ‪ 150mL‬ﻣﺤﻠﻮل‬
‫‪L‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ‪ 100‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻧﻴﺘﺮات ‪ 15‬ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ ‪ 150‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ آب ﻣﻘﻄﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﭼﻨﺪ ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 15 :‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 60‬ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم را ﺑﺎ ‪ 10‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 10‬ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ آن ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻏﻠﻈﺖ‬
‫ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ؟‬

‫‪g‬‬
‫‪ 20‬ﺗﻮان ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ‪ H 2SO 4‬را دارد؟‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ 100mL :‬ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ‬
‫‪L‬‬
‫) ‪( NaOH = 40, H 2SO 4 = 98‬‬

‫‪122‬‬
 ‫‪g‬‬
‫‪ 17‬ﻧﻘﺮه ﻧﻴﺘـﺮات ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻛﺎﻓﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم ﻣﺨﻠﻮط ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﮔﺮم رﺳﻮب ﺗﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ :‬اﮔﺮ ‪ 200mL‬ﻣﺤﻠﻮل‬
‫‪L‬‬
‫‪A gNO 3 + NaCl → A gCl + NaNO 3‬‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد؟ )‪( Ag = 108, N = 14, O = 16, Cl = 35 / 5‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ 0/9 :‬ﮔﺮم آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ‪ 100‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻨﺜﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻏﻠﻈﺖ اﺳﻴﺪ ﭼﻨﺪ‬
‫‪g‬‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ؟ )‪(H 2SO 4 = 98, Al = 27‬‬
‫‪L‬‬

‫‪ -2‬ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻮﻟﻲ ) ﻣﻮﻻرﻳﺘﻪ (‪ CM‬ﻳﺎ ‪M‬‬

‫‪mol‬‬
‫= ‪CM‬‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫) ‪V( L‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ 2 :‬ﮔﺮم ‪ NaOH‬در ﻣﻘﺪاري آب ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺣﺠﻢ ﻣﺤﻠﻮل را ﺑﺎ اﻓﺰودن آب ﻣﻘﻄﺮ ﺑﻪ ‪ 250mL‬ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﻢ‪ .‬ﻣﻮﻻرﻳﺘﻪ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻪ ﻗﺪر اﺳﺖ ؟ ) ‪( NaOH = 40‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ‪ 150mL‬ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/4‬ﻣﻮﻻر ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻣﻮل اﺳﻴﺪ وﺟﻮد دارد ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ‪ 400mL‬ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/05‬ﻣﻮﻻر ﭘﺘﺎس ﭼﻨﺪ ﮔﺮم از آن وﺟﻮد دارد؟ ) ‪( KOH = 56‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﺤﻠﻮل ‪ 11/7‬ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر اﺳﺖ؟ ) ‪( NaCl = 58 / 5‬‬
‫→‪C‬‬ ‫ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‬
‫= ‪ CM‬ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻮﻟﻲ )ﻣﻮﻻرﻳﺘﻪ(‬
‫→‪M‬‬ ‫ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻲ‬

‫‪123‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ 100 :‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ دﺳﻲ ﻣﻮﻻر ﭼﻨﺪ ﮔـﺮم ﺳـﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛـﺴﻴﺪ را ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ ﺧﻨﺜـﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ؟‬
‫)‪( NaOH = 40‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 150 :‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/2‬ﻣﻮﻻر ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﺗﻮان ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/1‬ﻣـﻮﻻر ﻓـﺴﻔﺮﻳﻚ اﺳـﻴﺪ‬
‫را دارد؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 9 :‬ﮔﺮم آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﺑﺎ ‪ 200‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ واﻛﻨﺶ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻣﻮﻻر ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ) ‪( Al = 27‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 100 :‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 8‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﻟﻴﺘﺮ آﻫﻦ ) ‪ ( III‬ﺳﻮﻟﻔﺎت ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل دﺳـﻲ ﻣـﻮﻻر آﻣﻮﻧﻴـﺎك ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ‬
‫واﻛﻨﺶ ﻣﻲدﻫﺪ؟ ) ‪( O = 16 , S = 32 , Fe = 56‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 25 :‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/2‬ﻣﻮﻻر ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺗﻮان ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/01‬ﻣﻮﻻر ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ دارد؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 100 :‬ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘـﺮ ﻣﺤﻠـﻮل دﺳـﻲ ﻣـﻮﻻر ﻫﻴـﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﭼﻨـﺪ ﮔـﺮم ﻛﻠـﺴﻴﻢ ﻛﺮﺑﻨـﺎت ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ واﻛـﻨﺶ ﻣـﻲدﻫـﺪ؟‬
‫)‪( CaCO3 = 100‬‬

‫‪124‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ 4/9 :‬ﮔﺮم ﻓﺴﻔﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺗﻮان ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﻛﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/5‬ﻣﻮﻻر ﭘﺘﺎس را دارد؟ ) ‪( H 3 PO4 = 98‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 0/01 :‬ﻣﻮل ﺑﺎرﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/73‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﻟﻴﺘـﺮ ﻫﻴـﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳـﻴﺪ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ واﻛـﻨﺶ ﻣـﻲدﻫـﺪ؟‬
‫) ‪( HCl = 36 / 5‬‬

‫‪ -3‬درﺻﺪ ﺟﺮﻣﻲ ﻳﺎ درﺻﺪ وزﻧﻲ ) ‪(W / Wa‬‬

‫ﺟﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪهي ﻣﻮﺟﻮد در ‪ 100‬ﮔﺮم ﻣﺤﻠﻮل را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) .‬درﺻﺪ ﺟﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه در ﻣﺤﻠﻮل(‬
‫ﺟﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه‬
‫=‪a‬‬ ‫‪×100‬‬
‫ﺟﺮم ﻣﺤﻠﻮل‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 20 :‬ﮔﺮم ﻧﻤﻚ را در ‪ 60‬ﮔﺮم آب ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬درﺻﺪ وزﻧﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ‪ 150‬ﮔﺮم ﻣﺤﻠﻮل ‪ %6‬ﺷﻜﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﺷﻜﺮ وﺟﻮد دارد؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ‪ %10‬ﺟﺮﻣﻲ از ﻧﻤﻜﻲ اﮔﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 1/1‬ﮔﺮم در ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﻠﻮل ﭼﻨﺪ ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ‪ %5‬ﺟﺮﻣﻲ از ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ اﮔﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 1/26‬ﮔﺮم در ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮل ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر اﺳﺖ؟‬
‫) ‪( HNO3 = 63‬‬

‫‪125‬‬
 ‫‪ -4‬درﺻﺪ ﺣﺠﻤﻲ ) ‪: (V / V‬‬
‫‪V‬‬
‫= ‪V /V‬‬ ‫‪×100‬‬ ‫درﺻﺪ ﺣﺠﻢ ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه را در ﻣﺤﻠﻮل ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫'‪V‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻌﻤﻮﻻً درﺻﺪ ﺣﺠﻤﻲ در ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻼل و ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه ﺣﺎﻟـﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ ﻳﻜـﺴﺎﻧﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آب و اﻟﻜﻞ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ 100 mL :‬اﻟﻜﻞ را در ‪ 150 mL‬آب ﻣﻲرﻳﺰﻳﻢ‪ .‬درﺻﺪ ﺣﺠﻤﻲ ﻣﺤﻠﻮل ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫‪ -5‬ﻗﺴﻤﺖ در ﻣﻴﻠﻴﻮن ) ‪: ( ppm‬‬

‫ﮔﺮمِ ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﮔﺮم ﻣﺤﻠﻮل )ﻳﺎ ﺣﻼل(‪.‬‬
‫‪m‬‬
‫= ‪ppm‬‬ ‫‪×106‬‬
‫‪m′‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ ppm :‬در ﻣﻮاردي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺮم ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻲﺗﻮان ﺟـﺮم ﺣـﻼل‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ 5 :‬ﻣﻴﻠﻲﮔﺮم اﻛﺴﻴﮋن در ‪ 1‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم آب ﺣﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻠﻈﺖ اﻛﺴﻴﮋن در اﻳﻦ ﻣﺤﻠﻮل ﭼﻨﺪ ‪ ppm‬اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻮن ﻛﻠﺴﻴﻢ در ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آب رودﺧﺎﻧﻪ ‪ 40 ppm‬اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻴﻢ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم از آب اﻳﻦ رودﺧﺎﻧـﻪ ﭼﻨـﺪ ﮔـﺮم ﻳـﻮن‬
‫ﻛﻠﺴﻴﻢ وﺟﻮد دارد؟‬

‫‪ -6‬ﻣﻮﻻﻟﻴﺘﻪ ) ‪: ( m‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه ﻣﻮﺟﻮد در ‪ 1000‬ﮔﺮم ﺣﻠّﺎل را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮل ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه‬
‫= ﻣﻮﻻﻟﻴﺘﻪ‬ ‫‪×1000‬‬
‫ﮔﺮم ﺣﻼل‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 2 :‬ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ را در ‪ 500‬ﮔﺮم آب ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﻮﻻﻟﻴﺘﻪي ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ )‪( NaOH = 40‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 1/17 :‬ﮔﺮم ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم را در ‪ 250‬ﮔﺮم آب ﺣﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ .‬ﻣﻮﻻﻟﻴﺘﻪي ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ ) ‪( NaCl = 58 / 5‬‬

‫‪126‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ‪ 260‬ﮔﺮم ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻮﻻل ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ وﺟﻮد دارد؟ )‪( NaOH = 40‬‬

‫) ‪( H2 SO4 = 98‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ‪ 299‬ﮔﺮم ﻣﺤﻠﻮل ‪ 2‬ﻣﻮﻻل ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم اﺳﻴﺪ وﺟﻮد دارد؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 100 mL :‬ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻮﻻر ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻛﻠﺮﻳﺪ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ ‪ 100 mL‬ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻮﻻل آن؟‬

‫‪127‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﮔﺮﻣﺎﺷﻴﻤﻲ )ﺗﺮﻣﻮﺷﻴﻤﻲ(‬
‫ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺎت‪:‬‬
‫ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‪ :‬ﻋﻠﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺮﻣﺎ و راهﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎل آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﻣﻮﺷﻴﻤﻲ‪ :‬زﻳﺮﺷﺎﺧﻪاي از ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت ﮔﺮﻣﺎ را در واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ )ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ(‪ :‬ﺑﺨﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮرد آن ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ‪ :‬ﻣﺤﻴﻂ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ را ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮز ﺳﻴﺴﺘﻢ‪ :‬ﺧﻂ ﻓﺮﺿﻲ ﺟﺪاﻛﻨﻨﺪه ﻣﺤﻴﻂ از ﺳﻴﺴﺘﻢ‪.‬‬

‫ﺑﺎز‪ :‬ﻫﻢ ﺗﺒﺎدل ﻣﺎد‪‬ه دارد ﻫﻢ ﺗﺒﺎدل اﻧﺮژي‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻟﻴﻮان‬

‫ﺑﺴﺘﻪ‪ :‬ﺗﺒﺎدل ﻣﺎد‪‬ه ﻧﺪارد وﻟﻲ ﺗﺒﺎدل اﻧﺮژي دارد‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻟﻴﻮان در ﺑﺴﺘﻪ‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻨﺰوي )اﻳﺰوﻟﻪ(‪ :‬ﻧﻪ ﺗﺒﺎدل ﻣﺎد‪‬ه دارد ﻧﻪ اﻧﺮژي‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻓﻼﺳﻚ‪.‬‬

‫اﻧﺮژي دروﻧﻲ ) ‪ : ( E‬ﻣﺠﻤﻮع اﻧﺮژيﻫﺎي ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ و ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‪.‬‬

‫اﻧﺮژي ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ) ‪ : ( Q‬ﻣﺠﻤﻮع اﻧﺮژيﻫﺎي ﺟﻨﺒﺸﻲ در ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺎت ﻧﺎﻣﻨﻈّﻢ ذر‪‬ات ﻳﻚ ﻣﺎده ﺣﺮﻛﺎت ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺎت ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ارﺗﻌﺎﺷﻲ‪ :‬ﻣﺜﺎل ﺑﺎرز‪ :‬ﺟﺎﻣﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﮔﺎزﻫﺎ و ﻣﺎﻳﻌﺎت ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﭼﺮﺧﺸﻲ‪ :‬ﻣﺜﺎل ﺑﺎرز‪ :‬ﻣﺎﻳﻊ اﻣ‪‬ﺎ در ﮔﺎزﻫﺎ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺒﺶ ذر‪‬ات‬
‫اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ‪ :‬ﻣﺜﺎل ﺑﺎرز‪ :‬ﻓﻘﻂ ﮔﺎزﻫﺎ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎد‪‬ه واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ دﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎده واﺑﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪Q = mC ∆T‬‬
‫‪(J‬‬ ‫)‬ ‫ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ وﻳﮋه ) ‪ : ( C‬ﻣﻘﺪار ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻣﺎي ﻳﻚ ﮔﺮم از ﻳﻚ ﺟﺴﻢ را ‪ 1
C‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪g
C‬‬
‫‪(J‬‬ ‫
‬ ‫ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ) ‪ : ( mC‬ﻣﻘﺪار ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻣﺎي ﻳﻚ ﺟﺴﻢ را ‪ 1
C‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪) .‬‬
‫‪C‬‬
‫‪(J‬‬ ‫ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻣﻮﻟﻲ ) ‪ : ( Cm‬ﻣﻘﺪار ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻣﺎي ﻳـﻚ ﻣـﻮل از ﻣـﺎد‪‬هاي را ‪ 1
C‬اﻓـﺰاﻳﺶ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪) .‬‬
‫‪mol
C‬‬
‫‪Cm = C × M‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪي آﻫﻨﻲ ﺑﻪ ﺟﺮم ‪ 20‬ﮔﺮم را از دﻣﺎي ‪ 30
C‬ﺑﻪ ‪ 70
C‬ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ‪ 360 ،‬ژول ﮔﺮﻣﺎ ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺮﻓﻴـﺖ‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻣﻮﻟﻲ آﻫﻦ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ ) ‪( Fe = 56‬‬

‫‪128‬‬
 ‫ﺷﺪ‪‬ﺗﻲ‬
‫ﺧﻮاص‪ ‬ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‬
‫ﻣﻘﺪاري‬

‫ﺧﻮاص‪ ‬ﻣﻘﺪاري‪ :‬ﺧﻮاﺻ‪‬ﻲ را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎد‪‬ه واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫ﺧﻮاص‪ ‬ﺷﺪ‪‬ﺗﻲ‪ :‬ﺧﻮاﺻ‪‬ﻲ را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎده واﺑﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت اﻧﺮژي در ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‬

‫ﻗﺎﻧﻮن او‪‬ل ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ‪:‬‬
‫‪∆E = Q + W‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﺮژي دروﻧﻲ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﺑﺎ ﮔﺮﻣﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻳﺎ ﺑﺎ ﻛﺎر‪.‬‬
‫‪W = −P∆V ⇒ ∆E = Q + ( −P∆V ) ⇒ Q = ∆E + P∆V‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﻧﺮژي دروﻧﻲ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪).‬ﻛﺎر ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴﻴﺮ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫‪∆V >
‬‬

‫
< ‪→ W‬‬ ‫اﮔﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺮ روي ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺎر اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪∆V <
‬‬
‫
> ‪→ W‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮ روي ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻛﺎر اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪System‬‬

‫‪N2O4( g ) + q ‬‬
‫) ‪→ 2 NO2( g‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ داده ﺷﺪه ﻋﻼﻣﺖ ﻛﺎر و ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬
‫‪ (4‬ﻣﻨﻔﻲ‪ -‬ﻣﻨﻔﻲ‬ ‫‪ (3‬ﻣﻨﻔﻲ‪ -‬ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫‪ (2‬ﻣﺜﺒﺖ‪ -‬ﻣﻨﻔﻲ‬ ‫‪ (1‬ﻣﺜﺒﺖ‪ -‬ﻣﺜﺒﺖ‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام واﻛﻨﺶ ﻋﻼﻣﺖ ﻛﺎر ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ؟‬

‫‪→ N2( g ) + 3 H 2( g ) (2‬‬
‫‪2 NH 3( g ) ‬‬ ‫‪→ 2SO2( g ) + O2( g ) (1‬‬
‫‪2SO3( g ) ‬‬
‫‪→ CaCO3( s ) (4‬‬
‫‪CaO( s ) + CO2( g ) ‬‬ ‫‪→ H 2( g ) + I2( g ) (3‬‬
‫‪2HI ( g ) ‬‬
‫‪129‬‬
 ‫‪) QV = ∆E‬ﮔﺮﻣﺎ در ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ(‬ ‫ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫‪) QP = ∆E + P∆V‬ﮔﺮﻣﺎ در ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ(‬ ‫ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﺮﻣﺎ در ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ) ‪ ( H‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪) ⇒ ∆H = ∆E + P∆V‬ﺗﻐﻴﻴﺮات آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ( ‪. QP = ∆H‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ واﻛﻨﺶ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎده و اﮔﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام واﻛﻨﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮات آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات اﻧﺮژي دروﻧﻲ آن اﺳﺖ؟‬
‫‪→ 2HI ( g ) (2‬‬
‫‪H 2( g ) + I2( g ) ‬‬ ‫‪→ COCl2( g ) (1‬‬
‫‪CO( g ) + Cl2( g ) ‬‬
‫‪→ 2SO3( g ) (4‬‬
‫‪2SO2( g ) + O2( g ) ‬‬ ‫‪→ 2 NO2( g ) (3‬‬
‫‪N2O4( g ) ‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﮔﺮ از ﺳﻮﺧﺘﻦ ‪ 1/2‬ﮔﺮم ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ‪ 30/09‬ﻛﻴﻠﻮژول ﮔﺮﻣﺎ آزاد ﺷﻮد‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ زﻳﺮ ﺑﺮ ﺣـﺴﺐ ﻛﻴﻠـﻮژول ﻛـﺪام‬
‫‪2Mg + O2 → 2MgO‬‬ ‫اﺳﺖ؟ ) ‪( Mg = 24‬‬
‫‪601/8(4‬‬ ‫‪-601/8(3‬‬ ‫‪1203/6(2‬‬ ‫‪-1203/6(1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻫﻤﺎن ﮔﺮﻣﺎﺳﺖ ﻓﻘﻂ در ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴ‪‬ﺎت ﮔﺮﻣﺎ را دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺎد‪‬ه‪ ،‬دﻣـﺎ و ﻓـﺸﺎر واﺑـﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﺳﺎزي آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶﻫﺎ را در ﺷﺮاﻳﻂ وﻳﮋهاي ﻣﻮﺳﻢ ﺑـﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﺳـﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨـﺎﻣﻴﻜﻲ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ را آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻧﺎﻣﻴﺪه و ﺑﺎ
‪ ∆H‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪n = 1 mol‬‬
‫‪ ‬و ‪ P =1 atm‬و )دﻣﺎي اﺗﺎق( ‪ ⇒ t = 25
C‬ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‬
‫‪CM = 1 M‬‬
‫‪130‬‬
 ‫آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺳﻮﺧﺘﻦ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺎده در ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺒﺨﻴﺮ‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺎده در ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ذوب‪ :‬ﺑﻪ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ذوب ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺎده در ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫و‪....‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻳﻚ ﻣﺎده ﻫﻤﻮاره از آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ذوب آن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‬

‫زﻳﺮا در ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﻴﻦ ذر‪‬ات ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲ رود‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ‬

‫‪( QV‬‬ ‫ﺑﻤﺒﻲ‪ :‬ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ) ‪= ∆E‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺑﻪ روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺞ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺞ‬
‫‪( QP‬‬ ‫ﻟﻴﻮاﻧﻲ‪ :‬ﻓﺸﺎر ﺛﺎﺑﺖ ) ‪= ∆H‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﮔﺮﻣﺎي ﺳﻮﺧﺘﻦ از ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺞ ﺑﻤﺒﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻳﻚ ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺞ ﻟﻴﻮاﻧﻲ ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/1‬ﻣﻮﻻر ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ را ﺑﺎ ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/1‬ﻣﻮﻻر ﺳـﺪﻳﻢ‬
‫ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم واﻛﻨﺶ ‪ 3‬درﺟﺔ ﺳﻠﺴﻴﻮس دﻣﺎي ﻣﺤﻠﻮل ﺣﺎﺻﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﻳـﻦ‬
‫واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺮ ﻣﻮل اﺳﺖ؟ )ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺤﻠﻮل را ‪ 1‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮﻣﻜﻌﺐ و ﻇﺮﻓﻴﺖ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ وﻳﮋة ﻣﺤﻠـﻮل را ‪ 4/2‬ژول‬
‫ﺑﺮ ﮔﺮم درﺟﺔ ﺳﻠﺴﻴﻮس در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪(.‬‬

‫ب( ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺑﻪ روش ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪:‬‬

‫ب‪ (1-‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫)اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ‪ :‬اﻧﺮژي ﻻزم ﺑﺮاي ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻳﻚ ﻣﻮل ﭘﻴﻮﻧﺪ را ﮔﻮﻳﻨﺪ‪(.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﻤﻮاره ﺷﻜﺴﺘﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻧﺮژيﮔﻴﺮ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻧﺮژيزا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪131‬‬
 ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ‪:‬‬
‫) ‪ EP1‬اﻧﺮژيﻫﺎي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ و ‪ EP2‬اﻧﺮژيﻫﺎي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻮاد ﻣﺤﺼﻮل(‬ ‫‪∆H = EP1 − EP2‬‬
‫‪2H 2 + O2 ‬‬
‫‪→ 2H 2O‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃّﻼﻋﺎت دادهﺷﺪه‪ ∆H ،‬واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬
‫‪( H − H: 436 KJ‬‬ ‫) ‪, O = O: 496 KJ , O − H : 463 KJ‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﺔ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻮاد ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﮕﻲ ﮔﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﻧﺮژﻳﻬﺎي ﻳﻚ ﭘﻴﻮﻧﺪ در ﻣﻮاد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﺣﺘّﻲ در ﻳﻚ ﻣﺎده ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﺮژي ﻳـﻚ ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﻣﻘـﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺜﻼً در ﻣﺘﺎن اﻧﺮژي ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﭘﻴﻮﻧﺪ ‪ C-H‬ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺮو اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﺧﺘﻼف ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﻘﺪار آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار واﻗﻌﻲ آن در ﮔﺮﻣﺎﺳﻨﺞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪N2 + 3 H 2 ‬‬
‫‪→ 2 NH 3‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃّﻼﻋﺎت دادهﺷﺪه‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬
‫‪( N − H : 391KJ mol‬‬ ‫) ‪, H − H : 436 KJ mol , N ≡ N : 944 KJ mol‬‬

‫‪CH 4 + 2O2 ‬‬

‫‪→ CO2 + 2H 2O‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃّﻼﻋﺎت دادهﺷﺪه‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬
‫‪( C − H : 412 KJ mol‬‬ ‫) ‪, O = O : 496 KJ mol , C = O : 805 KJ mol , O − H : 463 KJ mol‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ ‪→ 2HCl +184 KJ‬‬

‫‪ H 2 + Cl2 ‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋﺎت دادهﺷﺪه اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ ‪ HCl‬را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪( H − H : 436 KJ mol‬‬ ‫) ‪, Cl − Cl : 242 KJ mol‬‬

‫‪132‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ‪→ 2 AB + 400 KJ‬‬
‫‪ A2 + B2 ‬اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺮژيﻫﺎي ﭘﻴﻮﻧﺪ ‪ B2 ، A2‬و ‪ AB‬ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 2 ،1‬و ‪ 4‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ ‪ B2‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬
‫‪40KJ‬‬ ‫‪(4‬‬ ‫‪320KJ‬‬ ‫‪(3‬‬ ‫‪160KJ‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪80KJ‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪mol‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪mol‬‬

‫ﻧﻜﺎت‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻳﻜﻲ از واﺣﺪﻫﺎي اﻧﺮژي‪ ،‬ﻛﺎﻟﺮي )‪ (cal‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺎﻟﺮي ﻣﻌﺎدل ‪ 4/18‬ژول اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﺮ ﻛﺎﻟﺮي ﻣﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎي ﻳﻚ ﮔﺮم آب ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻳﻚ درﺟﺔ ﺳﻠﺴﻴﻮس اﺣﺘﻴﺎج اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻛﺎﻟﺮي ﻏﺬاﻳﻲ)‪ (Cal‬واﺣﺪي ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي اﻧﺮژي ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﺎﻟﺮي ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﻛﺎﻟﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻫﺮ ﺗﭙﺶ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻳﻚ ژول اﻧﺮژي اﺣﺘﻴﺎج دارد‪.‬‬

‫واﻛﻨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ) ‪( Formation‬‬

‫واﻛﻨﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻳﻚ ﻣﺎد‪‬ه از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎزﻧﺪهي ﺧﻮد در ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ آنﻫﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪H 2O :‬‬

‫‪NH 3 :‬‬

‫‪NaCl :‬‬

‫‪NaHCO3 :‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﻨﺼﺮ‪ ،‬دو ﻣﻮﺿﻮع اﻫﻤ‪‬ﻴ‪‬ﺖ دارد‪:‬‬

‫اﻟﻒ( زﻳﺮوﻧﺪ )اﻧﺪﻳﺲ(‪ :‬ژندارﻫﺎ دو اﺗﻤﻲاﻧﺪ ﺑﻘﻴﻪ ﺗﻚاﺗﻤﻲ ﺑﻪ ﺟﺰ ‪ O3 ، P4‬و ‪. S8‬‬

‫‪ (1‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﺎز‪) H2 , O2 , F2 , Cl2 , N2 :‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﺎزﻫﺎي ﻧﺠﻴﺐ(‬

‫‪ (2‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎﻳﻊ‪ :‬ﺑﺮم و ﺟﻴﻮه )ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮاﻧﺴﻴﻢ(‬ ‫ب( ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻋﻨﺼﺮ‬
‫‪ (3‬ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻫﻤﮕﻲ ﺟﺎﻣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ را در ﻃﺒﻴﻌﺖ آﻟﻮﺗﺮوپ )دﮔﺮﺷﻜﻞ( ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ‪ O2 :‬و ‪ O3‬ﻳﺎ ﮔﺮاﻓﻴﺖ و اﻟﻤﺎس‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در آﻟﻮﺗﺮوپﻫﺎي ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻳﻦ و ﻓﺮاوانﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺸﻜﻴﻞ‪) :‬ﺗﺸﻜﻴﻞ˚‪(∆H‬‬
‫ﺑﻪ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺎد‪‬ه در ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺸﻜﻴﻞ آن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪N2( g ) + 3 H 2( g ) ‬‬
‫) ‪→ 2 NH 3( g‬‬ ‫‪∆H = −92 KJ‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪92‬‬
‫‪ : ∆Hf
 NH 3( g )  = −‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻮﻟﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬ ‫‪= −46 KJ‬‬
‫‪mol‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ )اﺳﺘﺎﻧﺪارد( آنﻫﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫
= ‪∆H f
Br2( l ) ‬‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪→ Br2( l ) .‬‬
‫‪Br2(l ) ‬‬
‫
≠ ‪∆H f
Br2( g) ‬‬ ‫ﺗﺒﺨﻴﺮ )‪→ B r2( g‬‬
‫‪B r2(l ) ‬‬ ‫
> ‪→ ∆H‬‬
‫‪‬‬

‫
≠ ‪∆H f
Br2( s) ‬‬ ‫اﻧﺠﻤﺎد )‪→ B r2( s‬‬

‫‪Br2( l ) ‬‬ ‫
< ‪→ ∆H‬‬
‫‪‬‬

‫
≠ ‪∆H f
Br( g) ‬‬ ‫ﻫﻢ ﺗﺒﺨﻴﺮ و ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ )‪→ 2B r( g‬‬

‫‪Br2( l ) ‬‬ ‫
> ‪→ ∆H‬‬
‫‪‬‬

‫
≠ ‪∆H f
O( g) ‬‬ ‫ﺷﻜﺴﺘﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ )‪→ 2O( g‬‬

‫‪O2( g) ‬‬ ‫
> ‪→ ∆H‬‬
‫‪‬‬

‫
≠ ‪∆H f
O3( g) ‬‬ ‫‪3O2( g) ‬‬

‫)‪→ 2O3( g‬‬ ‫
> ‪→ ∆H‬‬
‫‪‬‬ ‫زﻳﺮا ‪ O2‬ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ از ‪ O3‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي آن ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺪاري ﻧﺴﺒﺖ ﻋﻜﺲ دارد‪.‬‬

‫)‪ C( s‬ﮔﺮاﻓﻴﺖ‬ ‫اﻟﻤﺎس )‪→ C(s‬‬
‫‪‬‬ ‫ﮔﺮاﻓﻴﺖ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ از اﻟﻤﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي آن ﻛﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫
= ]ﮔﺮاﻓﻴﺖ[ ‪∆H f°‬‬ ‫و‬ ‫
> ‪ ∆H‬و
≠ ] اﻟﻤﺎس[ ‪∆H f°‬‬

‫ب‪ (2-‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ) ‪ ( ∆H‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻮاد‪:‬‬

‫)‪∆H = ∆H f (2) − ∆H f (1‬‬

‫) )‪ ∆H f (1‬ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻮاد‪ ‬او‪‬ﻟﻴﻪ و )‪ ∆H f (2‬ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺤﺼﻮﻻت(‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃّﻼﻋﺎت دادهﺷﺪه‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪→ CO2( g ) + 2H 2O(l ) :‬‬
‫‪CH 4( g ) + 2O2( g ) ‬‬

‫‪( ∆H‬‬ ‫
‬ ‫‪CH 4 g  = −75 KJ‬‬ ‫‪, ∆H
f  H 2O( l )  = −286 KJ‬‬ ‫‪, ∆H
f CO2( g )  = −394 KJ‬‬ ‫)‬
‫‪f‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪( )‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪mol‬‬

‫‪NO2( g ) + CO( g ) ‬‬

‫) ‪→ NO( g ) + CO2( g‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻃﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪∆H
f CO( g )  = −111KJ‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪mol‬‬
‫‪∆H
f  NO( g )  = 90KJ‬‬
‫‪mol‬‬
‫‪∆H f CO2( g )  = −394 KJ‬‬
‫‪
‬‬
‫‪mol‬‬
‫‪∆H
f  NO2( g )  = 34 KJ‬‬ ‫‪134‬‬
‫‪mol‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﻏﻠﺐ ﻣﻮاد ﻣﺮﻛﺐ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻮاد‪ ‬ﻣﺮﻛّﺐ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎزﻧﺪة ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي ﻛﻢﺗﺮي داﺷﺘﻪ و واﻛﻨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﻣﺎدة ﻣﺮﻛﺐ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮔﺮﻣﺎزا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2CO( g ) + O2( g ) ‬‬

‫) ‪→ 2CO2( g‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋﺎت دادهﺷﺪه‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺮﺑﻦ ﻣﻮﻧﻮﻛﺴﻴﺪ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪( ∆H‬‬ ‫
‬ ‫‪CO  = −394 KJ‬‬ ‫‪, ∆H
= −566 KJ‬‬ ‫)‬
‫‪f‬‬ ‫‪ 2( g ) ‬‬ ‫‪mol‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ ﮔﺮﻣﺎي ﺳﻮﺧﺘﻦ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﻮﻟﻲ اﺗﻴﻠﻦ ‪ −1410KJ mol‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻃّﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه ﮔﺮﻣﺎي‬
‫‪C2 H 4( g ) + 3O2( g ) ‬‬
‫) ‪→ 2CO2( g ) + 2H 2O(l‬‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﻮﻟﻲ اﺗﻴﻠﻦ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪( ∆H‬‬ ‫
‬ ‫‪CO  = −394 KJ‬‬ ‫‪, ∆H
f  H 2O(l )  = −286 KJ‬‬ ‫)‬
‫‪f‬‬ ‫‪ 2( g ) ‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪mol‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺎزﻫﺎي ﺑﺨﺎر آب‪ ،‬ﻛﺮﺑﻦ دي اﻛﺴﻴﺪ و اﺳﺘﻴﻠﻦ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ‪ -393/5 ،-242‬و ‪+227‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺮ ﻣﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻛﺎﻣﻞ ‪ 0/2‬ﻣﻮل ﮔﺎز اﺳﺘﻴﻠﻦ ﭼﻨﺪ ﻛﻴﻠﻮژول ﮔﺮﻣﺎ آزاد ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫‪251/2(4‬‬ ‫‪252/1(3‬‬ ‫‪124/2(2‬‬ ‫‪125/1(1‬‬

‫ب‪ (3-‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن ﻫ‪‬ﺲ‪:‬‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺲ‪ :‬اﮔﺮ ﺟﻤﻊ دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ واﻛﻨﺶ‪ ،‬واﻛﻨﺶ دﻳﮕﺮي را ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻫﺪ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﻤـﻊ ﺟﺒـﺮي )ﺑـﺎ‬

‫‪A + B → C‬‬ ‫‪∆H1‬‬ ‫ﻋﻼﻣﺖ( آﻧﺘﺎﻟﭙﻲﻫﺎي آن ﭼﻨﺪ واﻛﻨﺶ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪:‬‬

‫‪‬‬
‫‪2C → B + D‬‬ ‫‪∆H2‬‬
‫‪A+C → D‬‬ ‫‪∆H = ∆H1 + ∆H2‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬واﻛﻨﺸﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ ∆H‬آن را دارﻳﻢ‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﻫﺪف ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺿﺮاﻳﺐ واﻛﻨﺶﻫـﺎي داده ﺷـﺪه ﻣـﻮاد‬
‫واﻛﻨﺶ ﻫﺪف را ﺑﺎ واﻛﻨﺶﻫﺎي داده ﺷﺪه ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬از دو ﺟﻨﺒﻪ‪:‬‬
‫‪ -2‬ﺿﺮﻳﺐ‬ ‫‪ -1‬ﺟﻬﺖ )ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻳﺎ ﭼﭗ ﺑﻮدن ﻣﺎد‪‬ه(‬
‫واﻛﻨﺶﻫﺎي داده ﺷﺪه را در ﺿﺮاﻳﺐ ﻻزم ﺿﺮب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﻤﻴﻦ ﺿﺮاﻳﺐ را در آﻧﺘﺎﻟﭙﻲﻫﺎ ﺿﺮب ﻛﺮده‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲﻫﺎي ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺟﺒﺮي ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫‪2CO + 2 NO ‬‬
‫‪→ 2CO2 + N2‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از واﻛﻨﺶﻫﺎي اﻟﻒ و ب‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪) CO + O2 ‬اﻟﻒ‬
‫‪→ CO2‬‬ ‫‪∆H1 = −283 KJ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪) N2 + O2 ‬ب‬
‫‪→ 2 NO‬‬ ‫‪∆H 2 = 180 KJ‬‬

‫‪CH 4 + 2O2 → CO2 + 2H 2O‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از واﻛﻨﺶﻫﺎي اﻟﻒ‪ ،‬ب و ج‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬
‫‪) C + 2H 2 ‬اﻟﻒ‬
‫‪→ CH 4‬‬ ‫‪∆H1 = −75 KJ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪) H 2 + O2 ‬ب‬
‫‪→ H 2O‬‬ ‫‪∆H 2 = −286 KJ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪) C + O2 ‬ج‬
‫‪→ CO2‬‬ ‫‪∆H 3 = −394 KJ‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺲ ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺸﻬﺎﻳﻲ را ﺑﺪﺳﺖ آورد ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲ ﺷـﻮﻧﺪ و ﻳـﺎ اﻧﺠـﺎم ﻋﻤﻠـﻲ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل واﻛﻨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻫﻴﺪرازﻳﻦ ) ‪ ( N2 H 4‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗـﺎﻧﻮن ﻫـﺲ ‪∆H‬‬
‫آﻧﺮا ﺑﻪ ﻛﻤﻚ واﻛﻨﺸﻬﺎي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪:‬‬
‫‪ N2 + 3 H 2 ‬‬ ‫‪→ 2 NH 3‬‬ ‫‪∆H1 = −92 KJ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ H 2 + N2 H 4 ‬‬‫‪→ 2 NH 3‬‬ ‫‪∆H 2 = −183 KJ‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬واﻛﻨﺶ ‪ 2C + O2 → 2CO‬را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از اﻃّﻼﻋـﺎت زﻳـﺮ‪ ∆H ،‬اﻳـﻦ واﻛـﻨﺶ را‬
‫ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪) CO + O2 ‬اﻟﻒ‬
‫‪→ CO2‬‬ ‫‪∆H1 = −283 KJ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪) C + O2 ‬ب‬‫‪→ CO2‬‬ ‫‪∆H 2 = −394 KJ‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ دو واﻛﻨﺶ زﻳﺮ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻣﻮﻟﻲ آب ﭼﻨﺪ ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺮ ﻣﻮل اﺳﺖ؟‬
‫‪C3 H 8 ( g ) + 5O2( g ) ‬‬
‫‪→ 3CO2( g ) + 4 H 2O( g ) + 2056 KJ‬‬
‫‪C3 H 8 ( g ) + 5O2( g ) ‬‬
‫‪→ 3CO2( g ) + 4 H 2O(l ) + 2220KJ‬‬
‫‪44(4‬‬ ‫‪41(3‬‬ ‫‪82(2‬‬ ‫‪164(1‬‬

‫‪136‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ دادهﻫﺎي زﻳﺮ ﻛﺪام راﺑﻄﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؟‬
‫‪H 2( g ) + I2( s ) ‬‬
‫) ‪→ 2HI ( g‬‬ ‫‪∆H = A‬‬
‫‪2HI ( g ) ‬‬
‫) ‪→ H 2 ( g ) + I2 ( g‬‬ ‫‪∆H = B‬‬
‫‪I2( g ) ‬‬
‫) ‪→ I 2( s‬‬ ‫‪∆H = C‬‬
‫‪A − B − C =0 (4‬‬ ‫‪A + B + C =0 (3‬‬ ‫‪A − B + C =0 (2‬‬ ‫‪A + B − C =0 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ واﻛﻨﺸﻬﺎي زﻳﺮ‪:‬‬

‫‪1) 4 NH 3 ( g ) + 3O2( g ) ‬‬
‫) ‪→ 2 N2( g ) + 6 H 2O(l‬‬ ‫‪∆H = −1531KJ‬‬
‫‪2) N2O( g ) + H 2( g ) ‬‬
‫) ‪→ N2( g ) + H 2O( l‬‬ ‫‪∆H = −367 / 4 KJ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3) H 2( g ) + O2( g ) ‬‬
‫) ‪→ H 2O(l‬‬ ‫‪∆H = −285 / 9KJ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 2 NH 3 ( g ) + 3 N2O ( g ) ‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻛﻴﻠﻮ ژول اﺳﺖ؟‬
‫آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ) ‪→ 4 N2( g ) + 3 H 2O(l‬‬
‫‪-1110(4‬‬ ‫‪-1010(3‬‬ ‫‪-992/8(2‬‬ ‫‪-984/2(1‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي‪:‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ دادﻧﺪ‪∆H = Ep1 − Ep2 :‬‬
‫اﮔﺮ ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪∆H = ∆H f (2) − ∆H f (1) :‬‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪∆H‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﺪ واﻛﻨﺶ دادﻧﺪ‪ :‬ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺲ‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ واﻛﻨﺶﻫﺎي دادهﺷﺪه و ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ ∆H‬آنﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر دارﻳﺪ ﻛﻪ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪي ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻛﺪام ﻣﺎد‪‬ه داغﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪7‬‬
‫‪) C2 H 6( g ) + O2( g ) ‬اﺗﺎن(‬
‫) ‪→ 2CO2( g ) + 3 H 2O( g‬‬ ‫‪∆H = −1437 KJ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪) C2 H 4( g ) + 3O2( g ) ‬اﺗﻦ(‬
‫) ‪→ 2CO2( g ) + 2H 2O( g‬‬ ‫‪∆H = −1327 KJ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪) C2 H 2( g ) + O2( g ) ‬اﺗﻴﻦ(‬
‫) ‪→ 2CO2( g ) + H 2O( g‬‬ ‫‪∆H = −1258 KJ‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎي ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﻴﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ﻣﺴﺎوي ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﻫﻴﺪروژن ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻣﺎي ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﻴﺶﺗﺮ اﻣ‪‬ﺎ دﻣﺎي ﺷﻌﻠﻪ ﻛﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪137‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪ :‬از ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﮔﺮم ﻫﻴﺪروژن اﺗﻤﻲ ﮔﺮﻣﺎي ﺑﻴﺶﺗﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ از ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻳﻚ ﮔﺮم ﻫﻴﺪروژن ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ؟‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﮔﺮﻣﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ اﺳﺖ؟‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪→ HCl( g ) (2‬‬
‫‪H 2( g ) + Cl2( g ) ‬‬ ‫‪→ HCl( g ) (1‬‬
‫‪H ( g ) + Cl( g ) ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪→ HCl(l ) (4‬‬
‫‪H 2( g ) + Cl2( g ) ‬‬ ‫‪→ HCl(l ) (3‬‬
‫‪H ( g ) + Cl( g ) ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪138‬‬
 ‫آﻧﺘﺮوﭘﻲ‪S :‬‬
‫ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ ذر‪‬ات ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ‪→ B‬‬
‫‪A ‬‬
‫‪∆S = S2 − S1‬‬ ‫) ‪ ، S1‬ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ و ‪ ، S2‬ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﻣﻮاد ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺖ(‬

‫ﮔﺎز‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺷﻜﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﺑﺎز ﻛﺮدن ﭘﻴﭻ آﻧﺘﺮوﭘﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ؟‬

‫اﮔﺮ ‪ ( ∆S >
) S2 > S1‬واﻛﻨﺶ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ‪ ( ∆S <
) S2 < S1‬واﻛﻨﺶ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪N2O4( g ) ‬‬
‫) ‪→ 2 NO2( g‬‬ ‫‪ -1‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﻣﻮاد‪) .‬ﺑﺎﻻﺧﺺ ﮔﺎز(‬
‫
> ‪ : ∆S‬اﮔﺮ‬
‫‪H 2O( s ) ‬‬
‫) ‪→ H 2O( l‬‬ ‫‪s→l → g‬‬ ‫‪ -2‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ در ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ‪.‬‬

‫
< ‪ : ∆S‬اﮔﺮ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻣﻮارد ﺑﺎﻻ رخ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺎت‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ آﻧﺘﺮوﭘﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬آﻧﺘﺮوﭘﻲ در دﻣﺎي ﺻﻔﺮ ﻛﻠﻮﻳﻦ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬آﻧﺘﺮوﭘﻲ در ﻗﺎﻧﻮن دوم ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬آﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻼزﻳﻮس اراﻳﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬آﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﺔ ﻣﻨﺰوي ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺧﻮدﺑﺨﻮدي اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻋﻼﻣﺖ ‪ ∆S‬را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪1) 2 NH 3( g ) ‬‬
‫) ‪→ N2( g ) + 3 H 2( g‬‬
‫‪2) C2 H 5OH (l ) + 3O2( g ) ‬‬
‫) ‪→ 2CO2( g ) + 3 H 2O( g‬‬
‫‪3) Br2(l ) ‬‬
‫) ‪→ Br2( s‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻮاد ﺗﻤﺎﻳﻞ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺪاري و ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﺑﻴﺶﺗﺮي ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎﻳﺪاري ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي ﻛﻢﺗـﺮ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬
‫ﻣﻮاد ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ در ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﮔﺮﻣﺎزا ﺑﺎﺷـﺪ )
< ‪ ( ∆H‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﻮاد ﺗﻤﺎﻳﻞ دارﻧﺪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ در آﻧﻬﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ )
> ‪. ( ∆S‬‬

‫‪139‬‬
 ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﺔ زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪) ∆H <
-1‬ﻣﺴﺎﻋﺪ( و
> ‪) ∆S‬ﻣﺴﺎﻋﺪ(‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﻧﺠﺎمﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ(‬
‫‪) ∆H <
-2‬ﻣﺴﺎﻋﺪ( و
< ‪) ∆S‬ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ(‪ ،‬در دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪) ∆H >
-3‬ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ( و
> ‪) ∆S‬ﻣﺴﺎﻋﺪ(‪ ،‬در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪) ∆H >
-4‬ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ( و
< ‪) ∆S‬ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ(‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﻧﺠﺎمﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي ﻧﻴﺴﺖ(‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ‪ 2‬و ‪ 3‬ﺑﺮﮔﺸﺖﭘﺬﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫
< ‪∆H‬‬
‫‪1) C 2 H 5OH ( l ) + 3O2( g ) ‬‬
‫‪→ 2CO2( g ) + 3 H 2( g ) + q‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‬
‫
> ‪∆S‬‬
‫
< ‪∆H‬‬
‫‪2) H 2O ( l ) ‬‬
‫) ‪→ H 2O ( s‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ در دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺑﺨﻮدي اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮﮔﺸﺖﭘﺬﻳﺮ(‬
‫
< ‪∆S‬‬
‫
> ‪∆H‬‬
‫‪3) H 2O (s ) ‬‬
‫) ‪→ H 2O ( l‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ در دﻣﺎي ﺑﺎﻻ ﺧﻮدﺑﺨﻮدي اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺮﮔﺸﺖﭘﺬﻳﺮ(‬
‫
> ‪∆S‬‬
‫
> ‪∆H‬‬
‫→ ) ‪4) 2CO2( g ) + 3 H 2O( g‬‬
‫) ‪/ C2 H 5OH (l ) + 3O2( g‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻫﻤﻮاره ﻏﻴﺮﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‬
‫
< ‪∆S‬‬

‫اﻧﺮژي آزاد )ﮔﻴﺒﺲ(‪G :‬‬

‫ﻣﻴﺰان اﻧﺮژي در دﺳﺘﺮس ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ را ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪A ‬‬
‫‪→B‬‬ ‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫‪ : G1‬اﻧﺮژي آزاد )در دﺳﺘﺮس( ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ رﻓﺖ‪) .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ‪ A‬ﺑﻪ ‪(B‬‬
‫‪ : G2‬اﻧﺮژي آزاد )در دﺳﺘﺮس( ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪) .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ‪ B‬ﺑﻪ ‪(A‬‬
‫اﮔﺮ ‪ : G2 < G1‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ A) .‬ﺑﻪ ‪ B‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد(‬
‫اﮔﺮ ‪ : G1 < G2‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ A) .‬ﺑﻪ ‪ B‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد( ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪ ←‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ ( G2 > G1 ) +‬‬
‫‪ ←‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ( G1 > G2 ) −‬‬ ‫‪∆G = G2 − G1‬‬
‫ﺻﻔﺮ )
= ‪ ( ∆G‬واﻛﻨﺶ در ﺣﺎل ﺗﻌﺎدل اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺮژي ﮔﻴﺒﺲ از راﺑﻄﺔ زﻳﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪:‬‬

‫‪) T‬دﻣﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻠﻮﻳﻦ (‬ ‫‪∆G = ∆H − T∆S‬‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺧﻮدﺑﺨﻮدي ﺑﻮدن ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ را ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪∆H‬‬ ‫‪∆S‬‬ ‫‪− T∆S‬‬ ‫‪∆G‬‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬
‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫؟‬ ‫‪ ∆H > T∆S‬ﻓﻘﻂ در دﻣﺎﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬ ‫؟‬ ‫‪ ∆H < T∆S‬ﻓﻘﻂ در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﻏﻴﺮ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ؟‬
‫) ‪T (K‬‬ ‫) ‪∆S ( KJ / K‬‬ ‫) ‪∆H ( KJ‬‬
‫‪300‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪+2000‬‬
‫‪400‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-700‬‬
‫‪300‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-700‬‬
‫‪300‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪-800‬‬
‫‪350‬‬ ‫‪+20‬‬ ‫‪+400‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺸﻲ ﻛﻪ در آن ‪ ∆H = −8000 KJ‬و ‪ ∆S = −20KJ K‬اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺤـﺪودهي دﻣـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ واﻛـﻨﺶ در آن‬
‫ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬
‫‪T < 200K (4‬‬ ‫‪T > 200K (3‬‬ ‫‪T < 400K (2‬‬ ‫‪T > 400K (1‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي داده ﺷﺪه ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي؟‬

‫‪+‬‬ ‫‪∆H‬‬ ‫‪∆H‬‬

‫‪∆H‬‬ ‫‪∆H‬‬ ‫‪∆H‬‬

‫‪−T ∆S‬‬
‫‪∆G‬‬
‫‪−T ∆S‬‬ ‫‪−T ∆S‬‬
‫‪−T ∆S‬‬ ‫‪−T ∆S‬‬

‫‪-‬‬

‫‪A( g ) + B( g ) ‬‬
‫‪→ C( g ) + 2D( g ) + 400 KJ‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬واﻛﻨﺶ ﻓﻘﻂ در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (1‬واﻛﻨﺶ ﻓﻘﻂ در دﻣﺎﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬واﻛﻨﺶ در ﻫﺮ دﻣﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬واﻛﻨﺶ در ﻫﺮ دﻣﺎﻳﻲ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪N2( g ) + 3 H 2( g ) ‬‬
‫‪→ 2 NH 3( g ) + 92 KJ‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬واﻛﻨﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (1‬واﻛﻨﺶ ﻓﻘﻂ در دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ آﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬واﻛﻨﺶ در ﻫﺮ ﺷﺮاﻳﻄﻲ داري ‪ ∆G‬ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﻣﺤﻠﻮﻟﻬﺎ‬

‫ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ‪ :‬از دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻓﺎز ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد‬
‫ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه‬ ‫ﻣﺨﻠﻮط‬
‫آب ‪‬‬
‫‪ ←‬ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ‬ ‫ﻫﻤﮕﻦ )ﻣﺤﻠﻮل(‬
‫ﺣﻠّﺎل‬
‫ﻏﻴﺮ آب ‪‬‬
‫‪ ←‬ﻣﺤﻠﻮل ﻏﻴﺮآﺑﻲ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻓﺎز ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاص ﺷﺪ‪‬ﺗﻲ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي آن ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬اﻟﻜﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ )اﺗﺎﻧﻮل(‪ :‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺣﻠّﺎل ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺑﻌﺪ از آب ‪ C2 H 5OH‬‬

‫‪ ←‬ﻗﻄﺒﻲ )ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻫﻴﺪروژﻧﻲ(‬
‫‪ -2‬اﺳﺘﻮن )ﭘﺮوﭘﺎﻧﻮن(‪ CH 3COCH 3 :‬‬
‫‪ ←‬ﻗﻄﺒﻲ‬
‫‪ -3‬ﻫﮕﺰان )ﺗﻴﻨﺮ(‪ C6 H14 :‬‬
‫‪ ←‬ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ‬ ‫ﺣﻠّﺎلﻫﺎي‬
‫‪ -4‬ﻛﺮﺑﻦ ﺗﺘﺮاﻛﻠﺮﻳﺪ‪ CCl4 :‬‬
‫‪ ←‬ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ‬ ‫ﻏﻴﺮآﺑﻲ‬
‫‪ ←‬ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ‬
‫‪ -5‬ﻛﺮﺑﻦ ديﺳﻮﻟﻔﻴﺪ‪ CS2 :‬‬ ‫ﻣﻌﺮوف‬
‫‪ ←‬ﻗﻄﺒﻲ‬
‫‪ -6‬ﻛﻠﺮوﻓﺮم‪ CHCl3 :‬‬
‫‪ -7‬ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ‪ CH 3 :‬‬
‫‪ ←‬ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ‬

‫ﻧﻜﺎت‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﻓﻘﻂ ﻛﺮﺑﻦ و ﻫﻴﺪروژن دارﻧﺪ‪(.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻻاﻗﻞ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺗﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻄﺒﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻛﻪ ‪ H‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ‪ O ،N‬و ‪ F‬ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮان ﺑﺮﻗﺮاري ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻫﻴﺪروژﻧﻲ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻬﺎي ﭼﻨﺪ اﺗﻤﻲ ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﻛﻪ اﺗﻢﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻳﻜﺴﺎن دارد و اﺗﻢ ﻣﺮﻛﺰي آن ﺟﻔﺖ اﻟﻜﺘﺮون ﺗﻨﻬﺎ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﻧـﺎﻗﻄﺒﻲ‬
‫اﺳﺖ )درﻏﻴﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﺻﻮرت ﻗﻄﺒﻲ اﺳﺖ(‬
‫‪ -5‬در ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي دواﺗﻤﻲ اﮔﺮ دو اﺗﻢ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻄﺒﻲ اﺳﺖ ) ‪ ( HCl‬و اﮔﺮ دو اﺗﻢ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ ) ‪ ( H 2‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻣﻮاد ﻗﻄﺒﻲ در ﺣﻠّﺎلﻫﺎي ﻗﻄﺒﻲ و ﻣﻮاد ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ در ﺣﻠّﺎلﻫﺎي ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﺷﺒﻴﻪ‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ را در ﺧﻮد ﺣﻞّ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪(.‬‬

‫ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ اﻧﺤﻼل‬
‫ﻳﻚ اﻧﺤﻼل را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ ←‬اﻧﺮژيﮔﻴﺮ ) ‪( q1‬‬ ‫‪ -1‬ﺟﺪا ﺷﺪن ذر‪‬ات ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه ‪‬‬
‫‪ ←‬اﻧﺮژيﮔﻴﺮ ) ‪( q2‬‬
‫‪ -2‬ﺟﺪا ﺷﺪن ذر‪‬ات ﺣﻠّﺎل ‪‬‬
‫) ‪( q3‬‬ ‫‪ ←‬اﻧﺮژيزا‬
‫‪ -3‬اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪن ذر‪‬ات ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه ﺗﻮﺳ‪‬ﻂ ذر‪‬ات ﺣﻠّﺎل ‪‬‬
‫‪142‬‬
 ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮﻫﻢ زدن ﻫﺮ ﻧﻴﺮوي ﺟﺎذﺑﻪاي اﻧﺮژيﮔﻴﺮ و ﺗﺸﻜﻴﻞ آن اﻧﺮژيزا اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ←‬اﻧﺤﻼل ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺤﻠﻮل ﺳﺮد ﻣﻲﺷﻮد(‬
‫‪ q1 + q2 > q3‬‬
‫اﮔﺮ‬
‫‪ ←‬اﻧﺤﻼل ﮔﺮﻣﺎزا اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺤﻠﻮل ﮔﺮم ﻣﻲﺷﻮد(‬
‫‪ q1 + q2 < q3‬‬

‫‪( ∆H‬‬ ‫اﻧﺤﻼل‬ ‫آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﻧﺤﻼل )‬

‫آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﻧﺤﻼل ﻳﻚ ﻣﻮل ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه در ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﺣﻠّﺎل را ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ ) ‪( +‬‬
‫‪∆H‬‬ ‫= اﻧﺤﻼل‬ ‫‪( q1 + q2 ) − q3‬‬ ‫‪∆H‬‬ ‫اﻧﺤﻼل‬

‫ﮔﺮﻣﺎزا )‪( -‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﻧﺤﻼل ﻳﻚ ﻣﺎد‪‬هي ﺟﺎﻣﺪ در آب‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪي ‪ 1‬را ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺷﺒﻜﻪ و ‪ q1‬را اﻧﺮژي ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم و ﺳﻮم را ﻣﺮﺣﻠﻪي آبﭘﻮﺷﻲ و ‪ q3 − q2‬را اﻧﺮژي آبﭘﻮﺷﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬آﺑﭙﻮﺷﻲ ﻫﻤﻮاره ﮔﺮﻣﺎده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ آﻧﺘﺮوﭘﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ اﻧﺮژي آبﭘﻮﺷﻲ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎً ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ آبﭘﻮﺷﻲ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪∆H‬‬ ‫= اﻧﺤﻼل‬ ‫)اﻧﺮژي آﺑﭙﻮﺷﻲ(‪) -‬اﻧﺮژي ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺷﺒﻜﻪ(‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در اﻧﺤﻼل ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم در آب‪ ،‬اﻧﺮژي ﻻزم ﺑﺮاي ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺷﺒﻜﻪي ﻳﻚ ﻣـﻮل ﻧﻤـﻚ ﻃﻌـﺎم ‪ 786‬ﻛﻴﻠـﻮژول و اﻧـﺮژي‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از آﺑﭙﻮﺷﻲ ﻳﻮنﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻧﻤﻚ ‪ 783‬ﻛﻴﻠﻮژول ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ اﻧﺤﻼل ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺤﻼلﻫﺎي ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ ﻣﻬﻢ ﻛﺘﺎب‪ :‬ﻧﻴﺘﺮاتﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻤﻚﻫﺎي آﻣﻮﻧﻴﻮم‪ ،‬ﻧﻤﻚﻫﺎي ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺷﻜﺮ‪.‬‬
‫اﻧﺤﻼلﻫﺎي ﮔﺮﻣﺎده ﻣﻬﻢ ﻛﺘﺎب‪ :‬اﺳﻴﺪﻫﺎي و ﺑﺎزﻫﺎي ﻗﻮي‪ :‬ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻛﻠﺮﻳﺪ‪ ،‬اﻟﻜﻞ‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﺪ در ﻣﺎﻳﻊ )
> ‪( ∆S‬‬

‫ﻣﺎﻳﻊ در ﻣﺎﻳﻊ )
> ‪( ∆S‬‬ ‫آﻧﺘﺮوﭘﻲ اﻧﺤﻼل‬
‫ﮔﺎز در ﻣﺎﻳﻊ )
< ‪( ∆S‬‬
‫اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي‬
‫ﺣﺪ‪‬اﻛﺜﺮ ﮔﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه ﻛﻪ در ‪ 100‬ﮔﺮم ﺣﻠّﺎل ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻣﺤﻠﻮل ﺳﻴﺮﺷﺪه ﻳﺎ اﺷﺒﺎع ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد(‬
‫ﺟﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه‬
‫= اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي‬ ‫‪×100‬‬
‫ﺟﺮم ﺣﻼل‬

‫‪143‬‬
 ‫اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي= ﺟﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه در ﻣﺤﻠﻮل‬ ‫ﺳﻴﺮﺷﺪه )اﺷﺒﺎع(‬
‫اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي < ﺟﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه در ﻣﺤﻠﻮل‬ ‫ﺳﻴﺮﻧﺸﺪه )ﻏﻴﺮاﺷﺒﺎع(‬ ‫ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ‬
‫ﻓﺮاﺳﻴﺮﺷﺪه )ﻓﻮقاﺷﺒﺎع( اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي > ﺟﺮم ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه در ﻣﺤﻠﻮل‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ﻓﺮاﺳﻴﺮﺷﺪه در اﺛﺮ ﺿﺮﺑﻪ ﻣﺤﻠﻮل اﺻﻄﻼﺣﺎً ﻫﻮﺷﻴﺎر ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺪار اﺿﺎﻓﻲ ﺣﻞﺷﻮﻧــــﺪه را ﺑـﻪﺻـﻮرت رﺳـﻮب‬
‫ﺗﻪﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) .‬ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻪ اﺷﺒﺎع ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد(‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ‪ 330‬ﮔﺮم ﻣﺤﻠﻮل ﺳﻴﺮﺷﺪهي ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻧﻴﺘﺮات ‪ 80‬ﮔﺮم ﻧﻤﻚ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي ﻧﻤﻚ ﭼﻨﺪ ﮔﺮم اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ‪ %20‬ﺟﺮﻣﻲ از ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم اﮔﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﺳﻴﺮﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي ﭼﻨﺪ ﮔﺮم اﺳﺖ؟‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﻧﺤﻼلﻫﺎي ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ‪ ،‬اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و در اﻧﺤﻼلﻫﺎي ﮔﺮﻣﺎده‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﻧﺤﻼل ﮔﺎزﻫﺎ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ اﻧﺤﻼﻟﭙﺬﻳﺮي ﻛﻢ ﺷﺪه ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر )ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﻨﺮي( ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻄﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪144‬‬
 ‫‪ 1‬ﮔﺮم > اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي‬ ‫ﻣﺤﻠﻮل‪:‬‬
‫ﻛﻢﻣﺤﻠﻮل‪ 0/01 :‬ﮔﺮم > اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي > ‪ 1‬ﮔﺮم‬ ‫ﻣﻮاد‬
‫اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي > ‪ 0/01‬ﮔﺮم‬ ‫ﻧﺎﻣﺤﻠﻮل‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﻦ ذر‪‬ات در ﺣﻠّﺎل و ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫اﻧﺤﻼل ﺑﻬﺘﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻮاد‪ ‬ﻗﻄﺒﻲ در ﺣﻠّﺎلﻫﺎي ﻗﻄﺒﻲ و ﻣﻮاد‪‬‬
‫ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ در ﺣﻠّﺎلﻫﺎي ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻞّ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﺷﺒﻴﻪ‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ را در ﺧﻮد ﺣﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ(‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻣﺎد‪‬ه در ﻛﺮﺑﻦ ﺗﺘﺮاﻛﻠﺮﻳﺪ ﺑﻬﺘﺮﺣﻞّ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫‪CHCl3 (4‬‬ ‫‪I 2 (3‬‬ ‫‪HBr (2‬‬ ‫‪NaCl (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻣﺎد‪‬ه در آب ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫‪ (4‬اﺗﺎﻧﻮل‬ ‫‪ (3‬ﻛﺮﺑﻦ ديﺳﻮﻟﻔﻴﺪ‬ ‫‪ (2‬ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ‬ ‫‪ (1‬ﻫﮕﺰان‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﻟﻜﻞ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﺗﻮان ﺑﺮﻗﺮاري ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻫﻴﺪروژﻧﻲ در آب ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦﻫﺎي اﻟﻜﻞ زﻳﺎد ﺷـﻮد )ﺑـﻴﺶ‬
‫از ‪ 4‬ﻛﺮﺑﻦ( اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا زﻧﺠﻴﺮهي ﻫﻴﺪروﻛﺮﺑﻨﻲ ﻛﺮﺑﻨﻲ ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ ﺷﺪن آن ﺑﺨـﺶ ﻧـﺎﻗﻄﺒﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻗﻄﺒﻲ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪) .‬در ﻣﻮرد اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ ﻫﻢ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺻﺎدق اﺳﺖ(‬

‫ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ‬ ‫ﻗﻄﺒﻲ‬
‫‪R − COOH‬‬ ‫اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ‪:‬‬
‫ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ‬ ‫ﻗﻄﺒﻲ‬
‫‪R − OH‬‬ ‫اﻟﻜﻞﻫﺎ‪:‬‬

‫‪C6 H13OH‬‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪C5 H11OH‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي ﻛﺪام اﻟﻜﻞ در آب ﺑﻴﺶﺗﺮ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در زﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر دو وﻳﺘﺎﻣﻴﻦ ‪) C‬آﺳﻜﻮرﺑﻴﻚ اﺳﻴﺪ( و ‪) A‬رﺗﻴﻨﻮل( داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻳﻦ دو ﻣﺎد‪‬ه‪ ،‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﻛﺪامﻳﻚ در آب و ﻛﺪامﻳﻚ در ﭼﺮﺑﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫‪145‬‬
 ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺑﻴﻦ ذر‪‬ات در ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل‪) :‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﺪرت(‬

‫‪ (1‬ﻳﻮنـ دوﻗﻄﺒﻲ‬

‫‪ (2‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻫﻴﺪروژﻧﻲ‬

‫‪ (3‬دوﻗﻄﺒﻲـ دوﻗﻄﺒﻲ‬

‫‪ (4‬ﻳﻮنـ دوﻗﻄﺒﻲ اﻟﻘﺎﻳﻲ‬

‫‪ (5‬دوﻗﻄﺒﻲـ دوﻗﻄﺒﻲ اﻟﻘﺎﻳﻲ‬

‫‪ (6‬دوﻗﻄﺒﻲ اﻟﻘﺎﻳﻲـ دو ﻗﻄﺒﻲ اﻟﻘﺎﻳﻲ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻧﻴﺮوي ﺟﺎذﺑﺔ ﺑﻴﻦ ﻳﻚ ﺟﻔﺖ ﻳﻮن از ﻧﻴﺮوي ﺟﺎذﺑﺔ ﻳﻮن ـ دوﻗﻄﺒﻲ ﻗﻮﻳﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺤﻼل را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﺔ زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫ﻳﻮﻧﻲ‪ :‬ﻣﺎده ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻣﻲﺷﻮد )ﺑﻪ ﻳﻮن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد( ‪‬‬
‫‪ ←‬ﻧﻤﻚﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎ‬
‫اﻧﺤﻼل‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‪ :‬ﻣﺎد‪‬ه ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد )ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻧﻤﻲﺷﻮد( ‪‬‬
‫‪ ←‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﻤﻚﻫﺎ‪ ،‬اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎ‬
‫‪ : NaCl( aq ) ‬ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم‬
‫) ‪→ Na(+aq ) + Cl(−aq‬‬
‫) ‪ : C12 H 22O11( aq‬ﺷﻜﺮ‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻮاد‪ ‬زﻳﺮ را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪:‬‬
‫) ‪K2 SO4( aq‬‬

‫) ‪FeCl3( aq‬‬

‫) ‪H 2 SO4( aq‬‬

‫) ‪Al2 ( SO4 )3( aq‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮارد‪ ،‬اﻧﺤﻼل ﺑﻪﺻﻮرت دوﮔﺎﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد )ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ‪ -‬ﻳﻮﻧﻲ( ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻌـﺪادي از ﻣﻮﻟﻜـﻮلﻫـﺎ‪ ،‬ﻳـﻮﻧﻴﺰه‬
‫ﺷﺪه و ﺗﻌﺪادي از ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪه‬
‫= درﺟﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ ) ‪( α‬‬ ‫‪
≤ α ≤1‬‬ ‫‪ ≤100‬درﺻﺪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ ) ‪
≤ (
α‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﺣﻞّ ﺷﺪه )ﻛﻞّ(‬

‫‪146‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻮﻻر ﻫﻴﺪروﻓﻠﻮﺋﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺮ ‪ 1000‬ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻓﻘﻂ ‪ 24‬ﻋﺪد از آنﻫﺎ ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﻮد‪ ،‬درﺻﺪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳـﻮﻧﻲ‬
‫ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/1‬ﻣﻮﻻر اﺳﺘﻴﻚ اﺳﻴﺪ ‪ α =1%‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻮن ‪ H +‬ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﺤﻠﻮل آﻣﻮﻧﻴﻮم ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ دﺳﻲ ﻣﻮﻻر‪ ،‬ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻮن آﻣﻮﻧﻴﻮم ‪ 0/01‬ﻣﻮﻻر ﺑﺎﺷﺪ‪ α ،‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﻮاد را از ﻧﻈﺮ ﻣﻴﺰان ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪن ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﺔ زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻧﻤﻚﻫﺎ ‪ +‬اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎي ﻗﻮي‬ ‫اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ ﻗﻮي ← ﺧﻮب ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ ﺿﻌﻴﻒ ← ﺧﻮب ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ‪ :‬اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎي ﺿﻌﻴﻒ‪ NH 4OH ،HF :‬و ‪R − COOH‬‬ ‫ﻣﻮاد‬
‫ﻏﻴﺮاﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ ← اﺻﻼً ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ( α =
) .‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺠﺰ اﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎز و ﻧﻤﻚ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮاد‪ ‬ﺑﺎ اﻳﻦﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ ﻗﻮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬رﺳﺎﻧﺎي ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺮق ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در آب ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ ﺣـﻞ ﻧﻤـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﻣﻘﺪار ﻧﺎﭼﻴﺰي ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ﻧﺎﭼﻴﺰ ‪ %100‬ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻣﻲﺷﻮد( ﻣﺜﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ رﺳﻮبﻫﺎي ﻳﻮﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ BaSO4‬و ‪AgCl‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺎد‪‬ه ﺧﻮب ﺣﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻧﻜﺘﻪي ﻗﺒﻞ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺎي ﺧﻮب ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل‪ ،‬دو ﺷﺮط ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺎد‪‬ه ﺧﻮب ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬درﺟﺔ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻏﻠﻈﺖ و دﻣﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫ﺿﺮﻳﺐ واﻧﺘﻬﻮف ) ‪( i‬‬

‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ذر‪‬اﺗﻲ ﻛﻪ از اﻧﺤﻼل ﻳﻚ ﻣﻮل ﻣﺎد‪‬ه در آب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪) ‬اﻧﺤﻼل( ‪ 1‬ﻣﻮل ﺷﻜﺮ‬

‫‪ 1‬ﻣﻮل ﺷﻜﺮ →‬
‫‪) ‬اﻧﺤﻼل( ‪ 1‬ﻣﻮل ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم‬
‫‪ 1‬ﻣﻮل ‪ 1 +Cl −‬ﻣﻮل ‪→ Na +‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ α :‬و ‪ i‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺤﻠﻮل رﻗﻴﻖﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪0/ 001m‬‬ ‫‪0/ 01m‬‬ ‫‪0/ 1m‬‬ ‫‪NaCl‬‬
‫‪1/97‬‬ ‫‪1/94‬‬ ‫‪1/87‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪ i ←‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺣﺪ‪‬ي ‪ 2‬ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫‪‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ دو ﻣﺎد‪‬ه ﻫﻢ ﺧﻮب ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ ﺧﻮب ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎد‪‬هاي رﺳﺎﻧﺎي ﺑﻬﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ » ‪ « i‬ﺑـﻴﺶﺗـﺮي داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪147‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ ﻛﺪام ﻣﺎد‪‬ه ﺑﺎ ﻣﻮﻻرﻳﺘﻪ ﻳﻜﺴﺎن رﺳﺎﻧﺎي ﺑﻬﺘﺮي ﺑﺮاي ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺮق اﺳﺖ؟‬
‫‪Al ( NO3 )3 (4‬‬ ‫‪KNO3 (3‬‬ ‫‪C2 H 5OH (2‬‬ ‫‪HF (1‬‬

‫ﺧﻮاص‪ ‬ﻛﻮﻟﻴﮕﺎﺗﻴﻮ )ﺗﺠﻤ‪‬ﻌﻲ( ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ‬

‫ﺧﻮاﺻ‪‬ﻲ از ﻣﺤﻠﻮل را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ذر‪‬ات ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ آن‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺧﻮاص ﻛﻮﻟﻴﮕﺎﺗﻴﻮ ﺑﻪ ‪ m × i‬واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪).‬ﻣﻮﻻﻟﻴﺘﻪ در ﺿﺮﻳﺐ واﻧﺘﻬﻮف(‬

‫ﺗﻌﺪاد ذر‪‬ات ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻠﻮل ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ‪m × i :‬‬

‫اﻟﻒ( اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻘﻄﻪي ﺟﻮش‪:‬‬

‫ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ﻏﻴﺮﻓﺮّار‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪي ﺟﻮش آب را اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻴﺰان اﻳﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﺎﺻﻴ‪‬ﺘﻲ ﻛﻮﻟﻴﮕﺎﺗﻴﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺎد‪‬هي ﻓﺮّار‪ :‬ﻣﺎد‪‬هاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪي ﺟﻮش آن ﻛﻢﺗﺮ از ‪ 100
C‬اﺳﺖ‪(.‬‬

‫ب( ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻘﻄﻪي اﻧﺠﻤﺎد‪:‬‬

‫ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻘﻄﻪي اﻧﺠﻤﺎد ﻣﺎﻳﻊ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻴﺰان اﻳﻦ ﻛﺎﻫﺶ ﺧﺎﺻﻴ‪‬ﺘﻲ ﻛﻮﻟﻴﮕﺎﺗﻴﻮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺎز را ﻣﺸﻜﻞﺗﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪).‬ﺟﻮﺷﻴﺪن در دﻣﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ و اﻧﺠﻤﺎد در دﻣﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ(‬

‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪي ﺷﺮوع اﻧﺠﻤﺎد‬ ‫ﻧﻘﻄﻪي ﺷﺮوع ﺟﻮﺷﻴﺪن‬ ‫ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻮﻻل‬ ‫ﻧﻮع ﺣﻞﺷﻮﻧﺪه‬

‫‪
° c‬‬ ‫‪100° c‬‬ ‫‪-‬‬ ‫آب ﺧﺎﻟﺺ‬

‫‪−1/ 85° c‬‬ ‫‪100 / 52° c‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺷﻜﺮ‬
‫‪−3 / 7° c‬‬ ‫‪101/ 04° c‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺷﻜﺮ‬
‫‪−3 / 7° c‬‬ ‫‪101/ 04° c‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪NaCl‬‬
‫‪−5 / 55° c‬‬ ‫‪101/ 56° c‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪CaCl2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪KNO3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Fe2 ( SO4 ) 3‬‬

‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي‬
‫‪+0 / 52 × m × i‬‬ ‫ﻣﻴﺰان اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻘﻄﻪي ﺟﻮش‪:‬‬
‫‪−1/ 85 × m × i‬‬ ‫ﻣﻴﺰان ﻧﺰول ﻧﻘﻄﻪي اﻧﺠﻤﺎد‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭼﺮا در زﻣﺴﺘﺎن روي ﻳﺦ ﻧﻤﻚ ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ؟‬

‫‪148‬‬
 ‫ج( ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر‪:‬‬
‫ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر‪ :‬ﻓﺸﺎرﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺎر ﻳﻚ ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ زﻳﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﻦ ذر‪‬ات ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﻛﻢﺗﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻛﻢﺗﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد(‬
‫‪ -2‬ﻫﺮ ﭼﻪ دﻣﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﺑﻴﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد(‬
‫‪ -3‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﺑﻴﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﻧﺤﻼل ﻳﻚ ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ ﻏﻴﺮﻓﺮّار در آب ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس را ﻛﺎﻫﺶ داده‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر ﺑﺨـﺎر ﻣـﻲﺷـﻮد‪) .‬ﻏﻴﺮﻓـﺮّار ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫دﻳﺮﺗﺮ از آب ﺑﺨﺎر ﺷﻮد(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻴﺰان ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ذر‪‬ات ﺣﻞﺷﻮﻧﺪهي ﻣﻮﺟﻮد‬

‫در ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴ‪‬ﺘﻲ ﻛﻮﻟﻴﮕﺎﺗﻴﻮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲﻛﻪ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﺟﻮﺷﻴﺪن رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪) .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ در ﻧﻘﺎط ﻛﻢﻓﺸﺎر ﻧﻘﻄﻪي ﺟﻮش ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮﻋﻜﺲ(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬وﺟﻮد ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در دﻣﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮي ﻋﻤﻞ ﺟﻮﺷﻴﺪن رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر ﻣﺤﻠﻮل ﻳﻚ ﻣﻮﻻل ﻛﺪاﻣﻴﻚ از ﻣﻮاد زﻳﺮ ﻛﻤﺘﺮ از ﺑﻘﻴﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪FeSO4 (4‬‬ ‫‪KNO3 (3‬‬ ‫‪CaCl2 (2‬‬ ‫‪C2 H 5OH (1‬‬

‫‪149‬‬
 ‫ﻛﻠﻮﻳﻴﺪﻫﺎ و ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮنﻫﺎ‪:‬‬
‫ﻣﺨﻠﻮطﻫﺎﻳﻲ ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻮاص آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪.‬‬
‫ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮن ﻣﺜﻞ آب ﮔﻞآﻟﻮد ﻳﺎ ﺧﺎك ﺷﻴﺮ‪ -‬ﻛﻠﻮﻳﻴﺪ ﻣﺜﻞ ﺧﻮن ﻳﺎ ﺷﻴﺮ‪.‬‬

‫‪ >1nm‬اﻧﺪازهي ذر‪‬ات ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ > ‪ >100nm‬اﻧﺪازهي ذر‪‬ات ﻛﻠﻮﻳﻴﺪﻫﺎ > ‪ >10000nm‬اﻧﺪازهي ذر‪‬ات ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮنﻫﺎ‬
‫)ﺟﺪاو‪‬ل ﺻﻔﺤﻪي ‪ 100‬ﻛﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮد(‬

‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﻣﺤﻠﻮﻟﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻠﻮﻳﻴﺪﻫﺎ و ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺪول زﻳﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫ﭘﺎﻳﺪاري‬ ‫ﻋﺒﻮر دادن ﻧﻮر‬ ‫ﻋﺒﻮر از ﻛﺎﻏﺬ ﺻﺎﻓﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺪارﻧﺪ‬ ‫ﻋﺒﻮر ﻣﻲدﻫﻨﺪ‬ ‫ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬ ‫ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ‬
‫ﻋﺒﻮر داده و ﻣﺴﻴﺮ ﻋﺒﻮر را ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﻮﻗﺘﺎً ﭘﺎﻳﺪارﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ ﻟﺨﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬ ‫ﻛﻠﻮﻳﻴﺪﻫﺎ‬
‫ﻧﺎﭘﺎﻳﺪارﻧﺪ و در اﺛﺮ ﺳﻜﻮن ذر‪‬ات آﻧﻬﺎ ﺗﻪﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‬ ‫ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‬ ‫ﺳﻮﺳﭙﺎﻧﺴﻴﻮنﻫﺎ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻛﻠﻮﻳﻴﺪﻫﺎي ﺷﻔّﺎف ﻧﻮر را از ﺧﻮد ﻋﺒﻮر ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺮ ﻋﺒﻮر ﻧﻮر را ﻣﻌﻴ‪‬ﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ﻫﻮا‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را اﺛﺮ ﺗﻨﻴﺪال ﻳﺎ ﭘﺨﺶ ﻧﻮر ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ذر‪‬ات ﻛﻠﻮﻳﻴﺪي در اﺛﺮ اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﻴﺘﻪ ﻣﺎﻟﺸﻲ ﺑﻴﻦ ذر‪‬ات ﭘﺨﺶﺷﻮﻧﺪه و ﭘﺨﺶﻛﻨﻨﺪه ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﻨﺎﻣﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ذر‪‬ات ﻛﻠﻮﺋﻴﺪي داﺋﻤﺎً ﻣﻌﻠّﻖ ﺑﺎﺷـﻨﺪ )ﻋﻠّـﺖ ﭘﺎﻳـﺪاري ﻣﻮﻗّـﺖ ذر‪‬ات ﻛﻠﻮﻳﻴـﺪي( و‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ارﺗﻌﺎﺷﻲ ﻧﺎﻣﻨﻈّﻤﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺮاوﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﺛﺮ اﻓﺰودن ﻳﻚ اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ ﺑﻪ ﻛﻠﻮﻳﻴﺪ ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ذر‪‬ات آن ﺧﻨﺜﻲﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ذر‪‬ات درﺷﺖﺗـﺮي را ﺑﻮﺟـﻮد‬
‫آورده‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎً ﻟﺨﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻛﻠﻮﻳﻴﺪ ﻣﺎﻳﻊ در ﻣﺎﻳﻊ را اﻣﻮﻟﺴﻴﻮن ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬دو ﻣﺎﻳﻌﻲ ﻛﻪ اﻣﻮﻟﺴﻴﻮن را ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ در ﻫﻢ ﺣﻞ ﻧﺸﺪه و ﺣﺘﻤﺎً ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﻗﻄﺒﻲ و دﻳﮕﺮي ﻧﺎﻗﻄــــﺒﻲ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاي ﺗﺸـﻜﻴﻞ اﻣﻮﻟﺴﻴـــﻮن‪ ،‬ﻣﺎدهي ﺳﻮﻣﻲ اﺣﺘﻴـــﺎج اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن‬
‫اﻣﻮﻟﺴﻴﻮنﻛﻨﻨﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﻣﻮﻟﺴﻴﻮنﻛﻨﻨﺪهﻫﺎ ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ ﻗﻄﺒﻲ و ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻪﺻـﻮرت ﭘ‪‬ﻠـﻲ ﻣﻴـﺎن دو‬
‫ﻣﺎﻳﻊ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻟﺴﻴﺘﻴﻦ ﺗﺨﻢ ﻣﺮغ در ﺳ‪‬ﺲ ﻣﺎﻳﻮﻧﺰ )ﺳﺮﻛﻪ و روﻏﻦ ﻣﺎﻳﻊ( ﻳﺎ ﺻﺎﺑﻮن در اﻣﻮﻟﺴﻴﻮن ﭼﺮﺑﻲ در آب‪.‬‬

‫ﺻﺎﺑﻮن ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ‪R − COOK :‬‬

‫‪150‬‬
 ‫ﻧﻜﺎت ﺻﺎﺑﻮن‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺻﺎﺑﻮن ﺳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻣﺪ اﺳﺖ و ﺻﺎﺑﻮن ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ و آﻣﻮﻧﻴﻮم ﻣﺎﻳﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ ﺳﻨﮕﻴﻦ را در ﻛﻞ اﺳﻴﺪ ﭼﺮب ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ 16).‬ﺗﺎ ‪ 22‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ( ﻧﻤﻚ اﺳﻴﺪﻫﺎي ﭼﺮب را ﺻﺎﺑﻮن ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺻﺎﺑﻮن‪ ،‬ﻛﺸﺶ ﺳﻄﺤﻲ آب را اﻓﺰاﻳﺶ داده‪ ،‬ﻫﻮا ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺪارة آﻧﺮا ﺑﺸﻜﺎﻓﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﻒ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺻﺎﺑﻮن ﻛﻠﺴﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ و آﻫﻦ در آب ﻧﺎﻣﺤﻠﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺻﺎﺑﻮن در آب ﺳﺨﺖ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ )ﻛﻒ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ(‪.‬‬
‫)آب ﺳﺨﺖ‪ :‬ﺣﺎوي ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﻲ ﻳﻮنﻫﺎي ﻛﻠﺴﻴﻢ‪ ،‬آﻫﻦ و ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫‪2R − COONa(aq ) + Mg (2aq+ ) ‬‬

‫) ‪→ ( R − COO )2 Mg ( s ) + 2Na(+aq‬‬

‫از اﻳﻦرو در آب ﺳﺨﺖ از ﭘﺎكﻛﻨﻨﺪهﻫﺎي ﻏﻴﺮﺻﺎﺑﻮﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﭘـﺎكﻛﻨﻨـﺪهﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﮔـﺮوه ﻛﺮﺑﻮﻛـﺴﻴﻼت‬
‫) ‪ ( −COO −‬از ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي ﻣﺜﻞ ﺳﻮﻟﻔﻮﻧﺎت ) ‪ ( − SO3−‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺎ ﻛﺎﺗﻴﻮﻧﻬـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در آب ﺳـﺨﺖ‪،‬‬
‫رﺳﻮب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺪﻳﻢ دودﺳﻴﻞ ﺑﻨﺰن ﺳﻮﻟﻔﻮﻧﺎت‬

‫‪151‬‬
152
153
154
 ‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‬
‫ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫در ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ دو ﺑﺤﺚ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶﻫﺎ‬
‫‪ -2‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶﻫﺎ )ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ ﻳﺎ ﺳﺎزﻛﺎر(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ اﻣﻜﺎن وﻗﻮع ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ در ﺳﻴﻨﺘﻴﻚ ﺷﺮاﻳﻂ ﻻزم ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﺷﺪن واﻛﻨﺶ‪.‬‬

‫ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ‪(R – Rate) :‬‬

‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه ﻳﺎ ﻣﺼﺮف ﺷﺪه در واﺣﺪ زﻣﺎن‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﻏﻠﺐ واﻛﻨﺶﻫﺎ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ واﻛﻨﺶ‪(R) :‬‬

‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه ﻳﺎ ﻣﺼﺮف ﺷﺪه در ﻛﻞ زﻣﺎن اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪي ﻳﺎ ﻣﺼﺮﻓﻲ‬
‫=‪R‬‬ ‫⇒‬ ‫‪mol‬‬
‫‪s − min − h,...‬‬
‫ﻛﻞّ زﻣﺎن اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ‬
‫اﺣﺪ‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺪت‪ 30‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ‪ 0/23‬ﮔﺮم ﺳﺪﻳﻢ در ﻣﻘﺪاري آب ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺣﻞّ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﻣـﺼﺮف ﺳـﺪﻳﻢ در‬
‫اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ ‪ mol min‬اﺳﺖ؟ )‪(Na = 23‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺪاري ﻓﻠﺰ ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ﺑﺎ ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 20‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‪ 448 ،‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﮔﺎز در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻌـﺎرﻓﻲ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺎز ﭼﻨﺪ ﻣﻮل در ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 9 :‬ﻣﻴﻠﻲ ﮔﺮم آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم در ﻣﺪت ‪ 10‬ﺛﺎﻧﻴﻪ در ﻣﻘﺪاري ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣـﻞ ﺣـﻞّ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳـﻂ‬
‫ﻣﺼﺮف آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﭼﻨﺪ ﻣﻮل در دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ؟ ) ‪(Al = 27‬‬

‫‪155‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻧﻤﻮدار زﻳﺮ ﺣﺠﻢ ﮔﺎز ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه از واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺪاري ﻓﻠﺰ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺑﺎ آب در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ ﮔﺎز ﭼﻨﺪ ﻣﻮل در ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻧﻤﻮدار ﻓﻮق ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺎز در ﻓﺎﺻﻠﺔ زﻣﺎﻧﻲ ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 30‬ﺛﺎﻧﻴﻪ وﺻﻔﺮ ﺗﺎ ‪ 10‬ﺛﺎﻧﻴﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪∆n x‬‬
‫= ‪Rx‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ را در ﺑﺎزه ﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪∆t‬‬

‫در واﻛﻨﺶ ‪ A → B‬در ﻳﻚ ﺑﺎزة زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻌﻴﻦ‪:‬‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻮل‬

‫‪∆n A‬‬
‫‪RA = −‬‬ ‫
>‬
‫‪∆t‬‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ زﻣﺎن‬

‫‪∆n A = n 2 A − n1A <
→ n 2A < n1A‬‬

‫‪nB‬‬
‫= ‪RB‬‬ ‫‪>
→ n 2 B > n1B‬‬
‫‪∆t‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﻳﻜﻲ از ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ واﻛﻨﺶ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 0/04 mol ،2 min‬و ﭘـﺲ از ﮔﺬﺷـﺖ ‪0/025 mol ،5 min‬‬

‫‪ mol‬اﺳﺖ؟‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺼﺮف اﻳﻦ ﻣﺎده ﭼﻨﺪ‬

‫‪min‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎزهي زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﻈﺔ ﺷﺮوع واﻛﻨﺶ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ واﻛﻨﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ واﻛﻨﺶ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎزهي زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻞّ زﻣﺎن اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻛﻪ ‪ 30‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﻲ اﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬در ﻛﺪام ﺑﺎزهي زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؟‬
‫‪20s − 30s (4‬‬ ‫‪
− 30s (3‬‬ ‫‪10s − 20s (2‬‬ ‫‪
−10s (1‬‬

‫‪156‬‬
‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻛﻪ در‪ 10‬دﻗﻴﻘﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ واﻛﻨﺶ را در ﭘﻨﺞ دﻗﻴﻘﺔ او‪‬ل‪ R 1 ،‬در ﭘﻨﺞ‬
‫دﻗﻴﻘﺔ دوم ‪ R 2‬و در ﻛﻞّ ‪ 10‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ R‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ ﻛﺪام راﺑﻄﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؟‬
‫‪R 1 = R 2 = R (4‬‬ ‫‪R > R 1 > R 2 (3‬‬ ‫‪R 1 > R > R 2 (2‬‬ ‫‪R 1 > R 2 > R (1‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﺼﻮﻻت واﻛﻨﺸﻲ در زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫زﻣﺎن‬ ‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺎد‪‬ه را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻮل در دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮل‬ ‫‪0 / 25 0 / 4 0 / 4 5 0 / 45‬‬

‫ﺑﻴﺎن ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ از روي ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻮﻟﻲ‪:‬‬

‫ﻣﻮل ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه‬
‫ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻮﻟﻲ )ﻣﻮﻻرﻳﺘﻪ(‬ ‫=‬ ‫ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل‬

‫]‪ :[A‬ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻮﻟﻲ ‪A‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻏﻠﻈﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ ﻛﺎرﺑﺮد دارد و در ﺟﺎﻣﺪات و ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﮔﺎزﻫﺎ ﺣﺠﻢ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﻤﺎن ﺣﺠﻢ ﻇﺮف اﺳﺖ‪.‬‬

‫در واﻛﻨﺶ ‪A → B‬‬

‫)‪(aq
g‬‬ ‫) ‪(aq
g‬‬

‫]‪∆[x‬‬
‫= ‪→ Rx‬‬
‫‪∆t‬‬
‫‪‬‬
‫‪∆ [A] ‬‬
‫‪RA = −‬‬ ‫‪>
‬‬
‫‪∆t‬‬ ‫‪ → M s‬وا → ‪‬‬
‫]‪∆ [ B‬‬ ‫‪‬‬
‫= ‪RB‬‬ ‫‪>
‬‬
‫‪∆t‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ﻏﻠﻈﺖ – زﻣﺎن‪:‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ = ﺷﻴﺐ ﻧﻤﻮدار‬

‫‪157‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻫﺮ ﮔﻮي را ﻣﻌﺎدل ‪ 0/04‬ﻣﻮل در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺠﻢ ﻇﺮف ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣـﺼﺮف‬
‫‪ A‬ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر در دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫•‬
‫• • • •‬ ‫• • •‬ ‫•‬ ‫•‬
‫• • • • •‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫• •‬ ‫•‬ ‫•‬
‫•• • • •‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬
‫• • •‬ ‫• • • •‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬
‫• • • •‬ ‫•‬ ‫• •‬ ‫•‬
‫• • • •‬ ‫•• •‬ ‫• •‬ ‫•‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ زﻳﺮ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻇﺮف ﭘﻨﺞ ﻟﻴﺘﺮي در ﺣﺎل اﻧﺠﺎم اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 4‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ 0/8‬ﻣﻮل ﮔـﺎز اﻛـﺴﻴﮋن‬
‫) ‪2 N2O5( g ) → 4 NO2( g ) + O2( g‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ ﮔﺎز ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر در دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ؟‬

‫* ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻮﻟﻲ دو ﻣﺎده در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺿﺮاﻳﺐ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪aA + bB → cC + dD‬‬
‫‪mol A a‬‬
‫=‬
‫‪mol B b‬‬
‫‪∆n A a‬‬
‫در ﻳﻚ ‪ ∆t‬ﻣﻌﻴﻦ‬ ‫⇒‬ ‫=‬
‫‪∆n B b‬‬

‫‪∆n A ∆n B‬‬ ‫‪÷∆t‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪a‬‬

‫=‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫=‪→ A= B→ A‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪RB b‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺳﺮﻋﺖ دو ﻣﺎده در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺿﺮاﻳﺐ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪RA RB RC RD‬‬
‫⇒‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫واﻛﻨﺶ ‪= R‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ‪ A + 2B → 3C + 4D‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ واﻛﻨﺶ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻛﺪام ﻣﺎده ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؟‬
‫‪D (4‬‬ ‫‪C (3‬‬ ‫‪B (2‬‬ ‫‪A (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛـــــﻨﺶ ‪ 3BrO − → 2Br − + BrO3−‬اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳـﻮن ﺑﺮﻣﻴـﺪ ﺑﺮاﺑـﺮ ‪ 0/ 3 M.s −1‬ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﻮن ﺑﺮﻣﺎت و ﻣﺼﺮف ﻳﻮن ﻫﻴﭙﻮ ﺑﺮﻣﻴﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر در ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪ 0/3 (4‬و ‪0/3‬‬ ‫‪ 0/15 (3‬و ‪0/45‬‬ ‫‪ 0/15 (2‬و ‪0/3‬‬ ‫‪ 0/2 (1‬و ‪0/6‬‬

‫‪158‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻧﻤﻮدار ﻏﻠﻈﺖ زﻣﺎن ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺑﻪ ﻛﺪام واﻛﻨﺶ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ داد؟‬
‫)‪CaCO3 (s) → CaO(s) + CO2(g‬‬ ‫‪(1‬‬
‫)‪H 2(g) + I2(g) → 2HI(g‬‬ ‫‪(2‬‬
‫)‪2 NO(g) + O2(g) → 2NO2(g‬‬ ‫‪(3‬‬
‫)‪2SO3 (g) → 2SO2(g) + O2(g‬‬ ‫‪(4‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 9 :‬ﮔﺮم آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم در ﻣﺪت ‪ 100 s‬در ﻣﻘﺪاري ﺳﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺣﻞّ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔـﺎز‬

‫‪2Al + 3H 2SO4 → Al2 (SO4 )3 + 3H 2‬‬ ‫‪ mol‬اﺳﺖ؟ ) ‪(Al = 27‬‬ ‫در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ‬
‫‪s‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻧﻤﻮدار زﻳﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﮔﺎز ﻫﻴﺪروژن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه در ﺷﺮاﻳﻂ ‪ STP‬در واﻛﻨﺶ زﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺼﺮف‬
‫‪Mg + 2HNO3 → Mg(NO3 )2 + H 2‬‬ ‫اﺳﻴﺪ در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ ﻣﻮل در دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ؟‬

‫ﺗﺴﺖ‪ 8/34 :‬ﮔﺮم ‪ PCl5‬را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 20‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‪ %25 ،‬اﻳﻦ ﻣﺎده ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺎز ﻛﻠﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮل در دﻗﻴﻘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ )‪ Cl=35/5‬و‪(P=31‬‬
‫‪0/02 (1‬‬
‫‪0/03 (2‬‬
‫‪0/04 (3‬‬
‫‪0/05 (4‬‬

‫‪159‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻧﻴﺘﺮات در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻي ‪ 500
C‬ﺑﺼﻮرت زﻳﺮ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ واﻛـﻨﺶ در ﻳـﻚ ﻇـﺮف ‪ 5‬ﻟﻴﺘـﺮي‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد و ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 2‬دﻗﻴﻘﻪ‪ 6/06 ،‬ﮔﺮم ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﻧﻴﺘﺮات ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﮔـﺎز اﻛـﺴﻴﮋن در‬
‫) ‪4 KNO3 ( s ) → 2K2O( s ) + 2 N2( g ) + 5O2( g‬‬ ‫اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر در ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ )‪( KNO3 = 101‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺪاري ﻓﻠﺰ ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ﺑﺎ ‪ 250‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﭘﺲ ازﮔﺬﺷﺖ ‪ 75‬ﺛﺎﻧﻴـﻪ‪ 336 ،‬ﻣﻴﻠـﻲ ﻟﻴﺘـﺮ‬
‫ﮔﺎز در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺘﻌﺎرﻓﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺼﺮف اﺳﻴﺪ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻻر در دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ؟‬

‫‪160‬‬
 ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫‪A 2 + B2 → 2AB‬‬
‫‪A−A‬‬ ‫‪A−B‬‬
‫‪B−B‬‬ ‫‪A−B‬‬

‫* ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻳﻚ واﻛﻨﺶ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻬﺎي ﻣﻮاد‪ ‬او‪‬ﻟﻴ‪‬ﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺮﺧﻮردي ﻣﻴﺎن ﻣﻮﻟﻜـﻮل ﻫـﺎي ﻣـﻮاد‬
‫او‪‬ﻟﻴــﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺠﺎم واﻛﻨــﺶ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﻟﻴــﺪ ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻲ ﺷﻮد را ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺆﺛﺮ ﻳﺎ ﻛﺎرا ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدن دو ﺷﺮط زﻳﺮ را ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬راﺳﺘﺎي ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻧﺮژي ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﭘﺲ از رخ دادن ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺆﺛﺮ ﺣﺎﻟﺖ واﺳﻄﻪاي ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻓﻌ‪‬ﺎل ﻳﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪة ﻓﻌ‪‬ﺎل و ﻳﺎ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﮔﺬار ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻓﻌ‪‬ﺎل ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﻣﻮاداو‪‬ﻟﻴﻪ در ﺣﺎل ﺷﻜﺴﺘﻦ و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ در ﺣﺎل ﺗﺸﻜﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ راﺳﺘﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ و ﻣﺤﺼﻮل را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ و از روي ﭘﻴﻮﻧـﺪﻫﺎي‬
‫درﺣﺎل ﺷﻜﺴﺖ و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﺸﻜﻴﻞ‪ ،‬راﺳﺘﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮﺧﻮرد را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪ .‬ﻓﻘﻂ اﺗﻤﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻮرد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ )‪ NO2Cl(g) + Cl(g) → NO2(g) + Cl2(g‬ﻛﺪاﻣﻴﻚ از ﺷﻜﻠﻬﺎي‬

‫ﻣﻘﺎﺑﻞ راﺳﺘﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻴﺎن ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؟‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ راﺳﺘﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻴﻦ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎي ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ را ﺑﺪرﺳﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؟‬

‫‪O NO + C O‬‬ ‫‪OCO + NO‬‬

‫‪O‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪C O (1‬‬
‫‪O‬‬

‫‪O NO‬‬ ‫‪C O (4‬‬ ‫‪O NO‬‬ ‫‪C O (3‬‬

‫‪161‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ )‪ 2 N2O(g) → 2 N 2(g) + O2(g‬راﺳﺘﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫‪N‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪N N O‬‬ ‫‪O N N‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪(4‬‬ ‫‪O N N‬‬ ‫‪O N N‬‬ ‫‪(3‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻣﺪل ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻓﻌ‪‬ﺎل‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي در ﺣﺎل ﺷﻜﺴﺖ و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي در ﺣﺎل ﺗﺸﻜﻴﻞ را ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪ ﭼـﻴﻦ ﻧﻤـﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﻲ دﻫﻴﻢ و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ را دﺳﺖ ﻧﻤﻲ زﻧﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ‪ 2 NOCl → 2NO + Cl2‬ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر درﺳﺖ ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻓﻌ‪‬ﺎل را درﺳﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؟‬
‫‪O....N....Cl....Cl....N....O‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪O = N − Cl....Cl − N = O‬‬ ‫‪(2‬‬
‫‪O = N....Cl....Cl....N = O‬‬ ‫‪(3‬‬
‫‪O = N....Cl − Cl....N = O‬‬ ‫‪(4‬‬

‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﻳﻚ واﻛﻨﺶ را در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪A 2 + B2 ‬‬‫‪→ A 2B2 ‬‬ ‫‪→ 2AB‬‬

‫‪1‬ـ ﻣﺮﺣﻠﻪ او‪‬ل‪ :‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ )ﺗﻀﻌﻴﻒ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي او‪‬ﻟﻴﻪ(‪» :‬اﻧﺮژي ﮔﻴﺮ اﺳﺖ«‬
‫‪2‬ـ ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ :‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﺤﺼﻮل )ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ(‪» :‬اﻧﺮژي زا اﺳﺖ«‬
‫* ﻫﻤﻮاره ﺷﻜﺴﺘﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻧﺮژي ﮔﻴﺮ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻧﺮژي زا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي ‪:‬‬

‫)ﮔﺮﻣﺎده( ‪A 2 + B2 → 2AB + q‬‬ ‫)ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ( ‪A 2 + B2 + q → 2AB‬‬

‫‪162‬‬
 ‫اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي )اﻛﺘﻴﻮاﺳﻴﻮن(‪Ea :‬‬
‫اﻧﺮژي ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﻣﻮل ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻓﻌ‪‬ﺎل از ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ را ﮔﻮﻳﻨﺪ‪) .‬اﻧﺮژي ﻻزم ﺑﺮاي ﺷﺮوع واﻛﻨﺶ(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ واﻛﻨﺶ ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﻧﻤﻮدار‪ ،‬ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي واﻛﻨﺶ ﮔﺮﻣﺎدﻫﻲ ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫)‪(4‬‬ ‫)‪(3‬‬ ‫)‪(2‬‬ ‫)‪(1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫‪Ea1‬‬ ‫‪ : Ea1‬اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي واﻛﻨﺶ رﻓﺖ ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪.‬‬

‫‪Ea 2‬‬ ‫‪ : Ea 2‬اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي واﻛﻨﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻳﺎ ﻣﻌﻜﻮس‬
‫
< ‪∆H = Ea1 − Ea 2‬‬
‫‪∆H‬‬
‫‪Ea1 < Ea 2‬‬
‫
> ‪∆H = Ea1 − Ea 2‬‬
‫‪Ea1 > Ea 2‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎده → )‪(−‬‬
‫‪ ⇒ ∆H = Ea1 − Ea 2‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻠّﻲ‬
‫ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ → ) ‪(+‬‬
‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺘﺎﻟﭙﻲ واﻛﻨﺶ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي واﻛﻨﺶ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬

‫‪130‬‬

‫‪50‬‬

‫‪80 ، -50 (4‬‬ ‫‪180 ، -50 (3‬‬ ‫‪180 ، +50 (2‬‬ ‫‪80 ، +50 (1‬‬

‫‪163‬‬
‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛـﻨﺶ ‪ A 2 + B2 → 2AB + 20Kcal‬اﮔـﺮ اﻧـﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟـﺴﺎزي واﻛـﻨﺶ ‪ 90Kcal‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻧـﺮژي‬
‫ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي واﻛﻨﺶ ﻣﻌﻜﻮس ﭼﻨﺪ ﻛﻴﻠﻮﻛﺎﻟﺮي اﺳﺖ؟‬
‫‪35 (4‬‬ ‫‪55(3‬‬ ‫‪70 (2‬‬ ‫‪110 (1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻳﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻓﻌ‪‬ﺎل ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ‪ Cl2 → 2Cl‬ﻧﻤﻮدار ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي ﺑﻪ ﻛﺪام ﺻﻮرت اﺳﺖ؟‬

‫‪(4‬‬ ‫‪(3‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪(1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮع اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ را ‪ E1‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ‪ Ea < E1‬اﺳﺖ زﻳﺮا در اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي او‪‬ﻟﻴﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ‪ A 2 + B2 → 2AB‬اﮔﺮ اﻧﺮژي ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ‪ B2 , A 2‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ‪ 435‬و ‪ 391‬ﻛﻴﻠـﻮژول ﺑـﺮ ﻣـﻮل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؟‬
‫‪Ea = 826 (4‬‬ ‫‪Ea = 413 (3‬‬ ‫‪Ea > 826 (2‬‬ ‫‪Ea < 826 (1‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺳﻴﻨﺘﻴﻜﻲ‬

‫اﻟﻒ( ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ در واﺣﺪ زﻣﺎن و واﺣﺪ ﺣﺠﻢ ﺗﻌﺪاد ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺻﻮرت ﮔﻴـﺮد‪ ،‬واﻛـﻨﺶ ﺳـﺮﻳﻌﺘﺮ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ب( ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺬار ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ در واﺣﺪ زﻣﺎن و واﺣﺪ ﺣﺠﻢ ﺗﻌﺪاد ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺬار ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﻮد‪ ،‬واﻛـﻨﺶ ﺳـﺮﻳﻌﺘﺮ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪164‬‬
 ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻘﺎﻳﺼﻲ دارد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﺔ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺬار اﻳﻦ ﻧﻘﺎﻳﺺ را ﻧﺪارد‪:‬‬

‫‪ (1‬در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﻘﻂ ﺣﺮﻛﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ آن ﻫﺎ ﺣﺮﻛﺎت ارﺗﻌﺎﺷﻲ و ﭼﺮﺧﺸﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫دارﻧﺪ ﻛﻪ در اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ اﺛﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﻘﻂ در ﺗﻮﺟﻴﻪ واﻛﻨﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارد ﻛﻪ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﻘﻂ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻴﺎن ﻛﺮد و ﻣﻘﺪار آن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻴﺎن ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ ﺑﺮﺧﻮردي ﻛﺸﺴﺎن )ﻣﺜﻞ ﺑﺮﺧﻮرد دو ﺗﻮپ ﺑﻴﻠﻴـﺎرد( در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ آﻧﻬﺎ روي ﻫﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ‪:‬‬

‫‪1‬ـ دﻣﺎ‪:‬‬
‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺟﻨﺒﺶ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺮﺧﻮرد اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺮﺧﻮرد در راﺳـــــﺘﺎي ﻣﻨﺎﺳـﺐ زﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ اﻧﺮژي ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺑﻪ ﺷـﺪ‪‬ت ﺳـﺮﻋﺖ واﻛـﻨﺶ را‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﮔﺮ دﻣﺎي اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ را از ‪ 20°C‬ﺑﻪ ‪ 50°C‬ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد؟ )ﺑـﻪ ازاي ﻫـﺮ‬
‫‪ 10°C‬اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ‪ 2‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫‪8 (4‬‬ ‫‪6 (3‬‬ ‫‪4 (2‬‬ ‫‪2 (1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬دﻣﺎ در واﻛﻨﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺛﺮ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪.‬‬

‫)‪(2‬‬ ‫)‪(1‬‬

‫واﻛﻨﺶ )‪ (1‬ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻣﺎ در واﻛﻨﺶ )‪ (2‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬ـ ﻏﻠﻈﺖ ‪:‬‬

‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎ زﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺮﺧﻮرد آن ﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻌـﺪاد ﺑﺮﺧـﻮرد در راﺳـﺘﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ زﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪن ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻚ ﻣﺎده ﺗﻌﺪاد ﻣﻮﻟﻜﻮل ﻫﺎي آن در واﺣﺪ ﺣﺠﻢ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد ﺑﺮﺧـﻮرد در راﺳـﺘﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺸﻮد درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪165‬‬
 ‫‪A+B→C‬‬ ‫]‪R ∼ [A‬‬
‫]‪R ∼ [ B‬‬
‫]‪R ∼ [ A ][ B‬‬
‫‪2A → B‬‬
‫‪A+A‬‬
‫]‪R ∼ [A‬‬ ‫‪aA + bB → C‬‬
‫]‪R ∼ [A‬‬ ‫‪A + A + ... + A‬‬
‫‪2‬‬
‫]‪R ∼ [A‬‬ ‫‪ a‬ﺗﺎ‬
‫]‪R ∼ [A‬‬
‫] ‪ a .R ∼ [ A‬ﺗﺎ‬
‫‪..‬‬
‫]‪R ∼ [A‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫]‪R ∼ [A‬‬ ‫]‪R ∼ [ B] → R ∼ [ A ] [ B‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫»راﺑﻄﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻋﺖ« ]‪R = K [ A ] [ B‬‬
‫»‪ «K‬ﺛﺎﺑﺖ ﺳﺮﻋﺖ )ﺑﻪ دﻣﺎ و واﻛﻨﺶ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻋﺖ ]‪ R = K [ A ][ B‬ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺮدن ﻏﻠﻈـﺖ ‪ B‬و ﺳـﻪ ﺑﺮاﺑـﺮ ﻛـﺮدن ﻏﻠﻈـﺖ ‪A‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫‪m‬‬
‫] ‪ R = K [ A‬؛ ‪ m‬را ﻣﺮﺗﺒﻪ واﻛﻨﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ A‬و ‪ n‬را ﻣﺮﺗﺒﻪ واﻛﻨﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ B‬ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ؛ در‬ ‫‪[ B]n‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در راﺑﻄﺔ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻣﺎده در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺿﺮﻳﺐ ﻣﻮازﻧﺔ آن ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬واﻛﻨﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﻪ و از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ را واﻛـﻨﺶﻫـﺎي ﺑﻨﻴـﺎدي‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ در واﻛﻨﺶﻫﺎي ﺑﻨﻴﺎدي ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻫﺮ ﻣﺎده ﺿﺮﻳﺐ ﻣﻮازﻧﺔ آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﺑﻨﻴﺎدي )‪ 2A (aq) + B(aq) → C(aq‬اﮔﺮ ﺑﺎ رﻳﺨﺘﻦ آب ﻣﻘﻄـﺮ ﺣﺠـﻢ ﻣﺤﻠـﻮل را دو ﺑﺮاﺑـﺮ ﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪(4‬‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪8 (3‬‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪ 2 (1‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪166‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫]‪[ B‬‬ ‫) ‪R(M.s −1‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ ‪ 3A + B → C‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋـﺎت داده‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫ﺷﺪه راﺑﻄﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻋﺖ را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪:‬‬
‫‪2 × 10−3‬‬
‫‪0/2‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪4 × 10−3‬‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪8 × 10−3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪A‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪a1‬‬ ‫‪R1‬‬
‫‪m? = n‬‬
‫×‪n‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪R2‬‬
‫‪×m‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه راﺑﻄﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻋﺖ را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫]‪[A‬‬ ‫]‪[ B‬‬ ‫) ‪R(M.s −1‬‬

‫‪0/1‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪2 × 10−4‬‬
‫‪0/3‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪36 × 10−4‬‬
‫‪0/2‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫‪8 × 10−4‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ واﻛﻨﺶ ‪ aA + bB → C‬و اﻃّﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه راﺑﻄﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻋﺖ را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪:‬‬

‫]‪[A‬‬ ‫]‪[ B‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪0/1‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪4 × 10−2‬‬

‫‪0/2‬‬ ‫‪0/2‬‬ ‫‪4 × 10−2‬‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪8 × 10−2‬‬

‫‪167‬‬
 ‫‪ -3‬ﻓﺸﺎر ‪:‬‬
‫ﻓﺸﺎر ﺗﻨﻬﺎ در ﮔﺎزﻫﺎ اﺛﺮ ﮔﺬار اﺳﺖ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻠﻈﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﺑﻨــﻴﺎدي )‪ 3A (g) + B(g) → 2C(g‬ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺮدن ﻓـﺸﺎر ﻇﺮف ﺳﺮﻋﺖ واﻛـﻨﺶ ﭼﻨـﺪ ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫‪ 16 (4‬ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪ 8 (3‬ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪ 4 (2‬ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫‪ 2 (1‬ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫‪ -4‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور )ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰﮔﺮ( ‪:‬‬

‫ﻣﺎده اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﺑﺎ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ اﻧﺮژي آن ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑـﺎ ﻛـﺎﻫﺶ اﻧـﺮژي‬
‫ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ را اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ در واﻛﻨﺶ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰ ﺷﺪه ﻣﺴﻴﺮ اﻧﺠﺎم واﻛﻨﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ اﻣ‪‬ـﺎ ﺳـﻄﺢ اﻧـﺮژي‬
‫ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ و ﻣﻮاد ﻣﺤﺼﻮل ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ∆H‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ Ea 2 , Ea1‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﺰان ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰورﻫﺎ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﺔ زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫‪Fe2+‬‬
‫) ‪(aq‬‬
‫‪2H 2O2(aq) ‬‬ ‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰورﻫﻤﮕﻦ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ در ﻳﻚ ﻓﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪→ 2H2O(l) + O2(g) :‬‬
‫‪MnO‬‬
‫)‪2 (S‬‬
‫‪2H 2O2(aq) ‬‬ ‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ در ﻳﻚ ﻓﺎز ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪→ 2H 2O(l) + O2(g) :‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ را ﻧﺪارﻧﺪ ‪:‬‬

‫)‪(s‬‬
‫‪..., Au,Pt, Ni ←‬‬ ‫‪ (1‬ﻓﻠﺰﻫﺎ ﺟﺎﻣﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﺰ ﺟﻴﻮه )ﻣﺎﻳﻊ(‬
‫)‪(aq‬‬
‫‪..., I − , Fe2+ ←‬‬ ‫‪ (2‬ﻳﻮن ﻫﺎ ﻣﺤﻠﻮل در آب اﻧﺪ ‪‬‬
‫)‪(s‬‬
‫‪..., KClO3 , MnO2 ←‬‬ ‫‪ (3‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻳﻮﻧﻲ ﺟﺎﻣﺪﻧﺪ )ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ در آب ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﺷﻨﺪ(‬
‫)‪(g‬‬
‫‪...,SO3 ,CO2 ←‬‬ ‫‪ (4‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﺎﻓﻠﺰ و ﻧﺎﻓﻠﺰ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﮔﺎز اﺳﺖ‬

‫‪168‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﻫﻤﮕﻦ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ؟‬

‫‪Ni‬‬
‫‪C2H4 + H 2 ‬‬ ‫‪→ C2 H 6‬‬ ‫(‬

‫‪NO‬‬
‫→‪2SO2 + O2 ‬‬ ‫‪2SO3‬‬ ‫(‬

‫‪Au‬‬
‫‪2 N2O ‬‬ ‫‪→ 2 N 2 + O2‬‬ ‫(‬

‫‪−‬‬
‫‪I‬‬
‫‪2H 2O2 ‬‬ ‫‪→ 2H 2O + O2‬‬ ‫(‬

‫‪MnO2‬‬
‫‪KClO3 ‬‬ ‫‪→ 2KCl + 3O2‬‬ ‫(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﺨﻠﻮط دو ﺟﺎﻣﺪ ﻳﻚ ﻓﺎز ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﻣﮕﺮ در آﻟﻴﺎژ ﻓﻠﺰي‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﻓﻘﻂ ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻴﺎن ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور و ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ در ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰو ﻫﻤﮕـﻦ ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺗﻤﺎس ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﻓﺮض ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻮدن ﺗﺄﺛﻴﺮ در اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟـﺴﺎزي ﻛﺎﺗـﺎﻟﻴﺰور ﻫﻤﮕـﻦ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺑﻴـﺸﺘﺮي ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ دارد‪.‬‬

‫‪Au‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ )‪ N2O(g) → N2(g) + O2(g‬ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﻤﭙﻠﻜﺲ را ﺑﺪرﺳﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؟‬
‫‪2‬‬
‫‪N ≡ N...O...Au (2‬‬ ‫‪N ≡ N − O ...Au (1‬‬
‫‪N ≡ N O − Au (4‬‬ ‫‪N N O Au (3‬‬

‫واﻛﻨﺶ ﻫﻴﺪروژﻧﺪار ﻛﺮدن )ﻫﻴﺪروژﻧﺎﺳﻴﻮن(‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪن ﻣﺎده آﻟﻲ ﺑﺎ ﻫﻴﺪروژن‬

‫)اﺗﺎن( ‪ C2H 4 + H 2 → C2H 6‬اﺗﻦ )اﺗﻴﻠﻦ(‬

‫* ﺑﻌﻨﻮان ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور در اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ از ﻳﻜﻲ از ﺳﻪ ﻓﻠﺰ ‪) Pd،Pt،Ni‬ﻧﻴﻜﻞ‪ ،‬ﭘﻼﺗﻴﻦ‪ ،‬ﭘﺎﻻدﻳﻢ( ﻣﻴﺘﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪) .‬ﻣﺜﻞ ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫‪+ H2‬‬ ‫‪+ H2‬‬
‫‪C ≡ C ‬‬ ‫‪→ C = C ‬‬ ‫‪→C − C‬‬ ‫روﻏﻦ ﻣﺎﻳﻊ ﺑﻪ روﻏﻦ ﺟﺎﻣﺪ(‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫ﻣﺮاﺣﻞ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰ ﺷﺪن ﻫﻴﺪروژن دار ﻛﺮدن اﺗﻴﻠﻦ ‪:‬‬

‫‪1‬ـ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻮاد اوﻟﻴ‪‬ﻪ روي ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ‪ :‬در اﻳـﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ‬

‫ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي واﻧﺪرواﻟﺴﻲ ﻣـﻮاد او‪‬ﻟﻴـﻪ را ﺟـﺬب‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬آ(‬

‫‪2‬ـ ﺟﺬب ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﻴﻮﻧـﺪﻫﺎي ﺿـﻌﻴﻔﻲ‬

‫ﻣﻴﺎن ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ و ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﺳﺴﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ واﻛﻨﺶ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪) .‬ب(‬

‫‪3‬ـ ﺗﺸﻜﻴﻞ رادﻳﻜﺎل ﻫﺎي آزاد و ﻣﺤﺼﻮﻻت ‪ :‬در اﻳـﻦ‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻳﻜﻲ از ﻫﻴﺪروژن ﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﺮﺑﻦ ﻫـﺎ ﻣﺘّـﺼﻞ‬
‫ﻣــﻲ ﺷــﻮد و ﻧﺘﻴﺠــﻪ رادﻳﻜــﺎل اﺗﻴــﻞ ) ‪ (.CH 2CH 3‬و‬
‫رادﻳﻜﺎل ﻫﻴﺪروژن )‪ (.H‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ رادﻳﻜﺎل ﻫﺎي آزاد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧـﺪ داده‪ ،‬ﻣﻮﻟﻜـﻮل اﺗـﺎن ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬پ(‬
‫)رادﻳﻜﺎل آزاد ‪ :‬ذر‪‬اﺗﻲ را ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز آﻣﺎدﮔﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻛﻮواﻻﻧﺴﻲ دارﻧﺪ‪) .‬ﺗﻚ اﻟﻜﺘﺮون دارﻧﺪ(‬
‫ﻣﺜﻞ ‪( .NO2 , .Cl, .CH 3 :‬‬

‫‪ 4‬ـ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺤﺼﻮﻻت در ﻣﺤﻴﻂ ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﺗﺎن از ﺳﻄﺢ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور ﺟﺪا ﺷﺪه در ﻣﺤﻴﻂ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪) .‬ت(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮاﻗﻊ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور واﻛﻨﺶ را در ﻳﻚ ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ دو ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪NO‬‬
‫→‪2SO2 + O2 ‬‬ ‫‪2SO3‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﺳﺎزوﻛﺎر دو ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ 1) 2 NO + O2 → 2NO2‬‬
‫‪‬‬
‫‪2) NO2 + SO2 → NO + SO3‬‬
‫* در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ دو ﻣﺮﺣﻠﻪاي ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻫﺪف ﺗﻬﻴﺔ ‪ SO3‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ NO (2‬ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور اﺳﺖ ) اﺑﺘﺪا ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد ﺳﭙﺲ ﻣﺠﺪ‪‬داً ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد (‬
‫‪ NO2 (3‬ذرة ﺣﺪ‪‬واﺳﻂ اﺳﺖ ) اﺑﺘﺪا ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﺳﭙﺲ ﻣﺠﺪ‪‬داً ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد (‬

‫‪170‬‬
 ‫* در ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻮاد‪‬او‪‬ﻟﻴﻪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻗﻠﻪ ‪ Ea‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﻣﺮﺣﻠﺔ آﻫﺴﺘﻪﺗﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧـﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟـﺴﺎزي ﺑﻴـﺸﺘﺮي دارد‪ .‬اﻳـﻦ‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪه ﺗـﺮي دارد‪) .‬راﺑﻄـﺔ ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﺳﺮﻋﺖ از روي اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪(.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﺳﺎزوﻛﺎر دو ﻣﺮﺣﻠﻪ اي ﻓﻮق ﻣﺮﺣﻠﻪ )‪ (1‬در ﺳﺮﻋﺖ ﻛﻠـﻲ واﻛـﻨﺶ ﻧﻘـﺶ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛﻨﻨـﺪه‬
‫ﺗﺮي دارد و از ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﻓﻘﻂ ‪ O2‬آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﺿـﺮﻳﺐ ‪ 1‬در اﻳـﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ راﺑﻄـﻪ ﻗـﺎﻧﻮن ﺳـﺮﻋﺖ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫] ‪ R = K [ O2‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ ‪ SO2‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻛﻠّﻲ واﻛﻨﺶ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪) .‬ﻣﺮﺗﺒﺔ ‪ SO2‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺳﺎزوﻛﺎر دو ﻣﺮﺣﻠﻪ اي واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت زﻳﺮ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﺪ‪2 NO + 2H 2 → N 2 + 2H 2O :‬‬

‫اﻟﻒ( ﻛﺪام ﻣﺎده در اﻳﻦ ﺳﺎزوﻛﺎر ﻧﻘﺶ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور را دارد؟‬

‫ب( ﻛﺪام ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪهﺗﺮي در ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﻛﻠّﻲ دارد؟‬
‫ج( راﺑﻄﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫د( ﻛﺪام ﻣﺎده ذرة ﺣﺪ‪‬واﺳﻂ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺳﺎزوﻛﺎر دو ﻣﺮﺣﻠﻪ اي واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت زﻳﺮ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﺪ‪CO + NO2 → CO2 + NO :‬‬

‫اﻟﻒ( ﻛﺪام ﻣﺎده در اﻳﻦ ﺳﺎزوﻛﺎر ﻧﻘﺶ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور را دارد؟‬

‫ب( ﻛﺪام ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪهﺗﺮي در ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﻛﻠّﻲ دارد؟‬
‫ج( راﺑﻄﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫د( ﻛﺪام ﻣﺎده ذرة ﺣﺪ‪‬واﺳﻂ اﺳﺖ؟‬

‫‪ -5‬ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ذر‪‬ات )اﻧﺪازه ذر‪‬ات‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻮاد‪‬او‪‬ﻟﻴ‪‬ﻪ(‪:‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ واﻛﻨﺶ ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪) .‬زﻳﺮا ﺗﻌﺪاد ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ(‬

‫‪171‬‬
 ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ اﻧﺪازة ذر‪‬ات رﻳﺰﺗﺮ ﺷﻮد ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﻳﻚ ﻣﺎده در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺎز ﻳﺎ ﻣﺤﻠﻮل از ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﻣﺪ آن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪Pb(NO3 )2(S) + 2KI(S) → PbI2(S) + 2KNO3 (S‬‬

‫ﭘﻮدرﺳﻔﻴﺪرﻧﮓ ‪ +‬ﭘﻮدر ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ‬ ‫ﭘﻮدر ﺳﻔﻴﺪ رﻧﮓ ‪ +‬ﭘﻮدر زرد رﻧﮓ‬
‫)‪Pb(NO3 )2(aq) + 2KI(aq) → PbI2(aq) + 2KNO3(aq‬‬
‫ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻲ رﻧﮓ ‪ +‬ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻲ رﻧﮓ‬ ‫ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻲ رﻧﮓ ‪ +‬رﺳﻮب زرد رﻧﮓ‬

‫* درﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس دو ﻣﺎده ﻓﻘﻂ ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -6‬ﻃﺒﻴﻌﺖ )ﻣﺎﻫﻴ‪‬ﺖ( واﻛﻨﺶ دﻫﻨﺪهﻫﺎ )واﻛﻨﺶ ﭘﺬﻳﺮي ﻳﺎ ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﻴﺖ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ( ‪:‬‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺸﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬واﻛﻨﺶ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺑﺎ آب ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ از واﻛﻨﺶ آﻫﻦ ﺑﺎ آب اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا‪....‬‬

‫‪ (2‬ﭼﮕﺎﻟﻲ آﻫﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (1‬ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺑﺎ آب ﺑﻴﺸﺘﺮ از آﻫﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻧﻴﺮوي ﺑﻴﻦ ذر‪‬ات در ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺿﻌﻴﻔﺘﺮ از آﻫﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬واﻛﻨﺶ ﭘﺬﻳﺮي ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آﻫﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻛﺪام ﻋﺎﻣﻞ در ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ اﺛﺮ ﻧﺪارد؟‬
‫‪ (4‬ﻓﺸﺎر‬ ‫‪ (3‬دﻣﺎ‬ ‫‪ (2‬ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس‬ ‫‪ (1‬ﻏﻠﻈﺖ اﺳﻴﺪ‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﻟﻴﺎف آﻫﻦ داغ ﺷﺪه در ﻫﻮا ﻧﻤﻲ ﺳﻮزد اﻣ‪‬ﺎ در اﻛﺴﻴﮋن ﺧﺎﻟﺺ ﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت ﻣﻴﺴﻮزد زﻳﺮا‪....‬‬
‫‪ (2‬ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﻴﺖ اﻛﺴﻴﮋن ﺧﺎﻟﺺ ﺑﻴﺶ از اﻛﺴﻴﮋن ﻣﻮﺟﻮد در ﻫﻮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (1‬ﻏﻠﻈﺖ اﻛﺴﻴﮋن در ﻫﻮا ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻓﺸﺎر ﻫﻮا ﻛﻤﺘﺮ از اﻛﺴﻴﮋن ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬اﻛﺴﻴﮋن ﻧﻘﺶ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور را ﺑﺮاي ﺳﻮﺧﺘﻦ آﻫﻦ دارد‪.‬‬

‫‪172‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ دوم‬
‫ﺗﻌﺎدﻟﻬﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﺗﺮﻣﻮﺷﻴﻤﻲ دﻳﺪﻳﻢ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان در ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه زﻳﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮد‪:‬‬
‫)ﻣﺴﺎﻋﺪ(
< ‪∆H‬‬
‫‪ ‬واﻛﻨﺶ ﺧﻮدﺑﺨﻮدي اﺳﺖ‪) .‬واﻛﻨﺶ ﻳﻜﻄﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫‪(1‬‬
‫)ﻣﺴﺎﻋﺪ(
> ‪ ∆S‬‬
‫)ﻣﺴﺎﻋﺪ(
< ‪∆H‬‬
‫‪ ‬در دﻣﺎﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺑﺨﻮدي اﺳﺖ‪) .‬واﻛﻨﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫‪(2‬‬
‫)ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ(
< ‪ ∆S‬‬
‫)ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ(
> ‪∆H‬‬
‫‪ ‬در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺧﻮدﺑﺨﻮدي اﺳﺖ‪) .‬واﻛﻨﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪(.‬‬ ‫‪(3‬‬
‫)ﻣﺴﺎﻋﺪ(
> ‪ ∆S‬‬
‫)ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ(
> ‪∆H‬‬
‫‪ ‬واﻛﻨﺶ ﻏﻴﺮ ﺧﻮدﺑﺨﻮدي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪(4‬‬
‫)ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ(
< ‪ ∆S‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ در واﻛﻨﺸﻲ ‪ ∆S, ∆H‬ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ واﻛﻨﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪∆H >
‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2SO3 (g) → 2SO2(g) + O2(g) (1 ‬‬
‫‪∆S >
‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪∆H <
‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2SO2(g) + O2(g) → 2SO3(g) (2‬‬
‫‪∆S <
‬‬ ‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘﺪاري ﮔﻮﮔﺮد ﺗﺮي اﻛﺴﻴﺪ را در ﻳﻚ ﻇﺮف در ﺑﺴﺘﻪ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ در آﻏﺎز ﻓﻘﻂ واﻛﻨﺶ )‪ (1‬اﻧﺠﺎم ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨـﻲ ‪R1‬‬
‫درآﻏﺎز واﻛﻨﺶ زﻳﺎد و ‪ R 2‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ‪ R1‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ‪ R 2‬زﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗـﺎ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ‪R1 = R 2‬‬
‫)‪2SO3 (g)  2SO2(g) + O2(g‬‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﺎدل ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ ‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮﻋﺖ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺧﻮاص ﻣﺎﻛﺮوﺳﻜﻮﭘﻴﻚ )ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه( ﻣﺜﻞ دﻣـﺎ‪،‬‬
‫ﻏﻠﻈﺖ‪ ،‬ﻓﺸﺎر‪ ،‬رﻧﮓ و ‪ ...‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﺧﻮاص ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻴﻚ )ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه( ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻮاد ﺑﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ اﺳـﺖ در‬
‫ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺎدﻟﻲ را ﺗﻌﺎدل دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﻳﺎ ﭘﻮﻳﺎ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﻌﺎدﻟﻬﺎ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴـﻪ و ﻣﺤـﺼﻮل در ﻣﺨﻠـﻮط ﺗﻌـﺎدل‬
‫ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ و ﻣﻘﺪار ﻣﺎده او‪‬ﻟﻴﻪ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪).‬واﻛﻨﺸﻲ ﻛﻪ در آن ﻣﺎده او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﻲرﺳﺪ را واﻛﻨﺶ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ(‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺳﺮﻋﺖ ـ زﻣﺎن‬

‫‪173‬‬
 ‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﻏﻠﻈﺖ ـ زﻣﺎن ‪:‬‬

‫ﻋﻘﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻨﺞ ‪:‬‬

‫ﻣﺜــﺎل‪ 2 :‬ﻣــﻮل ﮔــﺎز ‪ SO3‬و ‪ 2‬ﻣــﻮل ﮔــﺎز ‪ SO2‬را در ﻇــﺮف‬

‫ﺳﺮﺑﺴﺘﻪاي وارد ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺗﻌﺎدل زﻳﺮ در آن ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد در ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺳﺮﻋﺖ ﺳـﻨﺞ را ﺑـﻪ‬
‫درﺳﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؟ )‪2SO2(g) + O2(g)  2SO3(g‬‬

‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ‪ :‬ﻣﺎده ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪) H 2O(l)  H2O(s) .‬ﺗﻌﺎدل آب و ﻳﺦ ﺻﻔﺮ درﺟﻪ(‬
‫ﺗﻌﺎدل ﻫﺎ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ :‬ﻣﺎده ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ )‪CaCO3 (s)  CaO(s) + CO2(g‬‬

‫‪174‬‬
 ‫ﺗﻌﺎدل آب و ﺑﺨﺎر آب ‪:‬‬
‫ﺳﻄﺢ آب ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﺳﭙﺲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ‪:‬‬

‫)‪H 2O(l)  H 2O(g‬‬

‫ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺒﺨﻴﺮ = ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻴﻌﺎن‬

‫ﻫﻤﮕﻦ‪ :‬ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ و ﻣﺤﺼﻮل در ﻳﻚ ﻓﺎزﻧﺪ‪2SO2(g) + O2(g)  2SO3(g) :‬‬

‫ﺗﻌﺎدل ﻫﺎ‬
‫ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ‪ :‬ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ و ﻣﺤﺼﻮل در ﻳﻚ ﻓﺎز ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪CaCO3 (s)  CaO(s) + CO2(g) :‬‬
‫)ﻳﻚ ﺗﻌﺎدل ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ ‪ ....‬ﻓﺎزي(‬

‫راﺑﻄﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺎدل‪:‬‬

‫‪aA + bB  cC + dD‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪1)aA + bB → cC + dD‬‬ ‫]‪R 1 = k 1 [ A ] [ B‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪2)cC + dD → aA + bB‬‬ ‫]‪R 2 = k 2 [ C] [ D‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬

‫] ‪ : R1 = R 2 ⇒ k1 [ A ] [ B] = k 2 [ C] [ D‬ﺷﺮط ﺗﻌﺎدل‬

‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫]‪k [ C] [ D‬‬
‫= ‪ ⇒ 1‬ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺎدل‬ ‫)ﺑﻪ دﻣﺎ و واﻛﻨﺶ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ( ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ‪= K‬‬
‫‪k 2 [ A ]a [ B]b‬‬

‫ﻧﻜﺎت ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ‪:‬‬

‫( اﮔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻳﻚ ﺗﻌﺎدل ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﺼﻮﻻت از ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاﻗﻌﻲ اﺻﻄﻼﺣﺎً ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺗﻌﺎدل در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻳﺎ ﻓﺮآورده ﻫﺎ ﻗـﺮار دارد و‬
‫ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫( اﮔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻋﺪد ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺎدل ﺑﺎ ﭘﻴـﺸﺮﻓﺖ ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ ﻫﻤـﺮاه ﻧﻴـﺴﺖ و ﺗﻌـﺎدل در‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻳﺎ واﻛﻨﺶ دﻫﻨﺪه ﻫﺎ ﻗﺮار دارد و ﻣﻴﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪175‬‬
‫( اﮔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻋﺪد ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻣﻴﺘﻮان ﮔﻔﺖ واﻛﻨﺶ ﺗﺎ ﻣﺮز ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪن ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً‬
‫ﺑﻪ ﺻﻔﺮ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪(.‬‬

‫( اﮔﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻋﺪد ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻴﺘﻮان ﮔﻔﺖ واﻛﻨﺶ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫( ﺑﺰرگ ﺑﻮدن ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺳﺮﻳﻊ ﺑﻮدن واﻛﻨﺶ ﻧﻴﺴﺖ )ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻮدن ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑـﻮدن‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﻨﺘﻴﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ(‬

‫( اﮔﺮ ﺟﻬﺖ واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ را ﻣﻌﻜﻮس ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫= ‪A  B: K‬‬
‫]‪[ B‬‬ ‫= ‪B  A : K′‬‬
‫‪[A] = 1‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫‪[ B] K‬‬
‫ ( اﮔــﺮ دو ﻃــﺮف ﻳــﻚ واﻛــﻨﺶ ﺗﻌــﺎدﻟﻲ را در ﻋــﺪدي ﺿــﺮب ﻛﻨــﻴﻢ ﺛﺎﺑــﺖ ﺗﻌــﺎدل ﺑــﻪ ﺗــﻮان آن ﻋــﺪد ﻣــﻲرﺳــﺪ‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫= ‪A  B: K‬‬
‫]‪[ B‬‬ ‫= ‪nA  nB : K′‬‬
‫[‬ ‫]‪B‬‬
‫‪= Kn‬‬
‫‪n‬‬
‫]‪[A‬‬ ‫]‪[ A‬‬

‫
( اﮔﺮ ﺟﻤﻊ دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻌﺎدل دﻳﮕﺮي را ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻫﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﺣﺎﺻـﻞ ﺿـﺮب‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎي آن ﭼﻨﺪ ﺗﻌﺎدل‪.‬‬

‫‪1) A  B‬‬ ‫= ‪K1‬‬

‫]‪[ B‬‬
‫]‪[A‬‬
‫‪2) C  D‬‬ ‫= ‪K2‬‬
‫]‪[ D‬‬
‫]‪[ C‬‬
‫= ‪A + C  B + D : K3‬‬
‫‪[ B][ D] = K × K‬‬
‫‪[ A ][ C] 1 2‬‬
‫( ﺛﺎﺑﺖ ﻳﻚ ﺗﻌﺎدل ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﻣﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫( ﻳﻜﺎي ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻣﻮاد ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫[‬ ‫]‪C] [ D‬‬
‫=‪K‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫)‪⇒M (c+d)−(a + b‬‬
‫]‪[ A ] [ B‬‬
‫( در راﺑﻄﺔ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺎدل ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻮاد ﺟﺎﻣﺪ و ﻣﺎﻳﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد زﻳﺮا ﻏﻠﻈﺖ اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻋﺪدي ﺛﺎﺑﺖ اﺳـﺖ و در اﺻـﻞ‬
‫در ‪ K‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪CaCO3 (s)  CaO(s) + CO2(g‬‬

‫= ‪K′‬‬
‫‪[CaO][CO2 ] → K '× [ CaCO3 ] = CO ⇒ K = CO‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺎدل‬
‫]‪[ 2‬‬ ‫]‪[ 2‬‬
‫] ‪[CaCO3‬‬ ‫]‪[CaO‬‬
‫‪176‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻳﻜﺎ ﻧﺪارد؟‬
‫)‪COCl2(g)  CO(g) + Cl2(g‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪HCl(aq) + H 2O(l)  H 3 O(aq‬‬ ‫)‪+ Cl(aq‬‬ ‫‪(2‬‬
‫)‪CaCO3 (s)  CaO(s) + CO2(g‬‬ ‫‪(3‬‬
‫)‪2HI(g)  H 2(g) + I2(g‬‬ ‫‪(4‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛـﻨﺶ ﺗﻌـﺎدﻟﻲ )‪ 2 NH 3 (g)  N2(g) + 3H 2(g‬اﮔـﺮ در ﺣﺎﻟـﺖ ﺗﻌـﺎدل ﺗﻌـﺪاد ﻣـﻮل ﻫـﺮ ﻳـﻚ ﮔﺎزﻫـﺎي‬
‫‪ NH 3 , N 2 ,H 2‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 0/02 ،0/03 ،0/02‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺠﻢ ﻇﺮف ‪ 2‬ﻟﻴﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪:‬‬

‫ﺗــﺴﺖ‪ :‬اﮔــﺮ ﺛﺎﺑــﺖ ﺗﻌــﺎدل )‪ 2 NH 3 (g)  N2(g) + 3H 2(g‬ﺑﺮاﺑــﺮ ﺑــﺎ ‪ 2 / 5 × 10−3‬ﺑﺎﺷــﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑــﺖ ﺗﻌــﺎدل‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫)‪N 2(g) + H2(g)  NH 3 (g‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4 × 10−2 (4‬‬ ‫‪400 (3‬‬ ‫‪20 (2‬‬ ‫‪5 × 10−2 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻳﻚ ﺗﻌﺎدل در دﻣﺎي ‪ 25°C‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ‪ 1 / 8 × 10+7‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﺪام ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي در ﻣﻮرد اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻌﺎدل ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؟‬
‫‪ (1‬در دﻣﺎي ‪ 25°C‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﻌﺎدل ﻣﺴﺎﻋﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﻌﺎدل در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪ (3‬در اﻳﻦ دﻣﺎ ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺮﻋﺖ رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗــﺴﺖ‪ :‬ﺑــﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ــﻪ ﺑــﻪ ﻧﻤــﻮدار داده ﺷــﺪه ﻣﻘــﺪار ﺛﺎﺑــﺖ ﺗﻌــﺎدل‬
‫)‪ 2SO2(g) + O2(g)  2SO3 (g‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬
‫‪0/33(4‬‬ ‫‪18/3 (3‬‬ ‫‪0/18 (2‬‬ ‫‪33/3 (1‬‬

‫‪177‬‬
 ‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﻌﺎدل ‪:‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﻌﺎدل اﺑﺘﺪا ﺷﺮاﻳﻂ او‪‬ﻟﻴﻪ و ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﭘـﺎراﻣﺘﺮي ﺑﻨﻮﻳـﺴﻴﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺠﻬﻮل را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 0/1 :‬ﻣﻮل ﮔﺎز ‪ PCl5‬را در ﻳﻚ ﻇﺮف درﺑﺴﺘﺔ ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﺗﻌﺎدل زﻳﺮ درآن ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺲ از‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ‪ 0/08‬ﻣﻮل از اﻳﻦ ﻣﺎده در ﻇﺮف ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬
‫)‪PCl5 (g)  PCl3 (g) + Cl2(g‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 0/3 :‬ﻣﻮل آﻣﻮﻧﻴﺎك را در ﻳﻚ ﻇﺮف درﺑﺴﺘﺔ ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮي ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﺗﻌﺎدل زﻳـﺮ در آن ﺑﺮﻗـﺮار ﺷـﻮد اﮔـﺮ ﭘـﺲ از‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﻏﻠﻈﺖ ﮔﺎز ﻫﻴﺪروژن ‪) 0/3 M‬ﻣﻮﻻر( ﺑﺎﺷﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪:‬‬
‫)‪2 NH 3 (g)  N2(g) + 3H 2(g‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 0/1 :‬ﻣﻮل ‪ AB2‬را درﻳﻚ ﻇﺮف درﺑﺴﺘﺔ ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﺗـﺎ ﺗﻌـﺎدل زﻳـﺮ در آن ﺑﺮﻗـﺮار ﺷـﻮد‪ ،‬اﮔـﺮ ﭘـﺲ از‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﺗﻌﺪاد ﻛﻞ ﻣﻮل ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻇﺮف ‪ 0/15‬ﻣﻮل ﺑﺎﺷﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪:‬‬
‫)‪AB2(g)  A (g) + 2B(g‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 10/2 :‬ﮔﺮم آﻣﻮﻧﻴﻮم ﻫﻴﺪروژن ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ را در ﻳﻚ ﻇﺮف در ﺑﺴﺘﺔ ‪ 2‬ﻟﻴﺘﺮي ﺣﺮارت ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ ﺗـﺎ ﺗﻌـﺎدل زﻳـﺮ درآن ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ‪ % 4‬ﻣﺎده او‪‬ﻟﻴﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪:‬‬
‫)‪NH4HS(s)  NH 3 (g) + H2S(g‬‬ ‫)‪(N = 14,S = 32 , H = 1‬‬

‫‪178‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ 3 :‬ﻣﻮل ‪ CO‬و ‪ 1‬ﻣﻮل ﺑﺨﺎر آب را در ﻳﻚ ﻇﺮف درﺑﺴﺘﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺲ از رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ ﺗﻌـﺎدل ﺗﻌـﺪاد ﻣـﻮل‬
‫)‪CO(g) + H 2O(g)  CO2(g) + H 2(g‬‬ ‫‪ H 2 , H 2O‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ x :‬ﻣﻮل آﻣﻮﻧﻴﺎك را در ﻳﻚ ﻇﺮف ﺳﺮﺑﺴﺘﺔ ‪ 4‬ﻟﻴﺘﺮي وارد ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺗﻌﺎدل زﻳﺮ درآن ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭘـﺲ از رﺳـﻴﺪن‬
‫)‪2 NH 3 (g)  N2(g) + 3H 2(g‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ‪ [ H 2 ] = [ NH 3 ] = 0/3 M‬ﺑﺎﺷﺪ‪ x ،‬ﭼﻘﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 1 :‬ﻣﻮل از ﻫﺮﻳﻚ از ﮔﺎزﻫﺎي ﻫﻴﺪروژن و ﺑﺨﺎر ﻳﺪ را در ﻳﻚ ﻇﺮف درﺑﺴﺘﺔ ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮي ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﺗﻌﺎدل زﻳﺮ در‬
‫آن ﺑﺮﻗﺮار ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ‪ K = 9‬ﺑﺎﺷﺪ ﻏﻠﻈﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻮاد ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺨﻠـﻮط ﺗﻌـﺎدل‬
‫)‪I2(g) + H 2(g)  2HI(g‬‬ ‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺷﻜﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﮔﺮ ﻫﺮ ذر‪‬ه را ﻣﻌﺎدل ‪ 0/1‬ﻣﻮل‬

‫و ﺣﺠﻢ ﻇﺮف را ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﭘﺲ از ﺑﺎز‬
‫ﺷﺪن ﭘﻴﭻ ﻏﻠﻈﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﺟﺰاء را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪179‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ 1 :‬ﻣﻮل از ﻫﺮﻳﻚ از ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﻌﺎدل زﻳﺮ را در ﻳﻚ ﻇﺮف ﭼﻨﺪ ﻟﻴﺘﺮي ﺑﺮﻳﺰﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت در ﺗﻌـﺎدل‬
‫)‪2 NH 3 (g)  N 2(g) + 3H 2(g‬‬ ‫‪K = 0 / 25‬‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 1 :‬ﻣﻮل از ﻫﺮﻳﻚ از ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﻌﺎدل زﻳﺮ را در ﻳﻚ ﻇﺮف درﺑﺴﺘﺔ ﻳﻚ ﻟﻴﺘﺮي ﻣﻲرﻳﺰﻳﻢ‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺨﻠـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت درﺗﻌﺎدل اﺳﺖ؟ در ﻏﻴﺮ اﻳﻨﺼﻮرت ﻏﻠﻈﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻮاد را ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪SO3 (g) + CO(g)  SO2(g) + CO2(g‬‬ ‫=‪K‬‬
‫‪16‬‬

‫ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ واﻛﻨﺶ )‪(Q‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻛﺴﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺪون ﻗﻴﺪ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺑﻮدن‬

‫‪aA + bB → cC + dD‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫[‬ ‫]‪C] [ D‬‬
‫=‪Q‬‬
‫‪[ A ]a [ B]b‬‬
‫‪ Q = K‬؛ واﻛﻨﺶ در ﺗﻌﺎدل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ Q > K‬؛ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻣﻲ رود‪.‬‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ واﻛﻨﺶ‬
‫‪ Q < K‬؛ ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻣﻲرود‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎدل‬

‫اﮔﺮ در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮي اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺨﻮرد‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرده‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎً ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ‪ R 2 > R 1‬ﺷﻮد ﺗـﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻳﺎ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫اﮔﺮ ‪ R1 > R 2‬ﺷﻮد ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻳﺎ رﻓﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪180‬‬
 ‫‪1‬ـ دﻣﺎ‬
‫‪1) A → B‬‬ ‫) ‪(Ea1‬‬
‫‪2) B → A‬‬ ‫) ‪(Ea 2‬‬

‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ ﻫﺎ زﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻳﻚ ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎده ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ـﻪ ﺑـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ‪ Ea1 < Ea 2‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ دﻣـﺎ در‬
‫‪ R 2‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ R1 < R 2 ،‬ﺷﺪه‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ )ﺑﺮﮔﺸﺖ( ﺟﺎﺑﺠـﺎ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬در ﺗﻌـﺎدل‬
‫ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ ﺑﺮﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ )رﻓﺖ( ﻣﻲرود‪(.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ‪ q‬و ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﻮاﻓﻖ ‪ q‬ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ در واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ‪ ∆S, ∆H‬ﻫﻢ ﻋﻼﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ در واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻛـﻪ ﺑﺮﮔـﺸﺖ‬
‫ﭘﺬﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﺎد ‪ q‬در واﻛﻨﺶ ﻫﺎي ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺳﻤﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ ﻛﻤﺘﺮي دارد‪.‬‬

‫)‪N2O4(g)  2NO2(g‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺗﻌﺎدل ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﻤﺘﻲ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺗﻌﺎدل ﻫﺎي ﮔﺮﻣﺎده ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻛﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد و در ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ زﻳـﺎد ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ ﻛـﺎﻫﺶ دﻣـﺎ‬
‫ﺑﺮﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬ـ ﻏﻠﻈﺖ‬
‫)‪ aq‬ﻳﺎ ‪(g‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫)‪ aq‬ﻳﺎ ‪(g‬‬
‫‪1) A → B‬‬ ‫] ‪R 1 = k1 [ A‬‬
‫‪2) B → A‬‬ ‫]‪R 2 = k 2 [ B‬‬

‫* ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻚ ﻣﺎده در ﺗﻌﺎدل ﻓﻘﻂ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻤﺘﻲ از واﻛﻨﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ آن ﻣﺎده در آن ﺳـﻤﺖ ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در واﻛﻨﺶ ﻓﻮق ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ ‪ ،A‬ﻓﻘﻂ ‪ R 1‬و ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ ‪ ،B‬ﻓﻘﻂ ‪ R 2‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻚ ﻣﺎده ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ آن و ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﻮاﻓﻖ آن ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪181‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪاري ‪ FeCl3‬در ﻣﺨﻠﻮط ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮﻳﺰﻳﻢ‪ .‬ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﻤﺘﻲ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫)‪Fe3(aq‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪+ SCN (aq‬‬ ‫)‪ FeSCN2(aq‬‬
‫‪+‬‬

‫ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﻣﻘﺪاري ‪ AgNO3‬ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﻤﺘﻲ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ AgSCN) .‬ﻧﻤﻜﻲ ﻧﺎﻣﺤﻠﻮل اﺳﺖ(‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺗﻌﺎدل )‪ 2 NO(g) + O2(g)  2 NO2(g‬ﺑﺎ وارد ﻛﺮدن ﻣﻘـﺪاري ﮔـﺎز ‪ O2‬ﭘـﺲ از ﺑﺮﻗـﺮاري ﺗﻌـﺎدل ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫ﻏﻠﻈﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﺟﺰاي ﺗﻌﺎدل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﻗﺒﻞ ﭼﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻛﺮده اﺳﺖ؟‬

‫‪3‬ـ ﻓﺸﺎر‪:‬‬
‫ﻓﻘﻂ در ﮔﺎزﻫﺎ اﺛﺮﮔﺬار اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻏﻠﻈﺖ را دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺮدن ﻓﺸﺎر ﻳﻚ ﮔـﺎز ﻏﻠﻈــﺖ آن ﻧﻴـﺰ دو ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﺣﺠﻢ ﻧﺼﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد(‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ زﻳﺮ ﺑﺎ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪن ﻓﺸﺎر ﻛﻞ ﻇﺮف واﻛﻨﺶ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺳﻤﺘﻲ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫)‪N2(g) + 3H 2(g)  2 NH 3 (g‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر ﺗﻌﺎدل از ﺳﻤﺖ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﮔﺎزي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﮔﺎزي ﻛﻤﺘﺮ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺎ ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫ﻓﺸﺎر ﺑﺮﻋﻜﺲ‪.‬‬
‫ﺳﺆال‪ :‬در ﺗﻌﺎدل ﻓﻮق‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﭼﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮل ﻫﺎي ﮔﺎزي دو ﻃﺮف ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺸﺎر ﺳﺮﻋﺖ ﻫﺮ دو ﻃـﺮف را ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬
‫ﻣﻴﺰان ﺗﻐﻴﻴﺮ داده و ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎدل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪H 2(g) + I2(g)  2HI(g‬‬

‫‪182‬‬
 ‫‪ 4‬ـ ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺮژي ﻓﻌ‪‬ﺎﻟﺴﺎزي رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ را ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ روي ‪ R 2 , R 1‬ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎدل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺳﺮﻋﺖ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺻﻞ ﻟﻮﺷﺎﺗﻠﻴﻪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮي اﻳﺠﺎد ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ اﺛﺮ آن ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻳﺠـﺎد ﺷـﺪه را ﺟﺒـﺮان ﻳـﺎ‬
‫ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻛﻨﺪ )ﻣﺜﻼً ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺼﺮف ‪ q‬ﻳﺎ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻚ ﻣﺎده ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ آن ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﺷﻮد(‬

‫ﻣﺜﺎل ﺻﻨﻌﺘﻲ ‪ :‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ »ﻫﺎﺑﺮ« در ﺗﻬﻴﻪ آﻣﻮﻧﻴﺎك‬

‫‪N2(g) + 3H 2(g)  2 NH 3 (g) + q‬‬

‫* در ﺻﻨﻌﺖ دو ﺑﺤﺚ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻫﻤﻴﺖ دارد ‪ :‬راﻧﺪﻣﺎن واﻛﻨﺶ ؛ ﺳﺮﻋﺖ واﻛﻨﺶ‬

‫اﻓﺰاﻳﺶ راﻧﺪﻣﺎن ‪) :‬ﺗﻮﻟﻴﺪ آﻣﻮﻧﻴﺎك ﺑﻴﺸﺘﺮ( ←‬

‫اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ ‪← :‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺗﻌﺎدل داده ﺷﺪه اﺛﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻮاﻣﻞ زﻳﺮ را در ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎدل ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﺪ ‪:‬‬
‫)‪2SO2(g) + O2(g)  2SO3 (g‬‬

‫‪2‬ـ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر‪:‬‬ ‫‪1‬ـ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪:‬‬

‫‪4‬ـ اﻓﺰودن ‪ V2O5‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور‪:‬‬ ‫‪3‬ـ اﻓﺰاﻳﺶ ] ‪: [ O2‬‬

‫‪ 5‬ـ ﻛﺎﻫﺶ ] ‪: [SO2‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺗﻌﺎدل )‪ aA (g)  bB(g‬اﮔﺮ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ و ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﺗﻌﺎدل ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳـﺖ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺮاي اﻳﻦ واﻛﻨﺶ اﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ ﺑﻮده‪a < b ،‬‬ ‫‪ (1‬ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ ﺑﻮده‪a > b ،‬‬
‫‪ (4‬ﮔﺮﻣﺎده ﺑﻮده‪a < b ،‬‬ ‫‪ (3‬ﮔﺮﻣﺎده ﺑﻮده‪a > b ،‬‬

‫‪183‬‬
‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ )‪ PCl5 (g)  PCl3 (g) + Cl2(g‬ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد از ﻋﻮاﻣﻞ داده ﺷﺪه ﺑﺎﻋـﺚ اﻓـﺰاﻳﺶ ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﺗﻌﺎدل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟‬
‫د( اﻓﺰاﻳﺶ ] ‪[ PCl5‬‬ ‫ج( ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎ‬ ‫ب( اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‬ ‫اﻟﻒ( اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر‬
‫‪4 (4‬‬ ‫‪3 (3‬‬ ‫‪2 (2‬‬ ‫‪1 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ )‪ BaCO3 (s)  BaO(S) + CO2(g‬ﭼﻪ ﺗﻌـﺪاد از ﻣـﻮارد داده ﺷـﺪه ﺑﺎﻋـﺚ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﻏﻠﻈﺖ ‪ CO2‬ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫د( اﻓﺰاﻳﺶ ‪BaCO3‬‬ ‫ج( اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر‬ ‫ب( ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر‬ ‫اﻟﻒ( اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‬
‫‪4 (4‬‬ ‫‪3 (3‬‬ ‫‪2 (2‬‬ ‫‪1 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﺎﻋﺚ رخ دادن وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻘﺎﺑﻞ در ﻋﻘﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺳﺮﻋﺖ ﺳﻨﺞ در ﺗﻌﺎدل ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫)‪COCl2(g)  CO(g) + Cl2(g‬‬

‫‪ (4‬اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‬ ‫‪ (3‬اﻓﺰاﻳﺶ ] ‪[COCl2‬‬ ‫‪ (2‬ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر‬ ‫‪ (1‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر‬

‫‪184‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ ﺳﻮم‬
‫اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎ‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﭽﺔ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز ‪:‬‬

‫اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎ دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻀﺎد در ﻋﻠﻢ ﺷﻴﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺧﻮاص وﻳﮋهاي دارﻧﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل‪ ،‬اﺳـﻴﺪﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﮕﻲ ﺗﺮشاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻠﺰﻫﺎ ﮔﺎز ﻫﻴﺪروژن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﺎ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ‪ ...‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎزﻫﺎ ﺗﻠـﺦاﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﺳﻴﺪﻫﺎ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮل آن ﻫﺎ ﻟﻴﺰ اﺳﺖ )زﻳﺮا ﺑﺎ ﭼﺮﺑﻲ دﺳﺖ ﺻﺎﺑﻮن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ( و‪...‬‬

‫ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻻووازﻳﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬اﻛﺴﻴﮋن را ﺑﻌﻨـﻮان ﻋﻨـﺼﺮ ﻣـﺸﺘﺮك ﻫﻤـﻪ‬
‫اﺳﻴﺪﻫﺎ ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﭘﺲ از آن‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻨﺎم د‪‬ﻳﻮي ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ‪ HCl‬اﺳـﻴﺪي را ﻛـﺸﻒ ﻛـﺮد ﻛـﻪ اﻛـﺴﻴﮋن‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬او ﻫﻴﺪروژن را ﻛﻪ در اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻻووازﻳﻪ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺸﺘﺮك اﺳﻴﺪﻫﺎ ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻛـﺮد‪.‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻫﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﻴﺪروژن داري اﺳﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺜﻼً ﻣﺘﺎن ) ‪ (CH 4‬ﻫﻴﺪروژن دارد اﻣ‪‬ﺎ اﺳﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻳﻮي ﺑﺮاي ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ‬
‫ﻫﻴﺪروژن اﺳﻴﺪي را ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫»ﻫﻴﺪروژن اﺳﻴﺪي ﻫﻴﺪروژﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪن ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻠﺰ ﺑﺎﺷﺪ«‬
‫‪Mg + 2HCl → MgCl2 + H 2‬‬

‫ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻳﻮي داﺷﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮاد ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳـﻒ او ﻫﻴـﺪروژن اﺳـﻴﺪي داﺷـﺘﻨﺪ اﻣ‪‬ـﺎ اﺳـﻴﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ آب و اﻟﻜﻞ‬
‫‪1‬‬
‫‪Na + H 2O → NaOH + H 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Na + CH 3CH 2OH → CH 3CH 2ONa + H 2‬‬
‫‪2‬‬

‫* در ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﻛﺴﻴﮋن دار‪ H ،‬ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ ‪ O‬اﺳﻴﺪي اﺳﺖ‪.‬‬

‫داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم آرﻧﻴﻮس ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪن ﻣﻮاد در آب ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﺑﺮاي اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز اراﺋﻪ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻣـﺎ‬
‫اﻣﺮوزه از اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ آرﻧﻴﻮس‪:‬‬
‫اﺳﻴﺪ‪ :‬ﻣﺎده اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻧﺤﻼل درآب ﻳﻮن )‪) H + (aq‬ﭘﺮوﺗﻮن( ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪HCl (aq) → H + (aq) + Cl − (aq‬‬

‫ﺑﺎز‪ :‬ﻣﺎده اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻧﺤﻼل در آب ﻳﻮن )‪) OH − (aq‬ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ( ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪NaOH(aq) → Na + (aq) + OH − (aq‬‬

‫‪185‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻳﻮن )‪ H + (aq‬وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﺪارد زﻳﺮا ﺑﺎ ﻣﻮﻟﻜﻮل آب ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺗﻴﻮ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده و ﺑﻪ ‪) H 3O +‬ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ( ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد )ﭘﺲ )‪ H + (aq‬در اﺻﻞ )‪ H 3O + (aq‬اﺳﺖ(‬

‫ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ اﺳﻴﺪ آرﻧﻴﻮس ‪:‬‬

‫‪+‬‬
‫)‪) H 3O(aq‬ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ( ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﻴﺪ ﻣﺎد‪‬هاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻧﺤﻼل درآب‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪HCl(aq) + H 2O(l) → H 3O(aq‬‬ ‫)‪+ Cl(aq‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮل آب‪ ،‬آﺑﭙﻮﺷﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد )ﺑﻮﺳﻴﻠﺔ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻫﻴﺪروژﻧﻲ( ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣـﻲﺗـﻮان ﻳـﻮن‬
‫ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ را ﺑﺼﻮرﺗﻬﺎي ‪ H9O4+ , H 7 O3+ ,H 5O2+‬ﻧﻴﺰ ﻧﻤﺎﻳﺶ داد‪.‬‬

‫‪+ H2O‬‬ ‫‪+ H2O‬‬ ‫‪+ H2O‬‬

‫‪H 3O + ‬‬ ‫‪→ H 5 O2+ ‬‬ ‫‪→ H 7 O3+ ‬‬ ‫‪→ H9O4+‬‬

‫اﺳﻴﺪﻫﺎي آرﻧﻴﻮس‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻛﻠﻴ‪‬ﺔ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻓﺮﻣﻮل ﺧﻮد ‪ H‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺠﺰ ‪. H 2O‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ HCl, HNO3 , H 2SO4 :‬و ‪.....‬‬

‫)‪H 2SO4 (aq) → 2H + (aq) + SO42− (aq‬‬

‫‪2‬ـ ﻛﻠﻴ‪‬ﺔ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ ‪ -COOH‬در ﻓﺮﻣﻮل ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ )اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ(‬

‫)‪ : R − COOH(aq) → R − COO − (aq) + H + (aq‬ﻓﺮﻣﻮل ﻛﻠّﻲ‬

‫ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ اﺳﻴﺪ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ‪ :‬ﻣﺘﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ )ﻓﺮﻣﻴﻚ اﺳﻴﺪ‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﻣﻮرﭼﻪ(‪HCOOH :‬‬
‫ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ اﺳﻴﺪ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ‪ :‬اﺗﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ )اﺳﺘﻴﻚ اﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻛﻪ(‪CH 3 COOH :‬‬
‫اﺗﺎن دياوﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ )اﻛﺴﺎﻟﻴﻚ اﺳﻴﺪ ﻳﺎ اﮔﺰاﻟﻴﻚ اﺳﻴﺪ(‪HOOC-COOH :‬‬
‫ﺑﻨﺰوﺋﻴﻚ اﺳﻴﺪ‪COOH :‬‬

‫‪3‬ـ اﻛﺴﻴﺪﻫﺎي ﻧﺎﻓﻠﺰي )اﻛﺴﻴﺪ اﺳﻴﺪي( ‪ :‬ﺑﺠﺰ ‪CO,NO,SO‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ CO2 (g) :‬و )‪.... SO3 (g‬‬
‫)‪SO3 (g) + H 2O(l) → H2SO4 (aq) → 2H + (aq) + SO42− (aq‬‬

‫‪186‬‬
‫)‪N2O5 (s) + H2O(l) → 2HNO3 (aq) → 2H + (aq) + 2NO3− (aq‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ N 2O5 (s) :‬ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣـﺪي ﺑﻠـﻮري ﺷـﻜﻞ ﺑـﺎ ﺧـﻮاص ﻳـﻮﻧﻲ اﺳـﺖ و از ﻳـﻮن ﻫـﺎي‬
‫‪ NO2+ , NO3−‬ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎزﻫﺎي آرﻧﻴﻮس‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻛﻠﻴ‪‬ﺔ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﻠﺰ و ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ‪NaOH, KOH,Ca(OH)2 , NH 4OH,..... :‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪2KOH (aq) → 2K (aq‬‬ ‫)‪+ 2OH (aq‬‬

‫‪2‬ـ اﻛﺴﻴﺪﻫﺎي ﻓﻠﺰي )اﻛﺴﻴﺪ ﺑﺎزي( ‪K 2O,CaO,........ :‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪K 2O(s) + H 2O(l) → 2KOH (aq) → 2K (aq‬‬ ‫)‪+ 2OH (aq‬‬

‫‪3‬ـ ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ و ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎﻛﻲ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫)‪K (s) + H 2O(l) → KOH (aq) + H2(g‬‬
‫‪2‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪K (aq‬‬ ‫)‪+ OH (aq‬‬
‫‪4‬ـ آﻣﻮﻧﻴﺎك و آﻣﻴﻦﻫﺎ‪:‬‬
‫) ‪(R − NH2 ) (NH 3‬‬
‫)‪NH 3 (g) + H2O(l) → NH4OH (aq) → NH4+(aq) + OH (aq‬‬
‫‪−‬‬

‫* ﻣﺤﻠﻮل آﻣﻮﻧﻴﺎك ﻳﻌﻨﻲ آﻣﻮﻧﻴﻮم ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫‪R − NH 2 + H2O → R − NH 3OH → R − NH 3+ + OH −‬‬

‫‪CH 3 NH 2 + H 2O → CH 3 NH 3OH → CH 3 NH 3+ + OH −‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬از اﻧﺤﻼل ﻛﺪام ﻣﺎده در آب ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد؟‬

‫‪NH 3 (4‬‬ ‫‪CH 3 OH (3‬‬ ‫‪Li2O (2‬‬ ‫‪K (1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﺧﻨﺜﻲ ﺷﺪن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬

‫‪187‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﻣﺎدهاي ﻛﻪ اﺳﻴﺪي را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد ﺑﺎز اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻣﺎده اي ﻛﻪ ﺑﺎزي را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد اﺳﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﻮادي‬
‫ﻛﻪ ﻧﻪ اﺳﻴﺪ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﺎز را‪ ،‬ﺧﻨﺜﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ‪ ،‬ﻣﻮادي ﻛﻪ ﻫﻢ اﺳﻴﺪ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﺎز را‪ ،‬آﻣﻔﻮﺗﺮ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫آﻣﻔﻮﺗﺮﻫﺎي آرﻧﻴﻮس‪:‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺎرق )ﺳﺮب‪ ،‬آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم‪ ،‬روي‪ ،‬ﻗﻠﻊ( و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آنﻫﺎ‪.‬‬
‫)‪Al(OH)3 (s) + 3HCl(aq) → AlCl3 (aq) + 3 H2O(l‬‬
‫‪ ‬آﻣﻔﻮﺗﺮ‬
‫)‪ Al(OH)3 (s) + NaOH(aq) → NaAl(OH)4 (aq‬‬

‫اﺳﻴﺪي‪ :‬اﻛﺴﻴﺪﻫﺎي ﻧﺎﻓﻠﺰي‬

‫ﺑﺎزي‪ :‬اﻛﺴﻴﺪ ﻓﻠﺰي‬ ‫اﻛﺴﻴﺪﻫﺎ‬
‫آﻣﻔﻮﺗﺮي‪ :‬اﻛﺴﻴﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ »ﺳﺎرق«‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ آرﻧﻴﻮس اﺳﻴﺪ در آب ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ و ﺑﺎز در آب ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ Acid + H 2O → H 3 O +‬‬

‫‪‬‬
‫‪Base + H 2O → OH‬‬
‫‪−‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد اﺳﻴﺪ ﻣﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آب ﭘﺮوﺗﻮن ﻣﻲدﻫﺪ ) ‪ H 3O +‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد( و ﺑﺎز ﻣﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫آب ﭘﺮوﺗﻮن ﻣﻲﮔﻴﺮد ) ‪ OH −‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﻣﺎدهاي ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﻮندهﺗﺮ از آب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﻴﺪ اﺳـﺖ و‬
‫ﻫﺮ ﻣﺎدهاي ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﻮنﮔﻴﺮﺗﺮ از آب ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎز اﺳﺖ‪ .‬دو داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺎ ﻧـﺎم ﻫـﺎي ﻟـﻮري و ﺑﺮوﻧـﺴﺘﺪ ﺑـﺎ ﺑﺮرﺳـﻲ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻮرﻳﺖ آب را از ﺗﻌﺮﻳﻒ آرﻧﻴﻮس ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاي اﺳﻴﺪ وﺑﺎز اراﻳﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳـﺎس ﺗﻌﺮﻳـﻒ آن ﻫـﺎ در‬
‫ﻫﺮ واﻛﻨﺸﻲ ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﻮن رد‪ ‬و ﺑﺪل ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎدة ﭘﺮوﺗﻮنده‪ ،‬اﺳﻴﺪ و ﻣﺎدة ﭘﺮوﺗﻮنﮔﻴﺮ‪ ،‬ﺑـﺎز درﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﻔﻬﻮم اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز در ﻓﺎزﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻓﺎز ﻣﺤﻠﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪NH 3 (g) + HCl(g) → NH 4Cl(s) → NH 4+ + Cl−‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻳﻚ واﻛﻨﺶ اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز ﻟﻮري ــ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ ﻫﺮ ﻣﺎدهاي ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ اﺳﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑـﺎز اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ .‬اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز ﻣﺤﺼﻮل را اﺳﻴﺪ ﻣﺰدوج و ﺑﺎز ﻣﺰدوج ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪NH 3 + HCl → NH4+ + Cl −‬‬

‫‪188‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام واﻛﻨﺶ آب ﻧﻘﺶ اﺳﻴﺪ ﻟﻮري ـ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ را دارد؟‬
‫‪2+‬‬
‫)‪Co2(aq‬‬
‫‪+‬‬
‫)‪+ 6H 2O(l) → [ Co(H 2O)6 ](aq‬‬ ‫‪(1‬‬
‫)‪N2O5 (s) + H 2O(l) → 2HNO3 (aq‬‬ ‫‪(2‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪HF(aq) + H 2O(l) → H 3O(aq‬‬ ‫)‪+ F(aq‬‬ ‫‪(3‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪HS(aq‬‬ ‫)‪+ H 2O(l) → H 2S(g) + OH (aq‬‬ ‫‪(4‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ )‪ HSO3−(aq) + HNO3 (aq)  H 2SO3 (aq) + NO3−(aq‬ﻛﺪام دو ﻣﺎده ﻧﻘـﺶ اﺳـﻴﺪ ﻟـﻮري و‬
‫ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ را دارﻧﺪ؟‬
‫‪NO3− , HNO3 (2‬‬ ‫‪HSO3− , H 2SO3 (1‬‬
‫‪HSO3− , NO3− (4‬‬ ‫‪H 2SO3 , HNO3 (3‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ ......... :‬و ‪ .........‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﻴﺪ ﻣﺰدوج و ﺑﺎز ﻣﺰدوج آﻣﻮﻧﻴﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؟‬
‫‪N 3− , NH 4+ (2‬‬ ‫‪NH 2− , NH 4+ (1‬‬
‫‪NH 4+ , N 3− (4‬‬ ‫‪NH 4+ , NH 2− (3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﻣﺰدوج ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﭘﺮوﺗﻮن ﻛﻢ ﻳﺎ زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪+‬‬
‫)‪ HNO3 (aq) + H 2O(l) → H 3O(aq‬درﺳﺖ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻋﺒﺎرت درﺑﺎره واﻛﻨﺶ )‪+ NO3−(aq‬‬
‫‪ NO3−‬ﻧﻘﺶ ﺑﺎز ﻟﻮري ـ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ را دارد‪.‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪ NO3−‬ﺑﺎز ﻣﺰدوج ‪ H 3O +‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪(2‬‬
‫‪ H 2O‬ﻧﻘﺶ اﺳﻴﺪ ﻟﻮري ـ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ را دارد‪.‬‬ ‫‪(3‬‬
‫‪ H 3O +‬اﺳﻴﺪ ﻣﺰدوج ‪ H 2O‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪(4‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻮادي ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﺮوﺗﻮن ﺑﺪﻫﻨﺪ وﻫﻢ ﭘﺮوﺗﻮن ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ آﻣﻔﻮﺗﺮ ﻟﻮري ـ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻞ‪ NH 3 , H2O :‬و ﻫﺮ آﻧﻴﻮﻧﻲ ﻛﻪ ‪ H‬اﺳﻴﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ) ‪(...,HPO42− , HCO3− ,HSO3− ,HS−‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ H 2PO2− ,HPO23− :‬آﻣﻔﻮﺗﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﭼﻮن ‪ H‬آن ﻫﺎ اﺳﻴﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫)در آﻧﻴﻮنﻫﺎي اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻓﺴﻔﺮ اﮔﺮ ﺟﻤﻊ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﻔﻮﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺞ ﺑﻮد آﻣﻔﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻟﻮري ـ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ ﺑﺎز ﻣﺎدهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﻮن ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ‪ H+‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اورﺑﻴﺘـﺎل ﺧـﺎﻟﻲ‬
‫دارد ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎز ﻟﻮري ـ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ ﻣﺎد‪‬هاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻔﺖ اﻟﻜﺘﺮون ﺗﻨﻬﺎ دارد و ﺑﺎ ‪ H+‬ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺗﻴﻮ ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪189‬‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻪﻧﺎم ﻟﻮوﻳـﺲ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاي اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز اراﺋﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳـﺎس ﺗﻌﺮﻳـﻒ او در ﻫـﺮ‬
‫ﻣﺎد‪‬هاي ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺗﻴﻮ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎدة دارﻧﺪة ﺟﻔﺖ اﻟﻜﺘﺮون ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﺎز و ﻣﺎدة دارﻧﺪة اورﺑﻴﺘﺎل ﺧـﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻘـﺶ اﺳـﻴﺪ‬
‫دارد )ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ‪ H+‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ اﺳﻴﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪NH 3 + BF3 → NH 3 BF3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬از ﺑﻴﻦ ﺗﻌﺎرﻳﻒ اراﻳﻪ ﺷﺪه ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺮﻳﻒ آرﻧﻴﻮس ارزش ﻋﻤﻠﻲ دارد زﻳﺮا ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺮﻳـﻒ او ﺧـﻮاص ﻣـﺸﺘﺮك اﺳـﻴﺪﻫﺎ و‬
‫ﺧﻮاص ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎزﻫﺎ را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ از اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ آرﻧﻴﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕـﺮ‬
‫آن ﻛﻪ ﺧﻼف آن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي و ﻗﺪرت ﺑﺎزي‬

‫ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ آرﻧﻴﻮس اﺳﻴﺪ ﻣﺎد‪‬هاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آب ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮ ﻣـﺎد‪‬هاي ﻛـﻪ راﺣـﺖ ﺗـﺮ و ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ اﺳﻴﺪ ﻗﻮيﺗﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮرد ﺑﺎزﻫﺎ و ‪ OH −‬ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪن ﻫﻤﻮاره ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﺗﻌﺎدﻟﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺎدل‪ ،‬ﺗﻌﺎدل ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ و ﺑﻪ ﺛﺎﺑﺖ آن‪ ،‬ﺛﺎﺑـﺖ ﺗﻔﻜﻴـﻚ ﻳـﻮﻧﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪AB(aq)  A + (aq) + B− (aq‬‬ ‫ﺗﻌﺎدل ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ )ﻳﻮﻧﺶ(‬
‫‪ A +   B− ‬‬
‫‪ K ، K =    ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ )ﻳﻮﻧﺶ(‬
‫]‪[ AB‬‬
‫)‪H n A(aq)  nH + (aq) + A n − (aq‬‬ ‫در اﺳﻴﺪﻫﺎ‪:‬‬
‫‪n‬‬
‫‪H +  A n− ‬‬
‫‪) K a =   ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ اﺳﻴﺪ(‬ ‫‪‬‬
‫]‪[Hn A‬‬
‫* ﻫﺮﭼﻪ ‪ Ka‬ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮن ‪ H+‬راﺣﺖ ﺗﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه و اﺳﻴﺪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪B(OH) n (aq)  Bn + (aq) + nOH − (aq‬‬ ‫در ﺑﺎزﻫﺎ‪:‬‬

‫‪n‬‬
‫‪ Bn +  OH − ‬‬
‫‪Kb = ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫] ‪[ B(OH)n‬‬
‫* ﻫﺮ ﭼﻪ ‪ Kb‬ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ OH- ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺎز‪ ،‬ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪190‬‬
 ‫)‪) H 2O(l)  H + (aq) + OH − (aq‬واﻛﻨﺶ ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺶ آب(‬ ‫در آب‪:‬‬

‫‪K w =  H +  OH −  = 10−14 M 2‬‬ ‫)در دﻣﺎي ‪( 25°C‬‬

‫)آب ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺰﻳﻲ آب ﺧﺎﻟﺺ را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪(.‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪H 2O(l) + H 2O(l)  H 3 O(aq‬‬ ‫)‪+ OH (aq‬‬
‫‪K w =  H 3O +  OH −  = 10−14 M 2‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪: p‬‬
‫)ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ‪ 1‬ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪(.‬‬ ‫‪pX = −logX‬‬

‫‪X‬‬ ‫‪pX‬‬
‫‪10−5‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ‪ X‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺷﻮد ‪ pX‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪10−2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪pK a = − log K a‬‬
‫‪10−1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪pK b = − log K b‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫)‪pK w = 14 (t = 25°C‬‬

‫‪pH = − log  H + ‬‬

‫‪pOH = − log OH − ‬‬

‫* داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻮرن ﺳﻦ ﺑﺮاي او‪‬ﻟﻴﻦ ﺑﺎر ‪ pH‬را ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﺰان اﺳﻴﺪي ﺑﻮدن ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻌﺮّﻓﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻗﺪرت اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز را ﻓﻘﻂ از روي ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪:‬‬

‫ﻫﺮﭼﻪ اﺳﻴﺪ ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ← ‪ Ka‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮده ← ‪ pKa‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎز ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ← ‪ K b‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮده ← ‪ pK b‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﭼﻪ ‪ α‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻛﻤﺘﺮي ﺑﺮاي ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪن داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺿﻌﻴﻔﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺮﻋﻜﺲ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ در ﻳﻚ ﺗﻌﺎدل اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز ﻟﻮري ـ ﺑﺮوﻧﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﺘﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‬
‫ﺗﻌﺎدل ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮاد‪ ‬ﻣﺤﺼﻮل ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺿﻌﻴﻔﺘﺮﻧﺪ و ﺑﺮﻋﻜﺲ‪.‬‬

‫‪191‬‬
 ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪HA (aq) + H 2O(l)  H 3 O(aq‬‬ ‫)‪+ A (aq‬‬
‫‪HA > H 3 O +‬‬
‫‪ ‬ﻗﺪرت‬ ‫‪ Ka‬ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ ⇐ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻧﺪ ⇐‬
‫‪−‬‬
‫‪ H 2O > A‬‬
‫)ﺿﻌﻴﻔﺘﺮﻧﺪ(‬ ‫)اﺳﻴﺪ ﻗﻮي(‬

‫‪HA < H 3 O +‬‬

‫‪ ‬ﻗﺪرت‬ ‫‪ Ka‬ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﺷﺪ ⇐ ﻣﻮاد او‪‬ﻟﻴﻪ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻧﺪ ⇐‬
‫‪−‬‬
‫‪ 2‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫<‬ ‫‪A‬‬
‫از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻜﺎت زﻳﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻫﺮﭼﻪ اﺳﻴﺪ ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎز ﻣﺰدوج آن ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮﻋﻜﺲ‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﺳﻴﺪ ﻣﺰدوج ﻳﻚ اﺳﻴﺪ آرﻧﻴﻮس ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﺳﻴﺪي ﻗﻮﻳﺘﺮ از ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ اﺳﻴﺪ ﻗـﻮي و‬
‫اﮔﺮ ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮ از ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ (3‬در ﻣﻮرد ﺑﺎزﻫﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﺎي ﻗﻮي ﺗﺮ از ‪ ، OH −‬ﺑﺎز ﻗﻮي و ﺑﺎزﻫﺎي ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺮ از ‪ ، OH −‬ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (4‬اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻗﻮي ﺗﺮ از ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در آب ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻣﻘﺪار ‪ Ka‬ﻣﻘﺎﻳـﺴﺔ‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪HCl(aq) → H (aq‬‬ ‫)‪+ Cl(aq‬‬ ‫ﻗﺪرت آن ﻫﺎ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ (5‬ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﻗﻮي ﺗﺮﻳﻦ اﺳﻴﺪ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺎي آﺑﻲ اﺳﺖ زﻳﺮا اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻗﻮﻳﺘﺮ از آن ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷـﺪه در‬
‫ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪ OH − .‬ﻧﻴﺰ ﻗﻮي ﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎز ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺎي آﺑـﻲ اﺳـﺖ و ﺑﺎزﻫـﺎي ﻗـﻮي ﺗـﺮ از آن ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪه در ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﺟﺪول ﺻﻔﺤﺔ ‪ 58‬ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪:‬‬

‫اﺳﻴﺪ ﻫﺎي ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻌﺮوف‪:‬‬

‫‪HOBr, HNO2 , HSO3− ,H 2S,HF, H 2CO3‬‬
‫‪HOCl, HCN,‬‬
‫اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻓﺴﻔﺮ و اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ )‪(R-COOH‬‬

‫ﺑﺎز ﻫﺎي ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻌﺮوف‪:‬‬

‫آﻣﻮﻧﻴﺎك )‪Fe(OH)3 , Al(OH)3 ,(NH 4OH‬‬
‫آﻣﻴﻦ ﻫﺎ ) ‪ (R − NH 2‬و ‪. Mg(OH)2‬‬
‫)در ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎﻛﻲ‪:‬‬
‫‪ ← Be‬ﺑﺎز ﺑﻮﺟﻮد ﻧﻤﻲآورد‪.‬‬
‫‪ Mg‬ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ ﺗﺸﻜﻴﻞ داده‪ Ca ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺎز ﻗﻮي(‬

‫‪192‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ در ﻣﻮرد ﻗﺪرت ﺑﺎزي ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ؟‬
‫‪HCO3− < NO2− < F− (2‬‬ ‫‪HCO3− < F− < NO2− (1‬‬
‫‪F− < NO2− < HCO3− (4‬‬ ‫‪NO2− < HCO3− < F− (3‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه ﻛﺪام ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؟‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪1) HA (aq) + H 2O(l)  H 3O(aq‬‬ ‫)‪+ A (aq‬‬ ‫‪pK a = 4‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪2) HB(aq) + H 2O(l)  H 3 O(aq‬‬ ‫)‪+ B(aq‬‬ ‫‪pK a = 6‬‬
‫‪ (1‬ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي ‪ HA‬از ‪ HB‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻗﺪرت ﺑﺎزي ‪ A −‬از ‪ B−‬ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي ‪ HB‬از ‪ H 3O +‬ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻗﺪرت ﺑﺎزي ‪ A −‬از ‪ H 2O‬ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﻴﺪﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﭘﺮوﺗﻮندار‪) :‬ﭼﻨﺪ ﻇﺮﻓﻴﺘﻲ(‪ :‬اﺳﻴﺪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻫﻴﺪروژن اﺳﻴﺪي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫)‪1) H 3 PO4 (aq)  H + (aq) + H 2PO4− (aq‬‬ ‫‪Ka1‬‬
‫)‪2) H 2PO4− (aq)  H + (aq) + HPO42− (aq‬‬ ‫‪Ka 2‬‬
‫)‪3) HPO42− (aq)  H + (aq) + PO43− (aq‬‬ ‫‪Ka 3‬‬

‫)‪H 3 PO4 (aq)  3 H + (aq) + PO43 − (aq‬‬ ‫‪Ka = Ka1 × Ka 2 × Ka 3‬‬

‫ﻓﺴﻔﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺧﻮراﻛﻲ ‪P4O10(s) + 6H 2O → 4H 3 PO4‬‬

‫ﻧﻜﺎت‪:‬‬

‫‪ 1‬ـ ‪Ka 3 < Ka 2 < Ka1‬‬

‫)ﻋﻠّﺖ‪ :‬ﻛﻨﺪن ﭘﺮوﺗﻮن از ﻳﻚ آﻧﻴﻮن دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد(‬

‫‪ 2‬ـ از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي ‪:‬‬

‫ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي = ﻗﺪرت ﭘﺮوﺗﻮندﻫﻲ‬ ‫‪HPO24− < H 2PO4− < H 3 PO4‬‬
‫)در اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻫﻢ ﺑﻨﻴﺎن ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻌﺪاد ‪ H‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت ﺑﺎزي ‪:‬‬

‫ﻗﺪرت ﺑﺎزي = ﻗﺪرت ﭘﺮوﺗﻮنﮔﻴﺮي‬ ‫‪PO43 − > HPO24− > H 2PO4−‬‬
‫)در ﺑﺎزﻫﺎي ﻫﻢ ﺑﻨﻴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪193‬‬
 ‫‪ 4‬ـ ‪ HPO24− , H2PO4−‬آﻣﻔﻮﺗﺮﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ ‪ ، PO34−‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎز و ‪ ، H 3 PO4‬ﻓﻘﻂ اﺳﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 5‬ـ از ﻧﻈﺮ ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻮن ﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ ‪:‬‬

‫‪ H 3 O +  >  H 2PO4−  >  HPO24−  >  PO34− ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬

‫اﮔﺮ اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ ‪] :‬ﻳﻮﻧﻬﺎ[ > ]اﺳﻴﺪ[‬

‫اﮔﺮ اﺳﻴﺪ ﻗﻮي ﺑﺎﺷﺪ ‪ ] :‬ﻳﻮﻧﻬﺎ[ < ]اﺳﻴﺪ[‬

‫اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ‬ ‫‪← [ H 3 PO4 ] >  H 3O +  >  H 2PO4−  >  HPO24−  >  PO34− ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪  2− ‬‬
‫اﺳﻴﺪ ﻗﻮي ← ] ‪ H 3 O  >  HSO4  > SO4  > [ H 2SO4‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ‪ CO2‬در آب ﻛﺪام ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻏﻠﻈﺖ را دارد؟‬

‫‪H 3 O + (4‬‬ ‫‪HCO3− (3‬‬ ‫‪CO23− (2‬‬ ‫‪CH2O‬‬ ‫‪(1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﺳﻴﺪﻫﺎي ‪ H 2SO3 , H 2CO3‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار دارﻧﺪ و ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ H 2CO3 (aq) → H 2O(l) + CO2 (g‬‬
‫‪‬‬
‫)‪H2SO3 (aq) → H 2O(l) + SO2 (g‬‬
‫از اﻳﻦرو ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻳﻦ دو اﺳﻴﺪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﺎي )‪ SO2 (aq),CO2 (aq‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫)اﻳﻦ اﺳﻴﺪﻫﺎ ﻋﻤﻼً وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻮاﺳﻄﺔ ﻧﻤﻚ ﻫﺎي ﺧﻮد ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ(‪.‬‬
‫در واﻛﻨﺸﻬﺎي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو اﺳﻴﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪة آﻧﻬﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫)‪CaCO3 (s) + 2HCl(aq) → H 2O(l) + CO2(g) + CaCl2(aq‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻗﺪرت ﺑﺎزي ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؟‬

‫‪SO23− (4‬‬ ‫‪HSO3− (3‬‬ ‫‪S2− (2‬‬ ‫‪HS−‬‬ ‫‪(1‬‬

‫‪194‬‬
 ‫ﻣﺴﺎﻳﻞ اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز‪:‬‬
‫ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ و ‪pH‬‬
‫ﻣﺴﺎﻳﻞ اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز‬
‫ﺧﻨﺜﻲ ﺷﺪن اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ و ‪ :pH‬ﻣﺜﻞ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺗﻌﺎدل ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻳﺎدآوري ‪:‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪه‬
‫=‪α‬‬ ‫)‪(
≤ α ≤ 1‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻣﻮلﻫﺎي ﺣﻞ ﺷﺪه‬
‫درﺟﻪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ‬
‫‪) α % = α × 100‬درﺻﺪ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ(‬ ‫‪
≤ α % ≤ 100‬‬
‫)‪HA(aq)  H + (aq) + A − (aq‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل دﺳﻲ ﻣﻮﻻر ‪ HF‬اﮔﺮ ‪ α = 0/02‬ﺑﺎﺷﺪ ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫)‪HF(aq)  H + (aq) + F− (aq‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/2‬ﻣﻮﻻر اﺳﻴﺪ ‪ HA‬اﮔﺮ ‪ α = 0/75‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ Ka‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ )‪HA(aq)  H + (aq) + A − (aq‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/5 M‬اﺳﻴﺪ دو ﻇﺮﻓﻴﺘﻲ ‪ H 2A‬اﮔﺮ ‪ α = 1%‬ﺑﺎﺷﺪ‪ pH ،‬ﻣﺤﻠﻮل را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪195‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل دﺳﻲ ﻣﻮﻻر آﻣﻮﻧﻴﺎك اﮔﺮ ‪ α = 1%‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ pOH‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ؟‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠّﻲ‪:‬‬
‫)‪H n A(aq)  nH + (aq) + A n − (aq‬‬ ‫در اﺳﻴﺪﻫﺎ‪:‬‬

‫‪n+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪B(OH) n(aq)  B(aq‬‬ ‫)‪+ n(OH)(aq‬‬ ‫در ﺑﺎزﻫﺎ‪:‬‬

‫)‪HA(aq)  H + (aq) + A − (aq‬‬ ‫در اﺳﻴﺪ ﻳﻚ ﻇﺮﻓﻴﺘﻲ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﺤﻠﻮل دﺳﻲ ﻣﻮﻻر اﺳﺘﻴﻚ اﺳﻴﺪ‪ K a = 4 × 10−5 ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ pH ،‬ﻣﺤﻠﻮل ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫‪196‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/01 M‬ﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻳﻚ ﻇﺮﻓﻴﺘﻲ‪ K a = 10−4 ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ pH ،‬ﻣﺤﻠﻮل ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/2‬ﻣﻮﻻر اﺳﻴﺪ ‪ HA‬؛ ‪ pH=2‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺟﺔ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻮﻧﻲ ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل اﺳﻴﺪ ‪ HA‬اﮔﺮ ‪ pH = 3‬و ‪ α = 0 / 1‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ Ka‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫‪α1‬‬
‫ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه‬
‫‪α2‬‬
‫‪1) HA + H 2O  H 3O + + A − , pK a = 4 , CM = 0 / 1M‬‬
‫‪2) HB + H 2O  H 3 O + + B− , pK a = 6 , CM = 0 / 1M‬‬
‫‪0/01 (4‬‬ ‫‪100 (3‬‬ ‫‪0/1 (2‬‬ ‫‪10 (1‬‬

‫‪197‬‬
 ‫ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺶ آب‪:‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪H 2O(l)  H (aq‬‬ ‫)‪+ OH (aq‬‬
‫‪K W =  H +  OH −  = 10−14 M2‬‬
‫‪ :  H +  = OH −  = 10−7 M ⇒ pH = pOH = 7‬در آب ﺧﺎﻟﺺ‬

‫* ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل ﻓﻘﻂ ﺑﻪ دﻣﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪:‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ در دﻣﺎي ‪ 25°C‬دارﻳﻢ‪:‬‬

‫‪ H +  OH −  = 10−14 M 2‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪log  H +  + log OH −  = −14 ⇒ − log  H +  − log OH −  = 14‬‬

‫‪⇒ pH + pOH = 14‬‬

‫اﻳﻦ راﺑﻄﻪ در ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ در دﻣﺎي ‪ 25°C‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ‪ ⇐  H +  > 10−7 >  OH −  ⇐ pH < 7 < pOH‬ﻣﺤﻠﻮل ﺧﺼﻠﺖ اﺳﻴﺪي دارد‪.‬‬

‫اﮔﺮ ‪ ⇐  H +  < 10−7 < OH −  ⇐ pH > 7 > pOH‬ﻣﺤﻠﻮل ﺧﺼﻠﺖ ﺑﺎزي دارد‪.‬‬

‫دو ﻧﻤﻮدار ﻣﻬﻢ‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺧﻮد ﻳﻮﻧﺶ آب ﻳﻚ ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﮔﻴﺮ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺗﻌﺎدل آن ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ و ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ دﻣﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫)‪q + H 2O(l)  H + (aq) + OH − (aq‬‬

‫‪t > 25°C ⇒ K w > 10−14 ⇒ pH = pOH < 7‬‬
‫در آب ﺧﺎﻟﺺ ⇒‬

‫‪t < 25°C ⇒ K w < 10−14 ⇒ pH = pOH > 7‬‬

‫‪198‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ‪ pH‬آب ﺧﺎﻟﺺ در ﻟﺤﻈﺔ ﺟﻮﺷﻴﺪن ‪ 6/12‬اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺪام ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي درﺳﺖ اﺳﺖ؟‬
‫‪ (1‬آب در ﻟﺤﻈﺔ ﺟﻮﺷﻴﺪن ﻣﻘﺪاري ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺳﻴﺪي ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬آب در ﻟﺤﻈﻪ ﺟﻮﺷﻴﺪن ﻣﻘﺪاري ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺎزي ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬در ﻟﺤﻈﺔ ﺟﻮﺷﻴﺪن ‪ pOH = 7/88‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬در ﻟﺤﻈﺔ ﺟﻮﺷﻴﺪن آب ﺧﺎﻟﺺ‪  OH −  =  H +  = 10−6 /12 M ،‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫ﻣﻌﺮّف ﻫﺎي رﻧﮕﻲ )ﺷﻨﺎﺳﺎﮔﺮﻫﺎ(‪:‬‬

‫ﻣﻮاد‪‬ي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ‪ pH‬ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮓ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺳﻴﺪي‪ ،‬ﺑﺎزي ﻳﺎ ﺧﻨﺜﻲ ﺑﻮدن‬
‫ﻣﺤﻠﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎزي‬ ‫ﺧﻨﺜﻲ‬ ‫اﺳﻴﺪي‬

‫آﺑﻲ‬ ‫ﺑﻨﻔﺶ‬ ‫ﻗﺮﻣﺰ‬ ‫ﺗﻮرﻧﺴﻞ )ﻟﻴﺘﻤﻮس(‬

‫زرد‬ ‫ﻧﺎرﻧﺠﻲ‬ ‫ﻗﺮﻣﺰ‬ ‫ﻣﻴﺘﻞ ﻧﺎرﻧﺠﻲ)ﻣﺘﻴﻞ اوراﻧﮋ(‬

‫ارﻏﻮاﻧﻲ‬ ‫ﻓﻨﻮل ﻓﺘﺎﻟﺌﻴﻦ‬
‫ﺑﻴﺮﻧﮓ‬ ‫ﺑﻴﺮﻧﮓ‬
‫)ﺻﻮرﺗﻲ(‬ ‫)ﻓﻘﻂ در ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺑﺎزﻫﺎ ﻛﺎرﺑﺮد دارد(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻌﺮّف ﻫﺎي رﻧﮕﻲ ﺧﻮد اﺳﻴﺪﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﺎزﻫﺎﻳﻲ ﺿﻌﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ و ﻳﻮﻧﻲ آن ﻫﺎ اﺧﺘﻼف رﻧﮓ وﺟﻮد‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪Hph (aq) + B(aq‬‬ ‫)‪ ph (aq‬‬ ‫)‪+ HB(aq‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﮔﺮ در ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ ﻏﻠﻈﺖ ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ در دﻣﺎي ‪ 25°C‬؛ ‪ 2 / 5 × 10−11 M‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻠﻈﺖ ﻳـﻮن ﻫﻴﺪروﻛـﺴﻴﺪ را در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ 0 / 4‬ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ؟)‪(NaOH = 40‬‬

‫‪g‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ pH :‬ﻣﺤﻠﻮل‬
‫‪L‬‬

‫‪199‬‬
 ‫‪ 6 / 3 g‬ﻧﻴﺘﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ‪ pOH , pH‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ؟ )‪(HNO3 = 63‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل‬
‫‪L‬‬

‫‪OH − ‬‬
‫‪ ‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟ )‪(HCl = 36/5‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0 / 365 g‬ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ‪‬‬
‫‪ H 3O ‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪L‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪10-10 (4‬‬ ‫‪10-6 (3‬‬ ‫‪6 (2‬‬ ‫‪10+10 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻗﻮي را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آب ﻣﻘﻄﺮ ﺻﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ رﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﻛﻨﻴﻢ ‪ pH‬آن ‪ ......‬واﺣﺪ ‪......‬ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1 (4‬ـ زﻳﺎد‬ ‫‪2 (3‬ـ زﻳﺎد‬ ‫‪2 (2‬ـ ﻛﻢ‬ ‫‪1 (1‬ـ ﻛﻢ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫‪200‬‬
 ‫ب( ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻨﺜﻲ ﺷﺪن اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز‪:‬‬
‫ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي در ﻣﺤﻠﻮل ﻫﺎ ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در دو ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻫﻢ واﻛﻨﺶ ﻣﻴﺪﻫﻨﺪ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪CM1 × n1 × V1 = CM 2 × n 2 × V2‬‬

‫‪H 2SO4‬‬ ‫در اﺳﻴﺪﻫﺎ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ‪ H‬اﺳﻴﺪي‬

‫‪Al(OH)3‬‬ ‫در ﺑﺎزﻫﺎ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ‪OH‬‬ ‫‪) n‬ﻇﺮﻓﻴﺖ(‬
‫در ﻧﻤﻚ ﻫﺎ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻓﻠﺰ × ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻓﻠﺰ ‪Al2 (SO4 )3‬‬

‫ﻳﺎدآوري‪:‬‬

‫ﻏﻠﻈﺖ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ‪C‬‬ ‫‪mol‬‬

‫= ‪CM‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪CM‬‬ ‫‪⇒ CM × V(Lit) = mol‬‬
‫ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻲ ‪M‬‬ ‫‪(V)Lit‬‬

‫ﺟﺮم‬
‫→‪m‬‬
‫= ‪m ol‬‬
‫→ ‪M‬‬ ‫ﺟﺮم ﻣﻮﻟﻲ‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 150 :‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل دﺳﻲ ﻣﻮﻻر ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﺗﻮان ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/2‬ﻣـﻮﻻر ﻓـﺴﻔﺮﻳﻚ‬
‫اﺳﻴﺪ دارد؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ 100 :‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 0/4‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﻟﻴﺘﺮ ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﺗﻮان ﺧﻨﺜﻲ ﻛـﺮدن ﭼﻨـﺪ ﮔـﺮم ﺳـﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳـﻴﺪ را دارد؟‬
‫)‪(H 2SO4 = 98 , NaOH = 40‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﺮ ﺳﻲ ﺳﻲ ﻣﺤﻠﻮل ‪ HCl‬ﺑﺎ ‪ pH= 1‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲ ﮔﺮم ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻛﺮﺑﻨﺎت ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ واﻛﻨﺶ ﻣﻴﺪﻫﺪ؟‬
‫)‪(CaCO3 = 100‬‬

‫‪201‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ‪ 200‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل آﻣﻮﻧﻴﺎك ﺑﺎ ‪ pH = 12‬و ‪ α = 0 / 1‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘـﺮ ﺳـﻮﻟﻔﻮرﻳﻚ اﺳـﻴﺪ‬
‫‪ 0/2‬ﻣﻮﻻر اﺣﺘﻴﺎج اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﻛﺎﻣﻞ ‪ 20‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﭘﺘﺎس ﺑﺎ ‪ pH = 13‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل اﺳﻴﺪ ‪ HA‬ﺑـﺎ ‪pH = 3‬‬
‫و ‪ α = 0/01‬اﺣﺘﻴﺎج اﺳﺖ؟‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ از دو اﺳـﻴﺪ ‪ HB , HA‬ﺑـﺎ ﻣﻮﻻرﻳﺘـﺔ ﺑﺮاﺑـﺮ در دو ﻣﺮﺣﻠـﺔ‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ در اﺳﻴﺪ ‪ pH = 1 ،HA‬و در اﺳﻴﺪ ‪ pH = 3 ،HB‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺠـﻢ ﻣﺤﻠـﻮل ‪ HA‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ‪.........................‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ‪ HB‬ﺑﺮاﺑﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (1‬از ﺣﺠﻢ ‪ HB‬ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺣﺠﻢ ﻫﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻃّﻼﻋﺎت اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬از ﺣﺠﻢ ‪ HB‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺮاي ﺧﻨﺜﻲ ﻛﺮدن ﻛﺎﻣﻞ ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻲ ﻟﻴﺘﺮ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﻮﻻرﻳﺘـﺔ ﻧـﺎﻣﻌﻠﻮم ‪ 25‬ﻣﻴﻠـﻲ ﻟﻴﺘـﺮ ﻣﺤﻠـﻮل دﺳـﻲ‬
‫ﻣﻮﻻر ﺳﺪﻳﻢ ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﻣﺼﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻻرﻳﺘﺔ ﻣﺤﻠﻮل اﺳﻴﺪ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﻣﺜﺎل اﺧﻴﺮ دﻳﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬ﻣﻮﻻرﻳﺘﺔ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ دﻳﮕـﺮ را ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫آورد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺳﻨﺠﺶ ﺣﺠﻤﻲ اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪202‬‬
‫در ﺳﻨﺠﺶ ﺣﺠﻤﻲ اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز ﻣﺤﻠﻮل ﻣﺠﻬﻮل را در ﻳﻚ ﺑِﺸ‪‬ﺮ ﻳﺎ ا‪‬رﻟ‪‬ﻦ و ﻣﺤـﻠﻮل ﻣﻌﻠﻮم ﻳﺎ اﺳﺘــﺎﻧﺪارد را در ﻳـﻚ ﺑــﻮرِت‬
‫ﻣﻲرﻳﺰﻳﻢ‪ .‬در ﻣﺤﻠﻮل ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻘﺪاري ﻣﻌﺮّف رﻧﮕﻲ رﻳﺨﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﺧﻨﺜﻲ ﺷﺪن ﻣﺤﻠﻮل را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪاي ﻛـﻪ ﻣﻌـﺮّف‬
‫رﻧﮕﻲ ﻣﺤﻠﻮل را ﺧﻨﺜﻲ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﺎ ﭘﻴﭻ ﺑﻮرت را ﻣﻲ ﺑﻨﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻧﻘﻄﻪاي ﻛﻪ اﺳﻴﺪ و ﺑﺎز ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺧﻨﺜﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻫﻢ ارزي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻌﺮّفﻫﺎي رﻧﮕﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ pH‬ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺪوده ﺧﻨﺜﻲ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﺘﻴﻞ ﻧـﺎرﻧﺠﻲ در‬
‫ﻣﺤﺪودة )‪ 4/4‬ـ ‪ (3/1‬و ﻓﻨﻮل ﻓﺘﺎﻟﺌﻴﻦ در )‪ 9/6‬ـ ‪ (8‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮓ و ﺧﻨﺜﻲ اﻋﻼم ﻛﺮدن ﻣﺤﻠﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻘﻄﺔ ﻫﻢ ارزي ﺑﺎ ﻧﻘﻄﺔ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻄﺎ در ﺳﻨﺠﺶ ﺣﺠﻤﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮدن از ﻣﻌﺮّﻓـﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ pH‬ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮓ آن در ﻣﺤﺪودة ﺧﻨﺜﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻫﻢ ارزي ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ )ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺎﺋﻢ ﻧﻤﻮدار را درﺑﺮﮔﻴﺮد(‪.‬‬

‫اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﺑﺎزﻫﺎي آﻟﻲ‪:‬‬

‫اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ‪R - COOH :‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ و اﻟﻜﻞ ﻫﺎ ﺗﺎ ‪ 4‬ﻛﺮﺑﻦ در آب ﺧﻮب ﺣﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ و اﮔـﺮ ﺑـﻴﺶ از ‪ 4‬ﻛـﺮﺑﻦ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫اﻧﺤﻼل ﭘﺬﻳﺮي آﻧﻬﺎ در آب ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ ﺳﻨﮕﻴﻦ را اﺳﻴﺪ ﭼﺮب ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪.... < C2H 5COOH < CH 3 COOH < HCOOH‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ در اﺳﻴﺪﻫﺎي اﻛﺴﻴﮋن دار ‪ H‬اﺳﻴﺪي ﺑﻪ ‪ O‬ﻣﺘّﺼﻞ اﺳﺖ و ﭘﻴﻮﻧﺪ ‪ OH‬ﭘﻴﻮﻧﺪي ﻗﻄﺒﻲ اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻪ اﻳـﻦ ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫ﻗﻄﺒﻲ ﺗﺮ ﺷﻮد ﺧﺼﻠﺖ ﻳﻮﻧﻲ آن اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬راﺣﺖ ﺗﺮ ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪه‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﻗﻮي ﺗﺮﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﮔﺮوه‬
‫ﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮون دﻫﻨﺪه )داراي ﻗﻄﺐ ﻣﻨﻔﻲ( ﻣﺜﻞ آﻟﻜﻴﻞ ﻫﺎ ﻗﻄﺒﻴﺖ ‪ OH‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي ﻛﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑـﺎ اﺿـﺎﻓﻪ‬
‫ﺷﺪن ﮔﺮوه ﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮون ﻛﺸﻨﺪه ﻣﺜﻞ ﻫﺎﻟﻮژن ﻫﺎ ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪CCl3COOH > CHCl2COOH > CH 2ClCOOH > CH 3COOH‬‬

‫ﺗﺮي ﻛﻠﺮو اﺗﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬ ‫دي ﻛﻠﺮو اﺗﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬ ‫ﻛﻠﺮو اﺗﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬ ‫اﺗﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬

‫‪203‬‬
 ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﻫﺎﻟﻮژن ﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت اﺳﻴﺪي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ‪ pKa‬ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ؟‬

‫‪CH 2BrCOOH (2‬‬ ‫‪CH 2FCOOH (1‬‬
‫‪CH 2ICOOH (4‬‬ ‫‪CH 2ClCOOH (3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ در ﻳﻚ آﻧﻴﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر روي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ روي ﻛﻞ ﻳﻮن ﭘﺨﺶ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻴﻮن ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﻳﻮن داده ﺷﺪه ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎر در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺗﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪CHCl2COO − (2‬‬ ‫‪CH 3 COO − (1‬‬
‫‪CCl3COO − (4‬‬ ‫‪CH 2ClCOO − (3‬‬

‫آﻣﻴﻦ ﻫﺎ ) ‪: (R − NH 2‬‬
‫‪R − NH 2 + H2O → R − NH 3OH  R − NH 3+ + OH −‬‬
‫‪CH 3 NH 2 + H 2O → CH 3 NH 3OH  CH 3 NH 3+ + OH −‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬درآﻣﻴﻦﻫﺎ ﺑﺮﺧﻼف اﺳﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﺪاد ﻛﺮﺑﻦ ﻗﺪرت ﺑﺎزي اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪204‬‬
 ‫‪ CH 3 NH 2‬ﻣﺘﻴﻞ آﻣﻴﻦ‬ ‫آﻣﻴﻦ ﻧﻮع او‪‬ل ‪:‬‬

‫‪ (CH 3 )2 NH‬دي ﻣﺘﻴﻞ آﻣﻴﻦ‬ ‫آﻣﻴﻦ ﻧﻮع دوم ‪:‬‬ ‫اﻧﻮاع آﻣﻴﻦ ﻫﺎ‬

‫‪ (CH 3 ) 3 N‬ﺗﺮي ﻣﺘﻴﻞ آﻣﻴﻦ‬ ‫آﻣﻴﻦ ﻧﻮع ﺳﻮم‪:‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ در ﻣﻮﻻرﻳﺘﺔ ﻳﻜﺴﺎن ﻏﻠﻈﺖ ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؟‬
‫‪ (4‬دي اﺗﻴﻞ آﻣﻴﻦ‬ ‫‪ (3‬آﻣﻮﻧﻴﺎك‬ ‫‪ (2‬دي ﻣﺘﻴﻞ آﻣﻴﻦ‬ ‫‪ (1‬ﻣﺘﻴﻞ آﻣﻴﻦ‬

‫آﻣﻴﻨﻮ اﺳﻴﺪﻫﺎ‪:‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻋﺎﻣﻞ آﻣﻴﻨﻲ دارﻧﺪ ﻫﻢ ﻋﺎﻣﻞ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻞ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺎت ‪:‬‬

‫‪ -1‬آﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪﻫﺎ آﻣﻔﻮﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -2‬در آﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ )آﻟﻔﺎ آﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪﻫﺎ( ﻋﺎﻣﻞ آﻣﻴﻨﻲ و ﻋﺎﻣﻞ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﺮﺑﻦ ﻣﺘّﺼﻞاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -3‬اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت واﺣﺪﻫﺎي ﺳﺎزﻧﺪة ﭘﻠﻴﻤﺮﻫﺎﻳﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -4‬ﺑﺮ اﺛﺮ واﻛﻨﺶ ﻳﻚ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ ﺑﺎ آب در ﺣﻀﻮر آﻧﺰﻳﻢ ﻳﻚ آﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ از آن ﺟﺪا ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ -5‬ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﺗﻮان ﺑﺮﻗﺮار ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻫﻴﺪروژﻧﻲ‪ ،‬آﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﺎﻣﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻘﻄﺔ ذوب ﺑﺎﻻ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻧﺤﻼل ﭘﺬﻳﺮي ﻛﻤﻲ‬
‫در ﺣﻼل ﻫﺎي ﻧﺎﻗﻄﺒﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -6‬ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ آﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪ‪ ،‬ﮔ‪‬ﻠﻲ ﺳﻴﻦ )آﻣﻴﻨﻮاﺗﺎﻧﻮﺋﻴﻚ اﺳﻴﺪ( ﻧﺎم دارد‪NH 2CH 2COOH .‬‬

‫‪205‬‬
 ‫اﺳﺘﺮي ﺷﺪن‪:‬‬
‫ﺑﻪ واﻛﻨﺶ ﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ ﺑﺎ ﻳﻚ اﻟﻜﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ واﻛﻨﺶ اﺳﺘﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ و ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻨﺪ اﺳﺖ از اﻳﻦ رو از ﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎﺗﺎﻟﻴﺰور در آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫) ‪4(aq‬‬ ‫‪H SO‬‬
‫‬
‫ ‪R − COOH + R − OH‬‬ ‫‬
‫‪ R − COO − R ′ + H 2O‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﺳﺘﺮﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﻣﻮاد ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺧﻮﺷﺒﻮﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻮي ﻣﻴﻮه ﻫﺎ و ﮔﻠﻬﺎ‪ ،‬اﻏﻠﺐ اﺳﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ واﻛﻨﺶ اﺳﺘﺮي ﺷﺪن ﺗﻌﺎدﻟﻲ اﺳﺖ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺤـﻼل ﻳـﻚ اﺳـﺘﺮ در آب‪،‬‬
‫اﺳﻴﺪ و اﻟﻜﻞ ﺳﺎزﻧﺪة آن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻳﺎ آﺑﻜﺎﻓﺖ اﺳﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪R − COO − R ′ + H 2O → R − COOH + R ′ − OH‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﺳﻴﺪ و اﻟﻜﻞ ﺳﺎزﻧﺪة اﺳﺘﺮي ﺑﺎﻓﺮﻣﻮل ‪ CH 3 COOCH 3‬در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬ﻣﺘﺎﻧﻮل و اﺗﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬ ‫‪ (1‬ﻣﺘﺎﻧﻮل و ﻣﺘﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬
‫‪ (4‬اﺗﺎﻧﻮل و اﺗﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬ ‫‪ (3‬اﺗﺎﻧﻮل و ﻣﺘﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﺳﺘﺮي ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ‪ C5 H10O2‬را از واﻛﻨﺶ اﺗﺎﻧﻮل ﺑﺎ ﻛﺪام اﺳﻴﺪ زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻬﻴ‪‬ﻪ ﻛﺮد؟‬
‫‪C3 H 7 COOH (2‬‬ ‫‪CH 3 COOH (1‬‬
‫‪C4H9COOH (4‬‬ ‫‪C2H 5 COOH (3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ واﻛﻨﺶ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻳﺎ آﺑﻜﺎﻓﺖ اﺳﺘﺮ در ﻣﺤﻴﻂ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﺑﺎ ﺑﺎز ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻠـﻮل واﻛـﻨﺶ‬
‫داده‪ ،‬ﻧﻤﻚ اﺳﻴﺪ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﻚ ﻫـﺎي اﺳـﻴﺪﻫﺎي ﻛﺮﺑﻮﻛـﺴﻴﻠﻴﻚ ﺳـﻨﮕﻴﻦ )اﺳـﻴﺪﻫﺎي‬
‫ﭼﺮب( درﻛﻞ ﺻﺎﺑﻮن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ واﻛﻨﺶ آﺑﻜﺎﻓﺖ اﺳﺘﺮ در ﻣﺤﻴﻂ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺻﺎﺑﻮﻧﻲ ﺷﺪن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد )ﺻﺎﺑﻮن ﻫﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻛﺘﺎب ﺷﻴﻤﻲ ﭘﻴﺶ ‪ 14‬ﺗﺎ ‪ 18‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﺘﺎب ﺷﻴﻤﻲ ‪ 16 ،3‬ﺗﺎ ‪ 22‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ دارﻧﺪ!(‬

‫‪R − COO − R ′ + H 2 O  R − COOH + R ′ − OH‬‬

‫‪R − COOH + NaOH → R − COONa + H 2O‬‬
‫‪R − COO − R ′ + NaOH → R − COONa + R ′ − OH‬‬

‫واﻛﻨﺶ ﺗﻬﻴﺔ ﺻﺎﺑﻮن‪:‬‬

‫‪206‬‬
 ‫ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ )آﺑﻜﺎﻓﺖ( ﻧﻤﻚ‬
‫آﺑﻜﺎﻓﺖ آﻧﻴﻮن‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻳﻚ آﻧﻴﻮن‪ ،‬ﺑﺎزي ﻗﻮي ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ( در اﺛﺮ اﻧﺤﻼل در آب ﺑـﻪ ﻋﻠّـﺖ ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪار ﺑـﻮدن‪ ،‬ﻳـﻚ‬
‫ﭘﺮوﺗﻮن از آب را ﺟﺬب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﺳﻴﺪ ﺳﺎزﻧﺪة ﺧﻮد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎد‪‬ه اي ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ واﻛـﻨﺶ‪ ،‬ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ‬
‫)آﺑﻜﺎﻓﺖ( آﻧﻴﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪CN (aq‬‬ ‫)‪+ H 2O(l) → HCN (aq) + OH (aq‬‬

‫آﺑﻜﺎﻓﺖ ﻛﺎﺗﻴﻮن‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﮔﺮ ﻳﻚ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮده‪ ،‬در آب ‪ OH −‬را ﺟﺬب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ آﺑﻜﺎﻓﺖ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪NH4+(aq) + H 2O(l) → NH4OH (aq) + H (aq‬‬
‫‪+‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﻳﻚ آﻧﻴﻮن ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ﭘﺮوﺗﻮن‪ ،‬اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ و در ﻳﻚ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪن ‪ ، OH −‬ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺷﻮد ﺗﺎ ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﺣﺎﺻﻞ ﺿﻌﻴﻔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﺻﻄﻼﺣﺎً ﻳﻮن ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻳﻮن ﻫﺎﻟﻴﺪ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫‪I − (4‬‬ ‫‪Br − (3‬‬ ‫‪Cl − (2‬‬ ‫‪F−‬‬ ‫‪(1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻳﻮن ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫‪S2− (4‬‬ ‫‪HS− (3‬‬ ‫‪CO23− (2‬‬ ‫‪HCO3−‬‬ ‫‪(1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻳﻮن ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫‪OH − (4‬‬ ‫‪O 2 − (3‬‬ ‫‪HS− (2‬‬ ‫‪S2−‬‬ ‫‪(1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام ﻳﻮن ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻧﻤﻲﺷﻮد؟‬

‫‪CH 3 COO − (4‬‬ ‫‪HSO4− (3‬‬ ‫‪Al3+ (2‬‬ ‫‪NH4+‬‬ ‫‪(1‬‬

‫‪207‬‬
 ‫در ﻧﻤﻚ ﻫﺎ‪:‬‬

‫ﺑﺎز ﺳﺎزﻧﺪه ﻧﻤﻚ‬ ‫اﺳﻴﺪ ﺳﺎزﻧﺪه ﻧﻤﻚ‬

‫ﻓﻘﻂ آﻧﻴﻮن ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻣﺤﻴﻂ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﻣﻲﺷﻮد(‬ ‫ﺑﺎز ﻗﻮي‬ ‫اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ‬
‫ﻓﻘﻂ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻣﺤﻴﻂ اﺳﻴﺪي ﻣﻲﺷﻮد(‬ ‫ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ‬ ‫اﺳﻴﺪ ﻗﻮي‬
‫ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪) .‬ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻨﺜﻲ اﺳﺖ(‬ ‫ﺑﺎز ﻗﻮي‬ ‫اﺳﻴﺪ ﻗﻮي‬
‫ﻫﺮ دو ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪) .‬ﻣﺤﻴﻂ ﺧﻨﺜﻲ اﺳﺖ(‬ ‫ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ‬ ‫اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ‬

‫اﺳﻴﺪي‪ :‬اﺳﻴﺪ ﻗﻮي و ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ‬

‫ﺑﺎزي‪ :‬اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﺎز ﻗﻮي‬ ‫ﻧﻤﻜﻬﺎ‬
‫ﺧﻨﺜﻲ ‪ :‬ﻫﺮ دو ﻗﻮي ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺿﻌﻴﻒ‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻧﻤﻚ داده ﺷﺪه ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ آﻧﻴﻮن آن ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻧﻤﻲﺷﻮد؟‬
‫‪AlF3 (2‬‬ ‫‪CH 3 COONa (1‬‬
‫‪NH4Cl (4‬‬ ‫‪KNO3 (3‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬از اﻧﺤﻼل ﻛﺪام ﻧﻤﻚ در آب ﻓﻨﻮل ﻓﺘﺎﻟﺌﻴﻦ ﺑﻪ رﻧﮓ ارﻏﻮاﻧﻲ درﻣﻲآﻳﺪ؟‬
‫‪BaBr2 (2‬‬ ‫‪KHSO4 (1‬‬
‫‪KHS (4‬‬ ‫‪MgCl2 (3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :‬در ‪ KHSO4‬ﻧﻪ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻫﻴﺪروﻟﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﻪ آﻧﻴﻮن اﻣ‪‬ﺎ اﻳﻦ ﻧﻤﻚ در آب ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺳﻴﺪي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ زﻳـﺮا‬
‫‪ HSO4−‬ﺧﻮد‪ ،‬اﺳﻴﺪي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻗﻮي اﺳﺖ و درآب ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪه و ﻫﻴﺪروﻧﻴﻢ ) ‪ (H 3O +‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋﺎت داده ﺷﺪه در ﺟﺪول ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺪام ﻧﻤﻚ درآب ‪ pH‬ﻛﻤﺘﺮي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬

‫اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز‬ ‫‪Ka‬ﻳﺎ‪Kb‬‬ ‫‪B'A' (4‬‬ ‫‪BA' (3‬‬ ‫‪B'A (2‬‬ ‫‪BA (1‬‬
‫‪HA‬‬ ‫‪10−2‬‬
‫' ‪HA‬‬ ‫‪10−5‬‬
‫‪BOH‬‬ ‫‪10−1‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺗﺴﺖ ﻗﺒﻞ ‪ pH‬ﻛﺪام ﻧﻤﻚ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 7‬اﺳﺖ؟‬
‫‪B'OH‬‬ ‫‪−5‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪B'A' (4‬‬ ‫‪BA' (3‬‬ ‫‪B'A (2‬‬ ‫‪BA (1‬‬

‫‪208‬‬
 ‫ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻓﺮ )ﺗﺎﻣﭙﻮن ﻳﺎ ﻣﺤﺎﻓﻆ(‪:‬‬
‫ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ‪ pH‬ﻣﻘﺎوم اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﻣﻘـﺪاري اﺳـﻴﺪ ﻳـﺎ ﺑـﺎز ‪ pH‬آن ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺧﻮن‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :‬ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎزي ﻛﻪ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻓﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺑﺎﻓﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﺑﺎﻓﺮي ﻇﺮﻓﻴـﺖ‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺪود ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﺨﻠﻮط ﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﻤﻚ آن اﺳﻴﺪ و ﻳﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﻳﻚ ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﻤﻚ آن ﺑﺎز‪ ،‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺎﻓﺮي دارد‪.‬‬

‫‪ CH 3COOH  CH 3COO − + H +‬‬

‫‪‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪CH 3COONa  CH 3COO + Na‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪ NH4OH  NH4+ + OH −‬‬

‫‪‬‬
‫‪ NH4Cl  NH4 + Cl‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :‬در ﺗﺴﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه رد‪ ‬ﮔﺰﻳﻨﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﺑﺎﻳﺪ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ در ﮔﺰﻳﻨﻪاي اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﻗﻮي دﻳﺪﻳﻢ اﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻓﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬اﮔﺮ اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻤﻚ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن اﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻳﻦ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻓﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻣﺤﻠﻮل ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺪام دو ﻣﺎد‪‬ه ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺎﻓﺮي دارد؟‬

‫‪HNO3 , NaCH 3COO (2‬‬ ‫‪HCl, NaCl (1‬‬
‫‪HF, NaCl (4‬‬ ‫‪NH4Cl, NH4OH (3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :‬ﻣﺨﻠﻮط دو ﻧﻤﻚ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺎﻓﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﺑﻨﻴـﺎن دو ﻧﻤـﻚ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻳـﻚ اﺳـﻴﺪ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﻫﻴﺪروژن ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﻳﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﻜﻲ ﻛـﻪ ﻫﻴـﺪروژن ﺑﻴـﺸﺘﺮي دارد‪ ،‬ﻧﻘـﺶ اﺳـﻴﺪ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ را اﻳﻔﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ NaHCO3 → Na + + HCO3−‬‬
‫‪ ‬ﺳﺎﻣﺎﻧﺔ ﺑﺎﻓﺮي ﺧﻮن‬
‫‪2−‬‬
‫‪ Na 2CO3 → 2 Na + CO3‬‬
‫‪+‬‬

‫‪209‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻣﺤﻠﻮل ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻲرود؟‬
‫‪NO3− ,HNO3 (2‬‬ ‫‪HPO42− ,H 2PO4− (1‬‬
‫‪HCO3− ,H 2CO3 (4‬‬ ‫‪NO2− ,HNO2 (3‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ pH :‬ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻓﺮ را ﻣﻲﺗﻮان از راﺑﻄﺔ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪:‬‬

‫ﻏﻠﻈﺖ ﻧﻤﻚ ‪ A − ‬‬

‫‪pH = pKa + log  ‬‬
‫ﻏﻠﻈﺖ اﺳﻴﺪ ] ‪[ HA‬‬
‫‪ : HA  H + + A −‬اﺛﺒﺎت‬
‫‪H+  A− ‬‬ ‫] ‪K [ HA‬‬ ‫] ‪[ HA‬‬
‫) ‪K a =     ⇒  H +  = a − ⇒ −(log  H +  = log K a + log −‬‬
‫] ‪[ HA‬‬ ‫‪A ‬‬ ‫‪A ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫ﻏﻠﻈﺖ ﻧﻤﻚ ‪ A − ‬‬
‫‪pH = pK a + log  ‬‬
‫ﻏﻠﻈﺖ اﺳﻴﺪ ] ‪[ HA‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻓﺮ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 0/1‬ﻣﻮﻻر اﺳﺘﻴﻚ اﺳﻴﺪ و ‪ 0/2‬ﻣﻮﻻر ﺳﺪﻳﻢ اﺳﺘﺎت اﮔﺮ ‪ pKa=4/76‬ﺑﺎﺷﺪ‪ pH ،‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬

‫‪210‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫اﻛﺴﺎﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ )اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻲ(‬

‫اﻛﺴﺎﻳﺶ‪ :‬از دﺳﺖ دادن اﻟﻜﺘﺮون‬

‫ﻛﺎﻫﺶ‪ :‬ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻟﻜﺘﺮون‬
‫‪2Na + Cl2 → 2NaCl‬‬ ‫‪ : Na → Na +‬ﺳﺪﻳﻢ اﻛﺴﻴﺪ ﺷﺪه‬
‫‪ : Cl2 → 2Cl−‬ﻛﻠﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﺪد اﻛﺴﺎﻳﺶ ﻳﻌﻨﻲ از دﺳﺖ دادن اﻟﻜﺘﺮون = اﻛﺴﺎﻳﺶ‬

‫ﻛﺎﻫﺶ ﻋﺪد اﻛﺴﺎﻳﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻟﻜﺘﺮون = ﻛﺎﻫﺶ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ اﻛﺴﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد دراﺻﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺷﻮد از اﻳﻦ رو ﺑﻪ آن ﻛﺎﻫﻨﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻋـﺎﻣﻠﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻛﺴﺎﻳﺶ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ آن اﻛﺴﻨﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫اﻛﺴﻴﺪ ﺷﺪه = ﻛﺎﻫﻨﺪه‬

‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ = اﻛﺴﻨﺪه‬

‫‪I2 + Cl2 + H2O → HCl + HIO3‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻛﺴﻨﺪه ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬

‫‪ (4‬اﻛﺴﻴﮋن‬ ‫‪ (3‬ﻫﻴﺪروژن‬ ‫‪ (2‬ﻛﻠﺮ‬ ‫‪ (1‬ﻳﺪ‬

‫‪Cu + HNO3 → Cu(NO3 )2 + NO + H 2O‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺎﻣﻞ اﻛﺴﻨﺪه ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬

‫‪ (2‬ﻫﻤﺔ اﺗﻢ ﻫﺎي ﻣﺲ‬ ‫‪ (1‬ﻫﻤﺔ اﺗﻢ ﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮوژن‬

‫‪ (4‬ﺑﺮﺧﻲ از اﺗﻢ ﻫﺎي اﻛﺴﻴﮋن‬ ‫‪ (3‬ﺑﺮﺧﻲ از اﺗﻢ ﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮوژن‬

‫‪Cl2 + NaOH → NaCl + NaClO3 + H2O‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در واﻛﻨﺶ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺎﻫﻨﺪه و اﻛﺴﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺪاﻣﻨﺪ؟‬

‫‪ (2‬ﻛﻠﺮـ ﻛﻠﺮ‬ ‫‪ (1‬ﺳﺪﻳﻢ ـ ﻛﻠﺮ‬

‫‪ (4‬اﻛﺴﻴﮋن ـ ﻛﻠﺮ‬ ‫‪ (3‬ﻛﻠﺮـ ﺳﺪﻳﻢ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪:‬‬

‫‪211‬‬
 ‫اﻛﺴﺎﻳﺶ ـ ﻛﺎﻫﺸﻲ ‪ :‬ﻋﺪد اﻛﺴﺎﻳﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﻛﻨﺶ ﻫﺎ‬
‫‪NaOH + HCl → NaCl + H 2O‬‬ ‫ﻏﻴﺮاﻛﺴﺎﻳﺶ ـ ﻛﺎﻫﺸﻲ‪ :‬ﻋﺪد اﻛﺴﺎﻳﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام واﻛﻨﺶ داده ﺷﺪه اﻛﺴﺎﻳﺶ ـ ﻛﺎﻫﺸﻲ ﻧﻴﺴﺖ؟‬

‫‪KClO3 → KCl + O2‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪Zn + H 2SO4 → ZnSO4 + SO2 + H2O‬‬ ‫‪(2‬‬
‫‪MnO2 + HCl → MnCl2 + Cl2 + H2O‬‬ ‫‪(3‬‬
‫‪Al(OH)3 + H2SO4 → Al2 (SO4 )3 + H2O‬‬ ‫‪(4‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻛﺪام واﻛﻨﺶ از ﻧﻈﺮ اﻛﺴﺎﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎ ﺗﻔﺎوت دارد؟‬
‫‪KClO3 → KCl + O2 (1‬‬
‫‪2 N 2 O → 2 N 2 + O 2 (2‬‬
‫‪Cl2 + OH − → Cl − + ClO − + H2O (3‬‬
‫‪CO2 + H2 → CO + H2O (4‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ ‪ :‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻛﺴﺎﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ را ﺑﻪ دو ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ (1‬اﻛﺴﺎﻳﺶ‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪن ﺑﺎ اﻛﺴﻴﮋن )ﺑﺪﺳﺖ آوردن ‪(O‬‬

‫‪1‬‬ ‫ﻛﺎﻫﺶ‪ :‬از دﺳﺖ دادن ‪O‬‬
‫‪Cu + O2 → CuO‬‬
‫‪2‬‬
‫∆‬
‫‪CuO + H2 ‬‬ ‫‪→ Cu + H2O‬‬
‫‪ (2‬ﻛﺎﻫﺶ‪ :‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪن ﺑﺎ ﻫﻴﺪروژن )ﺑﺪﺳﺖ آوردن ‪(H‬‬
‫اﻛﺴﺎﻳﺶ‪ :‬ازدﺳﺖ دادن ﻫﻴﺪروژن )‪(H‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪Ag‬‬
‫‪CH 3OH + O2 ‬‬ ‫‪→ CH2O + H 2O‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻛﺴﺎﻳﺶ اﻟﻜﻞ ﻫﺎ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪Ag/Fe‬‬
‫‪CH 3OH + O2 ‬‬
‫‪500
C‬‬
‫‪→ CH 2O + H2O‬‬
‫‪2‬‬

‫‪212‬‬
‫* ‪ H‬ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ ‪ O‬در اﻟﻜﻞ ﻫﺎ و ﻳﻜﻲ از ‪ H‬ﻫﺎي ﻣﺘّﺼﻞ ﺑﻪ ﻛﺮﺑﻦ داراي ‪ OH‬ﺟﺪا ﺷﺪه ‪ ،‬ﺑﻪ آب ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫ﻛﺮﺑﻦ ـ اﻛﺴﻴﮋن دوﮔﺎﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫→ ‪C2H 5OH + O2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫→ ‪CH 3 CHOHCH 3 + O2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫→ ‪CH 3 C(CH 3 )OHCH 3 + O2‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﺪد اﻛﺴﺎﻳﺶ از روي ﺳﺎﺧﺘﺎر‪:‬‬

‫ﻧﻮع او‪‬ل‬

‫ﻧﻮع دوم‬ ‫اﻧﻮاع اﻟﻜﻞ ﻫﺎ‬

‫ﻧﻮع ﺳﻮم‬

‫‪213‬‬
 ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻚ آﻟﺪﻫﻴﺪ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ اﻛﺴﻨﺪه ﺑﻪ اﺳﻴﺪ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪HCOH + Cu 2+ → HCOOH + Cu 2O‬‬
‫ﻣﺘﺎﻧﺎل )ﻓﺮﻣﺎﻟﺪﻫﻴﺪ(‬ ‫ﻣﺘﺎﻧﻮﻳﻴﻚ اﺳﻴﺪ )ﻓﺮﻣﻴﻚ اﺳﻴﺪ(‬

‫‪OX‬‬ ‫‪OX‬‬ ‫‪OX‬‬

‫‪ → X‬اﺳﻴﺪ ﻛﺮﺑﻮﻛﺴﻴﻠﻴﻚ →‪ ‬آﻟﺪﻫﻴﺪ →‪ ‬اﻟﻜﻞ ﻧﻮع او‪‬ل‬
‫‪OX‬‬ ‫‪OX‬‬
‫‪ → X‬ﻛﺘﻮن →‪ ‬اﻟﻜﻞ ﻧﻮع دوم‬
‫‪OX‬‬
‫‪ → X‬اﻟﻜﻞ ﻧﻮع ﺳﻮم‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬اﮔﺮ در اﻛـﺴﺎﻳﺶ آﻟﺪﻫﻴـﺪ از ﻳـﻚ اﻛـﺴﻨﺪه ﻗـﻮي اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﻮد ﻣﺤـﺼﻮﻻت واﻛـﻨﺶ ‪ H 2O,CO2‬ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫)ﻣﺤﺼﻮﻻت اﻛﺴﺎﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت واﻛﻨﺶ ﺳﻮﺧﺘﻦ اﺳﺖ(‬
‫اﻛﺴﻨﺪه ﻗﻮي‬
‫‪HCOH ‬‬
‫‪→ CO2 + H2O‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬از اﻛﺴﺎﻳﺶ ﻛﺪام ﻣﺎد‪‬ة داده ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﻚ ﻛﺘﻮن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫‪ (4‬اﺗﺎﻧﺎل‬ ‫‪ -3 (3‬ﻣﺘﻴﻞ ‪ -2‬ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل‬ ‫‪ -1 (2‬ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل‬ ‫‪ -2 (1‬ﻣﺘﻴﻞ ‪ -2‬ﺑﻮﺗﺎﻧﻮل‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻫﺮﻳﻚ از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي داده ﺷﺪه ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻴﺎن ﻣﻔﻬﻮم اﻛﺴﺎﻳﺶ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ از ﻛﺪام ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻣﻜﺎﻧﭙﺬﻳﺮ اﺳﺖ؟‬

‫‪C2H 5 OH → CH 3 COH‬‬ ‫‪(1‬‬

‫‪CH 3 COH → CH 3COOH‬‬ ‫‪(2‬‬

‫‪Fe2+ → Fe3+‬‬ ‫‪(3‬‬

‫رﻗﺎﺑﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ از دﺳﺖ دادن اﻟﻜﺘﺮون )ﻗﺪرت ﻛﺎﻫﻨﺪﮔﻲ(‪:‬‬

‫)‪Ni(s) + CuSO4 (aq) → NiSO4 (aq) + Cu(s‬‬

‫)‪Ni(s) + Cu 2+ (aq) + SO42− (aq) → Ni2+ (aq) + SO42− (aq) + Cu(s‬‬

‫)‪Ni (s) + Cu 2(aq‬‬

‫‪+‬‬
‫)‪→ Ni2(aq‬‬
‫‪+‬‬
‫)‪+ Cu (s‬‬

‫‪214‬‬
 ‫‪ : Ni‬اﻛﺴﻴﺪه ﺷﺪه ← ﻛﺎﻫﻨﺪه اﺳﺖ‪ : Cu 2+ .‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ← اﻛﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫* ﭘﺲ ‪ Ni‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻮن ﻫﺎي ﻣﺲ را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫)‪Cu(s) + Ni2+ (aq) → Cu 2+ (aq) + Ni(s‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ Cu‬ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻮن ﻫﺎي ﻧﻴﻜﻞ را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪:‬‬
‫ازﻧﻈﺮ ﻗﺪرت ﻛﺎﻫﻨﺪﮔﻲ؛ ‪ Ni > Cu‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ‬ ‫* ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻋﻨﺎﺻﺮ را از ﻧﻈﺮ ﻗﺪرت ﻛﺎﻫﻨـﺪﮔﻲ ﻣﺮﺗـﺐ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬
‫ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎﻛﻲ‬
‫اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎ در ﺟﺪوﻟﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺮي اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪Al‬‬
‫‪Mn‬‬
‫‪Zn‬‬
‫‪Fe‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮاي ﻗﺪرت ﻛﺎﻫﻨﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧـﺴﺒﻲ ﻋـﺪد ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻛـﺮد اﻳـﻦ ﻋـﺪد را ﭘﺘﺎﻧـﺴﻴﻞ‬
‫‪Ni‬‬ ‫اﻟﻜﺘﺮودي ﻧﺎﻣﻴﺪه ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻤﺎد ‪ E°‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ‪ E°‬ﻣﻨﻔﻲﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻨﺼﺮ ﻛﺎﻫﻨﺪه ﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫‪Sn‬‬
‫‪H‬‬ ‫ﻣﻘﺪار ‪ E°‬ﺑـﺮاي ﻫﻴـﺪروژن ﺻـﻔﺮ درﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻـﺮي ﻛـﻪ در ﺳـﺮي‬
‫‪Cu‬‬ ‫اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ‪ H‬ﺑﺎﺷﻨﺪ داراي ‪ E°‬ﻣﻨﻔﻲ و ﻋﻨﺎﺻﺮي ﻛﻪ ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﺗـﺮ از ‪ H‬ﺑﺎﺷـﻨﺪ داراي‬
‫‪Ag‬‬
‫‪ E°‬ﻣﺜﺒﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪Hg‬‬
‫‪Pt‬‬ ‫‪E°(Fe2+ / Fe) = −0 / 41V‬‬
‫‪Au‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2+‬‬
‫‪ E°(Cu / Cu) = +0 / 34 V‬‬

‫)‪ Fe : E°(Cu) > E°(Fe‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﻬﺎي ‪ Cu 2+‬اﻟﻜﺘﺮون ﺑﺪﻫﺪ اﻣ‪‬ﺎ ‪ Cu‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﻬﺎي آﻫﻦ اﻟﻜﺘﺮون ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫‪Fe + Cu 2+ → Fe2+ + Cu‬‬

‫‪Cu + Fe2+ → Cu 2+ + Fe‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺳﺮي اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻛﺪام واﻛﻨﺶ داده ﺷﺪه اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ؟‬

‫‪Mn + Fe2+ → (2‬‬ ‫‪Al + H + → (1‬‬

‫‪Ag + Al3+ → (4‬‬ ‫‪Sn + Ag + → (3‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬از واﻛﻨﺶ ﻛﺪام ﻓﻠﺰ زﻳﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﻠﻮل ﻫﻴﺪروﻛﻠﺮﻳﻚ اﺳﻴﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﮔﺎز ﻫﻴﺪروژن ﺗﻬﻴ‪‬ﻪ ﻛﺮد؟‬
‫‪ (4‬ﻛﻠﺴﻴﻢ‬ ‫‪ (3‬ﻣﺲ‬ ‫‪ (2‬روي‬ ‫‪ (1‬ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ‬

‫‪2+‬‬
‫‪ Fe‬وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﺮﻓﻲ از ﺟﻨﺲ ﻛﺪام ﻓﻠﺰ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ؟‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ ﻛﻪ درآن ﻳﻮن ﻫﺎي‬
‫‪ (4‬ﻧﻘﺮه‬ ‫‪ (3‬ﻗﻠﻊ‬ ‫‪ (2‬آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم‬ ‫‪ (1‬ﻣﺲ‬

‫‪215‬‬
 ‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮودي‪:‬‬
‫‪1‬ـ اﮔﺮﺗﻴﻐﻪ اي از ﺟﻨﺲ روي را در ﻣﺤﻠﻮﻟﻲ از روي ﺳﻮﻟﻔﺎت ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ .‬اﻧﺪﻛﻲ از ﺟﺮم آن ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺳﭙﺲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1) Zn(s) → Zn 2+ (aq) + 2e−‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2+‬‬
‫)‪2) Zn (aq) + 2e → Zn(s‬‬
‫‪−‬‬

‫اﺑﺘﺪا
= ‪ ⇐ R 1 >> R 2‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ‪ R 1‬ﻛﻢ و ‪ R 2‬زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺎ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ‪ R 1 = R 2‬ﻣﻲ ﺷﻮد )ﺗﻌﺎدل ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﺷﻮد(‬

‫)‪Zn 2+ (aq) + 2e−  Zn(s‬‬

‫ﭘﺲ از ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻌﺎدل‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺗﻴﻐﻪ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻮل‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮودي ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪) .‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻓﻠﺰﻫﺎ ﻓﻘﻂ رﺳﺎﻧﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ و ﻣﺤﻠﻮﻟﻬﺎ ﻓﻘﻂ رﺳﺎﻧﺎي ﻳﻮﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﻬﺎ وارد ﻓﻠﺰ ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬـﺎ ﻧﻴـﺰ وارد ﻣﺤﻠـﻮل‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ رﺳﺎﻧﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ )اﻟﻜﺘﺮود( در ﻳﻚ رﺳﺎﻧﺎي ﻳﻮﻧﻲ )اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ( ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﺔ ﺣﺎﺻـﻞ را‬
‫ﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮل ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ واﻛﻨﺸﻬﺎي اﻛﺴﺎﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ در ﺳﻄﺢ اﻟﻜﺘﺮود رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ اﻳـﻦ واﻛﻨـﺸﻬﺎ را واﻛﻨـﺸﻬﺎي‬
‫اﻟﻜﺘﺮودي ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪2‬ـ اﮔﺮ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ را ﺑﺎ ﺗﻴﻐﻪ ﻧﻘﺮه اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ ﺟﺮم ﻧﻘﺮه ﻛﻤﻲ زﻳﺎد ﺷﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬

‫)‪1) Ag (aq‬‬
‫‪+‬‬
‫)‪+ e− → Ag (s‬‬
‫‪‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪⇒ Ag (aq‬‬
‫‪+‬‬
‫)‪+ e−  Ag (s‬‬
‫‪2) Ag (s) → Ag (aq) + e‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺗﻴﻐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻮل‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮودي ﻧﻘﺮه اﺳﺖ )ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻗﺮارداد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺖ واﻛﻨﺶ ﺗﻌﺎدﻟﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ رﻓـﺖ آن ﻛـﺎﻫﺶ را ﻧـﺸﺎن دﻫـﺪ‬
‫)ﻧﻤﺎد ‪ e −‬در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ واﻛﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ( و ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮودي را ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮودي ﻛﺎﻫﺸﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮودي در ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻌﺎدل ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻋﻮاﻣﻞ ﻣـﺆﺛﺮ در ﺗﻌـﺎدل ﻳﻌﻨـﻲ ﻏﻠﻈـﺖ‪ ،‬دﻣـﺎ و‬
‫ﻓﺸﺎر درآن اﺛﺮ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ازاﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﺳـﺘﺎﻧﺪارد ﺳـﺎزي‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧـﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘـﺮودي را در ﺷـﺮاﻳﻂ اﺳـﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨـﺎﻣﻴﻜﻲ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮده‪ ،‬آن را ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮودي ﻛﺎﻫﺸﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻧﺎﻣﻴﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ‪ E°‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ t = 25°C‬‬
‫‪‬‬
‫‪ P = 1atm‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫ﻳﺎدآوري‪ :‬ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‪:‬‬
‫‪ n = 1mol‬‬
‫‪‬‬
‫) ‪(CM = 1M‬‬

‫‪216‬‬
 ‫ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ )ﭘﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ(‪:‬‬

‫ﻧﻜﺎت ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﺗﻴﻐﻪ داراي ‪ E°‬ﻣﻨﻔﻲ ﺗﺮ‪ ،‬ﻗﻄﺐ ﻣﻨﻔﻲ و ﺗﻴﻐﻪ داراي ‪ E°‬ﻣﺜﺒﺖ ﺗﺮ‪ ،‬ﻗﻄﺐ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻴﻐﻪ ﻣﻨﻔﻲ اﻟﻜﺘﺮون از دﺳﺖ داده‪ ،‬ﺧﻮرده ﻣﻲﺷﻮد و ﺟﺮم آن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ درآن ﻋﻤﻞ اﻛﺴﺎﻳﺶ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫‪(2‬‬

‫‪ (3‬ﺗﻴﻐﻪ ﻣﺜﺒﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﺮم ﭘﻴﺪا ﻛﺮده‪ ،‬درآن ﻋﻤﻞ ﻛﺎﻫﺶ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ (4‬اﻟﻜﺘﺮودي ﻛﻪ در آن اﻛﺴﺎﻳﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد را آﻧﺪ و اﻟﻜﺘﺮودي ﻛﻪ درآن ﻋﻤـﻞ ﻛـﺎﻫﺶ ﺻـﻮرت ﻣـﻲﮔﻴـﺮد را ﻛﺎﺗـﺪ‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮﻟﻲ ﻛﻪ درآن ﻋﻤﻞ اﻛﺴﺎﻳﺶ ﺻﻮرت ﻣﻴﮕﻴﺮد را ﻧﻴﻢ ﺳـﻠﻮل آﻧـﺪي و ﻧـﻴﻢ ﺳـﻠﻮﻟﻲ ﻛـﻪ درآن ﻋﻤـﻞ ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻴﮕﻴﺮد را ﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮل ﻛﺎﺗﺪي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (5‬درﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮل آﻧﺪي ﻏﻠﻈﺖ ﻛﺎﺗﻴﻮن زﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺎﺗﻴﻮﻧﻬﺎ از ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻪ ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ و ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛـﺖ آﻧﻴﻮﻧﻬـﺎ‬
‫از ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (6‬درﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮل ﻛﺎﺗﺪي ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ ﻛﺎﻫﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﻛﺎﺗﻴﻮن‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺎﺗﻴﻮﻧﻬﺎ از ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻠـﻮل و ﺟﻬـﺖ ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫آﻧﻴﻮﻧﻬﺎ از ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻪ ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (7‬اﻟﻜﺘﺮون ﻓﻘﻂ در ﻣﺪار ﺧﺎرﺟﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻣﺤﻠﻮل وارد ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ درﻣﺤﻠﻮل ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎر ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﻮﻧﻬـﺎ اداﻣـﻪ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (8‬از ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ﻧﻴﻢ واﻛﻨﺶ ﻫﺎي اﻛﺴﺎﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ واﻛﻨﺶ ﻛﻠّﻲ ﭘﻴﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻮاد‬
‫او‪‬ﻟﻴﻪ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (9‬وﻟﺘﺎژ ﭘﻴﻞ را ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻮﺗﻮري اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﭘﻴﻞ )‪ (emf‬ﻧﺎﻣﻴﺪه و از ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻔﺎﺿﻞ ‪ E°‬ﻫﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآورﻧﺪ؛ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ‪ E°‬ﻛﺎﺗﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﺗﺮ از آﻧﺪ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﺪ ‪ - E°‬ﻛﺎﺗﺪ ‪ = E°‬ﻧﻴﺮوي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻮﺗﻮري ﭘﻴﻞ‪.‬‬

‫‪217‬‬
‫‪ (10‬ﭼﻮب ﭘﻨﺒﺔ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ در ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ﺗﻮدهاي ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ )ﺳﻮراخ ﺳﻮراخ( اﺳﺖ و ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ﻳﻮن ﻫﺎ را ﺗﺒﺎدل دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ﻣﻴﺘﻮان از ﻛﺎﻏﺬ ﺻﺎﻓﻲ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (11‬ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﻦ درﺳﺖ وﻟﺖ ﺳﻨﺞ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻄﺐ ﻣﻨﻔﻲ وﻟﺖ ﺳﻨﺞ را ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻣﻨﻔﻲ ﭘﻴﻞ و ﻗﻄﺐ ﻣﺜﺒﺖ آﻧﺮا ﺑﻪ ﻗﻄﺐ ﻣﺜﺒﺖ ﭘﻴـﻞ‬
‫ﻣﺘّﺼﻞ ﻛﻨﻴﻢ و اﮔﺮ وﻟﺖ ﺳﻨﺞ را ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺑﺒﻨﺪﻳﻢ ﻋﺪد وﻟﺘﺎژ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (12‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﺎرژ را ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﻧﻮع او‪‬ل و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﺎرژ را ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﮔـﺎﻟﻮاﻧﻲ‬
‫ﻧﻮع دوم ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪).‬ﺻﻔﺤﺔ ‪ 98‬و‪ 99‬ﻛﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮد‪(.‬‬

‫‪ (13‬اﮔﺮ واﻛﻨﺶ ﻛﻠّﻲ ﭘﻴﻞ‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﺮا ﭘــﻴﻞ ﺳﻮﺧﺘــﻲ‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬از ﭘﻴﻞ ﺳﻮﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﻧﻮع او‪‬ل ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣـﻲآﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺑــﺮاي ﺗــﺄﻣﻴﻦ ﺑــﺮق و آب آﺷــﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﻓــﻀﺎﭘﻴﻤﺎﻫﺎ و ﻫﻤﭽـــﻨﻴﻦ ﺑــﺮق‬
‫ﺑﻴﻤﺎرﺳــﺘﺎﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ‪ ،‬اﻧـﺮژي ﮔﺮﻣـﺎﻳﻲ واﻛـﻨﺶ‬
‫ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺮژي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ آزاد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (14‬ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻳﻚ ﻇﺮف ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ و از ﻳﻚ دﻳﻮارة ﻣﺘﺨﻠﺨـﻞ ﺑـﺮاي ﺟﺪاﺳـﺎزي دو ﻣﺤﻠـﻮل از ﻫـﻢ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻣﺜﻞ ﺳﻔﺎل(‬

‫‪E°(Zn 2+ / Zn) = −0/ 76V‬‬ ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ‪ Zn-Ag‬ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؟‬
‫‪E°(Ag + / Ag) = +0 / 8 V‬‬ ‫‪ (1‬ﺗﻴﻐﻪ روي در آن ﻧﻘﺶ آﻧﺪ را اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬وﻟﺘﺎژ ﺳﻠﻮل ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1 / 56V‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬در ﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮل ﻧﻘﺮه ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻫﺎ از ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ Ag (s) + Zn 2(aq‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫)‪→ Ag (aq‬‬ ‫‪ (4‬واﻛﻨﺶ ﻛﻠّﻲ ﭘﻴﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪+ Zn (s‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ »ﻣﺲ ـ ﻧﻘﺮه« ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﻟﻜﺘﺮون ﻫﺎ در ﺳﻴﻢ از ‪ .......‬ﺑﻪ ‪ ........‬و در ﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮل ﻣﺲ ﺟﻬﺖ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ آﻧﻴﻮن ﻫﺎ از ‪ .......‬ﺑﻪ ‪ ........‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻘﺮه ـ ﻣﺲ ـ ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ـ ﻣﺤﻠﻮل‬ ‫‪ (1‬ﻣﺲ ـ ﻧﻘﺮه ـ ﻣﺤﻠﻮل ـ ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ‬
‫‪ (4‬ﻧﻘﺮه ـ ﻣﺲ ـ ﻣﺤﻠﻮل ـ ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ‬ ‫‪ (3‬ﻣﺲ ـ ﻧﻘﺮه ـ ﭘﻞ ﻧﻤﻜﻲ ـ ﻣﺤﻠﻮل‬

‫‪218‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ وﻟﺘﺎژ ﺑﻴﺸﺘﺮي را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫‪Fe-Cu (2‬‬ ‫‪Zn-Fe (1‬‬
‫‪Al (4‬ـ ‪Fe‬‬ ‫‪Al-Ag (3‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﻓﻠﺰ ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬روي و ﻣﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت دو ﺑﻪ دو ﺳﻠﻮل ﻫﺎﻳﻲ ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﺗﻬﻴ‪‬ﻪ ﻣﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬ﻛـﺪام ﻓﻠـﺰ در‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺧﻮد ﻧﻘﺶ آﻧﺪ را اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬
‫‪ (4‬ﻣﺲ‬ ‫‪ (3‬روي‬ ‫‪ (2‬آﻫﻦ‬ ‫‪ (1‬ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬اﮔﺮ وﻟﺘﺎژ ﺳﻠﻮل ‪ Zn − Cu‬؛ ‪ 1/1‬وﻟﺖ‪ ،‬وﻟﺘﺎژ ﺳﻠﻮل ‪ 2/46 ، Al − Ag‬وﻟﺖ و وﻟﺘـﺎژ ﺳـﻠﻮل ‪، Ag − Cu‬‬
‫‪ 0/46‬وﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ E° ،‬آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﻛﺪام اﺳﺖ؟ ‪E°(Zn 2+ / Zn) = −0/ 76V‬‬
‫‪-1/81 (4‬‬ ‫‪-1/08(3‬‬ ‫‪-1/66(2‬‬ ‫‪-1/2 (1‬‬

‫وﻟﺖ ﺳﻨﺞ‬
‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺷﻜﻞ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺪام ﻣﻮرد درﺳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟‬
‫‪ (1‬ﺟﻬﺖ ﺑﺴﺘﻦ وﻟﺖ ﺳﻨﺞ‬
‫ﻛﺎﺗﺪ‬ ‫آﻧﺪ‬
‫‪ (2‬ﻧﻘﺶ اﻟﻜﺘﺮودﻫﺎ‬
‫‪ (3‬وﻟﺘﺎژ ﺳﻠﻮل‬
‫‪ (4‬ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﻟﻜﺘﺮون‬
‫‪E°(Zn 2+ / Zn) = −0/ 76V‬‬
‫‪E°(Cu 2+ / Cu) = +0 / 34V‬‬

‫اﻟﻜﺘﺮود اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻫﻴﺪروژن )‪(SHE‬‬

‫‪219‬‬
 ‫ﻧﻜﺘــﻪ‪ :‬ﺑــﺮاي ﻣﺤﺎﺳــﺒﻪ ‪ E°‬ﻳــﻚ اﻟﻜﺘــﺮود آﻧــﺮا ﺑــﺎ اﻟﻜﺘــﺮود اﺳــﺘﺎﻧﺪارد‬
‫ﻫﻴﺪروژن در ﻳﻚ ﺳﻠﻮل ﮔــــﺎﻟﻮاﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨــﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻗﻄـﺐ ﻣﻨﻔـﻲ‬
‫وﻟﺖ ﺳﻨﺞ را ﺑﻪ ‪ SHE‬و ﻗﻄﺐ ﻣﺜﺒﺖ آن را ﺑﻪ ﺗﻴﻐـﻪ ﻓﻠـﺰ ﻣﺘّـﺼﻞ ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬
‫وﻟﺖ ﺳﻨﺞ‪ E° ،‬ﻓﻠﺰ را ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ آن ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺎدل )‪ X n + (aq) + ne −  X(s‬را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻛﻨﺪ دراﺻـﻞ ﺑﺎﻋـﺚ ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻌﺪادي ﻛﺎﺗﻴﻮن ﺑﻪ ﺗﻴﻐﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎر ﺗﻴﻐﻪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ E°‬ﻣﺜﺒﺖﺗﺮ ﺷﻮد ﻣﺜﻼً ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﻠﻮل‪ E° ،‬ﻣﺜﺒﺖﺗﺮ و ﺑﺎ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﻠﻮل‪ ،‬ﻣﻨﻔﻲﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن آب ﻣﻘﻄﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻧﻴﻢ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي آﻧﺪي و ﻛﺎﺗـﺪي در ﺳـﻠﻮل ﮔـﺎﻟﻮاﻧﻲ وﻟﺘـﺎژ ﺳـﻠﻮل ﭼـﻪ ﺗﻐﻴﻴـﺮي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد؟‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﻜﺘﺔ ﻗﺒﻞ ﻣﻲﺗﻮان ﺳﻠﻮﻟﻲ ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ درآن ﺟﻨﺲ ﺗﻴﻐﻪ ﻫﺎ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻏﻠﻈﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴـﺖ ﻫـﺎ‬
‫ﺗﻔﺎوت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻠﻮﻟﻲ را ﺳﻠﻮل ﻏﻠﻈﺘﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﻠﻮل ﻏﻠﻈﺘـﻲ ﺗﻴﻐـﺔ واﻗـﻊ در اﻟﻜــﺘﺮوﻟﻴﺖ رﻗﻴـﻖﺗــﺮ ‪E°‬‬
‫ﻣﻨﻔﻲﺗﺮي داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﻄﺐ ﻣﻨﻔﻲ )آﻧﺪ( و ﺗﻴﻐﺔ واﻗﻊ در اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ ﻏﻠﻴﻆﺗﺮ ‪ E°‬ﻣﺜﺒﺖﺗﺮي داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﻄﺐ ﻣﺜﺒﺖ )ﻛﺎﺗﺪ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫* اﻳﻦ ﺳﻠﻮل ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻏﻠﻈﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺘﻬﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬وﻟﺘﺎژ ﺳﻠﻮل ﻏﻠﻈﺘﻲ از راﺑﻄﻪ زﻳﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬

‫)‪X n + (aq) + ne −  X(s‬‬
‫ر  ‪ x n + ‬‬
‫‪log  n + ‬‬
‫‪0 / 059‬‬
‫‪ = −‬وﻟﺘﺎژ ﺳﻠﻮل ﻏﻠﻈﺘﻲ‬
‫‪n‬‬ ‫  ‪ x ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل وﻟﺘﺎژ ﺳﻠﻮل ﺑﺎﻻ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪:‬‬

‫‪220‬‬
 ‫ﺧﻮردﮔﻲ آﻫﻦ‪:‬‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺑﺘﺪا واﻛﻨﺸﻲ اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫)‪ : O2(g) + 2H 2O(l) + 4e − → 4OH (aq‬ﻧﻴﻢ واﻛﻨﺶ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫‪−‬‬

‫)‪ : Fe(s) → Fe2(aq‬ﻧﻴﻢ واﻛﻨﺶ اﻛﺴﺎﻳﺶ‬

‫‪+‬‬
‫‪+ 2e −‬‬

‫ﻣﺤﻞّ وﻗﻮع ﻧﻴﻢ واﻛﻨﺶ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻠﻈﺖ‬

‫اﻛﺴﻴﮋن در آﻧﻬﺎ زﻳﺎد اﺳﺖ‪) .‬ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻛﺎﺗﺪي(‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﻴﻢ واﻛﻨﺶ اﻛﺴﺎﻳﺶ ﺑﺮﻋﻜﺲ اﺳﺖ‪) .‬ﭘﺎﻳﮕﺎه آﻧﺪي(‬

‫)‪Fe2(aq‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫)‪+ 2OH (aq‬‬ ‫)‪→ Fe(OH)2(s‬‬

‫)‪4Fe(OH)2(s) + O2(g) + 2H2O(l) → 4Fe(OH)3 (s‬‬

‫ﻗﻬﻮه اي رﻧﮓ )زﻧﮓ آﻫﻦ(‬

‫در اﺛﺮ ﮔﺮﻣﺎ ‪ Fe(OH)3‬ﺑﻪ ‪ Fe2O3 .3H 2O‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻨﺮو زﻧﮓ آﻫﻦ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻴﺰ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺧﻮردﮔﻲ آﻫﻦ‪:‬‬

‫‪ (1‬اﻛﺴﻴﮋن و رﻃﻮﺑﺖ‪ :‬ﻣﻮاد ﻻزم ﺑﺮاي ﺧﻮردﮔﻲ ) در ﻧﻴﻢ واﻛﻨﺶ ﻛﺎﻫﺶ(‬
‫‪ (2‬اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ )ﺑﺎﻻﺧﺺ اﺳﻴﺪي( ﺑﻮدن ﻣﺤﻴﻂ‪ :‬در ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻘـﺶ رﺳـﺎﻧﺎي ﻳـﻮﻧﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﻋـﺚ ﺳـﺮﻋﺖ‬
‫ﺧﻮردﮔﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻦ آﻫﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺰ اﻛﺴﻨﺪه ﺗﺮ )ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ(‪ :‬درﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه آﻫـﻦ آﻧـﺪ اﺳـﺖ و ﺳـﺮﻳﻌﺎً‬
‫ﺧﻮرده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫راه ﻫﺎي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻮردﮔﻲ آﻫﻦ‪:‬‬

‫‪ (1‬رﻧﮓ زدن‪ ،‬ﺿﺪزﻧﮓ زدن‪ ،‬ﻟﻌﺎب دادن‪ ،‬ﻗﻴﺮاﻧﺪود ﻛﺮدن و‪ :...‬رﻃﻮﺑﺖ و اﻛﺴﻴﮋن را از ﺳﻄﺢ آﻫﻦ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻦ آﻫﻦ ﺑﺎ ﻓﻠﺰ ﻛﺎﻫﻨﺪه ﺗﺮ )ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻛﺎﺗﺪي(‪ :‬در ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ﺣﺎﺻﻞ آﻫﻦ ﻛﺎﺗﺪ اﺳﺖ و ﺳـﺎﻟﻢ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‬
‫)ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ(‬

‫‪221‬‬
 ‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻛﺪام ﻇﺮف ﻣﻴﺦ آﻫﻨﻲ ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮ ﺧﻮرده ﻣﻲﺷﻮد؟‬

‫ﺳﺆال‪ :‬درﺻﻨﻌﺖ ﻟﻌﺎب ﻓﻠﺰي آﻫﻦ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻛﺎرﺑﺮد ﻓﺮاواﻧﻲ دارد‪ ،‬ﺣﻠﺒﻲ )روﻛﺶ ﻗﻠﻊ( و آﻫـﻦ ﺳـﻔﻴﺪ ﻳـﺎ ﮔـﺎﻟﻮاﻧﻴﺰه‬
‫)روﻛﺶ روي(؛ در اﺛﺮ اﻳﺠﺎد ﺧﺮاش در ﺳﻄﺢ ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻟﻌﺎب‪ ،‬در ﻛﺪاﻣﻴﻚ آﻫﻦ ﺧﻮرده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا؟‬

‫)‪ O2(g) + 2H 2O(l) + 4e − → 4OH (aq‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪−‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬در ﺧﻮردﮔﻲ ﻓﻠﺰﻫﺎ ﻧﻴﻢ واﻛﻨﺶ ﻛﺎﻫﺶ ﻫﻤﻴﺸﻪ‬

‫ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ ‪ :‬اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ را ﺑﻪ اﻧﺮژي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺳﻠﻮل اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺘﻲ‪ :‬اﻧﺮژي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ)ﺑﺮﻗﻜﺎﻓﺖ(‬
‫آب ﻓﻠﺰ ﻛﺎري‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﺳﻠﻮل اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺘﻲ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج )ﭘﺎﻻﻳﺶ( ﻓﻠﺰﻫﺎ‬

‫اﻟﻒ( اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ)ﺑﺮﻗﻜﺎﻓﺖ(‪ :‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮق‬

‫‪ -1‬اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم ﻣﺬاب )ﺳﻠﻮل داﻧﺰ(‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ ﺳﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬

‫‪222‬‬
 ‫* درﺳﻠﻮل داﻧﺰ آﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮاﻓﻴﺘﻲ و ﻛﺎﺗﺪ‪ ،‬آﻫﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫* در ﺳﻠﻮل داﻧﺰ از ‪ CaCl2‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻤﻚ ذوب اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد )ﻛﻤﻚ ذوب ﻧﻘﻄﻪ ذوب را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ(‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬درﺳﻠﻮﻟﻬﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺘﻲ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﻠﻮل ﮔﺎﻟﻮاﻧﻲ آﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ و ﻛﺎﺗﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :‬آﻧﺪ اﻟﻜﺘﺮودي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻟﻜﺘﺮون از رﺳﺎﻧﺎي ﻳﻮﻧﻲ )اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺖ( ﺑﻪ رﺳﺎﻧﺎي اﻟﻜـــﺘﺮوﻧﻲ )ﺗﻴﻐـﺔ ﻓﻠـﺰي( ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻛﺎﺗﺪ اﻟﻜﺘﺮودي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻟﻜﺘﺮون از رﺳﺎﻧﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ ﺑﻪ رﺳﺎﻧﺎي ﻳﻮﻧﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -2‬اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ ﻣﺤﻠﻮل رﻗﻴﻖ ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم‪:‬‬

‫ﻧﻜﺎت‪:‬‬
‫ﺳﺮي اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ‬ ‫‪ (1‬در اﻃﺮاف آﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﻴﻮنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻋﻤـﻞ اﻛـــﺴﺎﻳﺶ رخ‬
‫ﻓﻠﺰﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎﻛﻲ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻛﺴﺎﻳﺶ ﻳﺎ از دﺳﺖ دادن اﻟﻜﺘﺮون ﺑﻮﺟﻮد ﻣـﻲآﻳـﺪ‪.‬‬
‫‪Al‬‬
‫دراﻳﻦ رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﻲ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻟﻜﺘﺮون ده ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺮي‬
‫‪Mn‬‬
‫‪2 H 2 O + 2 e − → H 2 + 2 OH −‬‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪Zn‬‬
‫‪Fe‬‬ ‫‪ (2‬دراﻃﺮاف ﻛﺎﺗﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﺗﻴﻮنﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛـﺎﻫﺶ ﻳـﺎ‬
‫‪Ni‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻟﻜﺘﺮون اﺳﺖ و دراﻳﻦ رﻗﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﻲ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ اﻟﻜﺘـﺮون‬
‫‪Sn‬‬
‫ﮔﻴﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺮي اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪H‬‬
‫‪Cu‬‬
‫‪Ag‬‬ ‫‪ (3‬ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ در اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴــﺰ ﻣﺤﻠﻮﻟﻬــﺎي آﺑــﻲ ﻋــﻮاﻣﻠﻲ ﻛــﻪ در ﺳــﺮي‬
‫‪Hg‬‬ ‫اﻟﻜﺘﺮوﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻴﻦ دو آب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﻴﺎﻧﺪوآﺑﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ(‬
‫‪Pt‬‬
‫ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﺮﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻧﺪوآﺑﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﺎزﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪Au‬‬
‫‪I‬‬
‫‪ (4‬اﺧﺘﻼف ‪ E°‬ﻛﻠﺮ و اﻛﺴﺎﻳﺶ آب ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫‪Br‬‬
‫در ﻣﺤﻠﻮﻟﻬﺎي ﻏﻠﻴﻆ ﻧﻤﻜﻬﺎي ﻛﻠﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﺟـﺎي آب‪ ،‬ﻛﻠـﺮ در واﻛـﻨﺶ آﻧـﺪي‬
‫‪2H 2O → O2 + 4e − + 4H +‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬اﮔﺮ درﺳﺆال‪ ،‬ﻏﻠﻴﻆ ﻳﺎ رﻗﻴﻖ ﺑﻮدن ﻣﺤﻠـﻮل را ﺑﻴـﺎن ﻧﻜـﺮده‬

‫‪ ...‬و ‪ SO42−‬و ‪ : NO3−‬ﺑﻨﻴﺎﻧﻬﺎ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮل را ﻏﻠﻴﻆ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ(‬

‫‪F‬‬
‫‪ (5‬ﺑﺮﻧﺪه ﺷﺪن آب در اﻃﺮاف آﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮل را اﺳﻴﺪي و دراﻃﺮاف ﻛﺎﺗـﺪ‪،‬‬

‫‪223‬‬
‫ﻣﺤﻠﻮل را ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ ﻳﻚ ﻧﻤﻚ اﮔﺮ آﻧﻴﻮن آن )ﺑﺨـﺶ اﺳـﻴﺪي ﻧﻤـﻚ( ﺑﺎزﻧـﺪه ﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ اﺳﻴﺪي و اﮔﺮ ﻛﺎﺗﻴﻮن آن )ﺑﺨﺶ ﺑﺎزي ﻧﻤﻚ( ﺑﺎزﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺎزي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬از اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ ﻛﺪام ﻧﻤﻚ زﻳﺮ ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻧﻤﻚ در ﻛﺎﺗﺪ و آب در آﻧﺪ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟‬
‫‪FeBr2 (4‬‬ ‫‪NiSO4 (3‬‬ ‫‪NaI (2‬‬ ‫‪KNO3 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ ﻣﺲ)‪(II‬ﻛﻠﺮﻳﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت آﻧﺪ و ﻛﺎﺗﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺪاﻣﻨﺪ؟‬
‫‪H 2 ,Cl2 (4‬‬ ‫‪H 2 ,O2 (3‬‬ ‫‪Cu ,O2 (2‬‬ ‫‪Cu ,Cl2 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬از اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ ﻛﺪام ﻧﻤﻚ‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ اﺳﻴﺪي ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫‪AgNO3 (4‬‬ ‫‪Al2 (SO4 )3 (3‬‬ ‫‪BaBr2 (2‬‬ ‫‪MgF2 (1‬‬

‫ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻃﻲ اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ ﺳﻮﻟﻔﺎت ‪....‬‬

‫‪ pH (2‬ﻣﺤﻠﻮل اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫‪ pH (1‬ﻣﺤﻠﻮل ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﻠﻮل اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫‪ (3‬ﻏﻠﻈﺖ ﻣﺤﻠﻮل ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ب( آب ﻓﻠﺰ ﻛﺎري‪:‬‬

‫‪224‬‬
 ‫ج(ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻓﻠﺰﻫﺎ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻣﺲ‬

‫ﻣﺲ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ‬

‫‪ -2‬ﭘﺎﻻﻳﺶ آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم‪) :‬ﺗﻬﻴ‪‬ﺔ آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﺑﻪ روش ﻫﺎل(‬

‫در ﺻﻨﻌﺖ آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم را از ﺳﻨﮓ ﻣﻌـﺪن آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم داري ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻮﻛﺴـﻴﺖ ) ‪ Al2O3 .H 2O‬ﻳـﺎ آﻟﻮﻣﻴﻨـﺎي ﻧﺎﺧـﺎﻟﺺ( ﺗﻬﻴ‪‬ـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﺔ ذوب ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻي آﻟﻮﻣﻴﻨﺎ )‪ (2045
C‬ﺗﻬﻴ‪‬ﺔ آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم از ﺑﺮﻗﻜﺎﻓﺖ آﻟﻮﻣﻴﻨـﺎي ﻣـﺬاب ﻣﻘـﺮون ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﺔ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎرﺗﻴﻦ ﻫﺎل ﻣﺎد‪‬ه اي ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻛﺮﻳﻮﻟﻴـﺖ ) ‪ (Na 3 AlF6‬را ﺗﻬﻴ‪‬ـﻪ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻛﻤﻚ ذوب را در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ذوب آﻟﻮﻣﻴﻨﺎ دارد و ﻣﺨﻠﻮط اﻳﻦ دو در دﻣﺎي ‪ 960
C‬ذوب ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از اﻟﻜﺘﺮوﻟﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﻣﺬاب‪ ،‬آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم را ﺗﻬﻴ‪‬ﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫⊕‬
‫○‬

‫‪2Al2O3 + 3C → 4Al + 3CO2‬‬

‫‪225‬‬