Η προσφορά του Μαρξ στην επιστήμη της ιστορίας

“Οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον
αλλάξουμε”

Ο ιστορικός υλισμός ή αλλιώς η υλιστική αντίληψη της ιστορίας αποτελεί το “δώρο” του Μαρξ στην
επιστήμη της ιστορίας δηλαδή στην επιστήμη της κατανόησης της συνολικής κοινωνικής εξέλιξης της
ανθρωπότητας. Για τον Μαρξ η ιστορία καθορίζεται κατά βάση από τις υλικές συνθήκες που
επικρατούν από το πώς οι άνθρωποι συλλογικά εργάζονται πάνω στη φύση για να εξασφαλίσουν τα
μέσα συντήρησής τους και τις υλικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων δηλαδή το πλέγμα των σχέσεων
που αναπτύσσουν μεταξύ τους προκειμένου να καλύψουν τις βασικές υλικές τους ανάγκες.

Η βασική διαφοροποίηση του ανθρώπου από τα ζώα είναι κατά τον Μαρξ, η παραγωγή από τον ίδιο
των μέσων συντήρησής του και όχι η τυχαία ή ενστικτώδης αναζήτησή τους στη φύση. Έτσι, σύμφωνα
με τις υπάρχουσες υλικές συνθήκες παραγωγής και συνακόλουθα τις σχέσεις παραγωγής ο Μαρξ
χώρισε την ανθρώπινη ιστορία σε στάδια. Το έργο του επικεντρώθηκε στην ανάλυση του τρέχοντος
ιστορικού σταδίου δηλαδή αυτό της επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που έχει ως
βάση την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής.

“Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι
μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες
και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σαν βραχνάς
στο μυαλό των ζωντανών”

Ο Μαρξ συγκρούστηκε με τις έως τότε επικρατούσες ιδέες που έβλεπαν την ιστορική εξέλιξη ως
αποτέλεσμα της δύναμης των ιδεών ή των εννοιών. Συγκρούστηκε επίσης με την αντίληψη ότι
αναλλοίωτοι νόμοι διέπουν την ανθρώπινη ιστορία. Ανέδειξε ότι πυρήνας της ιστορικής εξέλιξης είναι
ο τρόπος που οι άνθρωποι οργανωμένοι σε φυλές, έθνη και τάξεις εκμεταλλεύονται τους φυσικούς
πόρους (και τους άλλους ανθρώπους στις ταξικές κοινωνίες) κι αναπτύσσουν τις παραγωγικές δυνάμεις
προκειμένου να ικανοποιήσουν τις υλικές τους ανάγκες. Έτσι, λοιπόν, αντικρούοντας την ιδεαλιστική
ανάγνωση της ανθρώπινης ιστορίας υποστήριξε ότι: “Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που
καθορίζει το Είναι τους, μα αντίθετα, το κοινωνικό Είναι που καθορίζει τη συνείδησή τους”. Ο Μαρξ
αντιμετώπισε την ανθρώπινη κοινωνία ως έναν ζωντανό οργανισμό που αναπτύσσεται με βάση την
αλληλεπίδραση των εσωτερικών του οικονομικών και πνευματικών σχέσεων. Καθοριστικοί
παράγοντες για την ιστορική εξέλιξη, κατά τον Μαρξ, είναι η οικονομία κι η εργασία των ανθρώπων.
Παρά, λοιπόν, τις μεταμορφώσεις των εκμεταλλευτών και των εκμεταλλευόμενων στην πορεία της
ιστορίας (αφέντης-γαιοκτήμονας-αριστοκράτης-επιχειρηματίας και δούλος-δουλοπάροικος-
προλετάριος) αυτό που παραμένει ως κεντρικό στοιχείο όπως αναφέρεται στο Κομμουνιστικό
Μανιφέστο είναι ότι: “Η ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ιστορία της πάλης των τάξεων”.

“Μέχρι τώρα η ιστορία όλης της κοινωνίας είναι ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος,
πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με δύο λόγια καταπιεστής
και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε συνεχή αντίθεση μεταξύ τους, σ’ έναν αδιάκοπο πόλεμο, άλλοτε
κρυφό, άλλοτε φανερό, που κάθε φορά τέλειωνε ή με τον επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της
κοινωνίας ή με την κοινή καταστροφή των αντιμαχόμενων τάξεων.”

Αυτή η διαπίστωση αποτελεί τεράστια προσφορά στην επιστήμη της ιστορίας καθώς κατευθύνει την
ιστορική έρευνα και σκέψη στην αναζήτηση των υλικών συνθηκών και αιτιών που βρίσκονται πίσω
από τα ιστορικά γεγονότα. Έτσι, για παράδειγμα, μια μαρξιστική ιστορική διερεύνηση των αιτιών ενός
πολέμου θα σταθεί, κατά βάση, στην αναζήτηση των υλικών ανταγωνισμών και επιδιώξεων των
κρατών και των αστικών τάξεων που κυριαρχούν σ’ αυτά και όχι στις ιδέες των πολιτικών ή τα
χαρακτηριστικά ενός έθνους ή μιας θρησκείας.

“Μια από τις σπουδαιότερες ιδιοτυπίες της ανάπτυξης της κοινωνίας, σε διάκριση από την φύση, είναι το
γεγονός ότι στην ιστορία της κοινωνίας δρουν άνθρωποι προικισμένοι με συνείδηση, με θέληση, που
βάζουν μπροστά τους σκοπούς, ενώ στη φύση δρουν μονάχα τυφλές, ασυνείδητες δυνάμεις”

Βάζοντας τους ανθρώπους και τη συλλογική τους δράση στο κέντρο της ιστορίας, ο Μαρξ ταυτόχρονα
αποδόμησε ιδέες που έβλεπαν την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως μία ανεμπόδιστη διαδικασία
που υπάκουε σε αφηρημένες αναγκαιότητες και νόμους. Η συνειδητή δράση των ανθρώπων ως
μονάδων και ως συλλογικών εκφραστών υλικών συμφερόντων αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο
οπισθοδρομήσεων, εκτροπών και παρεκτροπών στις διάφορες ιστορικές περιόδους. Ωστόσο, η
ανάπτυξη του καπιταλισμού σύμφωνα με τη σκέψη του Μαρξ αφ’ ενός οδηγεί το κεφαλαιοκρατικό
σύστημα σε ανεπίλυτες, συνεχείς αντιφάσεις, αφ’ ετέρου δημιουργεί την υλική βάση ξεπεράσματός του
και εγκαθίδρυσης του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής και των σοσιαλιστικών κοινωνικών σχέσεων
με ορίζοντα την κομμουνιστική κοινωνία δηλαδή το τέλος της “προϊστορίας” του ανθρωπίνου είδους,
το τέλος της υποταγής του ανθρώπου στην καταναγκαστική εργασία και τις εκμεταλλευτικές σχέσεις
εργασίας, την απελευθέρωση και τον εξανθρωπισμό του.

Ο Μαρξ παρουσιάζει και τεκμηριώνει αυτή τη δυνατότητα εξέλιξης για την ανθρωπότητα, όχι ως
κάποια θεία νομοτέλεια προς έναν έτοιμο παράδεισο αλλά ως αποτέλεσμα του συνειδητού και
συλλογικού μόχθου, κόπου και αγώνα των εκμεταλλευόμενων ανθρώπων επί της γης για την
εξασφάλιση των υλικών τους συμφερόντων.

Αναπτύσσοντας τη σκέψη του Μαρξ, ο Ένγκελς θα κωδικοποιήσει τη μαρξιστική ιστορική σκέψη ως

εξής:“Η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας ξεκινά από τη θέση ότι η παραγωγή, και μαζί με την παραγωγή
η ανταλλαγή των προϊόντων της, αποτελεί τη βάση κάθε κοινωνικού καθεστώτος, ότι σε κάθε ιστορικά
γεννημένη κοινωνία η διανομή των προϊόντων, και μαζί της η κοινωνική διάρθρωση σε τάξεις ή κάστες,
ρυθμίζεται σύμφωνα με το τι και πώς παράγεται και πώς ανταλλάσσονται τα προϊόντα της παραγωγής.
Ετσι oι τελικές αιτίες όλων των κοινωνικών αλλαγών και πολιτικών ανατροπών πρέπει ν' αναζητηθούν
όχι στα κεφάλια των ανθρώπων, όχι στην αυξανόμενη κατανόηση της αιώνιας αλήθειας και δικαιοσύνης,
παρά στις αλλαγές του τρόπου παραγωγής και ανταλλαγής. Πρέπει ν' αναζητηθούν όχι στη φιλοσοφία,
αλλά στην οικονομία της αντίστοιχης εποχής...”

Σήμερα ζούμε σε μια εποχή τεράστιων αλλαγών στη σφαίρα της παραγωγής και της ανταλλαγής. Η
αναντιστοιχία ανάμεσα στις δυνατότητες περάσματος της ανθρωπότητας σε μια εποχή συλλογικής
ευημερίας (εποχή σοσιαλισμού/κομμουνισμού) και της πραγματικότητας που βιώνει ο άνθρωπος σε
παγκόσμιο επίπεδο είναι πασιφανής. Γι’ αυτό κράτη, κυβερνήσεις κι η συστημική διανόηση
εξαπολύουν μια πρωτοφανή ιδεολογική προπαγάνδα με στόχο να αποκρύψουν από την πλειοψηφία
των εργαζομένων την υλική βάση αυτών των αντιφάσεων αλλά και τις δυνατότητες υπέρβασής τους.
Κομμάτι αυτής της ιδεολογικής προπαγάνδας αποτελεί κι η επιχείρηση δημιουργίας αντιδραστικής
συλλογικής ιστορικής συνείδησης και μνήμης.
Ο ιστορικός υλισμός ως λογική και μέθοδος αποτελεί το δικό μας εργαλείο για να αξιοποιηθεί η
εμπειρία των ταξικών αγώνων του παρελθόντος και να αναδειχθούν οι πραγματικές αιτίες των
σύγχρονων προβλημάτων καθώς κι οι υλικές δυνατότητες ξεπεράσματος της εποχής της
καπιταλιστικής βαρβαρότητας.